De Leuenberger Konkordie - hwba-vriezenveen - Welkom

De Leuenberger Konkordie
gewikt en gewogen
Uitgave vanwege het hoofdbestuur van de
Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk

Ten Geleide
Vanaf het moment, dat de concept-kerkorde voor een Verenigde Protestantse
Kerk in Nederland openbaar werd gemaakt, is in woord en geschrift uitvoerig
aandacht gegeven aan de zogeheten Leuenberger Konkordie, omdat deze in de
grondslag van de verenigde kerk een plaats had gekregen.
Met name in hervormd-gereformeerde kring is afwijzend gereageerd op het
opnemen van deze konkordie in de grondslag. In het laatst uitgegeven geschrift
vanwege het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde
Kerk Voor de goede orde - Om een bijbels en confessioneel verantwoorde
kerkorde, handelt het eerste hoofdstuk ook over de Leuenberger Konkordie.
Nu de concept-kerkorde in tweede lezing behandeld staat te worden op de triosynode
en vervolgens op de hervormde synode, leek het het hoofdbestuur van
de Gereformeerde Bond gewenst nog een keer een afzonderlijk geschrift over
de konkordie uit te brengen.
In het hier volgende wordt in een viertal hoofdstukken uitvoerig ingegaan op de
achtergrond en de inhoud van de konkordie. Een door het hoofdbestuur van de
Gereformeerde Bond ingestelde commissie heeft voor de tekst ervan gezorgd.
Het hoofdbestuur hoopt, dat dit geschrift goede diensten mag verlenen bij de
inhoudelijke bezinning op het artikel over de grondslag van de kerk in de concept-kerkorde,
met name ook in de ambtelijke vergaderingen.
Voor het hoofdbestuur van de
Gereformeerde Bond
in de Nederlandse Hervormde Kerk
dr. ir.J. van der Graaf
algemeen secretaris
- 5 -

De Leuenberger Konkordie
gewikt en gewogen

Ten Geleide
Vanaf het moment, dat de concept-kerkorde voor een Verenigde Protestantse
Kerk in Nederland openbaar werd gemaakt, is in woord en geschrift uitvoerig
aandacht gegeven aan de zogeheten Leuenberger Konkordie, omdat deze in de
grondslag van de verenigde kerk een plaats had gekregen.
Met name in hervormd-gereformeerde kring is afwijzend gereageerd op het
opnemen van deze konkordie in de grondslag. In het laatst uitgegeven geschrift
vanwege het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde
Kerk Voor de goede orde - Om een bijbels en confessioneel verantwoorde
kerkorde, handelt het eerste hoofdstuk ook over de Leuenberger Konkordie.
Nu de concept-kerkorde in tweede lezing behandeld staat te worden op de triosynode
en vervolgens op de hervormde synode, leek het het hoofdbestuur van
de Gereformeerde Bond gewenst nog een keer een afzonderlijk geschrift over
de konkordie uit te brengen.
In het hier volgende wordt in een viertal hoofdstukken uitvoerig ingegaan op de
achtergrond en de inhoud van de konkordie. Een door het hoofdbestuur van de
Gereformeerde Bond ingestelde commissie heeft voor de tekst ervan gezorgd.
Het hoofdbestuur hoopt, dat dit geschrift goede diensten mag verlenen bij de
inhoudelijke bezinning op het artikel over de grondslag van de kerk in de concept-kerkorde,
met name ook in de ambtelijke vergaderingen.
Voor het hoofdbestuur van de
Gereformeerde Bond
in de Nederlandse Hervormde Kerk
dr. ir.J. van der Graaf
algemeen secretaris
- 5 -

De Leuenberger Konkordie -
achtergrond en ontstaan
Inleiding
De Reformatie in de zestiende eeuw bracht een breuk met de kerk van Rome.
De onderscheiden reformatoren waren één in hun belijdenis van het Sola Scriptura,
alléén de Schrift, Sola Gratia, alléén genade, Sola Fide, alléén door het geloof
en Solus Christus, alléén Christus. Maar bij alle gemeenschappelijkheid in geloof en
belijden waren er ook verschillen. Met name inzake het Heilig Avondmaal waren
er verschillen tussen Luther en Calvijn en als zodanig tussen de lutherse en de
gereformeerde stroming in de Reformatie. Het ging daarin om de tegenwoordigheid
van het lichaam en bloed van Christus tijdens het avondmaal.
* * *
De gereformeerde en lutherse stromingen in de Reformatie hebben elk hun
eigen confessionele ontwikkeling gekend. Binnen de lutherse traditie kregen de
Augsburgse Confessie en de Grote en Kleine Catechismus van Luther confessioneel
gezag. Binnen de gereformeerde traditie kregen uiteindelijk de Heidelbergse
Catechismus en de Confessio Belgica, alsook de Catechismus van Genève hun
plaats, met in Nederland ook de Dordtse Leerregels, ofwel de artikelen tegen de
Remonstranten. Het gereformeerd protestantisme en het lutherse protestantisme
ontwikkelden zich vaak ook in verschillende gebieden.Vaak bepaalde de vorst
welke confessie in een bepaald gebied gold: de gereformeerde of de lutherse.
He * *
Een consensus, een overeenstemming inzake het belijden, was in de tijd van de
Reformatie tussen luthersen en gereformeerden niet mogelijk.
In de 20e eeuw werden alsnog verschillende pogingen ondernomen om te
komen tot een consensus tussen lutheranen en gereformeerden.
-7-

In 1956 aanvaardde de synode van de Nederlandse Hervormde Kerk een consensus
met de Evangelisch Lutherse Kerk inzake het Heilig Avondmaal; £en consensus,
die ook door de Evangelisch Lutherse Kerk werd aanvaard.
In 1957 werden in Duitsland, na tien jaren van gesprekken, de Arnoldshainer Thesen
opgesteld, die bedoeld waren om de avondmaalsgemeenschap tussen de verschillende
lidkerken van de Evangelische Kirche in Duitsland mogelijk te maken.
Deze thesen leidden tot de zogeheten Arnoldshainer Gesprekken op Europees
niveau in de jaren 1959 en 1960. Aan deze gesprekken werd ook deelgenomen
door lutherse en gereformeerde theologen uit Nederland.
In de jaren 1964 tot 1967 werd een tweede serie gesprekken gevoerd, de zogeheten
Schauenburger Gesprekken. Daarin werden drie reeksen thesen opgesteld,
namelijk over het Woord Gods, over de wet en over de belijdenis. Door deze
gesprekken moest de weg worden gebaand voor een gemeenschappelijke verklaring
tussen de verschillende kerken in Europa, zonder de confessionele verschillen
op te heffen.
* * *
In de jaren 1969 en 1970 werden er op de Leuenberg bij Bazel gesprekken
gehouden over kerkgemeenschap en kerkscheiding. Die moesten leiden tot een
konkordie, een overeenkomst tussen gereformeerden en lutheranen. Op 19 september
1971 begon een tweede ronde gesprekken in Leuenberg. Daaraan werd
deelgenomen door 23 lutheranen, 18 gereformeerden en 6 geünieerden. In de
opgestelde tekst ging het in het eerste hoofdstuk over de gemeenschappelijke
achtergrond van de kerken van de Reformatie. In het tweede gedeelte wordt het
gemeenschappelijke in de interpretatie van het Evangelie beschreven, namelijk de
rechtvaardiging van de goddeloze, waarbij ook de verkondiging, de doop en het
avondmaal aan de orde worden gesteld. In het derde deel komen de belangrijkste
verschilpunten tussen de kerken van de Reformatie aan de orde, namelijk het
Heilig Avondmaal, de christologie en de predestinatie.
Op 24 september 1971 werd dit ontwerp aangenomen en aan de afzonderlijke
kerken in Europa voorgelegd. Na discussies in de afzonderlijke kerken werd op
15 maart 1973 de definitieve tekst van de konkordie vastgesteld. Op I oktober
1974 hadden 50 kerken in Europa hun instemming met de Leuenberger Konkordie
betuigd.
-8 -

De Nederlandse Hervormde Kerk
De synode van de Nederlandse Hervormde Kerk heeft zich in de zeventiger
jaren twee maal beziggehouden met de Leuenberger Konkordie. Op de synodevergadering
van februari 1973 werd het eerste ontwerp besproken. Vanuit het
moderamen van de synode werd er toen opgewezen, dat de consensus tussen
de Nederlandse Hervormde Kerk en de Evangelisch Lutherse Kerk in 1956 veel
verder ging dan wat in de Leuenberger Konkordie aan de orde is. Door de consensus
van 1956 kregen lutherse predikanten het recht om het Woord te verkondigen
in de Nederlandse Hervormde Kerk, de sacramenten te bedienen en
huwelijken in te zegenen. In de Leuenberger Konkordie was dit niet aan de orde.
De Leuenberger Konkordie zou, zo werd gesteld, geenszins het doel hebben om
kerken samen te voegen en te laten fuseren tot een soort algemene reformatorische
kerk in Europa.
Tijdens het synodeberaad werd gesteld, dat er meer nadruk op de leer aangaande
de Heilige Geest zou moeten worden gelegd. De synode betuigde instemming
met het concept, maar vroeg meer aandacht voor het verbond van God met
Israël en Zijn kerk, alsook voor het pneumatologisch aspect. Op de novembervergadering
in 1973 besprak de synode de herziene tekst. Er was inderdaad aandacht
besteed aan de belofte, die aan Israël is gedaan, maar de neerslag van de
discussies in de februarizitting van de hervormde synode was, naar de mening
van de synode, te weinig gehonoreerd.Vanuit het moderamen van de hervormde
synode werd benadrukt, dat de konkordie vooral uitgangspunt zou zijn voor
verdere gesprekken. De definitieve tekst van de Leuenberger Konkordie werd
intussen met algemene stemmen aanvaard.
Status
Hoewel de Leuenberger Konkordie een consensus wil zijn tussen lutheranen en
gereformeerden in Europa inzake wezenlijke momenten van het belijden, heeft
de konkordie niet de status van een belijdenis of van een belijdend stuk gekregen,
ook niet in de Nederlandse Hervormde Kerk. Behandeling ervan in de
zeventiger jaren vond plaats in het kader van gesprekken en toenaderingen in het
geheel van de oecumene, met name dan inzake de relatie van gereformeerden en
lutheranen. Dat is anders geworden, althans in de Nederlandse situatie, nu de
Leuenberger Konkordie een plaats heeft gekregen in het grondslagartikel voor
een Verenigde Protestantse Kerk in Nederland.
In de nu voorliggende ontwerptekst wordt de grondslag als volgt omschreven.
-9 -

Artikel 1,4.
Het belijden van de kerk geschiedt in gemeenschap met de belijdenis van het
voorgeslacht, zoals die is verwoord in de Apostolische geloofsbelijdenis, de
geloofsbelijdenis van Nicea en de geloofsbelijdenis van Athanasius - waardoor
de kerk zich verbonden weet met de algemene christelijke kerk -, in de
Onveranderde Augsburgse Confessie en de Catechismus van Luther - waardoor
de kerk zich verbonden weet met de lutherse traditie in de Catechismus
van Heidelberg, de Catechismus van Genève en de Nederlandse
Geloofsbelijdenis met de Dordtse Leerregels - waardoor de kerk zich verbonden
weet met de gereformeerde traditie.
Artikel ƒ,5.
De kerk erkent de betekenis van de theologische verklaring van Barmen voor
het belijden in het heden.
Voorts erkent de kerk de betekenis van de Leuenberger Konkordie voor de
voortgaande ontmoeting van de lutherse en gereformeerde tradities.
Ook al heeft in deze ontwerptekst de konkordie, na alle discussies, die zijn
gevoerd, een afgezwakte plaats gekregen, toch blijft deze een plek behouden in
verband met het belijden van de kerk.
De lutheraan Mare Lienhard, één van de opstellers van de Leuenberger Konkordie,
zegt dat hij van mening is, dat de konkordie 'een zeker belijden' bevat,
ondanks het feit, dat de konkordie geen Interpretatienorm' voor andere belijdenissen
hoeft te zijn. Hij spreekt van 'acte van belijden'eri 'actueel belijdenLetterlijk
zegt hij:'Vindt feitelijk toch niet een interpretatie van de belijdenissen plaats
door de konkordie?' En verder: 'Ik ben van mening, dat met de konkordie een
zeker belijden heeft plaatsgevonden. Zeker, het blijft binnen bepaalde grenzen en
is sterker traditiegebonden dan dat ze is afgezet tegen de eisen in het heden.Toch
voltrekt zich met deze tekst feitelijk en concreet een Akte van Belijden.' 0
Horsthan, ook één van de opstellers van de konkordie, drukt zich nog sterker
uit:'De konkordie schuift in de richting van het actueel belijden'.
* * *
Wanneer de konkordie wezenlijke momenten van het gereformeerde belijden
ter discussie stelt of naar achter dringt, komt de vraag op welk gezag Leuenberg
zelf dan in de grondslag zal hebben. Het kan immers niet zo zijn, dat een geschrift,
waarin confessies, die ooit door de kerk zijn aangenomen, worden afgezwakt, nu
zelf opeens gezag zou hebben. Is dat wel het geval, dan wringt er principieel en
fundamenteel iets in het grondslagartikel voor de Verenigde Protestantse Kerk in
Nederland.
- 10-

Het is van tweeën één: Leuenberg heeft een confessionele status. Dan ondergraaft
zij de andere confessies. Of Leuenberg heeft géén confessionele status.
Dan hoort dit geschrift niet in de grondslag thuis.
* * *
In het hiervolgende wordt het confessionele geding tussen Leuenberg en de
gereformeerde confessie nader uitgewerkt.
Tot heden ging het in de discussies vaak met name om de leer van de predestinatie.
Maar er is meer aan de orde.Wat de predestinatie betreft moet in alle eerlijkheid
worden gezegd, dat de hervormde synode al eerder een herderlijk schrijven
aannam inzake de uitverkiezing, waarin ook afstand werd genomen van de
leer aangaande de predestinatie, zoals die in de Dordtse Leerregels naar voren
komt 2) . Uitspraken door de hervormde synode gedaan waren echter geen belijdende
uitspraken, vastgelegd in de kerkorde. Het ging om een herderlijk schrijven.
Nu is de vraag hoe zich, écht confessioneel bezien, Leuenberg verhoudt tot
de gereformeerde belijdenis. De uitdrukking'gemeenschap met de belijdenis van
het voorgeslacht' vraagt om een ondubbelzinnige formulering, opdat de kerk
weet, wat ze belijdt.
!) K. Blei, Kerk Onderweg, Zoetermeer, 1997, p. 7 e.v.
2) De uitverkiezing, richtlijnen voor de behandeling van de leer der uitverkiezing, aanvaard door
de Generale Synode der Nederlandse Hervormde Kerk, Den Haag, 1961.
-II-

- 12-

Konkordie van Leuenberg
I Inleiding
1. De met deze konkordie instemmende lutherse, gereformeerde en de uit
deze voortgekomen geünieerde kerken, alsmede de daarmede verwante
voorreformatorische kerken der Waldenzen en der Boheemse Broeders,
stellen op grond van hun leergesprekken onder elkaar het gemeenschappelijk
verstaan van het Evangelie vast, zoals dit in het navolgende uiteengezet
wordt. Dit maakt het hun mogelijk kerkgemeenschap te betuigen en te
verwerkelijken. In dankbaarheid, dat zij nader tot elkaar gebracht zijn, belijden
zij tegelijkertijd, dat de worsteling om waarheid en eenheid in de kerk
ook met schuld en leed verbonden was en is. Met dankbaarheid erkennen
zij, dat zij tot elkaar gebracht zijn en een konkordie van reformatorische
kerken in Europa kunnen sluiten.
2. De kerk is op Jezus Christus alleen gefundeerd, die haar door zijn heilzaam
handelen in de verkondiging en de sacramenten vergadert en uitzendt. Naar
reformatorisch inzicht is daarom voor de ware eenheid der kerk de overeenstemming
in de zuivere leer van het Evangelie en in de rechte bediening
der sacramenten noodzakelijk en voldoende. Uit deze reformatorische criteria
leiden de deelnemende kerken hun begrip van kerkgemeenschap af,
dat in het navolgende uiteengezet wordt.
De weg naar de gemeenschap
3. Met het oog op de wezenlijke verschillen in de wijze waarop zij theologische
dachten en kerkelijk handelden, hielden de voorvaderen der Reformatie
het terwille van hun geloof en geweten voor onmogelijk scheidingen te
vermijden, hoewel zij veel gemeenschappelijks hadden. Met deze konkordie
erkennen de deelnemende kerken dat hun verhouding tot elkaar zich sinds
de tijd van de Reformatie gewijzigd heeft.
- 13 -

Gemeenschappelijke inzichten ten tijde van het onstaan van de Reformatie
4. Nadat zoveel tijd verlopen is, kan men thans duidelijker zien wat, ondanks
alle tegenstellingen, de kerken der Reformatie in hun getuigenis gemeenschappelijk
hadden: zij gingen uit van een nieuwe evangelische ervaring, die
bevrijding en zekerheid schonk. Door op te komen voor de waarheid, die
zij hadden leren kennen zijn de reformatoren gezamenlijk in oppositie gekomen
tegen de kerkelijke overleveringen van die tijd. Mét elkaar hebben zij
daarom beleden, dat leven en leer genormeerd moeten worden aan het
oorspronkelijke en zuivere getuigenis afgelegd van de vrije en onvoorwaardelijke
genade Gods in het leven, het sterven en de opstanding van Jezus
Christus voor ieder, die in deze belofte gelooft.
Met elkaar hebben zij beleden, dat het handelen van de kerk en haar gestalte
alleen te bepalen zijn vanuit haar opdracht dit getuigenis de wereld te
doen ingaan en dat het Woord van de Heer meer is dan welke menselijke
vormgeving van de christelijke gemeente ook. Daarbij hebben zij, samen
met de algehele christenheid de belijdenis van de Drie-enige God en de
god-menselijkheid van Jezus Christus, zoals deze in de oud-kerkelijke symbolen
beleden was, aanvaard en opnieuw beleden.
Veranderende vooronderstellingen van de huidige kerkelijke situatie
5. In een geschiedenis van vierhonderd jaar hebben de theologische confrontatie
met de vraagstellingen van de nieuwe tijd, de ontwikkelingen van het
onderzoek der Schrift, de kerkelijke vernieuwingsbewegingen en de opnieuw
ontdekte oecumenische horizon, de kerken van de Reformatie geleid
tot nieuwe vormen van denken en leven, die op elkaar geleken. Uiteraard
brachten zij ook nieuwe tegenstellingen met zich mee, die dwars door de
kerken heenlopen.
Bovendien werd ook telkens weer broederlijke gemeenschap ervaren, met
name in tijden van gemeenschappelijk lijden. Dit alles noodzaakte de kerken
om op nieuwe wijze het getuigenis van de Schrift én de Reformatie, vooral
sedert de opwekkingsbewegingen, voor het heden actueel te maken. Door
dit te doen hebben zij geleerd het fundamentele getuigenis van de belijdenissen
der Reformatie te onderscheiden van hun denkvormen, die historisch
bepaald zijn. Omdat de belijdenissen getuigen van het Evangelie als het
levende Woord van God in Jezus Christus, blokkeren zij de weg om het
(Evangelie) op verplichtende wijze verder te verkondigen niet, maar openen
deze juist en roepen op, deze weg in de vrijheid van geloof te gaan.
- 14-

II Het gemeenschappelijk verstaan van het Evangelie
6. De kerken die deelnemen aan de konkordie beschrijven hieronder hun
gemeenschappelijk verstaan van het Evangelie, voorzover dit vereist is om
de kerkelijke gemeenschap te funderen.
De boodschap der rechtvaardiging als de boodschap van de vrije genade van God
7. Het Evangelie is de boodschap van Jezus Christus, het Heil der wereld, als
vervulling van de belofte aan het volk van het oude verbond geschonken.
8a. In de leer van de rechtvaardiging hebben de vaderen der Reformatie het
zuivere begrip van het Evangelie tot uitdrukking gebracht.
9b. In deze boodschap wordt Jezus Christus betuigd, als Degene Die mensgeworden
is, in Wien God Zich met de mens verbonden heeft, als de
Gekruisigde en de Opgestane, die het gericht Gods op Zich heeft genomen
en daarin de liefde Gods tot de zondaar betoond heeft, en als de Komende,
die als Rechter en Redder de wereld tot de voltooiing leidt.
10c. God roept tot Zijn Woord in de Heilige Geest alle mensen tot bekering en
geloof en belooft de zondaar, die gelooft, Zijn gerechtigheid in Jezus Christus.
Wie op het Evangelie vertrouwt is om Christus' wil gerechtvaardigd
door God en bevrijd van de aanklacht van de wet. Hij leeft in dagelijkse
bekering en vernieuwing samen met de gemeente in lofprijzing van God en
in de dienst aan de ander, in de zekerheid, dat God zijn heerschappij voleinden
zal. Zo bewerkt God nieuw leven en maakt midden in de wereld het
begin van een nieuwe mensheid.
I ld. Deze boodschap maakt de christenen vrij tot verantwoordelijke dienst in de
wereld, en maakt hen bereid in deze dienst ook te lijden. Zij erkennen, dat
Gods wil, die geschiedt en schenkt, de gehele wereld omvat. Zij komen op
voor aardse gerechtigheid en vrede tussen de afzonderlijke mensen en onder
de volkeren. Dit maakt noodzakelijk, dat zij met andere mensen zoeken naar
rationele criteria, die afgestemd zijn op de zaak en dat zij zich met hun toepassing
bezighouden. Zij doen dit in vertrouwen daarop, dat God de wereld
in stand houdt en met het oog op de verantwoording voor Zijn gericht.
12e. Met dit verstaan van het Evangelie weten wij ons te staan op de bodem van
de oud-kerkelijke belijdenissen en aanvaarden de gezamenlijke overtuiging
van de reformatorische belijdenissen: dat het enige Heilsmiddelaarschap van
Jezus Christus het centrum der Schrift is en dat de boodschap der rechtvaardiging
als de boodschap van Gods vrije genade, de maatstaf van alle kerkelijke
verkondiging is.
- 15 -

