DE VERNIEUWING VAN DE STADSVERNIEUWING

met een cartoon. Een structuurplan of bestemmingsplan is niet hetzelfde als een
stedenbouwkundig plan, immers, niet de vormgeving werd erin vastgelegd, maar hoe de
ruimte functioneel moest worden geordend. Het stedenbouwkundig plan was een invulling
van het bestemmingsplan, dus een volgende stap in het planningsproces.
Voorbeelden van stedenbouwkundige plannen waren de eerder genoemde Plan Duyff
voor de Dapperbuurt en Van Grijs naar Groen voor de Schildersbuurt. Zij werden visueel
toegelicht met utopische architectonische perspectieven. De stadsvernieuwingsplannen
daarentegen bestonden nagenoeg uitsluitend uit tekst. Eén van de pioniers op het gebied van
verbale plannen was Pietro Hammel, die in 1974 een plan voor het stadsvernieuwingsgebied
het Oude Westen in Rotterdam maakte. Het plan was in tegenstelling tot de tuinstadplannen
geen nieuwbouwplan, maar een visie op wat er al was en hoe dat kon worden verbeterd. Zijn
plan was beeldloos, en bestond slechts uit agendapunten en voornemens. 54 Dit ‘Rotterdamse
werkmodel’ werd vervolgens in heel Nederland toegepast.
Een stadsvernieuwingsplan kan worden beschouwd als een variatie op het
structuurplan, met extra mogelijkheden voor stadsvernieuwingsgebieden. Er wordt
bijvoorbeeld in aangegeven welke bebouwing wordt vernieuwd, hoe dit zal gebeuren en wat
de bouwtechnische staat is van de huidige bebouwing. Het is primair een beleidsdocument,
met uitgangspunten en doelstellingen. Toch werd dit type plannen wel degelijk beschouwd als
stedenbouwkundig plan, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het Stadsvernieuwingsplan Hillesluis
(Rotterdam, 1982) 55 . Het plan bestaat uit twee delen: Inventarisatie en het Stedebouwkundig
Plan. In het eerste deel worden de resultaten van het inventarisatieonderzoek gepresenteerd
en in het tweede deel de stedenbouwkundige doelstellingen.
Het inventarisatieonderzoek was een standaard onderdeel van een
stadsvernieuwingsplan en diende als basis voor het formuleren van de uitgangspunten. Het
werd meestal uitgevoerd door een speciaal aangewezen projectgroep binnen de gemeente, en
soms door een extern, sociaal-­‐wetenschappelijk georiënteerd onderzoeksbureau. Het bestond
uit inventarisaties van de huidige situatie, betreffende de functies (wonen, bedrijven, horeca,
winkels, scholen, sociaal/culturele voorzieningen en groen), de bouwtechnische kwaliteit van
de woningen, de eigendomssituaties en de verkeersstructuur, vaak aangevuld met notities
over de bevolkingssamenstelling, woningtypes (aantal kamers en gemiddelde oppervlakte) en
eventuele (sociale) problemen. Vervolgens werd aan de hand van het onderzoek aangegeven
wat de problemen waren in de wijk en met welke doelstellingen deze zouden kunnen worden
opgelost. Deze doelstellingen werden behandeld in het stedebouwkundig plan. Hier was geen
ontwerper aan te pas gekomen, althans, niet om te ontwerpen. Hier en daar wordt het plan
geïllustreerd door middel van een tekening van een voorgestelde verkeerssituatie, of een
plattegrond waarop staat aangegeven op welke plaatsen meer groen komt (liefst met
tekstballonnetjes), maar over het algemeen zijn deze doelstellingen in woorden uitgedrukt.
Overigens werd er überhaupt weinig aandacht besteed aan vormgevingsaspecten in
dergelijke plannen. De nadruk van zowel het onderzoek als het beleid bleef liggen op de
functionele en sociale aspecten van de woonomgeving. Uit beleidsdocumenten uit die tijd is op
te maken dat: “het ruimtelijk aspect van de stadsvernieuwing blijkbaar nauwelijks wordt
onderkend en beleidsmatig noch onderzoeksmatig wordt bestreken.” 56 Hooguit werd
voorgeschreven wat de maximum goothoogte moest zijn en dat platte daken niet wenselijk
waren. Ruimteproblemen behoorden, in de ogen van beleidsmakers, tot de taak van de
architect.
Een nieuw ontwerpvraagstuk
De stadsvernieuwingsarchitect stond echter voor een compleet nieuwe opgave. Bouwen in
bestaand stedelijk gebied was voorheen nauwelijks aan de orde geweest. Tijdens de
stadsvernieuwing is er dan ook veel geëxperimenteerd, met wisselende resultaten. Ook de
nieuwe generatie architecten, die zich volgens Van Embden tijdens de bouwkundestudie meer
had verdiept in sociale en politieke kwesties dan in vormgevingsproblematiek, stortte zich op
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
16