DE VERNIEUWING VAN DE STADSVERNIEUWING

gesloopt die er niet eens zo heel slecht aan toe waren, om plaats te maken voor
verkeerdoorbraken en kantoren. 18 De negentiende-­‐eeuwse wijken waren het toonbeeld van
slechte woonvormen, althans, volgens de modernisten. Het feit dat ze onder kapitalistische
omstandigheden waren gebouwd – namelijk door eigenbouwers die de woningen particulier
verhuurden – gaf de woningen nog minder bestaansrecht, zeker in een tijd waarin het
socialisme steeds meer aanhang kreeg. 19 Sloop en nieuwbouw leek daarom de enige juiste
optie.
Ook in Amsterdam leken de doelstellingen in Nota Stadsvernieuwing uit 1969 in geen
geval op wat we nu als stadsvernieuwing beschouwen. Stadsvernieuwing werd ook hier
primair gezien als een overheidstaak, met grootschalige planning van bovenaf.
‘Bewonersparticipatie’ en ‘inspraak’ maakten nog geen deel uit van het stadsvernieuwings-­‐
vocabulaire. Termen die wel veelvuldig voorkwamen in de nota waren ‘reconstructie’ en
‘rehabilitatie’. Reconstructie betekende officieel “verbetering van de stedebouwkundige
structuur van de bebouwde kom of gedeelten ervan; in het algemeen gericht op een adequate
functie van de centra voor de zich uitbreidende nederzettingen” 20 , maar eigenlijk was het
weinig meer dan een mooi woord voor sloop en grootschalige nieuwbouw, al dan niet volgens
de tuinstadgedachte, in combinatie met de aanleg van brede autowegen. Rehabilitatie
verwees naar nieuwbouw en verbetering op basis van de bestaande structuur, maar wel met
de noodzakelijke verkeersdoorbraken en verbreding van de hoofdstraten. Het kwam erop neer
dat nagenoeg de gehele negentiende-­‐eeuwse gordel in aanmerking kwam voor reconstructie
en de hele Amsterdamse binnenstad voor rehabilitatie. 21 Drie jaar later, in 1971, nuanceerde
de gemeente weliswaar haar plannen in de Tweede Nota Stadsvernieuwing, waarin de
reconstructieplannen worden teruggebracht naar slechts drie buurten: de Dapperbuurt, de
Kinkerbuurt en de Oostelijke Eilanden. 22 Maar ook dan is er nog nauwelijks sprake van sociaal
beleid. Bewoners in de te vernieuwen buurten moesten simpelweg naar elders verhuizen.
Leegloop en verpaupering
De ideeën over cityvorming waren ontstaan in de jaren vijftig, maar werden urgenter met de
komst van de Tweede Nota voor de Ruimtelijke Ordening in Nederland uit 1966. Onder het
motto ‘Grenzen aan de groei’ werd het begrip ‘gebundelde deconcentratie’ geïntroduceerd.
De Nederlandse bevolking was explosief aan het groeien en als de bouwproductie aan
stadsranden zich zou voortzetten zou er geen open ruimte in het landschap overblijven.
Steden mochten vanaf nu niet meer ongecontroleerd groeien. Met name in de grote steden
werd de groei beperkt, zij zouden een centrumfunctie gaan innemen voor omliggende steden.
De nieuwbouw van woningen zou zich concentreren in enkele aangewezen steden in de
periferie van de grote centrumsteden, de zogenaamde ‘groeikernen’. Het huisvestingsbeleid in
de grote steden werd zo getransformeerd in ‘overloopbeleid’ en oude stadskernen moesten
worden getransformeerd in moderne stadscentra. In Amsterdam betekende dit dat bewoners
uit de binnenstad zouden verhuizen naar steden als Almere, Purmerend en Zaandam. In Den
Haag was Zoetermeer de grootste groeikern en de krotbewoners uit Rotterdam konden onder
andere verhuizen naar Schiedam, Vlaardingen en Zwijndrecht.
De Tweede Nota uit 1966, in combinatie met de nota De toekomst van het oude
woningbestand uit 1968, zetten gemeentebesturen aan tot het maken van grootschalige
vernieuwingsplannen in het bestaande stedelijk gebied. Voor die tijd was er wel de wens de
oude gebieden te saneren, maar ontbrak het aan concrete plannen. Nu de rijksoverheid het
startschot had gegeven, werden er plannen gemaakt om de inmiddels aanzienlijk verpauperde
oude stadsdelen te saneren.
Ondertussen zorgden de grootschalige nieuwbouwprojecten in buitenwijken en het
overloopbeleid uit de Tweede Nota ervoor dat dezelfde oude stadsdelen in rap tempo leeg
liepen. Tussen 1965 en 1984 boekten de vier grote steden tezamen een netto
bevolkingsverlies van 536.200 inwoners, waarvan twee derde in de eerste tien jaar. 23 Met
name gezinnen met jonge kinderen en meer welgestelde bewoners vertrokken naar een ruime
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
11