Verkondiging, doop en avondmaal
13. Het Evangelie wordt ons fundamenteel betuigd door het Woord van de
apostelen en de profeten in de Heilige Schrift van het Oude en het Nieuwe
Testament.
De kerk heeft de opdracht dit Evangelie door te geven door het mondelinge
woord van de prediking, door de verkondiging aan de enkeling, én
door doop en avondmaal.
In de verkondiging, doop en avondmaal is Jezus Christus door de Heilige
Geest tegenwoordig. Zo krijgen de mensen deel aan de rechtvaardiging in
Christus, en zo vergadert de Heer Zijn gemeente. Hij werkt daarbij in veelvoudige
ambten en diensten en in het getuigenis van alle leden van Zijn
gemeente.
Doop
14. De doop wordt in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest met
water bediend. In de doop neemt Jezus Christus de mens, die aan zonde en
dood vervallen is, onherroepelijk in de gemeenschap van Zijn heil op, opdat
hij een nieuw schepsel zij. Hij roept hem in de kracht van Zijn Heilige Geest
tot Zijn gemeente én tot een leven uit geloof, tot dagelijkse bekering en
navolging (van Hem).
Avondmaal
15. In het avondmaal schenkt Zich de opgestane Jezus Christus in Zijn voor
allen overgegeven lichaam en bloed door het Woord van Zijn belofte met
brood en wijn. Hij doet ons daardoor vergeving van zonden geworden en
bevrijdt ons tot een nieuw leven uit geloof. Hij laat ons opnieuw ervaren
dat wij leden van Zijn lichaam zijn. Hij sterkt ons tot de dienst aan de mensen.
16. Wanneer wij het avondmaal vieren, verkondigen wij de dood van Christus,
door Wien God de wereld met zichzelf verzoend heeft. Wij belijden de
tegenwoordigheid van de opgestane Heer onder ons. In vreugde daarover
dat de Heer tot ons gekomen is, wachten wij op Zijn toekomst in heerlijkheid.
- 16-

III De overeenstemming met betrekking tot de leerveroordelingen
uit de tijd van de Reformatie
17. De tegenstellingen die sinds de tijd der Reformatie een kerkelijke gemeenschap
tussen de lutherse en de gereformeerde kerken onmogelijk gemaakt
en tot wederzijdse veroordelingen geleid hebben, hadden betrekking op de
avondmaalsleer, de christologie en de leer der uitverkiezing. Wij nemen de
beslissingen van de vaderen serieus, maar kunnen thans echter het volgende
zeggen:
Avondmaal
18. In het avondmaal schenkt Jezus Christus, de Opgestane Zichzelf in Zijn
voor allen in de dood gegeven lichaam en bloed door het Woord van Zijn
belofte met brood en wijn. Zo geeft Hij Zichzelf zonder reserve aan allen
die brood en wijn ontvangen; het geloof ontvangt het avondmaal ten heil,
het ongeloof ten gerichte.
19. De gemeenschap met Jezus Christus in Zijn lichaam en bloed kunnen wij
niet scheiden van de handeling van het eten en het drinken. Een geïnteresseerd
zijn in de wijze van tegenwoordigheid van Christus in het avondmaal
dat afziet van deze handeling loopt het gevaar de zin van het avondmaal te
verduisteren.
20. Waar zodanige overeenstemming tussen kerken bestaat, raken de verwerpingen
in de reformatorische belijdenissen de huidige stand van de leer
dezer kerken niet meer.
Christologie
21. In Jezus Christus, waarachtig mens, heeft de eeuwige Zoon en daarmede
God Zelf, Zich tot heil in de verloren mensheid begeven. In het Woord der
belofte en het sacrament doet de Heilige Geest en daarmede God Zelf, als
de Gekruisigde en Opgestane tegenwoordig worden.
22. In het geloof aan deze zelfovergave Gods in Zijn Zoon zien wij ons, met
betrekking tot de historische bepaaldheid van de traditionele denkvormen
voor de taak gesteld, opnieuw tot gelding te brengen wat de gereformeerde
traditie geleid heeft bij haar bijzondere nadruk op het 'waarachtig God
zijn én waarachtig mens' zijn van Jezus, én wat de lutherse traditie bewogen
heeft in haar accentueren van de volledige eenheid van de persoon.
- 17-

23. Met het oog op deze stand van zaken kunnen wij thans de vroegere 'verwerpingen'
niet meer onderschrijven.
Predestinatie
24. In het Evangelie wordt de onvoorwaardelijke aanneming van de zondige
mens door God beloofd.Wie daarop vertrouwt, mag zeker zijn van zijn heil
en Gods verkiezing prijzen. Over de verkiezing kan daarom alleen gesproken
worden met het oog op de roeping tot het heil in Christus.
25. Het geloof doet weliswaar de ervaring op, dat de heilsboodschap niet door
allen aanvaard wordt, maar het herkent echter hierin het geheimenis van
het handelen Gods. Het getuigt tegelijkertijd van de ernst van menselijke
beslissingen alsook van de realiteit van de ernst van de universele heilswil
van God. Het getuigenis der Schrift aangaande Christus maakt het ons
onmogelijk een eeuwig raadsbesluit Gods tot uiteindelijke verwerping van
bepaalde personen of van een volk te aanvaarden.
26. Waar zodanige overeenstemming tussen kerken bestaat, raken de verwerpingen
in de reformatorische belijdenissen de huidige stand van de leer der
kerken niet meer.
Conclusies
27. Waar deze constateringen erkend worden, houden de Verwerpingen' in de
reformatorische belijdenissen met betrekking tot het avondmaal, de christologie
en de predestinatie geen verband met de huidige stand van de leer.
Daarmede worden Verwerpingen' die de vaderen hebben uitgesproken,
niet als onzakelijk aangeduid; zij zijn echter geen belemmering meer voor
de kerkelijke gemeenschap.
28. Tussen onze kerken zijn er aanzienlijke verschillen in de vormgeving van de
eredienst, in de gestalten van de vroomheid en in kerkorde. Deze verschillen
worden in de gemeenten vaak sterker ervaren dan de traditionele leerverschillen.Toch
kunnen wij in aansluiting aan het Nieuwe Testament én de
reformatorische criteria inzake kerkelijke gemeenschap in deze verschillen
geen factoren van kerkscheidende aard zien.
- 18-

IV Afkondiging en verwerkelijking van kerkelijke gemeenschap
Afkondiging van kerkelijke gemeenschap
29. Kerkgemeenschap in de zin van deze konkordie betekent, dat de kerken van
verschillend belijdenisbestand op grond van de verkregen overeenstemming
in het verstaan van het Evangelie, elkaar gemeenschap in Woord en sacrament
toezeggen en een zo groot mogelijke gemeenschappelijkheid in getuigenis
en dienst aan de wereld nastreven.
30. Met de instemming met de konkordie verklaren de kerken met inachtneming
van de binding aan de belijdenissen die bij hen gelden, of met inachtneming
van hun (eigen) tradities:
31a. Zij stemmen overeen in het verstaan van het Evangelie zoals dat uitdrukking
gevonden heeft in de delen II en III;
32b. De veroordelingen inzake de leer zoals deze in de belijdenisgeschriften zijn
uitgesproken, raken, naar is vastgelegd in deel III, niet meer de huidige stand
van de leer in de kerken, die instemmen met de konkordie;
33c. Zij verlenen elkaar kansel- en avondmaalsgemeenschap. Dit sluit wederzijdse
erkening van de ordinatie in en maakt intercelebratie mogelijk.
34. Met deze constateringen is kerkelijke gemeenschap vastgesteld. De scheidingen
die deze kerkelijke gemeenschap sinds de 16e eeuw onmogelijk
maakten, zijn opgeheven. De deelnemende kerken hebben de overtuiging
dat zij samen deel hebben aan de ene kerk van Jezus Christus en dat de
Heer hen bevrijdt tot de gemeenschappelijke diensten en hen daartoe verplicht.
Realisering van de kerkelijke gemeenschap
35. De kerkelijke gemeenschap realiseert zich in het leven van de kerken en de
gemeenten. In het geloof aan de kracht van de Heilige Geest die hen vereent,
getuigen zij tezamen en verrichten zij gezamenlijk hun dienst en spannen
zij zich in ter versterking en verdieping van de verkregen gemeenschap.
Getuigenis en dienst
36. De verkondiging van de kerken wordt in de wereld geloofwaardiger, wanneer
zij het Evangelie eenstemmig betuigen. Het Evangelie bevrijdt en verbindt
de kerken tot gemeenschappelijke dienst. De dienst der liefde gaat om
de mens met zijn noden, en tracht de oorzaken hiervan weg te nemen. De
- 19-

inspanning voor gerechtigheid en vrede in de wereld vereist van de kerken
in toenemende mate, dat zij gemeenschappelijke verantwoordelijkheid op
zich nemen.
Toekomstige theologische arbeid
37. De konkordie laat de verbindende kracht van de belijdenissen in de deelnemende
kerken bestaan. Zij wil niet verstaan worden als een nieuwe belijdenis.
Zij is een overeenstemming met betrekking tot het centrale, die kerkelijke
gemeenschap tussen kerken van verschillende confessie mogelijk
maakt. De deelnemende kerken laten zich bij het gemeenschappelijk verrichten
van getuigenis en dienst door deze overeenstemming leiden en verplichten
zich tot verdere onderlinge gesprekken over de leer.
38. Het gemeenschappelijk verstaan van het Evangelie, waarop de kerkelijke
gemeenschap berust, moet verder verdiept, aan het getuigenis van de Heilige
Schrift getoetst en voortdurend geactualiseerd worden.
39. Het is de taak der kerken zich te blijven bezinnen op verschillen in de leer,
die in en tussen de deelnemende kerken bestaan, zonder dat deze als kerkscheidend
gelden.
Daartoe behoren:
- Hermeuneutische vraagstellingen ten aanzien van het verstaan der Schrift
en kerk;
- Verhouding van wet en Evangelie;
- Dooppraktijk;
- Ambt en ordinatie;
- Twee-rijken-leer en de leer van het koningschap van Jezus Christus;
- Kerk en maatschappij.
Tevens moeten ook die problemen aangevat worden, die zich voordoen
met betrekking tot getuigenis en dienst, kerkorde en praktijk.
40. Op grond van hun gemeenschappelijke erfenis moeten de reformatorische
kerken stelling nemen tegenover de tendenzen van theologische polarisering
die tegenwoordig aan de dag treden. De problemen die daarmede verbonden
zijn grijpen ten dele dieper in dan de verschillen inzake de leer, die
vroeger de tegenstelling luthers-gereformeerd in het leven geroepen hebben.
41. Het zal de taak van de gemeenschappelijke theologische arbeid zijn, de
waarheid van het Evangelie te betuigen én af te grenzen tegenover misvormingen
ervan.
-20 -

Organisatorische consequenties
42. Door de verklaring van kerkelijke gemeenschap wordt niet geprejudiceerd
op kerkordelijke regelingen van afzonderlijke vraagpunten tussen de kerken
en binnen de kerken. De kerken moeten echter bij deze regelingen de konkordie
in acht nemen.
43. Algemeen geldt, dat de verklaring van kansel- en avondmaalsgemeenschap
en de wederzijdse erkenning van de ordinatie, de bepalingen die in de kerken
gelden t.a.v. de bevestiging in het ambt van predikant, de uitoefening van
de dienst van de predikant en de bepalingen voor het gemeenschappelijke
leven niet buiten werking stellen.
44. Het vraagstuk van een organisatorische samenvoeging van afzonderlijke bij
de konkordantie betrokken kerken, kan slechts opgelost worden in de concrete
situatie waarin deze kerken leven. Bij het onderzoek van dit vraagstuk
dienen de volgende gezichtspunten in acht genomen te worden:
45. Een unificatie die afbreuk doet aan de levende veelvormigheid der verkondiging,
de veelvormigheid van het godsdienstige leven, van de kerkelijke orde
en van de diaconale en maatschappelijke activiteiten, zou het wezen van de
kerkelijke gemeenschap, die met deze verklaring wordt aangegaan, weerspreken.Anderzijds
kan de dienst der kerk in bepaalde situaties terwille van
de fundamentele relatie van getuigenis en dienst juridische samenvoegingen
vereisen.
Wanneer organisatorische consequenties getrokken worden uit de verklaring
van kerkelijke gemeenschap, dan mag geen afbreuk gedaan worden aan
de vrijheid tot beslissing van minderheidskerken.
Oecumenische aspecten
46. Door kerkelijke gemeenschap onder elkaar aan te gaan en te realiseren,
handelen de deelnemende kerken vanuit de verplichting de oecumenische
gemeenschap van alle christelijke kerken te dienen.
47. Een zodanige kerkelijke gemeenschap in Europa zien zij als bijdrage tot dit
doel. Zij verwachten dat de overwinning van de tot nu toe bestaande scheiding
van invloed zal zijn op de kerken die confessioneel gezien met hen verwant
zijn in Europa en in andere werelddelen; zij zijn bereid met hen samen
de mogelijkheid van kerkelijke gemeenschap te onderzoeken.
48. Deze verwachting geldt eveneens voor de verhouding van de Lutherse
Wereldbond en de Gereformeerde Wereldbond tot elkaar.
49. Evenzo hopen zij, dat de kerkelijke gemeenschap nieuwe stimulansen geven
- 21 -

zal tot de ontmoeting en de samenwerking met kerken van andere belijdenissen.
Zij verklaren zich bereid gesprekken over de leer in deze bredere
context te voeren.
16 maart 1973.
-22 -

Waarmee de kerk staat of valt
1. Inleiding
In 1531 geeft Luther voor de derde keer in zijn loopbaan college over de Galatenbrief,
een bijbelboek waaraan hij bijzonder verknocht is. Een student maakt er
uitgebreide en nauwkeurige aantekeningen van, die hij vervolgens uitgeeft. Luther
is daarmee ingenomen en schrijft dan ook een voorwoord in deze uitgave.
Daarin zegt hij o.a.:1n mijn hart regeert dit ene artikel: het geloof in Christus, uit
Wie, door Wie en in Wie al mijn theologische gedachten dag en nacht heen- en
weerstromen. En toch is het mijn ervaring dat wat ik van de hoogte en breedte
en diepte van zulk een wijsheid begrepen heb niet meer is dan wat zwakke en
armelijke beginselen en brokstukken. Daarom zou ik mij eigenlijk moeten schamen
dat mijn zwakke en vlakke kanttekeningen op zo'n grote apostel uitkomen.
Ware het niet dat we geroepen zijn onze schaamte af te leggen en uiterst moedig
te zijn.Waarom?Vanwege de oneindige en verschrikkelijke ontwijding en afschuw,
die in Gods kerk altijd al gewoed heeft en ook nu niet ophoudt te woeden tegen
de enige en vaste rots, die wij "rechtvaardiging" noemen'.
Vanuit dezelfde houding willen wij enkele kanttekeningen maken bij het leerstuk
van de rechtvaardiging van de goddeloze. Enerzijds beseffen we dat niemand in
staat is de kracht van deze rots door te meten; zeker niet wanneer dat gebeuren
moet binnen het bestek van enkele bladzijden. Anderzijds is de vraag naar
Gods gerechtigheid in kerk en wereld de allesbeslissende vraag, al lijken wellicht
andere vragen brandenden
2. Route
Het is met name de reformatorische traditie, waarnaar we willen luisteren, wanneer
het in dit hoofdstuk gaat over de rechtvaardiging van de goddeloze en Gods
gerechtigheid.
We kiezen de volgende route: eerst komt ter sprake wat Luther heeft gezegd
over de rechtvaardiging (par. 3). Dat gebeurt tamelijk uitgebreid; hij heeft immers
- 23 -

de basis gelegd. Daarna geven we - vrij summier - weer wat in de lutherse confessie
staat (par. 4). Vervolgens is het woord aan Calvijn (par. 5) en de gereformeerde
belijdenissen (par. 6). Voorts vermelden we wat de Leuenberger Konkordie
zegt, stellen enkele vragen en geven een beoordeling (pag. 7).We eindigen
met enkele slotopmerkingen (par. 8).
3. Luther
We hoorden het Luther al zeggen: de rechtvaardiging is de enige en vaste rots,
waarop heel de kerk rust. In dat spoor is later het gezegde gesmeed dat de rechtvaardiging
het artikel is,'waarmee de kerk staat of valt'. Het is dan ook niet verwonderlijk
dat een groot gedeelte van Luthers theologie hieraan gewijd is.
Op een indringende en persoonlijke manier spreekt hij erover in zijn geschrift
Uitleg van de zeven boetepsalmen. Dat ziet het licht in 1517, hetzelfde jaar als waarin
hij de 95 stellingen aanslaat. Het is zijn eerste grotere werk in het Duits en
beleeft druk op druk. Deze keer schrijft hij namelijk niet voor de geleerden (hun
vaktaal was destijds het Latijn), maar voor het volk: dat wil hij leren hoe God Zijn
genade vermaakt aan doodarme zondaren.
We volgen nu - beknopt en enigszins vrij - Luther in de vertaling en de uitleg
van één van deze psalmen, de 32e, om zo een beeld te krijgen van wat hij verstaat
onder de gerechtigheid van het geloof.
Liever dan enkele losse, kenmerkende zinsneden bij elkaar te plaatsen, kiezen we
voor deze werkwijze, omdat we dan a) als vanzelf een zekere concentratie bereiken,
en b) Luther op een existentiële wijze de Schrift zien uitleggen.
3.1 Niet toegerekend
'Zalig zijn zij, wier ongerechtigheden vergeven zijn. Zalig is de mens, wien God de zonde
niet toerekent! De bidder van deze psalm wil met deze woorden allereerst aangeven
dat iedereen in Gods ogen onrechtvaardig is. Dat geldt ook degenen, die
zich oefenen in werken der gerechtigheid en alles er aan doen om de ongerechtigheid
achter zich te laten. Maar dat lukt niemand.
Wie zien hoe Luther een accolade om de totale mensheid slaat. Immers, wie is
er niet onrechtvaardig? Of wie is er niet bezig zichzelf te rechtvaardigen, voor
welk front dan ook? Maar dat is tot mislukken gedoemd.
Wie zijn er dan zalig? Niet zij, die geen zonden hebben en zichzelf bevallen en
onschuldig vinden; maar juist zij, die ze wél hebben en zien en kennen. Hun rekent
God de zonden niet toe, maar Hij bedekt ze en wil ze uit louter genade vergeven.
Meer nog: Hij wil er niets meer van weten.
- 24-

3.2 Vrome zelfzucht
'En in wiens geest geen bedrog is! Dat wil zeggen dat iemands hart hem niet zal
bedriegen. Want men kan aan de buitenkant vroom en godsdienstig lijken en
goede werken doen, terwijl de innerlijke gezindheid verkeerd is, omdat God niet
omwille van God Zelf gediend wordt, maar omdat de mens Hem nodig heeft, als
middel voor zijn doel: dat van vrede, rust, en geluk. Dat is geestelijk egoïsme,
vrome zelfzucht. Geen mens, die daar geen last van heeft. Integendeel. Nooit is
iemand gevaarlijker, dan wanneer hij denkt God te dienen. Want juist deze (volgens
Luther aangeboren) houding kan men o zo goed bemantelen. Het is moeilijk
haar te onderkennen, nog moeilijker ervan los te komen. Dat kan slechts gebeuren
door de Heilige Geest, Die dit 'bedrog' ontmaskert.
3.3 Gericht
'Moor ik wilde het verzwijgen; mijn beenderen verouderden, als ik de ganse dag
schreeuwde! Aanvankelijk wilde ik van deze zonden niet weten. Maar toen werd
wat in mijn ogen krachtig was en jong en sterk, in Uw ogen zwak en oud en
ondeugdelijk. Want niets verhullend scheen het licht van de Geest in mijn vermetele
ziel, om mij tot deemoed en zelfkennis te brengen.
Daarbij kwam nog dat ik met Uw goddelijk gericht geconfronteerd werd. Als een
doorn (dat woord leest Luther aan het slot van vers 4) stak Uw oordeel in mijn
geweten. Ik was ontzettend angstig. Ik dacht voor eeuwig te gronde te gaan.
Daarom schreewde ik. O, wat drukte Uw hand zwaar op mij, dag en nacht.
3.4 Belijdenis
'Mijn zonde heb ik U beleden, en dat ik niet rechtvaardig ben, heb ik niet verborgen. Ik
heb gezegd: ik wil God tegen mijzelf in mijn ongerechtigheid belijden! Nu heb ik het
roemen in mijzelf opgegeven, en beleden dat ik niets goeds gedaan heb, ook daar
waar ik goed handelde. En terwijl anderen zichzelf rechtvaardigen en hun eigen
onschuld betuigen (maar juist zo schuldig worden en hun slechtheid verbergen!),
verbergen zij die waarlijk rechtvaardig zijn, hun slechtheid niet. En omdat zij hun
zonden niet bedekken of verbergen, worden die bedekt en verborgen door
God.
Zodra een zondaar schuld belijdt, is hij rechtvaardig voor God. Daarom beschimp
ik mijzelf, want dan looft mij God. Ik smaad mijzelf, dan eert mij God. Ik klaag mijzelf
aan, dan spreekt God mij vrij. Ik getuig tegen mijzelf, dan getuigt God voor
mij.
- 25-

