De Waarde van Betrokkenheid

lichaam en ziel: “The soul cannot be separated from the body that creates it, individualizes it,
directs its activity, lends it content. Outside the body the soul would be completely empty.”
(362) Deze materialistische basis functioneert samen met het idee van universele
animatisatie, wat bij de filosoof Patrizzi panpsychia heet: de stelling dat alles in het
universum bezield is 5 . (365)
All these ideas could exercise some direct influence on Rabelais, since all of them stem
from the general tendencies of the Renaissance. All things in the universe, from
heavenly bodies to elements, had left their former place in their hierarchy and moved
to the single horizontal plane of the world of becoming, where they began to seek a
new place and to achieve new formations. The center around which these
perturbations took place was precisely the human body, uniting all the varied patterns
of the universe.
(Bakhtin 1968: 365)
Bakhtin spreekt over een beeld [image] van het lichaam, waardoor het idee zou
kunnen ontstaan dat er dus „slechts‟ sprake zou zijn van een metafoor, waarin bepaalde
karakteristieken van het lichaam worden getransponeerd of gerepresenteerd in een
metaforisch beeld, maar het lichaam verwarren met het menselijk lichaam is op zichzelf al
een metonymische handeling 6 . De kosmos als lichaam moet veeleer letterlijk worden
genomen, in die zin dat het lichaam in conceptuele zin wordt opgevat als een
ordeningsprincipe, waarin “een hoeveelheid materie van bep. gedaante en uitgebreidheid” 7
gezamenlijk functioneert onder een individuele essentie of ziel (dat is namelijk precies de
kern van het idee van universele animatisatie: de bezielde materie wil niets meer zeggen dan
dat de ziel, de essentie, het zelf immanent is in de materie, in het lichaam dat haar subject
individueert). Dit is in ieder geval hoe Bakhtin Rabelais leest: “He was consistently
materialistic, and moreover approached matter only in its bodily aspect. In his mind the body
was the most nearly perfect form of the organization of matter and was therefore the key to
5 In de hermetische (magische) traditie (zie noot 8) wordt ook gesproken van spiritus mundi, die het
hele universum bezielt. Cf. Yates (2010), p. 75. Dit idee van universele bezieling toont eveneens
overeenkomsten met het Bersoniaanse élan vital, met name zoals dit in het werk van Gilles Deleuze
een rol is gaan spelen, en is, zoals zal blijken, nog steeds actueel in de posthumanistische ethiek van
Rosi Braidotti. Toch moeten we oppassen deze termen volledig gelijk te stellen om een al te
reductionistisch beeld te voorkomen. Cf. Deleuze (1991); Braidotti (2002).
6 Hierbij moet worden opgemerkt dat dit metonymisch gebruik van de term lichaam (waarbij met
lichaam dus het menselijk lichaam wordt bedoeld) ook bij Bakhtin is te bespeuren. Dit is vermoedelijk
een kwestie van gewoonte en het wordt meestal uit de context wel duidelijk wat hij bedoelt. Toch zal in
dit essay zo veel mogelijk deze conceptuele ambivalentie worden vermeden.
7 Cf. Van Dale groot woordenboek der nederlandse taal, lemma: “lichaam.” Vgl. ook het lemma „body‟
in de Oxford English Dictionary. Met name caterorie III “A person”, waarin lichaam wordt gebruikt in
de zin van een zelf of individu en categorie IV “A collective mass”, waar het wordt gebruikt om een
samengesteld geheel, in verscheidene manifestaties, aan te geven.