korstmossen Vlaams-Brabant rapport studie 2007 - Natuurpunt

1 Inleiding
1.1 Problematiek
Luchtverontreiniging vormt een uitermate belangrijk deel van de globale leefmilieuproblematiek.
Luchtverontreiniging en het effect daarvan op het milieu kunnen op verschillende manieren
gemeten worden. Bio-monitoring is een methode die hierbij gebruikt kan worden.
Het aantal luchtverontreinigende stoffen is groot en het effect van elk van deze stoffen is
zeer divers. Twee stoffen dragen sterk bij tot de verzuring van het milieu, nl. ammoniak en
zwaveldioxide. Verzuring speelt een belangrijke rol in de verstoring van ecosystemen. Vooral
zure zandgronden, die van nature een beperkt bufferend vermogen hebben, zijn gevoelig. Zo
sterven bossen af, vergrast de heide, gaat de vitaliteit van planten achteruit, verzuren meren,
neemt de voedselvoorraad voor weidevogels af, worden visbestanden aangetast en raakt het
grondwater verontreinigd. Ammoniak heeft behalve een verzurend ook een bemestend effect,
met veel schadelijke gevolgen in natuurgebieden (Anonymus, 2004a).
In Vlaanderen worden, onder meer door de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), metingen
verricht en berekeningen gemaakt m.b.t. de uitstoot en de aanwezigheid van deze stoffen.
De opnameschaal van deze metingen is tamelijk grof en laat niet toe kaarten met een nauwkeurige
ruimtelijke resolutie te maken.
Korstmossen reageren sterk op ammoniak en zwaveldioxide en kunnen zodoende gebruikt
worden als een biologische effectenindicator bij het milieubeleid. Korstmossen leveren meer
gedetailleerde informatie, bovendien gecumuleerd over een langere termijn. Zulke informatie
is relevant bij het afbakenen van natuurgebieden/concentratiegebieden, zonatie rond natuurgebieden
en plannen van bv. veeteeltconcentratie of eerder een spreidingsbeleid voor veeteelt.
Er zijn ook financiële aspecten die de opzet van een biologisch meetnet met korstmossen
aantrekkelijk maken. Ammoniakdeposities met chemische meetmethodes vaststellen is duur,
veel duurder dan een biologisch meetnet. Om betrouwbare waarden te verkrijgen, dienen
gedurende het ganse jaar op regelmatige tijdstippen (bv. om de 14 dagen of om de maand)
metingen plaats te vinden. Hierbij worden passieve samplers in de bomen gehangen die
opgehaald moeten worden en geanalyseerd.
Korstmossen hebben bovendien het voordeel dat ze ook gebruikt kunnen worden als indicators
van de effecten van klimaatverandering. Onderzoek door middel van korstmossen is in
Nederland al meer dan 15 jaar bij een aantal provincies operationeel (zie bij referenties voor
een overzicht) en speelt daar een belangrijke rol in het ammoniakbeleid. In Vlaanderen werd
in 2005 de spits afgebeten door de provincie Limburg die een dergelijk monitoringonderzoek
met behulp van korstmossen liet uitvoeren (Van den Broeck et al., 2006c).
Dit rapport behandelt de resultaten van een gelijkaardig onderzoek in de provincie Vlaams-
Brabant.
1.2 Korstmossen
Het woord korstmos suggereert ten onrechte dat het hier om een soort van mos gaat. Een
korstmos is in feite een samenlevingsvorm van een alg en een schimmel en heeft als dusdanig
weinig met een mos gemeen. Ook het woord korst klopt niet helemaal. Naast korstvormige
soorten zijn er ook bladvormige, struikvormige, bekervormige en baardvormige soorten.
De wetenschappelijke naam, lichenen, is daarom eigenlijk beter, maar dat begrip is niet zo
ingeburgerd. De samenleving tussen wieren en schimmels is zodanig specifiek, dat de verschillende
korstmossen als aparte soorten kunnen worden onderscheiden.
Met het blote oog kan men de beide componenten niet van elkaar onderscheiden. Met behulp
van een microscoop lukt dit wel. De alg zorgt, via een proces van fotosynthese, voor de
Korstmossen Vlaams-Brabant 4