3.5 Een rots in de aanvechting
7n een zondvloed met haar wateren zullen die hem niet bereiken.Want Gij zijt mijn Toevlucht*
We ontmoeten hier een heilige, die zichzelf tegenover God aanklaagt en
Hem om genade smeekt. Meer nog: die staat op de rots van Gods gerechtigheid,
dat is Christus. Is op Hem niet iedereen gegrond, die zijn eigen aanklager, beschuldiger
en rechter is?!
Juist op zulke heiligen dringt de zondvloed aan, met een niets ontziend geweld.
En toch, in deze aanvechtigen gaan zij niet ten onder, d.w.z. zij lijden geen schade
aan hun ziel, ook al raken wellicht lichaam en leven verloren. Een geweten, dat
vrolijk rust in Gods barmhartigheid, overwint alle aanvechtingen.
3.6 Boven uw verstand
Nu komt Gods antwoord: 7/c zal u verstand geven en u onderwijzen aangaande de
weg, waarop u wandelen moet'. Ja, dat zal Ik doen. En dan kan het best zijn dat u
een weg gaat, waarvan u denkt:'Dit gaat verkeerd!' Maar het moet niet gaan volgens
uw verstand, maar boven uw verstand. Niet weten waarheen u gaat, dat is
pas recht weten waarheen u gaat. Verging het zo niet Abraham? Hij gaf zich over
aan Mijn weten en liet zijn weten varen. Dat nu is de weg van het kruis, die u niet
kunt vinden, maar waarlangs Ik u voer als een blinde. U mag niet uw eigen weg
gaan, uw eigen werken uitkiezen, uw eigen lijden uitdenken. Nee, het gaat tegen
uw kiezen en denken en begeren in.
3.7 Overgave
'Mijn ogen zullen steeds op u zijn! Daarom moeten üw ogen gesloten zijn. Is dat
niet onverantwoord? Nee, want hierin komt tot uiting dat God van ons een kinderlijk
geloof en een vast vertrouwen vraagt. Alles dienen we aan Hem over te
laten.Wie dat niet doet, is als een paard of een muildier: die dieren gaan niet verder
dan hun zintuigen aangeven. Ja, zo iemand is een goddeloze. Want hij regeert
zichzelf en is van Gods regering niet gediend. Al lijkt hij misschien de gehoorzaamste,
de vroomste, de rechtvaardigste. Maar God wederstaat hem en zendt
hem plagen (vers 10), die hem echter niet tot inkeer brengen.
3.8 Perspectief
'W/e op God hoopt, dien zal de barmhartigheid omringen. Verheugt u in God!' Dat is
-26 -

het perspectief voor allen, die aan zichzelf vertwijfelen en hopen op God. Zij
worden opgeroepen zich in God te verheugen. Want hun hart staat recht tegenover
God (zoals Luther de laatste regel vertaalt). Daarom is er voor hen alle
reden om te roemen, te pronken en te pralen. Immers,'Die roemt, roeme in de
Heere!'
3.9 De hele Luther
We komen in de uitleg van deze psalm bijna de 'hele Luther' tegen. We treffen
namelijk tal van elementen aan, die wezenlijk zijn voor zijn denken over de
gerechtigheid van het geloof. We wijzen er op enkele, daaraan enkele citaten van
elders toevoegend:
a. De mens wordt opgeroepen zichzelf ongelijk te geven en God gelijk. 'God
rechtvaardigen' noemt Luther dat ergens. Daarmee geeft de mens zichzelf uit
handen; net zoals een zieke, die de ernst van zijn ziekte onderkent, zichzelf in
de hand van de arts geeft.
b. In Christus, de rots der gerechtigheid, vindt de mens wat hij elders tevergeefs
zoekt: heil, leven, vrede en vergeving. 'Het geloof ziet niets anders en grijpt
niets anders dan Christus, de Verlosser.... Het geloof omklemt Christus zoals
een ring een edelsteen.' Dus: extra nos, buiten onszelf, id est in Christo, dat is in
Christus.
c. De zonde wordt de mens niet toegerekend. In plaats daarvan ontvangt hij
Christus' gerechtigheid. Elders spreekt Luther over de 'wonderlijke ruil'. Het
geloof zegt dan: 'Ik ben Uw zonde, dood en vloek; Gij echter zijt Mijn gerechtigheid,
leven en zaligheid'. Daarachter ligt het geheim van de verzoening.'Met
één druppeltje bloed had Hij voor de zonden der wereld genoeg kunnen
doen. Nu Hij echter al Zijn bloed vergoten heeft, heeft Hij een zeer rijke
genoegdoening teweeggebracht.'
d. Het geloof is het 'kale, naakte' geloof, dat geen prestatie, geen roem, geen offer
enz. meeneemt, en dat slechts één ding kan: ontvangen.Vandaar dat onze ogen
gesloten en Gods ogen open moeten zijn.Vandaar ook dat Luther het woord
'alleen' toevoegt in de vertaling van Romeinen 3 : 28:'Zo houden wij het er
nu voor dat de mens gerechtvaardigd wordt zonder de werken der wet, alleen
door het geloof'.
e. Wie in dit geloof leeft, is vrij om in God te roemen en goede werken te doen.
'Het geloof is zoiets levends, bezigs, krachtigs en machtigs, dat het onmogelijk
is dat het niet voortdurend goede dingen zou doen. Het vraagt er ook niet
naar of er goede werken te doen zijn, maar voor men ernaar vraagt, heeft ze
die al gedaan. Het is altijd bezig.'
- 27-

f. De mens is en blijft in zichzelf zondaar, maar in Christus is hij een nieuwe
schepping. Dit gegeven, dat boven alle psychologie uitgaat, gaf Luther meer
dan eens de uitdrukking in de pen: simul iustus ac peccator, tegelijk (!) zondaar
én rechtvaardige, tegelijk - om met de uitleg van Psalm 32 te spreken -
iemand die vertwijfelt én zich verheugt.
g. Luther heeft uit eigen ervaring geweten wat aanvechting was, en een verschrikt
geweten. Dat klinkt volop door in de uitleg van deze psalm. Er is aanvechting
van buiten, van de kant van de zogenaamde rechtvaardigen, maar niet
minder van binnen, waar de vrome zelfzucht zich laat gelden.
h. Het is Gods wet, die de mens aan het eind van zijn eigen kennen en kunnen
brengt. Gods Evangelie zet de mens vervolgens in de ruimte. Nu komen we
het begrippenpaar 'wet-evangelie' in Luthers uitleg niet direct tegen; pas later
zal hij het meer gaan hanteren. De zaak is echter al wel volop aanwezig; dat
blijkt vooral in de uitleg van vers 3 en 4.
i. De rechtvaardigingsleer moet in ene adem genoemd worden met de theologia
crucis, de theologie van het kruis.Vandaaruit heeft Luther gedacht, geloofd
en geleefd. Niet voor niets zegt hij met een zekere hartstocht bij een andere
psalm:'Alleen het kruis is onze theologie!' Kort gezegd houdt dat in dat wij
alleen vanuit Christus' kruis toegang hebben tot de Schrift en tot de werkelijkheid,
waarin wij leven. Daarbij is God dikwijls verborgen en moeten we
Hem zoeken, waar Hij voor ons idee niet kan zijn. In Luthers uitleg van Psalm
32 klinkt dit vooral door, wanneer hij bij vers 8 aantekent:'Het moet niet gaan
naar uw verstand, maar boven uw verstand'. Geloof zonder kruis gaat niet. Het
kruis is de 'hofkleur' van de christen.
4. De Augsburgse Confessie
In 1530 wordt Luthers allernaaste medewerker Philippus Melanchthon geroepen
om in Augsburg ten overstaan van de keizer te verantwoorden, waarom het in
het reformatorische geloof gaat. Zo is de Augsburgse Confessie ontstaan. Dit tot
kerkelijke belijdenis uitgegroeide geschrift bevat 28 artikelen. Het vierde handelt
over de rechtvaardiging. Dat luidt als volgt:
'Ook wordt geleerd dat de mensen zich tegenover God niet kunnen rechtvaardigen
door hun eigen krachten, verdiensten of werken, maar dat ze door genade
gerechtvaardigd worden vanwege Christus, door het geloof, omdat ze geloven
dat ze uit genade aangenomen worden en dat de zonden vanwege Christus vergeven
worden, Die door Zijn dood genoegdoening verschafte voor onze zonden.
Dit geloof ziet God aan als gerechtigheid tegenover Hem (Romeinen 3 en 4).'
We zien hoe Melanchthon in enkele regels de kern van de rechtvaardiging weer-
-28 -

geeft. De verdiensten van de mens dragen niets bij aan de rechte verhouding
tegenover God. Het zijn de genade en de vergeving, die - gegrond op Christus'
verzoenend sterven - de dienst uitmaken. En de mens? Hij gelooft en dit geloof
rekent God tot gerechtigheid. De verwijzing naar Romeinen 3 en 4 maakt duidelijk
dat dit geloof geen prestatie is van de mens, maar gratie van God.
5. Calvijn
Niet minder dan Luther was Calvijn bezig met de rechtvaardiging. Hij wist zich
in dit leerstuk een leerling van de Wittenbergse reformator en beschouwde hem
als 'de uitnemende apostel van Christus, door wiens dienst weer het licht van het
Evangelie werd ontstoken'. In zijn Institutie noemt hij de rechtvaardiging'de voornaamste
pijler, waarop de godsdienst rust' (Inst. III, II, I). Dat doet denken aan
Luthers 'rots'.
We gaan Calvijns gedachtengang na aan de hand van zijn beroemde brief aan
Sadoletus uit 1539. Deze kardinaal had een vleiend en verleidend schrijven aan
Genève gezonden met als doel de kerk daar weer voor Rome te winnen. In
Genève voelde men: slechts één kan naar behoren onze zaak verdedigen: Calvijn.
In eigen, samenvattende verwoording geven we zonder verder commentaar Calvijns
antwoord weer.
5.1 Een felle strijd
Het klopt, eerwaarde, dat wij met u de felste strijd voeren over de rechtvaardiging
door het geloof. Maar dat is geen onnut vraagstuk. Want als deze belijdenis
wordt weggenomen, is de heerlijkheid van Christus vernietigd, de religie verworpen,
de kerk verwoest en de hoop der zaligheid vergaan. Daarom laat ik hier
in het kort volgen, hoe ik daarover denk.
5.2 Kennis van zichzelf en van Christus
Het begint met zelfkennis: de mens moet zijn geweten voor Gods rechterstoel
brengen om zo overtuigd te raken van zijn zondige toestand en van het vonnis,
dat over alle zondaren geveld is. Wanneer hij in ootmoed voor God is neergevallen,
wijzen wij hem op de enige grond van ons behoud: Gods barmhartigheid,
ons in Christus, onze Gerechtigheid, geopenbaard. Want Hij heeft met Zijn
gehoorzaamheid onze overtredingen uitgedelgd, door Zijn offerande Gods toorn
verzoend, met Zijn bloed onze smetten uitgewist, door Zijn kruis onze vloek
opgeheven, door Zijn dood voor ons genoeg gedaan. Zo voltrekt zich de ver-
- 29-

zoening, niet door enige verdienste van de mens, maar uit vrije genade. Waar wij
nu Christus in het geloof omhelzen en zo in gemeenschap met Hem treden, noemen
wij dat naar de wijze der Schrift: de rechtvaardiging door het geloof.
Deze rechtvaardiging wortelt enkel en alleen in de goedheid Gods, Die de zondaar
- onverdiend! - Zijn gerechtigheid schenkt, en wel daardoor dat Hij hem
zijn ongerechtigheid niet toerekent. Door het geloof wordt hij deze weldaad
deelachtig, waarbij elke gedachte aan werk verre is.
5.3 Goede werken
Worden nu de goede werken veronachtzaamd? Nee, want Christus is gekomen
om de mens voor God aangenaam te maken, d.w.z.: ijverig in goede werken. Zij
brengen niets bij tot de rechtvaardiging van de mens, maar zij hebben in zijn leven
wèl betekenis. Dat kan ook niet anders. Want waar Christus is, daar is ook de
Geest der heiligmaking, Die de harten wederbaart tot nieuw leven.
Dit is dus de inhoud van onze prediking: Christus vernieuwt hem, die Hij rechtvaardigt,
tot een zalig leven, rukt hem uit de overmacht der zonde, herschept
hem naar het beeld Gods en brengt hem door Zijn Geest tot gehoorzaamheid.
En ons heil kan nergens anders in rusten dan in onze aanneming tot kinderen
Gods.
6. De Heidelbergse Catechismus
Ook in de gereformeerde belijdenisgeschriften wordt uitdrukkelijk de rechtvaardiging
door het geloof beleden: in de Catechismus van Genève (vragen en
antwoorden 111-127) de Nederlandse Geloofsbelijdenis (artikel 22 en 23) en de
Heidelbergse Catechismus. In de Dordtse Leerregels komt zij meer terloops aan
de orde (bijv. hoofdstuk 2, artikel 8).
We volstaan met een citaat uit de Heidelberger: Zondag 23, vraag en antwoord
60: 'Vraag. Hoe zijt gij rechtvaardig voor God? Antwoord. Alleen door een waar
geloof in Jezus Christus; alzo dat, al is het dat mij mijn geweten aanklaagt dat ik
tegen al de geboden van God zwaar gezondigd heb, en geen daarvan gehouden
heb, en ik nog steeds tot alle boosheid geneigd ben, nochtans God, zonder enige
verdienste mijnerzijds, uit louter genade mij de volkomen genoegdoening, gerechtigheid
en heiligheid van Christus schenkt en toerekent, evenals had ik nooit
zonde gehad of gedaan, ja, als had ik zelf al de gehoorzaamheid volbracht, die
Christus voor mij volbracht heeft, in zoverre ik zulk een weldaad met een gelovig
hart aanneem.'
In dit antwoord valt ten eerste de persoonlijke toon op.Verder komen we meer
- 30-

dan één element tegen van het aantal dat we in 3.9 opsomden: de toerekening,
de aanvechting, de wet, het 'in Christus', het geheim van de verzoening, tegelijk
zondaar en rechtvaardige. De goede werken, waaraan én Luther én Calvijn alle
belang hechten, worden in antwoord 64 ter sprake gebracht:'Het is onmogelijk,
dat, zo wie Christus door een waarachtig geloof ingeplant is, niet zou voortbrengen
vruchten der dankbaarheid'.
7. De Konkordie van Leuenberg
In het tweede hoofdstuk van de Leuenberger Konkordie (afgekort als LK)
beschrijven de met haar instemmende kerken hun gemeenschappelijk verstaan
van het Evangelie.'De boodschap der rechtvaardiging als de boodschap van Gods
vrije genade' (art. 8-12) is het eerste thema en wordt de maatstaf van alle kerkelijke
verkondiging genoemd.
In deze leer hebben de vaderen der Reformatie het zuivere begrip van het Evangelie
tot uitdrukking gebracht. Dat houdt in dat Jezus Christus betuigd wordt a)
als de Mensgewordene, in Wie God Zich met de mens verbonden heeft, b) als de
Gekruisigde en de Opgestane, Die het gericht Gods op Zich genomen en daarin
Gods liefde tot de zondaar betoond heeft, en c) als de Komende, die als Rechter
en Redder de wereld tot de voltooiing leidt.
Door Zijn Woord in de Heilige Geest roept God alle mensen tot bekering en
geloof.Wie op het Evangelie vertrouwt, is om Christus' wil gerechtvaardigd voor
God en bevrijd van de aanklacht van de wet. Zo kan hij leven tot eer van God
en in dienst aan de naaste en de wereld, en is hij bereid te lijden.
Christenen komen op voor aardse gerechtigheid en vrede. Daarom moeten zij
samen met anderen zoeken naar rationele criteria, die ter zake en toepasbaar
zijn. Zij doen dat in vertrouwen op Gods zorg voor de wereld en met het oog
op de verantwoording voor Zijn gericht.
7.1 Overeenkomst
In wat de LK over de rechtvaardiging zegt, zien we elementen terugkeren, die
ook door de Reformatie genoemd zijn. We wijzen op: de rechtvaardiging als
boodschap van Gods vrije genade en als maatstaf van de verkondiging daarvan,
het geloof dat tot gerechtigheid gerekend wordt, Christus als Degene Die uit liefde
tot de zondaar Gods gericht op Zich genomen heeft, de aanklacht van de wet
en de bevrijding daarvan, de goede werken (verwoord als bijv. 'dienst aan de
ander' en 'dienst in de gemeente'), de bereidheid om te lijden.
- 31 -

7.2 Vragen
Niettemin is er ook sprake van verschil, wanneer de LK en Luther c.s. vergeleken
worden.Vragenderwijs stellen we enkele punten aan de orde.
Vooraf zij opgemerkt: a) de LK zegt dat zij niet als een nieuwe belijdenis verstaan
wil worden. Daarmee dienen we bij onze beoordeling rekening te houden, b) De
LK zegt meer dan eens dat bepaalde veroordelingen in de reformatorische belijdenissen
niet meer de huidige stand van de leer der kerken raken; dergelijke uitspraken
maken alert en roepen een kritische geest wakker, c) Veel hangt af van
de vraag of iemand een welwillende lezer is, of niet; wij proberen kritisch-welwillend
te zijn. d) Uiteindelijk geeft in dezen de Schrift de doorslag. Wij weten
ons onder haar gezag en uitleg gesteld.Wij hebben ons vanuit de Schrift door de
Heilige Geest onderdanig te laten onderwijzen (Calvijn).
a. Belijdt men Christus ondubbelzinnig als waarachtig mens én waarachtig God,
zoals bijv. de Geloofsbelijdenis van Nicea en de Augsburgse Confessie (art. 3)?
Immers, de rechtvaardiging door het geloof heeft alles te maken met de belijdenis
aangaande Christus. Er wordt wél gezegd dat 'in Jezus Christus, waarachtig
mens, de eeuwige Zoon en daarmee God Zelf, Zich tot heil in de verloren
mensheid (heeft) begeven' (art. 21), maar over Zijn waarachtig God- én
waarachtig mens-zijn wordt met een zekere afstandelijkheid gesproken in het
verband van 'traditionele denkvormen' (art. 22).
b. Waarom wordt, juist in het kader van de rechtvaardiging, niet uitdrukkelijk
gesproken over de verzoening? Niet dat de LK daarover zwijgt:'Wanneer wij
het avondmaal vieren, verkondigen wij de dood van Christus, door Wie God
de wereld met Zichzelf verzoend heeft'. Maar wordt daarmee ook de genoegdoening
bedoeld, die Luther en Calvijn juist in dit verband zo sterk hebben
benadrukt? Wordt bij het gericht Gods ook gedacht aan de toorn Gods, die
gestild wordt?
c. Klopt het dat de LK in mildere bewoordingen over de mens spreekt dan de
Reformatie? De LK spreekt over hem als over zondaar en aan zonde en dood
vervallen mens. Wanneer Luther en Calvijn in de rechtvaardigingsleer de
mens tekenen, schilderen zij hem met schriller realisme: hij is een goddeloze,
hij wil niet dat God Gód is, hij draagt vervloeking en smetten met zich mee,
hij is des doods schuldig.
d. De LK kent een krachtige oproep tot getuigenis en dienst. Christenen moeten
opkomen voor aardse gerechtigheid en vrede tussen mensen en volken.
Is dit in overeenstemming met wat de reformatoren voorstonden? Wordt
hier de boog van hun goede werken niet overspannen? Deze vragen worden
vooral ingegeven vanwege het feit dat de LK niet duidelijk spreekt over de
- 32-

aard van het laatste gericht, waarin de laatste rechtvaardiging plaatsvindt en
waaraan - zegt artikel 37 van de NGB - 'de gedachte schrikwekkend en angstaanjagend
is voor de slechte en goddeloze mensen, maar de rechtvaardigen
en uitverkorenen verlangen er vurig naar en putten er rijke troost uit'. De LK
heeft het over Christus, Die als Rechter en Redder de wereld tot haar voltooiing
leidt Maar is zo wel voldoende duidelijk dat Gods gerechtigheid een
vreemde en geschonken gerechtigheid is, die binnenwerelds, d.w.z. in deze
geschiedenis, niet gerealiseerd wordt en waar wij met lege handen bij staan?
7.3 Beoordeling
We laten het bij deze vragen. Wanneer we aan de hand daarvan de balans opmaken,
moeten we concluderen dat de LK onhelder en weinig reformatorisch
belijnd de rechtvaardiging aan de orde stelt. Er is sprake van een onduidelijke
christologie, een onduidelijke verzoeningsleer, een onduidelijk mensbeeld, een
onduidelijke eschatologie.
Dit is een teleurstellende slotsom, temeer omdat de LK de bespreking van de
rechtvaardiging eindigt met de verklaring dat men zich met dit verstaan van het
Evangelie weet te staan op de bodem van de oud-kerkelijke belijdenissen en dat
men de gezamenlijke overtuiging van de refomatorische belijdenissen aanvaardt
De VPKN-in-wording doet er goed aan om op grond van haar eigen belijdenisgeschriften
afstand te nemen van de LK. Wanneer het leerstuk van de rechtvaardiging
van de goddeloze het artikel is, waarmee de kerk staat of valt (en dat is zij),
doet wat de LK hierover zegt haar geducht wankelen. Als dit besef doorbreekt,
is toch niet geheel onwaar wat in artikel 1.5 van de concept-kerkorde in eerste
lezing over de LK staat: 'Voorts erkent de kerk de betekenis van de Konkordie
van Leuenberg voor de voortgaande ontmoeting van de lutherse en de gereformeerde
tradities'. Echter, een dergelijke uitkomst in het negatieve kan de bedoeling
van deze zinsnede toch niet zijn.
8. Tenslotte
Wanneer Luther de gerechtigheid door het geloof als de vaste en enige rots van
de kerk belijdt en wij in gemeenschap met deze belijdenis willen staan, kan het
niet anders of dan hangt van de rechtvaardiging het'zijn' van de kerk af. Hier, op
dit punt, wordt beslist of de kerk het Evangelie heeft of slechts een lege naam.
Daarom dienen we ook en juist met elkaar alle mogelijke moeite te doen de
hoogte en breedte en diepte van dit leerstuk met hoofd en hart te begrijpen, ook
al komen we - om met Luther te spreken - vaak niet verder dan wat zwakke en
- 33 -

armelijke beginselen en brokstukken. Wij hebben én als kerk én persoonlijk ons
dit leerstuk toe te eigenen. Anders beroven wij onszelfvan de mogejijkheid om
in alle andere vragen tot een oplossing te geraken. Want hier gaat het om waar
of vals, of men met deze leer verloren gaat of niet.
We eindigen met een m.i. zeer aansprekend Luther-citaat:'Wanneer het hart van
iemand, die in Christus gelooft, hem beschuldigt en aanklaagt, en tegen hem
getuigt dat hij verkeerd heeft gedaan, dan wendt het zich zo snel mogelijk daarvan
af en neemt het zijn toevlucht tot Christus en zegt: Hij heeft genoeg gedaan,
Hij is rechtvaardig, Hij is mijn verdediging, Hij is voor mij gestorven en Hij heeft
Zijn gerechtigheid tot de mijne gemaakt en mijn zonde tot de Zijne... Mijn zonde
kan Hem niet verslinden, maar zij wordt zelf verslonden in de oneindige afgrond
van Zijn gerechtigheid. Want Hij is God, hooggeloofd in eeuwigheid'.
- 34-

