De Waarde van Betrokkenheid

De Renaissance: het groteske en het humanistische mensbeeld
De grenzen van het menselijk lichaam kunnen zeer ambigu zijn en liminale gebieden worden
al snel als abject of vulgair beschouwd. De mond, de anus, de geslachtsdelen en de porieën in
de huid zijn de overgangsgebieden van een lichaam dat als monolitisch en homogeen wil
worden behandeld: de stofwisseling is vrij letterlijk de uitwisseling van oude stof met nieuwe
stof, zoals ook een golf nooit op twee verschillende momenten uit dezelfde watermoleculen
bestaat, maar haar essentie vindt in een opeenvolging van steeds nieuwe configuraties van
moleculen: de paradox van het schip van Theseus in haar meest essentiële manifestatie. De
stofwisseling wil onzichtbaar blijven en in de dagelijkse praktijk, in de fenomenologische
werkelijkheid, lijkt zij dit vaak ook te zijn.
Toch zijn er verbeeldende processen actief (in onder meer de kunst en de literatuur)
die de monolitische identiteit van het lichaam en het zelf relativeren. De hyperbolische
uitvergroting van lichaamsopeningen (geslachtsdelen, mond, anus) en beelden van hybride
wezens ergens tussen mens en dier zijn de kenmerken van het groteske. Het abjecte
territorium van het lichaam, het fysiek lichamelijk lager stratum, zoals Mikhail Bakhtin het
noemt, is dan ook een belangrijk element van wat Bakhtin de groteske methode noemt en dat
hij relateert aan een nog oudere middeleeuwse volkscultuur van humor en populaire feesten
(zoals bijvoorbeeld het carnaval). (Backtin 1968)
Hij ziet een pure vorm van deze methode in het werk van de renaissancistische auteur
François Rabelais. Overdreven beelden van lichamelijkheid (met name zaken als eten,
drinken en seks) vormen een hoofdelement van het beeld van het groteske lichaam, een beeld
dat in hoge mate wordt vergezeld door de lach van het volk. Deze lach is een resultaat van het
inherent degraderende van het groteske en de middeleeuwse clown was dan ook een
paradigmatisch figuur: zijn taak was de “transfer of every high ceremonial gesture or ritual to
the material sphere” 2 . (20)
Deze degradatie kent twee van elkaar afhankelijke elementen. Het is allereerst
ambivalent, omdat het niet alleen de negatie van een gegeven is, maar tegelijkertijd een
affirmatie van het nieuwe: “to degrade an object does not imply merely hurling it into the
void of non-existence, into absolute destruction, but to hurl it down to the reproductive lower
stratum”, het is een “comming down to earth”. (21) Het tweede element vloeit logisch uit het
eerste voort: de tijd. Het verklaart de reproductieve en affirmatieve aard van het groteske:
2 Bakhtin plaatst het groteske dan ook in een historiografie van de lach, waarin het, zeker in de
Renaissance, een diepe filosofische betekenis heeft. Het is een positieve, regeneratieve en creatieve
betekenis, die kan worden teruggevoerd naar onder meer Hippocrates (de therapeutische kracht van
de lach), Aristoteles (de lach als karakteriek kenmerk van de mens) en Lucianus (Menippus, lachend in
Hades, waarmee de relatie met de onderwereld en de dood wordt gemaakt, die symbolisch in verband
kan worden gebracht met het groteske, zie hiervoor noot 3). Cf. Bakhtin (1968), p. 67 – 71.