Kerkgemeenschap
I. De konkordie beoogt gemeenschap
Op basis van een gemeenschappelijk verstaan van het Evangelie beoogt de Konkordie
van Leuenberg kerkgemeenschap te betuigen en te verwerkelijken tussen
de met deze konkordie instemmende lutherse, gereformeerde en de uit deze
voortgekomen geünieerde kerken, alsmede de daarmede verwante voorreformatorische
kerken der Waldenzen en der Boheemse Broeders. I}
Bij de besprekingen in de generale synode van de Nederlandse Hervormde Kerk
in 1973, die geleid hebben tot de aanvaarding van deze konkordie, is duidelijk
gesteld dat de kerkgemeenschap in de zin van de Leuenberger Konkordie geenszins
het doel had om kerken samen te voegen en te laten fuseren tot een soort algemene
reformatorische kerk in Europa. 2) De konkordie, die het karakter draagt
van een compromis, moest, zoals gesteld werd, vooral gezien worden als een uitgangspunt
voor verdere gesprekken. 3)
Zelf beschrijft de konkordie in haar laatste hoofdstuk haar eigenlijke doel en
geeft zij aan dat kerkgemeenschap in de zin van deze konkordie betekent dat kerken
van verschillende belijdenis op grond van het verstaan van het Evangelie
elkaar gemeenschap in Woord en sacrament verschaffen en een zo groot mogelijke
gemeenschappelijkheid in getuigenis en dienst aan de wereld nastreven. 4)
Daarbij nemen de kerken een binding aan de belijdenissen die bij hen gelden in
acht. 5)
Een unificatie die afbreuk doet aan de levende veelvormigheid van het godsdienstige
leven zou het wezen van de kerkelijke gemeenschap zoals deze hier wordt
bedoeld weerspreken, zo stelt de konkordie zelf. 6)
De concept-kerkorde van de Verenigde Protestantse Kerk in Nederland gaat echter
blijkbaar beduidend verder dan de door de Leuenberger Konkordie eigenlijk
bedoelde kerkgemeenschap, omdat zij de konkordie duidelijk een plaats geeft iri
- 35 -

het kader van de fusie van kerken en haar plaatst in een belijdend kader.
Naar haar eigen zeggen moet de Leuenberger Konkordie niet verstaan worden
als een nieuwe belijdenis en laat zij de verbindende kracht van de belijdenissen in
de deelnemende kerken uitdrukkelijk bestaan. ^ Zo lijkt er dus geen grond te zijn
voor de gedachte dat de Leuenberger Konkordie bepaalde elementen van de
belijdenisgeschriften buiten werking zou stellen. Uitdrukkelijk is bij haar ontwerp
ook gesteld dat men wilde vermijden dat de konkordie een norm tot interpretatie
van de belijdenisgeschriften zou zijn. 8)
Toch moet er gewezen worden op een zekere tweesporigheid, zo niet een innerlijke
tegenstrijdigheid in dit spreken, daar er toch in feite door de konkordie wel
een interpretatie van de belijdenis geschiedt en zich daarmee feitelijk en concreet
een daad van belijden voltrekt. 9) Het gemeenschappelijk verstaan van het
Evangelie spitst zich in de Leuenberger Konkordie toe op de boodschap van de
rechtvaardiging als de boodschap van Gods vrije genade, als gemeenschappelijke
overtuiging van de reformatorische belijdenisgeschriften.
Het exclusieve heilsmiddelaarschap van Jezus Christus wordt genoemd 'het centrum
der SchriftDit is dan de maatschaf van alle kerkelijke verkondiging. I0)
Op deze centrale basis zoekt men de gemeenschap der kerken.
2. De reformatoren beoogden gemeenschap
Ogenschijnlijkt lijkt de door de Konkordie van Leuenberg begeerde gemeenschap
der kerken op basis van het centrum der Heilige Schrift op het verlangen
van de reformatoren zelf tot een kerkelijke eenheid tussen luthersen en gereformeerden
op basis van het hart van de zaak ondanks onderlinge theologische
verschillen.
Woordelijk schrijft Calvijn over de onzalige strijd tussen de verschillende hervormers
het volgende:
'Zij hebben allen uit één mond geleerd welke de rechte en onvervalste godsdienst
was en hebben hun best gedaan om die van de ontelbare bijgelovigheden en afgoderijen
te zuiveren en van de verdichtselen der mensen te ontlasten. Ze hebben
geleerd, nadat ze het vertrouwen op de goede werken onderste boven hadden
gesmeten, waarmee de arme mensen geheel dronken, ja betoverd waren, dat de
gehele zaligheid in de genade van Christus bestond.
Zij hebben de kracht van Christus zeer heerlijk verheven, die óf geheel onder de
voeten vertreden had gelegen, óf verdronken onder het water schuilde; welke
het rechte aanroepen zij; welke de kracht en natuur van de boetvaardigheid zij;
- 36-

waar ze vandaan komt en wat voor vruchten het geloof voortbrengt; welke de
wettige tucht of regering van de kerk zij, wordt van hen allen hetzelfde geleerd.
Alleen in de waartekenen is wat verschil geweest.
En nochtans durf ik dit zonder lichtvaardigheid voor de waarheid te zeggen: zo
hun harten eensdeels niet door al te grote heftigheid van schrijven en disputeren
verbitterd hadden geweest en anderdeels ook niet al te kwaad vermoeden
hadden gehad, daar zou zulk een grote onenigheid niet geweest zijn, of zij zou wel
gemakkelijk verzoend zijn geweest.
Zo nu door die hittige brand van disputeren de tweedracht naar behoren niet
heeft mogen worden geslecht, wat staat er nu nog in de weg, dat ze de eenvoudige
waarheid er minder om horen, daar de oploop als gestild is7
Zelfs ondanks de onderlinge verschillen in de avondmaalsopvatting schrijft Calvijn:
Wij komen zeer wel overeen in het rechte gebruik van de sacramenten. Wij leren
allen zonder onderscheid, dat de sacramenten daartoe ingesteld zijn, opdat ze
Gods beloften in onze harten mochten verzegelen; opdat ze het geloof opbeuren
en getuigenissen zijn van Gods genade. Wij betonen uitdrukkelijk dat het
geen ijdele of blote en dode, dat is krachteloze figuren zijn, omdat niet alleen hun
gebruik krachtig werkt door de verborgen kracht van dezelfde Heilige Geest, al
hetgeen Hij daar vertoont.
Daarom bekennen wij brood en wijn in het Heilig Avondmaal geen ijdele waartekenen
te zijn van de gemeenschap die de gelovigen met Christus, hun Hoofd,
hebben, omdat onze zielen Christus Zelf tot een geestelijk voedsel genieten.
Dit alles wordt overal eender geleerd.
Daarom, wat is het dat die hoogmoedige mensen hierin een zo grote ergernis
vinden, die het Evangelie de weg en de toegang beneemt?
Ja, maar in de manier hoe men Christus deelachtig wordt te beschrijven is men
wel een weinig verschillende.
Ik erken dat ze alleen met een zo goed onderscheid niet spreken als het wel ware
te wensen, dikwijls omdat ze allen geen enerlei gaven hebben ontvangen (I Kor.
12) om in alle klaarheid hiervan te spreken, of omdat ze allen geen enerlei mate
des geloofs hebben gekregen.' H)
Zóver gaat Calvijn daarbij, dat hij zelfs uitdrukkelijk pleit voor een broederlijke
zin en gemeenschap tussen de kerken. I2)
Alhoewel er zeker confessionele verschillen zijn tussen Luther en Calvijn, heeft
de laatste toch van harte de Confessio Augustana onderschreven. In elk geval de
- 37-

Confessio Augustana Variata (= de gewijzigde Augsburgse Geloofsbelijdenis) l3) ,
waarvan Calvijn zegt dat daarin niet één woordje te vinden is dat de. calvinistische
leerwijze weerspreekt en dat hij met de zin ervan volledig overeenstemt l4)
Maar zelfs met de Confessio Augustana Invariata (= de ongewijzigde Augsburgse
Geloofsbelijdenis van 1530) heeft hij zijn instemming betuigd. I5)
De instemming van mannen als Guido de Brès,Johannes a Lasco, Petrus Dathenus,
Caspar Olevianus, Frederik de Vrome (de keurvorst van de Paltz die
opdracht gaf tot het opstellen van de Heidelberger Catechismus), Hiëronymus
Zanchius, Petrus Martyr en Andreas Hyperius en anderen is elders aangegeven. I6)
De hoge mate van confessionele overeenstemming tussen de lutherse Confessio
Augustana en de gereformeerde Heidelbergse Catechismus is meermalen theologisch
aangetoond. I7)
Wij kunnen dus vaststellen dat de reformatoren - denk aan Luther, Melanchthon
en Calvijn (zelf noemt Calvijn de Zwitsers erbij) - ondanks de erkenning van verschillen,
ten diepste één waren in geloof en belijden. Er was bij hen een oecumene
van het hart
Calvijn achtte Luther dan ook zeer hoog en ondanks zijn heftige natuur die hem
dikwijls parten speelde had Luther toch ook eerbied voor Calvijn. De laatste was
al hartelijk verblijd als Luther hem via anderen de groeten liet overbrengen. I8)
Echter nog in de tijd van de reformatoren - Calvijn heeft dit zeer betreurd, denk
aan zijn controverse met de strenge lutheraan Joachim Westphal - werden de
verschillen, vooral rondom het Heilig Avondmaal en de twee naturen van Christus,
op de spits gedreven en gingen lutheranen en calvinisten onverzoenlijk uiteen.
Dit kreeg met name zijn beslag in de lutherse 'Formula Konkordiae' van
1577, waarin uitdrukkelijk de calvinistische visie op het Heilig Avondmaal werd
afgewezen.
Ook werd de Confessio Augustana Invariata van 1530 voor de lutheranen maatgevend,
niet omdat zij op het punt van het Heilig Avondmaal irenischer was
tegenover de rooms-katholieken, maar omdat zij meer dan de Variata geschikt
was om zich af te grenzen tegenover de calvinisten.
Bovendien heeft deze confessie nu een plaats in het gehele lutherse corpus van
belijdenisgeschriften dat in 1580 is afgesloten met de aanvaarding van het zgn.
'Konkordienbuch', waaruit zij door de lutheranen moeilijk is te isoleren. Dit
totaal van belijdenisgeschriften heeft voor de lutheranen namelijk uitdrukkelijk
normatief, verplichtend gezag. I9)
- 38-

Zo ontstonden er twee verschillende kerktypen, de lutherse en de calvinistische,
die niet te verenigen zijn.
Niettemin bleeft zelfs een man alsVoetius positief ten opzichte van het gesprek
met de lutheranen, omdat hij ervan overtuigd was dat de verschillen niet kerkscheidend
waren. 20)
3. Om welke gemeenschap gaat het nu?
De vraag rijst of de oecumene die de Leuenberger Konkordie beoogt vanuit 'het
centrum der Schrift', dezelfde is als de geschetste 'oecumene van het hart' die wij
vinden bij de reformatoren.
Kan men van de aanhangers van Leuenberg zeggen wat Calvijn zei van Luther en
van de Zwitserse theologen: dat zij allen met hem in de ganse hoofdsom van de leer
der godzaligheid wonderwel overeenstemden? Dat zij allen uit één mond leerden
welke de rechte en onvervalste godsdienst was? Dat zij overeenstemden in de
leer van Christus, de kracht van Christus, de genade van Christus, in de leer van
het gebed, van de boetvaardigheid, van de vruchten van het geloof, van de kerkelijke
tucht, van het rechte gebruik van de sacramenten en niet in het minst van
het gezag van de Heilige Schrift? 2I)
Vanwaar dan zoveel kritiek, zowel van lutherse als van gereformeerde zijde, op
de Leuenberger Konkordie?
De afstand die de Leuenberger Konkordie neemt van de verwerpingen der dwalingen
die in de klassieke belijdenisgeschriften zijn opgenomen als voortvloeiend
uit de kernpunten van de reformatorische leer, kan dan niet zijn in de geest van
de reformatoren.
Ten diepste worden hiermee de reformatorische belijdenissen in het hart aangetast.
Hier moet gewezen worden op de fundamentele kritische reacties vanuit heel de
belijdende beweging ('Bekenntnisbewegung') in Duitsland op de Leuenberger
Konkordie, die verdienen serieus te worden genomen. De reformatoren waren
in hun belijdenis van de geloofswaarheden concreet, de Leuenberger Konkordie
daarentegen munt uit in vaagheid.
De reformatoren begeerden ondanks verschilpunten een eenheid in het geloof;ten
aanzien van de Leuenberger Konkordie is echter wel gesteld dat men een eenheid
zoekt niet in het geloof, maar in hetgeen men samen niet gelooft Het gaat in
de Leuenberger Konkordie niet om tweederangs theologische verschilletjes die
verdoezeld worden, maar om de waarheid van het Evangelie zelf. Om der waarheid
wille moet dan ook de Leuenberger Konkordie worden afgewezen. 22)
- 39-

Heel de zgn. Bekenntnisbewegung in Duitsland heeft zich dan ook uitdrukkelijk
tegen de konkordie verzet, zowel door de talrijke belijdende gemeenschappen
afzonderlijk, als bij monde van het Theologisch Convent van Belijdende Gemeenschappen'
als orgaan van de overkoepelende 'Conferentie van Belijdende Gemeenschappen'
Hiertoe behoren de volgende bewegingen:
• 'Kein Anderes Evangelium' met haar vele regionale afdelingen;
• 'Die Evangelische Sammlung Berlin';
• 'Die Kirchliche Sammlung um Bibel und Bekenntnis' in verschillende landskerken;
• de 'Ludwig-Hofacker-Vereinigung' in Württemberg;
• het 'Gnadauer Verband' en
• de 'Evangelische Notgemeinschaft',
terwijl als gastleden deelnemen de zelfstandige Evangelisch-Lutherse Kerk in
Duitsland,'die Evangelische Sammlung' in Württemberg en die in het Rheinland,
'die Kirchliche Sammlung in Nordelbien' en 'die Sammlung Bekennender Evangelischer
Frauen'.
Dat is dus nogal wat.
Juist uit de lutherse beweging kwam van theologen uit Duitsland, Denemarken,
Noorwegen, IJsland, Zweden, Finland en ook uit Amerika en Canada een stroom
van bezwaren tegen de Leuenberger Konkordie los. Zij werden geformuleerd in
de zgn.'Ratzeburger Thesen', die samengevat op het volgende neerkomen:
1. De Leuenberger Konkordie brengt niet voluit het Evangelie tot gelding, want:
zij verzwijgt de rechtvaardige toorn van God en dus het wonder van Zijn
barmhartigheid in Christus; zij tekent de mens niet als liggend onder Gods
toorn en om Christus' wil begenadigd; zij miskent de rechtvaardigende daad
Gods; zij kent niet de 'genadige ruiling' (Christus mijn zonden, ik Zijn gerechtigheid)
maar vervlakt dit tot een wereldse (horizontale) gerechtigheidsboodschap.
2. De Leuenberger Konkordie mist het beroep op de Heilige Schrift.
3. De Leuenberger Konkordie verzwijgt de fundamentele betekenis van de leer
der Drie-eenheid (voor de theologen: het 'magnus consensus' van de christelijke
kerk!), is dus vrijzinnig en neemt afstand van het hart van de christelijke leer.
4. De Leuenberger Konkordie bedient zich onkritisch van moderne denkvormen,
een liberale theologie die de denkvormen van de oude belijdenissen achterhaald
acht, en huldigt een wettisch georiënteerd activisme.
5. De Leuenberger Konkordie bedient zich van dubbelzinnige formuleringen; zij
- 40-

kan op allerlei manier worden geïnterpreteerd, wat in tegenspraak is met het
wezen van een konkordie (= eenstemmigheid).
6. De Leuenberger Konkordie wil feitelijk als een nieuwe belijdenis zijn en stelt
als zodanig de verwerpingen der dwalingen in oude belijdenissen (denk aan de
Dordtse Leerregels) buiten kracht.
7. De Leuenberger Konkordie maakt dus de geldigheid van de belijdenisgeschriften
krachteloos, hetgeen betekent dat wie én de belijdenisgeschriften
handhaaft én de konkordie ondertekent, zich schuldig maakt aan een dubbele
waarheid. Dit moet wel weer tot nieuwe scheuringen leiden.
8. De Leuenberger Konkordie veroordeelt niet de valse leer, stort zodoende de
gemeenten in verwarring en miskent dus de zielszorgerlijke (pastorale) verantwoordelijkheid
van de kerk.
9. Het dringende van de Leuenberger Konkordie tot een snelle overeenstemming
is in strijd met de verantwoordelijkheid ten opzichte van verleden en
toekomst. 23)
Overzien wij de bezwaren die door de verschillende belijdende gemeenschappen
tegen de Leuenberger Konkordie zijn aangevoerd 24) , dan blijkt daarin een
behoorlijke overeenstemming te bestaan.
De bezwaren kunnen als volgt worden samengevat:
De Leuenberger Konkordie stelt de belijdenisgeschriften buiten werking (zij
raken zogenaamd de huidige stand van de theologie niet); zij veroordeelt de valse
leer niet; zij munt uit in vaagheid en het verzwijgen van kernbegrippen zoals de
Drie-eenheid, de toorn van God, het gericht van God, de verzoening door voldoening;
zij laat in het duister Wie Jezus is (Vere homo,vere deus' = waarachtig
Mens en waarachtig God); zij ondermijnt het Schriftgezag; zij koestert een horizontale
Koninkrijksverwachting en zij bedient zich bij dit alles van dubbelzinnige
formuleringen. Duidelijk blijkt daaruit dat de Leuenberger Konkordie volkomen
haaks staat op de leer van de Heidelbergse Catechismus, de Nederlandse
Geloofsbelijdenis, de Dordtse Leerregels en bovenal op de Waarheid van de Heilige
Schrift zelf.
Zo is er het gevaar dat in tegenstelling tot de Reformatie de Leuenberger Konkordie
een theologie laat binnensluipen die de Drie-enige God naar de achtergrond
schuift en de kerk vooral antropocentrisch (= met de mens in het middelpunt)
vormt. 25)
Is het dan teveel gezegd dat de Leuenberger Konkordie een bewijs is van het
voortgaand proces van de devaluatie der symbolen (= belijdenissen)? 26)
-41 -

De omgang met de klassieke belijdenisgeschriften zoals wij die aantreffen in de
Leuenberger Konkordie, mag dan weliswaar in overeenstemming ;yjn met de
bedoeling van artikel X van de hervormde kerkorde van 1951 (zgn. dynamisch
belijden) 27) , in de geest van de reformatoren is zij niet. De gemeenschap die de
Leuenberger Konkordie voorstaat, is een andere dan die welke de reformatoren
ondanks alles verbond: een gemeenschap in de kern van de leer der godzaligheid,
een oecumene van het hort, 'in enigheid des waren geloofs' (Heidelberger Catechismus,
Zondag 21), Verspreid en verstrooid door de gehele wereld, nochtans
tezamen gevoegd en verenigd zijnde met hart en wil in éénzelfde Geest, door de
kracht des geloofs' (Nederlandse Geloofsbelijdenis, artikel 27).
NOTEN
Konkordie van Leuenberg, I, Inleiding, I.
2) Handelingen van de Generale Synode der Ned. Herv. Kerk van 19-21 febr. 1973, blz. 30-34.
3) Dit was ook de opvatting van de lutherse prof. dr. P. Boendermaker. Handelingen Gen. Synode
N.H.K. van 19-21 nov. 1973, blz. 58-62.
4) L.K.29.
5) L.K.30.
6) L.K.45.
L.K.37.
8) K. Blei, in: Kerk Onderweg, over Geest, Kerk en Oecumene, blz. 74.
9) K. Blei, a.w. blz. 176.
10) L.K. II; K. Blei, a.w. blz. 170-171.
1 Calvijn,Tractaat der Ergernissen, par. 29.
Zie ook: A. Zahn, Calvins Urteile über Luther, 1883, passim.
Vanaf de kansel in Genève zegt Calvijn mede met het oog op de lutheranen: 'Wij weten dat
onze Heere de eenheid gewild heeft tussen Zijn leden. Zijn wij van Zijn Kerk? Dan moet er
een geestelijke band zijn met alle gelovigen. Zoals er maar één God is, één Zaligmaker, één ware
leer, één geloof, één doop, zo moeten wij allen één lichaam zijn.Wij moeten derhalve een band
met elkaar hebben. Als één lid lijdt, moeten wij allen medelijden. Nu echter zien wij dat er niet
- 42-

sprake is van één lid. Heel de Kerk is in verstrooiing. Hier een handjevol en daar een handje-
vol. Wij hebben allen eenzelfde Evangelie. Wij zijn omringd van vijanden. Mogen wij ons van
elkaar afscheiden? Mogen wij zeggen: Zij zijn ver weg van ons? Neen! Zij behoren tot de Kerk
en wij zijn hun leden.'
Zie: W. Balke, Omgang met de reformatoren, Kampen, 1992, blz. 34.
12) Calvijn: 'Ik zeg dit omdat er nog geen formulier is uitgegeven, waarin de overeenstemming is
uitgedrukt zoals de zaak verdient. Maar dit zal geschieden als het onze God behagen zal allen
op één plaats te vergaderen die eraan hebben gearbeid. Het moet ons echter voldoende zijn
dat er een broederlijke zin en een gemeenschap tussen de kerken bestaat en dat allen zover over-
eenstemmen als nodig is om het tezamen eens te worden.
Wij belijden dus allen eenparig dat wij, als wij het sacrament volgens de instelling des Heeren
ontvangen, waarlijk deelgenoten geworden zijn van het eigen wezen van het lichaam en van het
bloed des Heeren Jezus Christus. Hóe dit geschiedt, kan de één beter voorstellen en duidelij-
ker verklaren dan de ander.'
Zie: Beknopte verhandeling over het Heilig Avondmaal, laatste hoofdpunt.
13) Calvijn schrijft in 1557 aan Martin Schalling in Regensburg: 'Auch das Augsburgische Bekennt-
nis weise ich nicht ab, das ich langst gern und willig unterschrieben habe, so wie sein Verfrasser
selbst es ausgelegt hat'. R. Schwarz, Johannes Calvins Lebenswerk in seinen Briefen, Tübingen
1909, dl. II, blz. 169.
Eveneens in 1557 schrijft Calvijn aan een aantal Poolse godgeleerden:'Enigen onder u, gelijk we
horen,hebben de Augsburgsche Confessie aangenomen. (...) En wat de Augsburgsche Confes-
sie betreft, zie ik geen reden waarom de dienaars van Christus daarover onder elkander twis-
ten zouden, zo wanneer ze maar over de rechte zin overkomen'. Geciteerd uit: D. Gerdes, Kort
Begrip der voornaamste merkwaardigheden rakende den opstel en overgave der wijdtbe-
roemde Augsburgsche Confessie, A'dam 1731, blz. 98.
14) Calvijn in zijn laatste geschrift tegen de strenge lutheraan Joachim Westphal, van hetwelk hij op
3 aug. 1557 een exemplaar zond aan Melanchthon in Worms. Geciteerd bij dr. L. Keiser, in: Bibli-
sche Zeugnisse, 1930, blz. 212.
Hij schrijft daarin: 'Westphal sagt erstens, dasz wir die Augsburgische Konfession aufzuheben
gedachten und zum anderen, dasz wir mit ihrem trefflichenVerfasser Philipp Melanchton uns in
Zwiespalt befanden. Ich antworte darauf, dasz in jener Bekenntnisschrift, die von allen Frommen
so hoch gehalten wird, nicht eind Wörtlein sich findet (namlich nach der Fassung, die in 1541 in
Regensburg affgestellt worden), das unserer Lehrweise widersprache. Erhebt sich ein Zweifel über
den Sinn des einen oder anderen ihrer Ausdrücke, so gibt es doch offenbar keinen berufene-
ren Schiedsrichter, als den Verfasser selbst, der ohnehin um seiner Frömmigkeit und Gelehr-
samkeit willen in so allgemeinem Ansehen steht.An ihn habe ich mich gewandt und aus seiner
- 43-

Antwort ist aufs klarste hervorgegangen, dasz wir völlig übereinstimmen!
Dat Calvijn de Augsburgse Confessie naar haar inhoud principieel kon accepteren omdat niet
één woord daarin in strijd was met de gereformeerde leerwijze, neemt niet weg dat hij in de
Franse situatie duidelijk aan de Franse 'Confession de Foy' de voorkeur gaf. Op verschillende
punten was deze duidelijker dan de Augsburgse Confessie. Vandaar dat hij ondanks herhaalde
betuigingen van zijn eenheid met de lutheranen toch de invoering van de Augsburgse Confes-
sie in Frankrijk heeft afgeraden. Niet omdat zij inhoudelijk onaanvaardbaar was, maar omdat zij
op sommige punten onbeslist en vaag was en bovendien als Duitse confessie in de Franse si-
tuatie verwarring zou kunnen veroorzaken.
Zie hierover o.a.: W. Nijenhuis, Calvinus Oecumenicus, 's-Gravenhage, 1959, blz. 52-58;
W. Balke, a.w., blz. 34;
R. Schwarz, a.w. II, blz. 379 (Calvijns brief aan graaf Eberhard von Erbach in Heidelberg, 1561).
,5) Dit is af te leiden uit Calvijns in 1543 bij Bourgeois te Genève in het Latijn verschenen boek-
je ter gelegenheid van de a.s. Rijksdag te Spiers (1544) onder de titel 'Smekende vermaning aan
Keizer Karei V, de vorsten en de overige stenden, opdat zij de zorg voor het herstel der Kerk
met ernst op zich nemen, uitgegeven in naam van allen die begeren dat Christus Koning zij'.
Calvijn spreekt hierin namelijk over de Augsburgse Geloofsbelijdenis als 'de belijdenis van ons
geloof, zoals wij die aan Zijne Majesteit, de onoverwinnelijkste Keizer, overgeleverd hebben', wat uit
de aard der zaak alleen maar betrekking kan hebben op de Confessio Augustana Invariata van
F530, die aan de keizer is overhandigd. Het geschrift is te vinden in het Corpus Reformatorum,
Calvini Opera, deel 6, kolom 453-534.
I6) In: L. H. Oosten, Bewaar Uw Kerk, 1996, hfdst. 6.
,7) Zo in 1930 ter gelegenheid van de 400-jarige herdenking van de Augsburgse Confessie door
dr. L. Keiser (geestverwant van dr. H. F. Kohlbrugge) in: Biblische Zeugnisse, jrg. 1930, blz. 193-
212, met Nachtrage blz. 239-256.
Na hem verdedigde Friedrich Winter in 1952 aan de theologische faculteit te Rostock een dis-
sertatie onder de titel 'Confessio Augustana und Heidelberger Katechismus', waarin hij stelt dat
Calvijn de Augustana Invariata erkende, maar dan in de zin van deVariata. Ook Zacharias Ursi-
nus erkende volgens hem de Invariata, maar veroorloofde zich tegenover haar wel een kriti-
sche vrijheid.
Winter, Beilage, hfdst. Illb.
I8) Hierover A. Zahn (geestverwant van dr. H. F. Kohlbrugge), Calvins Urteile über Luther, 1883, blz.
254. Luther schreef in 1539 aan Bucer: 'Groet vol hoogachtig Calvijn, wiens kleine boekje ik
met een bijzonder genoegen gelezen heb'. Calvijn schrijft dit verheugd aan Farel, 20 nov. 1539.
Over de mededeling van Melanchthon dat Calvijn bij Luther zeer in de gunst gekomen is ('Cal-
- 44-

vinus magnam gratiam iniit') was Calvijn zeer opgetogen.
Zie W. Balke, a.w. blz. 29.
19) Zie: Wolfgang Reinhard, Das Augsburger Bekenntnis im politischen Zusammenhang, blz. 50, in: Das
Augsburger Bekenntnis in drei Jahrhunderten, herausgegeben von Horst Jesse, Weiszenhorn, 1980.
Zie ook: K. Blei, a.w. blz. 175.
20) C. W. Mönnich en G. C. van Niftrik, hervormd-luthers gesprek over het avondmaal, Nijkerk
1958,26f.
Zie ook de opmerking van J. Koopmans, De Nederlandsche Geloofsbelijdenis, A'dam 1939, blz.
186:'Hoewel wij toch ook niet moeten vergeten dat ondanks ernstige bezwaren het Calvinis-
me van meet af een verzoenende houding ten opzichte van de Lutheranen heeft aangenomen'.
Zelfs B. Smytegelt moet gezegd hebben dat het geoorloofd zou wezen met de lutheranen
samen te gaan, niettegenstaande hun grote zwakheden in het stuk des Avondmaals. Documen-
tatieblad Nadere Reformatie, 18e jrg. 1994, nr. 2, blz. 78.
Vanzelfsprekend echter niet ten koste van de gereformeerde belijdenis; zie zijn catechismus-
verklaring 'Des Christens eenige troost...' op zondag 18, vr. en antw.47.
Nog onlangs besprak F. van der Pol een vroeg-zeventiende-eeuws model voor kerkhereniging
van gereformeerden en lutheranen, dat het licht zag vlak voor de beroemde synode van Dor-
drecht. Daarnaast noemt hij nog een aantal voorbeelden, alle gebaseerd op gereformeerde
erkenning van de Augsburgse Confessie 'volgens de verklaring die de auteur ervan geeft'.
F. van der Pol, 'Kerkhereniging, een vroeg-zeventiende-eeuws model', bijdrage in de bundel
'Geen kerk zonder bisschopsambt? Over de plaats van het ambt in de orde van de kerk',
publicatie van het Interuniversitair Instituut voor Missiologie en Oecumenica, Utrecht, 1997,
uitg. Meinema, Zoetermeer.
Zie over het kerkelijk streven naar eenheid tussen gereformeerden en lutheranen in ons land
ook:J. Reitsma en S. D. van Veen, Acta der Provinciale en Particuliere Synoden, III, Groningen
1894, blz. 253 e.a.
Het verlangen naar een kerkelijke vrede onder de protestanten is ook uitvoerig beschreven in
een in 1728 te Amsterdam verschenen 612 blz. tellend werk van StephanusVitus ('Apologie in
dewelke het Synode van Dordrecht ende het Hervormd Geloove worden verdedigt...'), op
basis van de confessionele overeenstemming tussen de oude lutherse en gereformeerde ortho-
doxie, o.a. ook op het punt van de predestinatieleer en de leer betreffende de vrije wil.
21) Calvijn,Tractaat der Ergernissen, par. 29-30.
22) Aldus de kritiek van de 'Kirchliche Sammlung um Bibel und Bekenntnis' in de Evangelisch-Lu-
therse landskerk van Hannover;
Rudolf Baumer e.a., Weg und Zeugnis, Bekennende Gemeinschaften im gegenwartigen Kir-
chenkampf 1965-1980, Bad Liebenzell 1980, blz. 182.
- 45-

23) R. Baumer e.a., a.w. blz. 187-193.
24) R. Baumer e.a., a.w. passim; beknopte weergave ervan in: L. H. Oosten, Bewaar Uw Kerk, 1996,
hfdst.4.
25) Stelling van de 'Kirchliche Sammlung urn Bibel und Bekenntnis' in Bayern; R. Baumer e.a., a.w.
blz. 183.
26) L. Doekes, Credo, Handboek voor de gereformeerde symboliek, 1975, blz. 401.
27) K. Blei, a.w. blz. 179.
- 46-

De predestinatieleer
in de Leuenberger Konkordie
I. Inleiding
In de, inmiddels veelbesproken, Concept-kerkorde van de Verenigde Protestantse Kerk
in Nederland wordt in artikel I gesproken over het belijden van de kerk 'in
gemeenschap met de belijdenis van het voorgeslacht', zoals die verwoord is in de
klassieke belijdenisgeschriften.
In dit grondslagartikel worden de belijdenisgeschriften van de lutherse en gereformeerde
tradities met name genoemd, te weten de Apostolische Geloofsbelijdenis,
de Geloofsbelijdenis van Nicea, de Geloofsbelijdenis van Athanasius, de
Onveranderde Augsburgse Confessie, de Catechismus van Luther, de Catechismus
van Heidelberg, de Catechismus van Genève en de Nederlandse Geloofsbelijdenis
met de Dordtse Leerregels.
Na deze opsomming van klassieke belijdenisgeschriften uit de vroege kerk en uit
de reformatietijd lezen we, onder andere, dat de kerk de betekenis van de Konkordie
van Leuenberg erkent voor de voortgaande ontmoeting van de lutherse
en gereformeerde tradities.
De Konkordie van Leuenberg wordt hier aangehaald en ook opgenomen in het
grondslagartikel om als een soort brug te dienen tussen de lutherse en de gereformeerde
traditie.
Het luthers en het gereformeerd protestantisme, hoewel voortkomend uit
dezelfde Reformatie in de zestiende eeuw, zijn in de loop der tijd beide hun eigen
weg gegaan en dat heeft aan beide zijden ook geleid tot een ontwikkeling van
eigen belijdenissen, ofwel luthers, ofwel gereformeerd. Verschillen die er tussen
de reformatoren te vinden zijn, hebben zo een aanleiding gevormd tot het ontstaan
van twee stromingen binnen het protestantisme, met de daarmee gepaard
gaande kenmerken en verschillen.
En om die verschillen gaat het. Die blijken in de praktijk een grote belemmering
te vormen voor een verdere toenadering tussen het luthers en het gereformeerd
- 47-

protestantisme. Vandaar dat de Leuenberger Konkordie een van de pogingen is
om die twee lijnen weer wat bij elkaar te brengen.
Er zijn dus verschilpunten, en de drie belangrijkste worden in de Leuenberger
Konkordie behandeld. 0
Als eerste wordt de leer van het avondmaal behandeld, en vooral de vragen over
de wijze waarop Christus bij de viering tegenwoordig is (lichamelijk of geestelijk).
Als tweede verschilpunt wordt de christologie genoemd, en dan met name de
verhouding tussen de goddelijke en de menselijke natuur in de Persoon van
Christus.
Het derde punt van behandeling is de predestinatieleer, en dan vooral toegespitst
op de vraag of de Schrift spreekt over een eeuwig raadsbesluit van God tot verwerping.
Op dat laatste punt, de predestinatieleer, willen we wat verder ingaan.
2. De predestinatieleer
De Leuenberger Konkordie signaleert dus een verschil tussen de twee hoofdstromen
van het protestantisme als het gaat om de predestinatieleer. Het is goed
om eerst iets meer over de predestinatieleer naar voren te brengen voordat we
verder ingaan op wat de Leuenberger Konkordie er nu eigenlijk over zegt.
Historisch overzicht
Wie wel eens iets gelezen heeft van de geschriften van Luther en Calvijn, weet
dat het niet moeilijk is om daarin de gedachte van de predestinatie of de verkiezing
aan te wijzen. Dit is echter niet iets nieuws van de Reformatie. Nee, reeds
de Schrift gaat uit van de gedachte dat God een God is Die verkiest. (Zie o.a.
Rom. 8 :28ff, Ef. I : 3ff, I Thess. I : 4ff.) Dit getuigenis van de Schrift aangaande de
verkiezing legt er de nadruk op, dat de grond van de verkiezing in God ligt en
niet in de mens. Deze bijbelse gedachte staat aan het begin van de predestinatieleer,
zoals deze in de loop der eeuwen ontwikkeld is. 2)
Augustinus is de eerste geweest die het begrip 'predestinatie' theologisch heeft
uitgewerkt. Hij koppelt de predestinatieleer aan de genadeleer. In de strijd met
Pelagius ontkent Augustinus dat de mens in staat is om door goede werken zelf
het heil te verkrijgen. God schenkt Zijn genade, die ook voor honderd procent
genade is. Uit het gevallen menselijk geslacht heeft God sommigen tot de zaligheid
voorbestemd, die Hij ook het geloof schenkt.
De predestinatieleer heeft ook alles te maken met het sola gratia van de Reformatie.
God verklaart de zondaar rechtvaardig op grond van het werk van Chris-
- 48-

tus, uit genade alleen. Juist het woord genade (gratia) sluit ten diepste alle menselijke
werkzaamheid om het heil te verkrijgen, uit.
Luther
Luther legt er de nadruk op, dat God alléén het heil werkt. 3) Hij wil duidelijk
maken, dat wij mensen onbekwaam zijn tot het goede en alleen door de genade
van God gered worden.
Wanneer het zo gesteld wordt, komt de vraag op, waarom de ene mens wel de
genade aanneemt en de andere niet. Reeds in de voorrede op de Romeinenbrief
in zijn uitgave van het Nieuwe Testament uit 1522 heeft Luther geschreven, dat
dit voortvloeit uit de eeuwige voorzienigheid van God.
In zijn bekende geschrift tegen Erasmus uit 1525, Over de geknechte wil (De servo
arbitrio), gaat Luther hier uitgebreid op in. Luther ziet in het handhaven van een
vrije wil een handhaven van een gerechtigheid uit de werken in plaats van het sola
gratia. Wij kunnen onszelf voor God niet rechtvaardigen, maar God rechtvaardigt
ons als wij in geloof op Christus vertrouwen.
Luther spreekt dan van de verborgen wil van God, die niet verward mag worden
met Zijn geopenbaarde wil. God openbaart Zich in de Schrift in de eerste plaats
als een God Die wil dat alle mensen zalig worden (I Tim. 2 :4). Dat is de God
Die gepredikt moet worden en Die wij kennen. Luther maakt dan een onderscheid
tussen deze geopenbaarde God en de verborgen God.
Alhoewel het bij Luther nergens zo wordt genoemd, kunnen we wel zeggen dat
wat Luther in De servo arbitrio naar voren brengt, omschreven zou kunnen worden
als een dubbele predestinatieleer.
De eerlijkheid gebiedt echter te zeggen dat Luther in een latere periode van zijn
leven veel terughoudender is in zijn uitspraken rondom de predestinatie, alhoewel
Luther zijn eerdere uitspraken nooit herroepen heeft. 4)
Calvijn
Bij Calvijn horen we voor een groot deel dezelfde tonen als bij Luther. 5) Het heil
is niet uit onszelf, maar uit God. Voor Calvijn is de predestinatie in de eerste
plaats verkiezing in Christus. 6) Christus is de bron en de grond van de verkiezing.
Calvijn is beducht voor een speculatieve predestinatieleer.Vaak is erop gewezen
dat het veelzeggend is dat Calvijn in de laatste uitgave van de Institutie (1559) de
predestinatieleer niet behandeld heeft bij de godsleer, waar het gaat over de
schepping en de zondeval, maar in het derde boek, waarin het gaat over de Heilige
Geest en de toepassing van het heil. 7)
- 49-

Belijdenisgeschriften
Nadat zo, in het kort, wat lijnen bij Luther en Calvijn zijn aangegeven, willen we
nu ingaan op wat in de verschillende belijdenisgeschriften wordt gezegd over de
predestinatie. Juist omdat vaak gewezen wordt op een spanning tussen de belijdenis
en de Leuenberger Konkordie, is het zinvol om na te gaan hoe de predestinatieleer
hierin verwoord wordt.
Augsburgse Confessie 8)
In de Augsburgse Confessie vinden we geen afzonderlijk artikel over de predestinatie.
Dit wil niet zeggen, dat de gedachte van de predestinatie er niet in aanwezig
zou zijn. Evenals de gehele reformatorische theologie is ook de Augsburgse
Confessie doortrokken van het sola gratia.
Edmund Schlink heeft in zijn studie over de theologie van de lutherse belijdenisgeschriften
daar duidelijk op gewezen. 9) Een zondaar kan uit zichzelf niet geloven,
maar de Heilige Geest werkt het geloof in het hart door middel van Woord
en sacrament. Ook niet allen, die het Woord horen en de sacramenten ontvangen,
geloven. Daarom ligt het uiteindelijke onderscheid tussen verlorenen en
geredden in Gods daad en daarmee in Zijn raadsbesluit. De predestinatieleer is
in de Augsburgse Confessie, maar ook in de andere lutherse belijdenisgeschriften
impliciet aanwezig. I0)
Nederlandse Geloofsbelijdenis
In de Nederlandse Geloofsbelijdenis wordt in artikel 16 ('Vande eeuwighe verkiesinghe
Gods') de verkiezing behandeld. Hier wordt gezegd, dat het menselijk
geslacht door de zonde van Adam verloren ligt, maar dat God in Zijn barmhartigheid
degenen, die Hij in Zijn eeuwige raad uitverkoren heeft in Jezus Christus,
verlost. De anderen laat Hij in het verderf, waarin ze zichzelf geworpen hebben;
hierin bewijst God Zijn rechtvaardigheid. Christus is de grond van de verkiezing.
God verkiest niet vanwege de werken of het geloof van de mens; de enige grond
van het behoud is Gods goedheid en barmhartigheid. De verkiezing is hier verkiezing
in Christus ('uytvercoren in Jesu Christo onsen Heere'). Omdat de zondaar
wordt gerechtvaardigd op grond van de toerekening van de gerechtigheid
van Christus, kan de verkiezing ook alleen maar een verkiezing in of vanwege
Christus zijn.
- 50-

Heidelbergse Catechismus
De Heidelbergse Catechismus bevat (evenals de Augsburgse Confessie) geen
gedeelte waarin de predestinatie afzonderlijk behandeld wordt De verkiezing
komt slechts indirect aan de orde in vraag 54, waar het gaat over de heilige, algemene
christelijke kerk. We lezen daar, dat de Zoon van God uit het ganse menselijk
geslacht Zich een tot het eeuwige leven uitverkoren gemeente vergadert
door Zijn Geest en Woord. Hier wordt Christus beschreven als de Verkiezende.
Er is weieens op gewezen, dat in de gereformeerde belijdenisgeschriften twee lijnen
zijn aan de wijzen. M) De eerste is, dat Christus de grond van de verkiezing
is, dat God van eeuwigheid in Christus verkiest. Dat is de lijn die we ook in de
Nederlandse Geloofsbelijdenis tegenkomen. De tweede lijn is, dat Christus Zelf
de Verkiezende is, zoals we hier in vraag 54 van de Heidelbergse Catechismus
zien. Christus vergadert Zich een uitverkoren gemeente; de gelovige is daar een
lidmaat van en zal dat eeuwig blijven. Hier komt ook de leer van de volharding
der heiligen naar voren. De Heilige Geest geeft het geloof en blijft bij de gelovige
tot in eeuwigheid (vraag 53).
Dordtse Leerregels
Nadat op de Dordtse synode in 1619 de leer van de remonstranten was afgewezen,
werd het oordeel van de synode vastgelegd in de Dordtse Leerregels. In
het eerste hoofdstuk wordt gezegd, dat alle mensen onder het oordeel van God
liggen. God heeft Zijn eniggeboren Zoon gegeven opdat een ieder die in Hem
gelooft, niet verloren gaat, maar het eeuwige leven zou hebben. Daarom laat God
het Evangelie prediken, met bevel van geloof en bekering. De schuld van het
ongeloof ligt niet in God, maar in de mens (I, 1-5).
Pas na deze inleiding komt het eeuwig besluit van God aan de orde. God schenkt
sommigen wel geloof, anderen niet. Dit komt voort uit Gods besluit (1,6). De verkiezing
is een onveranderlijk voornemen van God, waardoor Hij voor de grondlegging
der wereld uit genade mensen tot de zaligheid verkoren heeft in Christus.
Christus is van eeuwigheid de Middelaar en het Hoofd van de uitverkorenen,
die God besloten heeft om aan Hem te geven (1,7). Aan deze uitverkorenen, die
God van eeuwigheid verkoren heeft, geeft Hij in de tijd het ware geloof (lll/IV,
10). De verkiezing waarover gesproken wordt, is geen verkiezing uit een vooruitgezien
geloof, maar tot geloof.
Hier geldt: God verwerpt wel vanwege de zonde, maar Hij verkiest niet vanwege
het geloof maar vanwege Zijn barmhartigheid, terwijl de verkiezing niet anders
geschiedt dan door het geloof in Christus. De verkiezing is de fontein waaruit het
- 51 -

geloof, de heiligheid en het eeuwige leven als vruchten vloeien (1,9). De oorzaak
van de verkiezing is het welbehagen van God (beneplacitum Dei). De verkiezing
kan niet veranderd of herroepen worden (I, 11). De leer van de volharding der
heiligen, die in het vijfde hoofdstuk behandeld wordt, hangt hiermee samen.
De twee begrippen barmhartigheid en gerechtigheid, die we ook al in de Nederlandse
Geloofsbelijdenis (art. 16) tegenkwamen, komen ook hier naar voren:
God bewijst Zijn barmhartigheid door sommigen het geloof te schenken. Hij
bewijst Zijn rechtvaardigheid door de anderen in het verderf te laten (I, 15).
Beide zijn gegrond in Gods besluit (decretum).
Niet allen zijn verkoren; sommigen zijn niet verkoren, maar ze zijn voorbijgegaan.
God heeft besloten om hen te laten in hun ellende, waarin zij zichzelf door hun
eigen schuld hebben gestort. Zodoende spreken de Dordtse Leerregels in 1,15
van een besluit der verwerping (decretum reprobationis). Op grond hiervan kunnen
we zeggen, dat de Dordtse Leerregels (op bescheiden wijze) de leer van een
dubbele predestinatie bieden. Tegelijk moeten we echter ook zeggen dat de
Dordtse Leerregels duidelijk ontkennen dat verkiezing en verwerping symmetrisch
tegenover elkaar staan. Er is een principieel onderscheid tussen die beide.
Heel duidelijk lezen we dat in het slot van de Dordtse Leerregels, waar met
zoveel woorden wordt gezegd dat we nooit mogen denken dat God, 'zonder
rekening te houden met de zonde, het grootste deel van de wereld tot de eeuwige
verdoemenis voorbeschikt en geschapen heeft, en dat de verwerping op
gelijke wijze de oorzaak van het ongeloof en de goddeloosheid is, zoals de verkiezing
de fontein en de oorzaak van het geloof en de goede werken is*. Met
andere woorden: elke gedachte aan symmetrie wordt met kracht afgewezen.
De predestinatie in de Leuenberger Konkordie
Omdat de predestinatie tot de verschilpunten tussen de lutherse en gereformeerde
traditie behoort, zijn in de Leuenberger Konkordie de paragrafen 24 tot
en met 26 eraan gewijd.
Hier wordt gesteld, dat in het Evangelie de onvoorwaardelijke aanneming van de
zondaar door God wordt beloofd.Wie daarop vertrouwt, mag zeker zijn van het
heil, en Gods verkiezing prijzen. Over de verkiezing kunnen we slechts spreken
met het oog op de roeping tot het heil in Christus.
Het geloof heeft wel de ervaring dat de heilsboodschap niet door allen wordt
aangenomen; het herkent echter toch het geheimenis van Gods handelen. Het
getuigt tegelijkertijd van de ernst van de menselijke beslissing, alsook van de realiteit
van de universele heilswil van God. Het getuigenis van de Schrift aangaande
Christus belet ons om een eeuwig raadsbesluit van God tot definitieve verwer-
- 52-

ping van bepaalde personen of een volk aan te nemen.
Waar een zodanige overeenstemming tussen kerken bestaat, raken de verwerpingen
in de reformatorische belijdenissen de huidige leer van deze kerken niet
meer. I2)
3. Evaluatie
Als we de bewoordingen van de Leuenberger Konkordie vergelijken met wat er
in de klassieke belijdenisgeschriften wordt gezegd over de predestinatie, dan
moeten we tot de conclusie komen dat beide een verschillend klimaat ademen.
De Leuenberger Konkordie spreekt van 'het geheimenis van Gods handelen',
waardoor het Evangelie niet door iedereen wordt aanvaard. En dat is het dan.
Een verder spreken over de verkiezing blijft achterwege. De nadruk ligt op de
universele heilswil van God. Dit is iets anders dan wat er staat in de Dordtse
Leerregels (II, 5). Daar wordt gesproken over de belofte van het Evangelie, die
aan alle volken en mensen zonder onderscheid moet worden verkondigd en
voorgesteld, met bevel van bekering en geloof. En dat laatste, bekering en geloof,
is toch het beslissende.
Leuenberg spreekt in dit verband wel van de ernst van de menselijke beslissing
inzake de verwerping van het heil. Toch wordt het niet echt duidelijk waar die
ernst nu eigenlijk in bestaat. Rekent de Leuenberger Konkordie nu wel met de
mogelijkheid van verloren gaan, of niet? Het blijft allemaal erg vaag.
In LK 24 lezen we dat wie het Evangelie gelooft, zeker mag zijn van het heil en
zo Gods verkiezing mag prijzen. De verkiezing wordt sterk verbonden met de
roeping, zo sterk, dat we ons afvragen wat er in LK 24 overblijft van wat LK 25
omschrijft als 'het geheimenis van Gods handelen'. Worden Woord en Geest wel
voldoende van elkaar onderscheiden? De nadruk valt hier zozeer op de roeping
tot het heil, dat de aandacht voor het werk van de Heilige Geest zeer op de achtergrond
treedt, ja, zelfs achterwege blijft. En dat is ernstig te betreuren.
Volgens LK 25 is het op grond van de Schrift onmogelijk om een eeuwig raadsbesluit
tot definitieve verwerping van personen of een volk aan te nemen. Deze
uitspraak in de Leuenberger Konkordie wordt vaak gezien als een duidelijke
afwijzing van de dubbele predestinatieleer zoals die in de loop van de geschiedenis
en ook op de Dordtse synode tot uitdrukking is gekomen.
Deze constatering is juist, vooral ook als we zien dat juist deze passage van verschillende
zijden begroet is als een officiële afschaffing van de klassieke predestinatieleer.
I3) Daarbij rijst ook de vraag of in LK 25 alleen gedoeld wordt op een
extreem symmetrische predestinatieleer (die juist ook door de Dordtse Leerregels
zelf bestreden wordt), of dat de kritiek hier eigenlijk veel verder gaat, name-
- 53 -

lijk dat de gehele reformatorische leer van zonde en genade wordt afgewezen.
Te vrezen valt dat het laatste het geval is. De predestinatieleer zoals die in de
Leuenberger Konkordie naar voren komt, doet sterk denken aan de theologie
van Karl Barth. I4) Een massieve genade-opvatting, waarbij het beslissende verschil
tussen geloof en ongeloof nauwelijks een rol speelt, zodat er afstand genomen
wordt van de bijbelse twee-wegenleer. Dat betekent dat er een diepe kloof
bestaat tussen de theologie van de belijdenisgeschriften enerzijds en de theologie
van de Leuenburger Konkordie anderzijds.
De Leuenberger Konkordie zegt zelf dat de klassieke belijdenissen hun waarde
blijven behouden en dat ze niet worden afgeschaft. Maar er wordt wel duidelijk
afstand van genomen.
Volgens de Leuenberger Konkordie blijven ook de kerken die met haar instemmen,
gebonden aan hun eigen belijdenissen. De Leuenberger Konkordie is niet
bedoeld als een vervanging hiervoor.
Toch zijn hiermee niet alle problemen opgelost. Hoe zit het met het feit dat de
tekst van de Leuenberger Konkordie de verschillende belijdenisgeschriften
tegenspreekt? Wat geldt in dat geval: de Konkordie of de belijdenis? I5) De Leuenberger
Konkordie kan weliswaar benadrukken dat de binding aan de belijdenissen
blijft bestaan, maar welke waarde heeft dat? Feitelijk worden door het
onderschrijven van de Konkordie bepaalde passages uit de belijdenisgeschriften
opgeheven of op z'n minst afgezwakt. I6)
NOTEN
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van: Elisabeth Schieffer, Von Schauenburg nach Leuenberg; Ent-
stehung und Bedeutung der Konkordie reformatorischer Kirchen in Europa, Konfessionskundliche
und kontroverstheologische Studiën 48, Paderborn 1983.
In deze uitgebreide studie zijn ook de verschillende concepten opgenomen. De uiteindelijke
tekst van de, Leuenberger Konkordie is te vinden op AI32-AI57.
2) Voor wie hier meer over wil lezen, staat een grote hoeveelheid literatuur ter beschikking.
Gebruik gemaakt is van het artikel van P. Jacobs, Pradestination III, in: Evangelisches Kirchenlexikon
III, Göttingen 1959,271-279.
3) Zie voor Luthers predestinatieleer o.a.Th. Harnack, Luthers Theologie, Band I, München 1927,
113-190; K. Exalto, Luthers leer van de predestinatie, in: W. Balke, Luther en het gereformeerd protes-
tantisme, 's-Gravenhage 1982, 157-182.
4) K. Exalto (Luthers leer van de predestinatie, 174f) gaat uit van een terughoudendheid 'uit pasto-
rale motieven' bij de late Luther.
- 54-

5) Over de predestinatieleer van Calvijn is al veel geschreven. Jürgen Moltmann schrijft: 'Kein
Aspekt der Theologie Calvins hat sonst eine so intensieve Beschafigung herausgefordert...'
(Pradestination und Perseveranz; Geschichte und Bedeutung der reformierten Lehre 'de perseverantia
sanctorum', Neukirchen 1961,31). Zie o.a. H. Otten, Pradestination in Calvins theologischer Lehre,
Neukirchen-Vluyn 1968; C. Graafland, Van Calvijn tot Barth; Oorsprong en ontwikkeling van de leer
der verkiezing in het Gereformeerd Protestantisme, 's-Gravenhage 1987,5-46.
6) C. Graafland, Van Calvijn tot Barth, 35-41.
7) 'Wie sehr Calvin bemüht ist, nur im Zusammenhang mit derVerwirklichung des Heils das Pra-
destinationsproblem als deren geheimnisvollen Hintergrund und deren Verankerung zur Spra-
che zu bringen, wird daraus deutlich, daB er es ausdrücklich ablehnt, diese Frage etwa schon
bei der Behandlung des status integritatis oder des peccatum originale zu erörtern' (H. Otten,
Pradestination in Calvins theologischer Lehre, 22).
8) De verschillende belijdenisgeschriften zijn naar chronologische volgorde gerangschikt.
9) E. Schlink (Theologie der lutherischen Bekenntnisschrifien, München 1948,389) wijst op enkele 'pre-
destinatianischen Splitter' in de Confessio Augustana, 'die tegen de achtergrond van een onuitge-
sproken predestinatieleer oplichten'.
10) Schlink spreekt zelfs van een dubbele predestinatieleer (Theologie der lutherischen Bekenntnis-
schrifien, 389): 'die Lehre vom unfreien Willen und von der Gnade drangt mit Gewalt zur Lehre
von der doppelten Praedestination'.
1 P.Jacobs, Theologie Reformierter Bekenntnisschrifien in Grundzügen, Neukirchen 1959,95.
I2) LK 24:'lm Evangelium wird die bedingungslose Annahme des sündigen Menschen durch Gott
verheiBen.Wer darauf vertraut, darf des Heils gewiB sein und Gottes Erwahlung preisen. Über
die Erwahlung kann deshalb nur im Bliek auf die Berufung zum Heil in Christus gesprochen
werden.'
LK 25: 'Der Glaube macht zwar die Erfahrung, daB die Heilsbotschaft nicht von allen ange-
nommen wird, er achtet jedoch das Geheimnis von Gottes Wirken. Er bezeugt zugleich den
Ernst menschlicher Entscheidung wie die Realitat des universalen Heilswillens Gottes. Das
Christuszeugnis der Schrift verwehrt uns, einen ewigen RatschluB Gottes zur definitiven Ver-
werfung gewisser Personen oder eines Volkes anzunehmen.'
LK 26:'Wo solche Übereinstimmung zwischen Kirchen besteht, betreffen dieVerwerfungen der
reformatorischen Bekenntnisse nicht den Stand der Lehre dieser Kirchen.'
- 55 -

13) O.a. A. Kimme, Reformatorisch begründeter Konsensus? Würdigung und Prüfung der Leuenberger
Konkordie, in: U.Asendorf & F. W. Künneth (hrsg.), Leuenberg - Konkordie oder diskordie? Ökumeni-
sche Kritik zur Konkordie reformatorischer Kirchen in Europa, Berlin 1974,98:'DerText van Ziff. 24f
soil ... als ein nahezu unanfechtbarer Konsens in einer fundamentalen Frage des Heilverstand-
nisses dankbar begrüGt werden. Die gemina praedestinatio in der augustinischen Tradition, die
in Luthers De servo arbitrio, aber vor allem von Bucer und Calvin her in den Dordrechter
Beschlüssen ihren Niederschlag fand, ist aufgegeben und im Sinne der Konkordienformel durch
die universal angebotene electio in Christo (Eph. 1,4) ersetst.' Zie ook de verschillende beoor-
delingen van LK 24-26 in Schieffer, Von Schauenburg nach Leuenberg, 507-510.
14) Vermeldenswaard is hierbij de kritiek op de formuleringen van LK 25 van lutherse zijde, dat
hier heel duidelijk een groot verschil zichtbaar wordt met de reformatorische leer van Luther:
'Den Aussagen von LK 25 fehle eine vorausgehende Gnadenlehre, die ein in der vorangestell-
ten Darstellung der "Rechtfertigung als der Botschaft von der freien Gnade Gottes" nich fin-
den kann.... dem die Rechtfertigung nicht nur als besonderes Glaubensereignis,sondern auch
und vor allem als allgemeine Gnadenbotschaft aufzufassen, erinnert doch wohl zu sehr an eine
quasikerygmatischeTheologie Barth'scher Observanz...' (Schieffer, Von Schauenburg nach Leu-
enberg, 510).
15) Zie voor deze problematiek het artikel van O. Sakrausky (Die Leuenberger Konkordie; Eine Ana-
lyse, in: Leuenberg - Konkordie oder Diskordie?, 289-297), die een zeer kritische bespreking geeft
van de Leuenberger Konkordie en de conclusie trekt dat zij wel degelijk het karakter van een
belijdenis heeft: 'die LK ist ein bekenntnisanderndes Dokument, ja mehr noch, sie erhebt An-
spruch auf Bekenntnischarakter und stellt somit ein neues Bekenntnis dar' (ibidem, 289).
16) W. von Krause, Leuenberger Konkordie, Gutachten vom 8. I. 1974, in: Leuenberg - Konkordie oder
Diskordie?, 252.
G. Schlichtrng wijst erop, dat het zelfs onder de voorstanders van de Konkordie geen uitge-
maakte zaak is of de belijdenissen primair zijn ten opzichte van de Leuenberger Konkordie, of
omgekeerd (Leuenberg ein Hindernis der Ökumene; Stellungnahme zur Endfassung der Leuenberger
Konkordie, in: Leuenberg - Konkordie oder Diskordie?, 305).
- 56-

Bijlage
De Augsburgse Confessie*
* In het Formulier van Eendracht (Formula Concordiae) is gekozen voor de eerste (en
gezien de veranderingen van 1540) onveranderde Augsburgse Confessie van 1530. De
lutherse gemeente van Antwerpen (1566) en daarna die in de andere gebieden van de
Nederlanden, hebben gekozen voor de oorspronkelijke versie.Vandaar dat op menig
gemeentezegel te lezen is: Conf(essio) Aug(ustana) Inv(ariata), oftewel: toegedaan de
onveranderde Augsburgse Confessie.
I. Voorrede
Onoverwinnelijke vorst, gezegende keizer, zeer genadige heer,
Uwe Keizerlijke Majesteit heeft een Rijksdag te Augsburg uitgeschreven, om daar te
beraadslagen over hulptroepen tegen de wrede Turken, van oudsher vijanden van alles wat
christelijk heet en van de christelijke godsdienst, hoe wij hun razernij en aanvallen door
vasthoudende en voortdurende oorlogsvoorbereiding zouden kunnen weerstaan. Ook is
deze Rijksdag uitgeschreven om te beraadslagen over de meningsverschillen met betrek-
king tot onze heilige godsdienst en ons christelijk geloof, opdat in deze partijstrijd de
opvattingen en overtuigingen onder elkaar in liefde en lankmoedigheid wederzijds
gehoord, begrepen en gewogen worden. Het doel hiervan is dat die dingen, die aan beide
kanten in geschriften verkeerd behandeld zijn, gecorrigeerd worden, en dat die zaken tot
een eenvoudige waarheid en een christelijke overeenstemming geordend en hersteld
worden, opdat voortaan door ons een enige, zuivere en ware godsdienst beoefend en in
stand gehouden wordt, en wij, zoals wij onder één Christus zijn en strijden, ook in één
christelijke kerk, eenheid en overeenstemming kunnen leven.
Omdat wij, de ondergetekenden, evenals andere Keurvorsten,Vorsten en Standen tot de
voornoemde vergadering geroepen zijn, zijn wij, ons gehoorzaam schikkend naar het kei-
zerlijk bevel, tijdig naar Augsburg gegaan, en wij waren (zonder ons erop te willen beroe-
men) onder de eerstaangekomenen.
- 57-

Uwe Keizerlijke Majesteit heeft de Keurvorsten,Vórsten en andere Standen van het Rijk,
ook hier te Augsburg, volgens de principes van deze Rijksdagen, onder andere opgedra-
gen, dat de afzonderlijke Standen van het Rijk, krachtens keizerlijke verordening, hun
opvatting en overtuiging in Duitse en Latijnse taal uiteen moeten zetten en moeten aan-
bieden. Daarom hebben wij ook, na overleg, afgelopen woensdag van onze kant Uwe Kei-
zerlijke Majesteit geantwoord, dat wij komende vrijdag de artikelen van onze belijdenis
zullen aanbieden. Om de wil van Uwe Keizerlijke Majesteit te gehoorzamen, bieden wij in
deze godsdienstkwestie de belijdenis van onze medestanders en onszelf aan, waarin staat
van welke aard de leer uit de Heilige Schrift en het zuivere woord van God is, die bij ons
tot nu toe doorgegeven wordt. Indien nu de overige Keurvorsten,Vorsten en Standen van
het Rijk op dezelfde manier, volgens het eerder genoemde voorstel van Uwe Keizerlijke
Majesteit, hun opvattingen in de godsdienstkwestie naar voren gebracht hebben, verklaren
wij ons bereid, met de verschuldigde gehoorzaamheid jegens Uwe Keizerlijke Majesteit,
onze zeer genadige heer, om met de eerder genoemde Vorsten, onze vrienden, en de Stan-
den op vriendelijke wijze tot een vergelijk te komen over geschikte en acceptabele wegen
om, voorzover dat op eerlijke wijze mogelijk is, tot overeenstemming te komen. En nadat
de zaak onder ons, als partijen, op deze manier van beide kanten door middel van de inge-
diende geschriften behandeld is, op vreedzame wijze, zonder hatelijke strijd, zal, als God
het schenkt, het meningsverschil overbrugd en tot een ware eensgezinde godsdienst her-
steld worden. Zo zullen wij allen onder één Christus moeten zijn en één Christus belij-
den, naar de strekking van het bevel van Uwe Keizerlijke Majesteit, en zo zal alles tot Gods
waarheid herleid worden. Wij vragen God met vurige gebeden dat hij in deze zaak helpt
en vrede geeft. Mocht nu, waar het de overige Keurvorsten,Vorsten en Standen, de ande-
re partij, betreft, de behandeling van de zaak geen voortgang hebben naar de strekking van
het bevel van Uwe Keizerlijke Majesteit, en vruchteloos blijken, wij verklaren in ieder
geval, dat wij ons niet willen onttrekken aan wat op enigerlei wijze tot het tot stand
komen van de christelijke eensgezinsheid, in overeenstemming met God en een goed
geweten, kan leiden. Gelieve Uwe Keizerlijke Majesteit en de overige Keurvorsten en Stan-
den van het Rijk en allen, die zich met liefde en ijver aan de zuivere godsdienst houden,
en die met dezelfde gezindheid naar deze zaak luisteren, dat uit de belijdenis van ons en
de onzen genadig ter kennis te nemen.
Uwe Keizerlijke Majesteit heeft aan de Keurvorsten,Vorsten en Standen van het Rijk niet
eenmaal, maar dikwijls te kennen gegeven, en op de Rijksdag te Spiers in 1526 met de for-
muleringen van de instructie van Uwe Keizerlijke Majesteit publiekelijk laten voorlezen en
bekendmaken, dat Uwe Keizerlijke Majesteit in deze godsdienstaangelegenheid om bepaal-
de redenen, die toen aangevoerd zijn, niet wil beslissen, maar moeite wil doen bij de Paus
om een concilie bijeen te roepen, zoals een jaar geleden ook uitvoerig uiteengezet is op
de laatste bijeenkomst te Spiers. Daar heeft Uwe Keizerlijke Majesteit door onze heer
Ferdinand, koning van Bohemen en Hongarije, onze genadige vriend en heer, en ook door
- 58-

de keizerlijke woordvoerder en gezanten overeenkomstig de instructie onder andere
laten uiteenzetten, dat Uwe Keizerlijke Majesteit de aanbeveling van de Stadhouder van
Uwe Keizerlijke Majesteit in het Rijk en van de voorzitter en de raadgever van de keizer-
lijke regering en van de afgezanten van de Standen, die te Regensburg bijeengekomen
waren, om een algemeen concilie bijeen te roepen, begrepen en overwogen heeft, en dat
Uwe Keizerlijke Majesteit het ook nuttig achtte dat er een concilie bijeengeroepen werd.
En omdat die kwesties, die toen behandeld werden tussen Uwe Keizerlijke Majesteit en
de Paus, bijna tot een eensgezinde en christelijke verzoening gebracht waren, twijfelde
Uwe Keizerlijke Majesteit er niet aan, of de Paus ertoe bewogen zou kunnen worden een
algemeen concilie te houden. In overeenstemming daarmee gaf Uwe Keizerlijke Majesteit
genadig te kennen dat U zich moeite zou getroosten de Paus te doen instemmen met het
uitschrijven van een concilie.
Mocht het nu zo zijn, dat de bestaande meningsverschillen tussen ons en de anderen niet
op vriendelijke wijze bijgelegd worden, dan bieden wij hier ten overvloede en in gehoor-
zaamheid aan Uwe Keizerlijke Majesteit aan, op een dergelijk christelijk en vrij, algemeen
concilie te verschijnen en onze zaak te bepleiten.Tot een dergelijke samenkomst is op alle
keizerlijke Rijksdagen, die in de jaren van de regering van Uwe Keizerlijke Majesteit gehou-
den zijn, door Keurvorsten,Vorsten en Standen van het Rijk na diepgaande beraadslagin-
gen altijd met grote eenstemmigheid besloten. Op dat concilie en op Uwe Keizerlijke
Majesteit hebben wij ons in deze veelomvattende en ernstige zaak ook al eerder beroe-
pen, op de juridisch juiste en voorgeschreven wijze. En bij dat beroep zijn wij tot nu toe
gebleven en wij kunnen of willen daar ook geen afstand van doen in dit of een ander schrij-
ven, tenzij de kwestie op vriendelijke wijze naar de strekking van de keizerlijke uitnodiging
aan de orde is gesteld en tot christelijke eenheid hersteld is.
Daarvan leggen wij ook hier openlijk getuigenis af.
2. De voornaamste geloofsartikelen
/. Over God
Bij ons wordt in grote overeenstemming met de kerk geleerd, dat de uitspraak van het
concilie van Nicea°,dat God in wezen één is en dat er drie personen zijn, waar is en zon-
der enige twijfel geloofd moet worden. Die uitspraak houdt in, dat er één goddelijk wezen
is, dat bestaat en genoemd wordt: eeuwige, onlichamelijke, ondeelbare God, onmetelijke
macht, wijsheid, goedheid, schepper en bewaarder van alle dingen, zichtbare en onzicht-
bare. En toch zijn er drie personen, in wezen gelijk, met dezelfde macht en eeuwigheid: de
Vader, de Zoon en de Heilige Geest.
Het woord 'personen' wordt hier gebruikt in die betekenis, waarin de Kerkvaders het in
- 59-

deze kwestie gebruiken. Het betekent niet een deel of een eigenschap van iemand, maar
iets dat op zichzelf bestaat.
Vervloekt worden alle ketterijen, die tegen dit artikel te voorschijn gekomen zijn, zoals de
Manicheeën 2) , die van twee goden uitgaan, een goede en een kwade; hetzelfde geldt voor
deValentinianen 3) , de Arianen 4) , de Eunomianen 5) , de Mohammedanen 6) en alle vergelijkba-
re groepen. Ook worden de Samosaten 7 * vervloekt, de ouden en de nieuwen, die bewe-
ren dat er slechts één persoon is. Zij redeneren over het Woord en de Heilige Geest lis-
tig en goddeloos, dat het geen op zichzelf staande personen zijn, maar dat het 'Woord' het
gesproken woord betekent, en dat de 'Geest' de beweging in de schepping veroorzaakt 8)
II. Over de erfzonde
Er wordt ook geleerd, dat na de zondeval van Adam alle mensen, die volgens de natuur
verwekt zijn, met zonde geboren worden. Dat betekent: zonder ontzag voor God, zonder
vertrouwen op God, en met slechte begeerte. Deze ziekte of erfzonde is werkelijk een
zonde, die diegenen, die niet opnieuw geboren worden door de Doop en de Heilige
Geest, tot verderf en de eeuwige dood brengt.
Vervloekt worden de Pelagianen 9) en anderen l0) , die ontkennen dat de erfzonde een zonde
is, zodat zij de eer van de verdienste en de weldaden van Christus verkleinen. Zij bewe-
ren dat de mens zich door eigen krachten van het verstand kan rechtvaardigen tegenover
God.
III. Over de Zoon van God
Er wordt ook geleerd dat het Woord, dat is: Gods Zoon, de menselijke natuur aannam in
de schoot van de gezegende maagd Maria, zodat twee naturen, de goddelijke en de men-
selijke, in de eenheid van één persoon onlosmakelijk verboden zijn. Er is één Christus,
waarlijk God en waarlijk mens, geboren uit de maagd Maria, die waarlijk heeft geleden, die
gekruisigd, gestorven en begraven is, opdat hij de Vader met ons verzoende. Hij was niet
alleen het offer voor de erfzonde, maar ook voor alle daadwerkelijke begane zonden van
de mens. Diezelfde Christus daalde af in de hel en stond waarlijk op, op de derde dag; ver-
volgens steeg hij op naar de hemel, opdat hij aan de rechterzijde van de Vader zou zitten,
en eeuwig zou regeren en heersen over alle schepselen. Hij zal degenen die in hem gelo-
ven heiligen, door in hun hart de Heilige Geest te zenden, die hen regeert, troost en
levend maakt, en hen beschermt tegen de duivel en de kracht van de zonde.
Ook wordt geleerd dat Christus voor ieders ogen zal terugkeren, om de levenden en de
doden te oordelen, etc., zoals de Apostolische geloofsbelijdenis luidt.
-60 -

IV. Over de rechtvaardiging
Ook wordt geleerd, dat de mensen zich tegenover God niet kunnen rechtvaardigen door
hun eigen krachten, verdiensten of werken, maar dat ze door genade gerechtvaardigd
worden vanwege Christus, door het geloof, omdat ze geloven dat ze uit genade geaccep-
teerd worden en dat de zonden vanwege Christus vergeven worden, die door zijn dood
genoegdoening verschafte voor onze zonden. Dit geloof ziet God aan als gerechtigheid
tegenover hem, Rom. 3 en 4. M)
V. Over het kerkelijk ambt
Om dit geloof te bereiken is het ambt ingesteld, dat het evangelie leert en de sacramen-
ten uitreikt. Want door het woord en door de sacramenten wordt, als door werktuigen,
de Heilige Geest gegeven, die, waar en wanneer het God behaagt, geloof bewerkstelligt, in
diegenen, die het evangelie horen. Het evangelie: dat God degenen die geloven dat zij van-
wege Christus uit genade geaccepteerd worden, rechtvaardigt, niet vanwege eigen ver-
diensten, maar wegens Christus. Galaten 3: 'Opdat wij de belofte van de Geest door het
geloof aannemen'.
Vervloekt worden de Anabaptisten en anderen, die menen dat de Heilige Geest de men-
sen bereikt zonder het woord van buitenaf, maar door eigen voorbereidingen en werken.
VI. Over de nieuwe gehoorzaamheid
Ook wordt geleerd, dat dat geloof goede vruchten moet voortbrengen en de goede wer-
ken die door God geboden zijn moet doen, naar Gods wil, maar niet in de overtuiging
door die werken rechtvaardiging tegenover God te verwerven. Want de vergeving van
zonden en de rechtvaardiging worden door het geloof toegeëigend, zoals ook Christus
bewijst: 'Wanneer jullie al deze dingen gedaan hebben, zegt dan: wij zijn nutteloze slaven'.
Zo leren ook de Kerkvaders. Ambrosius zegt immers:'Dit is door God besloten, dat wie
in Christus gelooft, gered wordt zonder werken, alleen door het geloof, door uit genade
de vergeving van zonden te aanvaarden'.
VII. Over de Kerk
Ook wordt geleerd, dat er eeuwig één heilige Kerk moet blijven. Want de Kerk is de
gemeenschap van heiligen, waarin het evangelie zuiver geleerd wordt, en waarin de sacra-
menten op de juiste wijze worden bediend. En voor de echte eenheid van de Kerk is het
voldoende wanneer men het eens is over de leer van het evangelie en over de bediening
van de sacramenten. Het is niet noodzakelijk dat menselijke tradities en riten of ceremo-
-61 -

niën, die door mensen ingesteld zijn, overal gelijk zijn, zoals Paulus zegt: 'Eén geloof, één
Doop, één God en Vader van allen etc'.
VIII. Wat is de Kerk?
Hoewel de Kerk eigenlijk de vergadering van heiligen en echte gelovigen is, is het toch toe-
gestaan, omdat er zich in dit leven veel hypocrieten en slechten onder gemengd hebben,
de sacramenten die door slechte gelovigen bediend zijn te ontvangen. Christus zegt
immers: 'De Schriftgeleerden en Farizeeën zitten op de stoel van Mozes etc.'. De sacra-
menten en het woord zijn werkzaam omdat Christus ze ingesteld en opgedragen heeft,
ook al worden ze door slechten uitgereikt
Vervloekt worden de Donatisten i2) en vergelijkbare groepen, die ontkennen dat het toe-
gestaan is van de sacramentsbediening door slechte mensen gebruik te maken, en die
menen dat die bediening niet werkzaam is.
IX. Over de Doop
Over de Doop wordt geleerd, dat die noodzakelijk is voor het heil, en dat door de Doop
Gods genade aangeboden wordt.
Ook wordt geleerd dat kinderen gedoopt moeten worden, en dat zij door die Doop aan
God gebonden en door Hem in genade ontvangen worden. Vervloekt worden de Ana-
baptisten, die de kinderdoop verwerpen, en ervan overtuigd zijn dat kinderen zonder
Doop gered worden.
X. Over de maaltijd van de Heer
Over de maaltijd van de Heer wordt geleerd, dat lichaam en bloed van Christus waarlijk
aanwezig zijn en uitgereikt worden aan degenen die deelnemen aan het Avondmaal.
Verworpen worden degenen die een andere leer aanhangen.
XI. Over de biecht
Over de biecht wordt geleerd, dat de persoonlijke absolutie in de Kerken gehandhaafd
moet worden, hoewel het bij de biecht niet noodzakelijk is dat alle overtredingen opge-
somd worden. Dat is immers onmogelijk, zoals de Psalm zegt: 'Wie kent de overtredin-
gen?' (Ps. 19: 13).
XII. Over de boete
Over de boete wordt geleerd, dat zij die na de Doop zondigen ten allen tijde vergeving
-62 -

van zonden krijgen, als zij zich bekeren. En er wordt geleerd dat de Kerk aan degenen die
boetvaardig terugkeren vergeving moet schenken.
Het wezen van de boete bestaat uit deze twee delen: het ene is het berouw of de angst
van het geschokte geweten, dat de zonde erkent. Het andere is het geloof, dat door het
evangelie of de absolutie geschonken wordt. Dat geloof vertrouwt erop dat vanwege
Christus de zonden vergeven worden, en het geweten getroost en van angsten bevrijd
wordt. Dan moeten de goede werken volgen, die de vrucht van de boete zijn.
Vervloekt worden de Anabaptisten, die ontkennen dat degenen die eenmaal gerechtvaar-
digd zijn de Heilige Geest kunnen verliezen. Ook worden degenen vervloekt die beweren,
dat de gerechtvaardigden in dit leven een zodanige volmaaktheid bereiken, dat zij niet kun-
nen zondigen.Tevens worden de Novatianen l3) vervloekt, die weigeren om degenen, die na
de Doop gezondigd hebben en boete doen, de absolutie te geven. Ook worden diegenen
verworpen, die niet leren dat de vergeving van zonden door het geloof verkregen wordt,
maar die ons opdragen de genade door onze genoegdoeningen te verdienen.
XIII. Over het gebruik van de sacramenten
Over het gebruik van de sacramenten wordt geleerd, dat de sacramenten niet alleen inge-
steld zijn om een onderling kenteken van de Christenen te zijn, maar veeleer om een
getuigenis te zijn van Gods wil ten opzichte van ons. Ze zijn bedoeld om in diegenen, die
ze ontvangen, geloof op te wekken en te versterken. Daarom moet voor het ware ont-
vangen van de sacramenten het geloof erbij komen, dat vertrouwt op de beloften, die
door de sacramenten aangeboden en getoond worden.
XIV. Over het kerkelijk ambt
Over het kerkelijk ambt wordt geleerd, dat niemand in het openbaar in de Kerk mag leren
of de sacramenten uit mag reiken, tenzij hij op de juiste wijze daartoe geroepen is.
XV! Over de kerkelijke gebruiken
Over de kerkelijke gebruiken wordt geleerd, dat die gebruiken bewaard moeten worden,
die zonder zonde gehandhaafd kunnen blijven, en die bijdragen tot rust en goede orde in
de Kerk, zoals bepaalde vieringen, feesten en dergelijke dingen. Laten de mensen bij zulke
zaken ervoor gewaarschuwd zijn dat zij hun geweten er niet mee belasten, alsof ze nood-
zakelijk zijn voor het heil. Laten zij er ook voor gewaarschuwd zijn dat menselijke tradi-
ties die ingesteld zijn om God met ons te verzoenen, om de genade te verwerven, en om
genoegdoening te verschaffen voor de zonden, tegen het evangelie en de geloofsleer
ingaan. Daarom zijn geloften en regels met betrekking tot voedsel en vastendagen, die
- 63-

ingesteld zijn om de genade te verwerven en om genoegdoening voor de zonden te ver-
schaffen, nutteloos en in tegenspraak met het evangelie.
XVI. Over burgerlijke zaken
Over burgerlijke zaken wordt geleerd, dat wettelijke burgerlijke ordeningen goede instel-
lingen van God zijn, en dat het Christenen toegestaan is een wereldlijk ambt te bekleden,
zaken naar keizerlijk en ander geldend recht te beoordelen, naar het recht doodstraffen
uit te spreken, naar het recht oorlog te voeren, soldaat te zijn, verdragen af te sluiten,
eigendom te hebben, een eed te zweren als dat van overheidswege wordt geëist, zich een
vrouw te nemen, te trouwen.
Vervloekt worden de Anabaptisten, die de Christen deze burgerlijke ambten verbieden.
Ook worden diegenen vervloekt, die de evangelische volmaaktheid niet zoeken in het ont-
zag voor God en in het geloof, maar in het opgeven van de burgerlijke ambten, omdat het
evangelie de innerlijke rechtvaardigheid leert. Maar het evangelie vlakt de wereldlijke rege-
ring en het staatsleven niet uit, maar eist dat die, als instellingen van God, zo goed moge-
lijk in stand gehouden worden, en dat de daarmee verbonden ambten liefdevol uitgeoe-
fend worden. Daarom moeten Christenen het als een noodzaak zien om overheden en
wetten te gehoorzamen, tenzij deze bevelen te zondigen. Dan moeten ze God meer
gehoorzamen dan de mensen (Handelingen 5 :29).
XVII. Over de wederkomst van Christus om te oordelen
Ook wordt geleerd, dat Christus aan het einde der tijden zal verschijnen om te oordelen,
en alle doden zal opwekken. De gelovigen en uitverkorenen zal hij het eeuwige leven en
eeuwige vreugde schenken. De ongelovigen en de duivels zal hij verdoemen, zij zullen zon-
der einde gepijnigd worden.
Vervloekt wordeh de Anabaptisten, die menen dat er een einde aan de toekomstige straf-
fen voor verdoemde mensen en duivels zal zijn. Vervloekt worden ook anderen, die de
joodse opvatting verbreiden dat vóór de opstanding van de doden de gelovigen de
wereldheerschappij in handen zullen krijgen, en de goddelozen overal verdrukt zullen
worden.
XVIII. Over de vrije wil
Over de vrije wil wordt geleerd, dat de menselijke wil een zekere vrijheid heeft om bur-
gerlijke rechtvaardigheid tot stand te brengen, en om een keuze te maken in zaken die aan
het verstand onderworpen zijn. Maar de wil heeft zonder de Heilige Geest niet de kracht
om de geestelijke rechtvaardigheid tot stand te brengen, omdat de mens van nature niet
- 64-

inziet wat uit Gods Geest is. Dat gebeurt in het hart, wanneer de mens door het Woord
de Heilige Geest ontvangt. Augustinus zegt dat met zoveel worden in boek III van de
Hypognosticon: 'Wij geven toe dat alle mensen een vrije wil hebben, een zeker redelijk
oordeel. Maar daardoor zijn ze nog niet in staat in zaken die op God betrekking hebben,
zonder God iets te beginnen, laat staan te volbrengen. Ze zijn slechts in staat te beslissen
over de zaken van het huidige leven, ten goede en ten kwade. Goed noem ik die dingen,
die uit een goede gezindheid voortkomen zoals: willen werken op de akker, willen eten en
drinken, een vriend willen hebben, een huis willen bouwen, een vrouw willen trouwen, vee
houden, de kunst om de verschillende goede dingen te onderscheiden. Kortom, de wil tot
alle goede dingen die betrekking hebben op het huidige leven. Al die dingen blijven niet
bestaan zonder dat God ze bestuurt, ze zijn immers ontstaan en bestaan uit Hem en door
Hem. Kwade dingen noem ik: een afgod willen dienen, een moord willen plegen etc.' I4)
XIX. Over de oorzaak van de zonde
Over de oorzaak van de zonde wordt geleerd dat, hoewel God de natuur schept en
bewaart, toch de wil van de slechten, zoals de duivel en de goddelozen, de oorzaak van de
zonde is. Die wil keert zich, zonder Gods hulp, van God af, zoals Christus zegt: 'Wanneer
hij een leugen spreekt, spreekt hij zoals hem eigen is' (Joh. 8 :44).
XX. Over het geloof en de goede werken
Ten onrechte worden de onzen ervan beschuldigd, dat zij goede werken verbieden. Want
hun geschriften over de tien geboden en andere vergelijkbare geschriften leveren afdoen-
de bewijs dat zij nuttig onderricht gegeven hebben over alle beroepen en ambten. Zij heb-
ben geleerd welke manieren van leven en welke werken God in de verschillende beroe-
pen welgevallig zijn. Over die zaken leerden de predikers vroeger weinig, maar zij dron-
gen des te sterker aan op kinderachtige en niet noodzakelijke werken, zoals bepaalde
feestdagen en vastenperiodes, broederschappen l5) , pelgrimstochten, heiligenvereringen,
rozenkransen, het kloosterleven en dergelijke. Onze tegenstanders, die daar door ons op
gewezen zijn, hebben er afstand van genomen en propageren deze nutteloze werken niet
meer zozeer als vroeger. Zij beginnen ook het geloof te noemen, waarover vroeger een
verbazend stilzwijgen heerste. Zij leren ons dat wij niet alleen door werken gerechtvaar-
digd worden, maar verbinden geloof en werken, en zeggen dat wij door geloof én werken
gerechtvaardigd worden. En die leer is verdraaglijker dan de vroegere, en kan meer troost
verschaffen dan hun oude leer.
Omdat nu de leer over het geloof, die in de Kerk het voornaamste moet zijn, zo lang onge-
acht is blijven liggen - want iedereen moet toegeven dat er in de preken een volledig stil-
zwijgen heerste over de rechtvaardiging uit het geloof, alleen de leer over de werken cir-
- 65-

culeerde in de Kerk - hebben de onzen de gemeente over het geloof als volgt onderwe-
zen:
Ten eerste, dat onze werken ons niet met God kunnen verzoenen of vergeving van zon-
den en genade kunnen verdienen. Die krijgen we alleen door het geloof, door erop te ver-
trouwen dat we vanwege Christus in genade aangenomen worden.Want Hij alleen is aan-
gesteld als middelaar en zoenoffer, waardoor men met de Vader verzoend wordt. Daarom
wijst diegene, die erop vertrouwt door werken de genade te verdienen, Christus' ver-
dienste en genade af. Hij zoekt zonder Christus door middel van menselijke kracht een
weg naar God, hoewel Christus over zichzelf zei: 'Ik ben de weg, de waarheid en het leven'
(Joh. 14 : 6). Deze leer over het geloof wordt overal bij Paulus behandeld:'Door genade
zijn jullie gered, door het geloof, en niet uit werken etc.' (Efeze 2 :8). En laat niemand zich-
zelf wijsmaken dat wij een nieuwe uitleg van Paulus gevonden hebben, deze opvatting
wordt volledig gesteund door de Kerkvaders. I6) Want Augustinus verdedigt in veel boe-
ken de genade en de rechtvaardigheid uit het geloof tegen de verdiensten van de werken.
En iets van gelijke strekking leert Ambrosius l6) in 'De vocatione gentium'. Zo begint
immers 'De vocatione gentium': 'De verlossing door het bloed van Christus zou waarde-
loos zijn, en de voorrang van Gods erbarmen boven de menselijke werken zou vervallen
als de rechtvaardiging, die door de genade bewerkstelligd wordt, door voorafgaande ver-
diensten verworven zou worden. Dan zou de genade geen geschenk zijn van degene die
geeft, maar loon van degene die werkt'.
Hoewel deze leer door degenen die niet door de aanvechting heen zijn gegaan, veracht
wordt, ondervinden mensen met een vroom en angstig geweten hoeveel troost deze leer
kan brengen. Want het geweten kan door geen enkel werk tot rust komen, maar alleen
door het geloof, wanneer het ervan verzekerd is, dat het vanwege Christus Gods beha-
gen heeft, zoals Paulus' Romeinen 5 leert: 'Gerechtvaardigd door het geloof hebben wij
vrede met God' (Rom. 5:1). Deze hele leer moet teruggevoerd worden op de strijd van
het hevig verschrikte geweten, en kan zonder die strijd niet begrepen worden. Daarom
oordelen onervaren en goddeloze mensen slecht over deze leer. Zij beelden zich in dat
de christelijke rechtvaardigheid niets anders is dan de burgerlijke of filosofische recht-
vaardigheid.
Vroeger werd het geweten gekweld met de leer van de werken en hoorde het de troost
uit het evangelie niet. Sommigen werden door het geweten in de eenzaamheid gedreven,
in de kloosters, in de hoop daar de genade te verdienen door het kloosterleven. Anderen
verzonnen andere werken om genade en genoegdoening voor de zonden te verwerven.
Daarom was het hoogstnoodzakelijk deze leer over het geloof in Christus te verkondigen
en te vernieuwen, opdat de troost voor het angstige geweten niet zou ontbreken, maar
men zou weten, dat door het geloof in Christus genade en vergeving van zonden gegre-
pen kunnen worden.
De mensen worden er ook aan herinnerd, dat dit woord 'geloof' niet alleen 'kennis van
-66-

een gebeuren' betekent, die kennis hebben de ongelovigen en de duivel ook. Maar het
duidt een geloof aan, dat niet alleen een gebeuren voor waar houdt, maar ook op de wer-
king van dat gebeuren vertrouwt. Bij dit geloofsartikel over de vergeving van zonden bete-
kent dat, dat wij door Christus genade, rechtvaardigheid en vergeving van zonden krijgen.
Wie dan weet dat hij door Christus een Vader heeft die hem gunstig gezind is, die kent
God waarlijk, weet dat God zorg voor hem draagt, die roept Hem te hulp, kortom, hij is
niet zonder God zoals de heidenen.Want de duivel en de ongelovigen kunnen niet op dit
geloofsartikel, de vergeving van zonden, vertrouwen. Daarom haten zij God als een vijand,
roepen Hem met te hulp, verwachten niets goeds van Hem.
Ook Augustinus leert op deze manier over het begrip 'geloof'. Hij leert dat in de Heilige
Schrift het woord geloof niet gebruikt wordt in de betekenis van 'kennis', zoals bij de
ongelovigen, maar in de betekenis van 'vertrouwen', het vertrouwen dat troost en hevig
verschrikte zielen opricht.
Verder leren de onzen, dat het noodzakelijk is goede werken te doen, niet in het ver-
trouwen daarmee de genade te verdienen, maar omdat God het wil. Alleen door het
geloof worden vergeving van zonde en genade verkregen. En omdat door het geloof de
Heilige Geest ontvangen wordt, wordt het hart vernieuwd en met een nieuwe genegen-
heid gevuld, zodat het goede werken kan voortbrengen. Zo zei Ambrosius het immers:
'Het geloof is de moeder van de goede wil en van het rechtvaardig handelen'. Want de
menselijke krachten zijn zonder de Heilige Geest vol van goddeloze neigingen, en te zwak
om goede werken, naar Gods wil, te doen. Bovendien zijn ze in de macht van de duivel,
die de mens tot allerlei zonden dwingt; tot goddeloze opvattingen, tot onmiskenbare mis-
daden. Dat is te zien aan de filosofen, die zich inspanden om eerlijk te leven en dat niet
konden bereiken, maar besmet waren met allerlei onmiskenbare gebreken. Zo is de zwak-
heid van de mens die zonder geloof en zonder de Heilige Geest leeft, en zich laat rege-
ren door menselijke krachten.
Hiermee is duidelijk aangetoond dat deze leer er niet van beschuldigd kan worden, dat hij
goede werken verbiedt. Maar hij moet juist geprezen worden, omdat hij aantoont hoe
goede werken gedaan moeten worden. Want zonder geloof kan de menselijke natuur op
geen enkele wijze de werken van het eerste en het tweede gebod doen. Zonder geloof
roept hij God niet te hulp, verwacht hij niets van God, draagt hij in het hart alle begeer-
ten en menselijke inzichten, wanneer er geen geloof en vertrouwen op God is. En daar-
om zegt Christus: 'Zonder Mij kunnen jullie niets doen', Joh. 15. En de Kerk zingt:
Zonder uw naam,
is er niets in de mens,
niets dat onschadelijk is. I7)
-67 -

XXI. Over de heiligenverering
Over de heiligenverering wordt geleerd, dat het gedenken van heiligen ertoe kan dienen
hun geloof na te volgen, en de goede werken die zij in hun beroep deden. Zo kon de Kei-
zer het voorbeeld van David in oorlogvoering volgen, om de Turken uit zijn vaderland te
verdrijven. Want ze waren allebei koning.
Maar de Heilige Schrift leert niet dat heiligen aangeroepen moeten worden, of dat om
hulp van heiligen gesmeekt moet worden, omdat de Heilige Schrift ons alleen Christus als
middelaar, zoenoffer, priester en tussenpersoon voorhoudt. Hij moet te hulp geroepen
worden, en hij heeft beloofd onze gebeden te verhoren. Déze verering beveelt hij zeer
aan: hij wil te hulp geroepen worden in alle verdriet. I Joh. 2: 'Als iemand zondigt, hebben
wij een voorspraak bij God etc.' (I Joh. 2:1).
Dit is zo ongeveer onze hele leer, waarin niets te ontdekken valt dat afwijkt van de leer
van de Heilige Schrift of van de katholieke Kerk l8) of van de roomse kerk, voorzover wij
die kennen uit de geschriften van de theologen. Een aangezien dat een feit is oordelen die-
genen, die eisen dat wij als ketters beschouwd worden, onrechtvaardig. Het hele menings-
verschil betreft een klein aantal misbruiken, die zonder duidelijke toestemming in de ker-
ken binnengeslopen zijn. En als daarover enig verschil van mening zou zijn, dan zouden de
bisschoppen zo mild moeten zijn dat zij de onzen tolereren vanwege de belijdenis, die wij
zojuist uiteengezet hebben. Want de kerkelijke voorschriften zijn nooit zo hard dat zij
overal dezelfde gebruiken eisen, en de gebruiken van alle kerken waren ook nooit iden-
tiek. Bij ons worden overigens zoveel mogelijk de oude gebruiken zorgvuldig bewaard. Het
is dan ook een gemene aantijging dat wij alle ceremoniën, alle oude gewoonten in onze
kerken afgeschaft zouden hebben. Maar de algemene klacht was dat zich bepaalde mis-
bruiken aan de gangbare gewoonten hadden gehecht. Die zijn, omdat ze niet met een goed
geweten aanvaard konden worden, in zekere mate verbeterd.
3. Artikelen waarin de afgeschafte misbruiken behandeld worden
Onze kerken wijken in geen enkel geloofsartikel af van de katholieke kerk, ze verwijder-
den slechts een aantal misbruiken, die nieuw zijn en die in strijd met de bedoeling van de
kerkelijke wetten in de loop der tijden abusievelijk zijn ingevoerd.
Daarom vragen we Uwe Keizerlijke Majesteit genadig aan te horen, wat er veranderd is
en wat de oorzaken daarvan waren, opdat het volk niet gedwongen wordt zich aan die
misbruiken, tegen het geweten in, te houden. Laat Uwe Keizerlijke Majesteit niet diegenen
geloven, die om de haat tegen de onzen aan te wakkeren, verbazende lasterpraat onder
het volk verspreiden. Op die manier raakten goede mensen geïrriteerd, en zo gaven zij
aanleiding tot deze onenigheid. En met hetzelfde kunstje proberen ze nu de tweedracht
-68-

te vergroten. Want Uwe Keizerlijke Majesteit zal zonder twijfel tot de conclusie komen
dat de vorm van de leer en van de ceremoniën bij ons verdraaglijker is dan zoals vijandi-
ge en kwaadwillende mensen deze beschrijven. Men komt de waarheid niet op het spoor
door de gangbare geruchten en verdachtmakingen van onze vijanden. Maar het is een-
voudig in te zien, dat niets méér kan bijdragen tot het bewaren van de waardigheid van de
ceremoniën en tot het bevorderen van eerbied en vroomheid onder het volk dan het op
de juiste wijze vieren van de ceremoniën in de kerken.
XXII. Over de beide gestalten
Aan leken worden beide gestalten van het sacrament gegeven bij de maaltijd des Heren,
omdat deze gewoonte door de Heer bevolen wordt; Mt. 26:'Drinkt allen hier uit' (Mt. 26 :
27). Daar schrijft Christus duidelijk voor, dat allen uit de beker moeten drinken. En laat
niemand zichzelf wijsmaken dat dat alleen betrekking heeft op de priesters. Paulus noemt
de Corinthiërs een voorbeeld waaruit duidelijk blijkt dat de hele Kerk beide gestalten ont-
ving (I Cor. 11 : 20-30). Deze gewoonte bleef in de Kerk lang in stand, en het staat niet
vast wanneer of door wie dit veranderd is, ook al noemt de kardinaal van Kues, wanneer
de veranderingen goedgekeurd is. I9) Cyperianus laat op een aantal plaatsen zien dat het
bloed aan het volk uitgereikt werd.Van hetzelfde getuigt Hieronymus, die zegt:'De pries-
ters delen de eucharistie uit en verdelen het bloed van Christus onder het volk'. Zelfs
Paus Gelasius beveelt dat er in het sacrament geen scheiding mag zijn (Distinaio 2, over
de consecratie, het hoofdstuk dat begint met Comperimus) 20) . Alleen de gewoonte, die niet
zo oud is, denkt er anders over. Het staat echter vast dat een gewoonte, die tegen Gods
gebod ingevoerd is, niet goedgekeurd mag worden, zoals de kerkelijke wetten bewijzen.
(Distinctio 8, het hoofdstuk dat begint met Veritate, en wat daarop volgt.) Deze gewoonte
gaat evenwel niet alleen tegen de Heilige Schrift, maar ook tegen de oude kerkelijke wet-
ten in en is in strijd met het voorbeeld van de Kerk gebruik geworden. Daarom had men
diegenen, die het sacrament in beide gestalten wensten te ontvangen, niet mogen dwin-
gen het anders te doen, in strijd met hun geweten. En omdat de scheiding tussen de ele-
menten van het sacrament niet in overeenstemming is met Christus' opdracht, is het bij
ons gewoonte de processie, die men tot nu toe pleegt te houden, te laten vervallen. 2I)
XXIII. Over het priesterhuwelijk
Er werd algemeen geklaagd over het slechte voorbeeld van priesters die zich niet aan het
celibaat hielden. Daarom, zegt men, heeft Paus Pius verklaard dat er bepaalde redenen zijn
waarom priester het huwelijk ontzegd is. Maar er zijn veel gewichtiger redenen om hun
het recht om te trouwen terug te geven. Zo schrijft Platina immers. Omdat de priesters
bij ons openlijke ergernis willen vermijden, treden zij in het huwelijk, en leren dat het hun
-69 -

toegestaan is te trouwen. Ten eerste omdat Paulus zegt: 'Een ieder heeft zijn vrouw met
het oog op de ontucht' (I Cor. 7 :2). Idem:'Het is beter te trouwen dan door hartstocht
verteerd te worden' (I Cor. 7 : 9). Ten tweede: Christus zegt: 'Niet allen begrijpen deze
uitspraak' (Mt. 19:11). Daar leert Hij dat niet alle mensen geschikt zijn voor het celibaat,
omdat God de mens voor de voortplanting schiep, Gen. I. En de mens heeft niet het ver-
mogen, zonder een bijzondere gave en hulp van God, de schepping te veranderen. Daar-
om moeten zij die niet geschikt zijn voor het celibaat trouwen. Geen enkele menselijke
wet, geen enkele gelofte, kan Gods gebod en zijn ordening opheffen. Om die redenen
leren de priesters dat het hun toegestaan is in het huwelijk te treden.
Het staat vast dat ook in de oude Kerk de priesters gehuwd waren. 22) Paulus zegt ook,
dat iemand die getrouwd is, tot bisschop gekozen moet worden. En in Duitsland werden
de priesters 400 jaar geleden voor het eerst met geweld gedwongen tot het celibaat. Zij
waren daar echter dusdanig tegen gekant, dat de aartsbisschop van Mainz 23) , die van plan
was het bevel van de bisschop van Rome over deze zaak openbaar te maken, bijna door
woedende priesters in een oproer omgebracht werd. Deze zaak werd zo onmenselijk
doorgevoerd, dat niet alleen toekomstige huwelijken verboden werden, maar dat ook al
bestaande ontbonden moesten worden, in strijd met ieder goddelijk en menselijk recht,
en in strijd met de kerkelijke voorschriften, die niet alleen door de pausen, maar ook door
de grote concilies opgesteld zijn.
En nu de menselijke natuur in deze wereld, die op z'n einde loopt langzamerhand zwak-
ker wordt, is het nodig voorzorgsmaatregelen te treffen, opdat er niet meer misstanden
binnensluipen in Duitsland. God stelde het huwelijk in, opdat het een redmiddel zou zijn
tegen de menselijke zwakheid. Zelfs de kerkelijke voorschriften menen dat de oude
strengheid in later tijden met het oog op de zwakheid van de mensen verzacht moet wor-
den. Het is te hopen dat dat ook op dit punt zal gebeuren. Het is te voorzien dat er in de
toekomst kerken zonder herder zullen zijn, als het huwelijk nog langer verboden blijft.
Aangezien Gods gebod duidelijk is, en de gewoonte van de oude Kerk bekend is, aange-
zien een onzuiver celibaat veel ergernis veroorzaakt - echtbreuk en andere misstappen,
die de aandacht van een goede overheid verdienen - is het verwonderlijk dat nergens
strenger tegen opgetreden wordt dan tegen het trouwen van priesters. God heeft gebo-
den het huwelijk te eren; de wetten, ook bij de heidenen, geven het huwelijk de hoogste
eer. En nu worden de mensen met enorme straffen belast, vooral de priesters, in strijd met
de kerkelijke voorschriften, om geen andere reden dan het huwelijk. Paulus noemt de leer
die het huwelijk verbiedt demonisch, I Tim. 4. Dat is gemakkelijk te begrijpen, nu het ver-
bod om te trouwen met zulke zware straffen verdedigd wordt.
Zoals geen enkele menselijke wet Gods gebod kon opheffen, zo kan ook geen gelofte
Gods gebod opheffen. Daarom raadt Cyprianus vrouwen die de kuisheidsgelofte niet kun-
nen houden aan te trouwen. Hij zegt het als volgt, in het eerste boek van zijn brieven, brief
XI: 'Als zij de gelofte niet kunnen of willen houden, is het beter dat zij trouwen dan dat
- 70-

zij door hun lusten in het vuur vallen. Maar laten zij vooral hun broeders of zusters geen
aanstoot geven'.
Tenslotte, de kerkelijke voorschriften betrachten terughoudendheid jegens diegenen, die
vóór de daartoe geschikte leeftijd de gelofte hebben afgelegd, hetgeen tot nu toe meest-
al het geval is.
XXIV. De mis
Onze kerken worden er ten onrechte van beschuldigd, dat zij de mis afschaffen. De mis
wordt echter bij ons in ere gehouden, en met de grootste eerbied gevierd. Bijna alle
gebruikelijke ceremoniën houden wij in stand, alleen worden op bepaalde plaatsen aan de
Latijnse gezangen Duitse toegevoegd, met het doel het volk te onderwijzen.Want de cere-
moniën zijn vooral nodig om diegenen, die niet op de hoogte zijn, te leren. Paulus schrijft
voor dat in de Kerk een taal gebruikt moet worden die het volk begrijpt. Het volk is eraan
gewend geraakt het sacrament gezamenlijk te ontvangen, na een voorbereiding daarop. Dit
draagt bij tot de eerbied en de vrome beleving van de openbare ceremoniën. Want nie-
mand wordt toegelaten, als hij niet van tevoren (in de biecht) onderzocht en gehoord is.
Ten aanzien van het waardige en op de juist wijze ontvangen van het sacrament wordt de
mensen voorgehouden hoeveel troost dat een beangstigd geweten brengt, opdat zij leren
in God te geloven en alle goeds van God te ontvangen en te vragen. Zo'n viering behaagt
God, als het sacrament zo ontvangen wordt, bevordert dat het ontzag voor God. Daar-
om is het duidelijk dat de missen bij onze tegenstanders niet met meer eerbied gevierd
worden dan bij ons.
Het staat vast dat er al sinds lage tijd door alle goedgezinden openlijk en hevig over
geklaagd is, dat de mis op schandelijke wijze ontheiligd wordt, gebruikt om geld te ver-
dienen. Dat is geen verborgen zaak, maar dit misbruik is duidelijk zichtbaar in alle heilig-
dommen, waar alleen voor de opbrengst of vanwege een legaat missen opgedragen wor-
den. Paulus spreekt dreigende taal tot degenen die op onwaardige wijze omgaan met de
eucharistie, wanneer hij zegt: 'Wie dit brood onwaardig eet of de beker van de Heer
onwaardig drinkt, maakt zich schuldig aan het lichaam en bloed van de Heer' (I Cor. 11 :
27). Daarom worden de priesters bij ons gewaarschuwd voor deze zonde en zijn er bij
ons geen privaatmissen, omdat er bijna geen privaatmissen om een andere reden dan om
het geld gehouden worden.Van deze misbruiken waren de bisschoppen wel degelijk op de
hoogte, en als zij die misbruiken op tijd hadden gecorrigeerd was er nu minder verschil
van mening. Zij hebben vroeger de ogen gesloten, en zo hebben zij vele kwalijke zaken de
Kerk binnen laten sluipen. Nu het te laat is beginnen zij te jammeren over rampen in de
Kerk, terwijl deze onrust nergens anders uit voortgekomen is dan uit die misbruiken, die
zo duidelijk waren dat ze nauwelijks meer verdragen konden worden. Er zijn grote
meningsverschillen over de mis en de sacramenten ontstaan, en zo moet misschien de
- 71 -

hele wereld boete doen voor een dergelijke langdurige ontheiliging van de mis, die zij, die
daarin verbetering hadden kunnen en moeten brengen, zoveel eeuwen hebben laten
gebeuren.Want in de tien geboden staat geschreven:'Wie de naam van God misbruikt zal
niet ongestraft blijven' (Ex. 20 :7). En vanaf het begin van de wereld schijnt geen enkele
zaak zo tot een geldkwestie te zijn geworden als de mis.
Daar kwam de opvatting bij, die de privaatmissen tot in het oneindige deed toenemen,
namelijk dat Christus door zijn lijden genoegdoening verschaft heeft voor de erfzonde, en
de mis heeft ingesteld om als offer te dienen voor de dagelijkse overtredingen, zowel voor
doodzonden als voor andere zonden. Daaruit kwam de algemene opvatting voort, dat de
mis een werk is dat de zonden van levenden en doden uitwist, zonder meer door het
bedienen ervan. 24)
Daaruit ontstond de discussie, of een mis die voor velen gelezen werd, evenveel baatte als
een voor iedereen afzonderlijk gelezen mis. Deze discussie veroorzaakte die oneindige
hoeveelheid missen.
Over die opvattingen hebben de onzen geleerd, dat ze in strijd zijn met de Heilige Schrift
en de heerlijkheid van het lijden van Christus te kort doen. Want het lijden van Christus
was niet alleen het offer en de genoegdoening voor de erfschuld, maar ook voor alle ande-
re zonden, zoals in Hebreeën geschreven staat:'Wij zijn eens en voor altijd geheiligd door
het offer van het lichaam van Christus' (Heb. 10 : 10). En ook:'Door één offer heeft Hij
voor eeuwig degenen die geheiligd zijn heel gemaakt' (Heb. 10 : 14).
De Schrift leert ons ook dat wij tegenover God gerechtvaardigd zijn door het geloof in
Christus. Als het bedienen van de mis zonder meer de zonden van levenden en doden uit-
wist, wordt de rechtvaardigheid ons deel door het houden van de mis, niet door het
geloof, hetgeen de Schrift niet toelaat.
Maar Christus beveelt de mis te houden, om hem te gedenken. De mis in ingesteld, opdat
het geloof in hen, die het sacrament ontvangen, weer beseft wat voor weldaden het door
Christus heeft ontvangen, en zo het angstige geweten opricht en troost.Want dit is Chris-
tus gedenken: zijn weldaden gedenken, en voelen dat die werkelijk aan ons bewezen zijn.
Het is immers niet genoeg te gedenken wat er gebeurd is, dat kunnen ook de Joden en
de goddelozen. Maar de mis moet gehouden worden om het sacrament uit te reiken aan
diegenen, die troost nodig hebben, zoals Ambrosius zegt:'Omdat ik altijd zondig, moet ik
altijd een geneesmiddel ontvangen'.
Omdat de mis bestaat uit het deelhebben aan het sacrament, houdt men bij ons vast aan
één gezamenlijke mis, op de verschillende feestdagen en ook op andere dagen, als er men-
sen zijn die het sacrament willen ontvangen. In dat geval wordt het aan degenen die erom
vragen uitgereikt. En deze gewoonte is niet nieuw in de Kerk. De kerkvaders voor Gre-
gorius maken immers geen melding van privaatmissen, maar over de gezamenlijke mis
spreken zij vaak. Chrysostomus zegt: 'Dagelijks staat de priester bij het altaar, sommigen
nodigt hij uit ter communie, anderen weert hij af'. En uit de oude kerkelijke verordenin-
-72 -

gen blijkt dat er één de mis celebreerde, van wie de overige priesters en diakenen het
lichaam van de Heer ontvingen. Zo luiden immers de woorden van de bepaling van Nicea:
'Laten de diakenen naar rangorde na de priesters de Heilige Communie van de bisschop
of van de priester ontvangen'. En Paulus beveelt over de communie dat men op elkaar
moet wachten, opdat men gezamenlijk deelneemt (I Cor. 11 :33).
Aangezien de mis bij ons gehouden wordt naar het voorbeeld van de Kerk, gebaseerd op
de Schrift en de kerkvaders, vertrouwen wij erop dat men er geen aanmerkingen op kan
hebben, vooral omdat de ceremoniën voor het grootste deel in stand gehouden worden.
Alleen het aantal missen wijkt af, maar vanwege de zeer grote en overduidelijke misbrui-
ken zou een hervorming hier zeker op zijn plaats zijn.Want vroeger werd zelfs in de druk-
ste kerken niet dagelijks de mis gehouden, zoals de Historia Tripartita, boek 9, bewijst: 'In
Alexandrië daarentegen wordt op woensdag en vrijdag uit de Heilige Schrift gelezen en
geleerden geven daarover uitleg, en dat alles gebeurt zonder de plechtige viering van het
misoffer'. 2S)
XXV. Over de Biecht
De Biecht is in onze kerken niet afgeschaft.Want men is gewoon het lichaam van de Heer
alleen uit te reiken aan degenen die van tevoren gebiecht en absolutie ontvangen hebben.
En het volk wordt zorgvuldig onderwezen over het vertrouwen op de absolutie, waarover
in vroeger tijden groot stilzwijgen heerste. De mensen wordt geleerd de absolutie zeer
hoog te achten, omdat hier Gods stem en Gods bevel klinkt. De sleutelmacht wordt in
ere gehouden, en er wordt aan herinnerd hoeveel troost die een angstig geweten schenkt.
Ook wordt eraan herinnerd dat God geloof vraagt, in die zin dat men op de absolutie ver-
trouwt alsof het Gods stem is die uit de hemel klinkt. Dat geloof bereikt en ontvangt
waarlijk de vergeving der zonden. Vroeger werden de genoegdoeningen mateloos op de
voorgrond gesteld, maar het geloof in Christus, Zijn verdiensten en de rechtvaardigheid
uit het geloof werden niet genoemd. Op dat punt treft onze kerken geen blaam.Want zelfs
onze tegenstanders moeten wel erkennen dat de leer over de boetedoening bij ons zorg-
vuldig behandeld en naar voren gebracht wordt. Maar over de Biecht wordt geleerd dat
een opsomming van overtredingen niet noodzakelijk is. Het geweten hoeft zich er niet
mee te belasten of alle overtredingen opgesomd zijn, omdat het onmogelijk is alle over-
tredingen te noemen, zoals de Psalm bewijst:'Wie kent de overtredingen?' (Ps. 19 : 13).
En Jeremia: 'Het menselijk hart is slecht en ondoorgrondelijk' (jer. 17 :9). Als de zonden
niet vergeven worden, tenzij ze genoemd zijn, kan het geweten nooit tot rust komen,
omdat men zeer velen zonden niet beseft of zich kan herinneren. De oude theologen
getuigen er ook van dat een dergelijke opsomming niet noodzakelijk is.Want in de Decre-
ten wordt Chrysostomus geciteerd, die zegt:'lk zeg niet, dat je je in de openbaarheid moet
begeven en jezelf in het bijzijn van anderen moet beschuldigen. Maar ik wil dat je de pro-
-73 -

feet gehoorzaamt, die zegt: "Openbaar je doen en laten voor God". Belijd dus je zonden
voor God, de ware rechter, in het gebed. Noem je overtredingen niet met je tong, maar
in je geweten, dat ze zich herinnert'. En de glosse over de boetedoening, Distinctio 5, in het
hoofdstuk Consideret geeft toe dat de biechtpraktijk op menselijk recht gebaseerd is. Maar
de Biecht wordt bij ons in stand gehouden, vanwege de zeer grote zegen van de absolu-
tie, en vanwege alle verdere hulp die het geweten daaruit ontvangt.
XXVI. Over het onderscheid der spijzen
Het was de overtuiging van het volk en van de leraren in de kerken dat het onderscheid
der spijzen en vergelijkbaar menselijke tradities nuttige werken zijn, waarmee genade en
genoegdoening voor zonden verdiend kunnen worden. Dat de wereld het zo opvatte blijkt
uit het feit dat er dagelijks nieuwe ceremoniën, nieuwe regels, nieuwe feestdagen en nieu-
we vastendagen ingesteld werden. De geleerde heren in hun heiligdommen hebben uitge-
maakt dat deze werken noodzakelijk waren om de genade te verdienen, en zij hebben het
geweten angst aangejaagd als men er iets van naliet.
Door die overtuiging met betrekking tot de tradities zijn misstanden in de Kerk ontstaan.
Ten eerste is de leer over de genade en de rechtvaardigheid uit het geloof verduisterd, die
de kern van het evangelie is, en die in de Kerk boven alles uit moet steken en op de voor-
grond moet treden. Zo kan Christus' verdienste op de juiste wijze erkend worden en het
geloof, dat erop vertrouwt dat de zonden vanwege Christus vergeven worden, ver boven
de werken en boven alle andere manieren om God te dienen, gesteld worden. Daarom legt
Paulus hier ook de nadruk op, hij ruimt de wet en de menselijke tradities uit de weg, om
aan te tonen dat de christelijke rechtvaardigheid iets anders is dan wat voor werken ook.
Die rechtvaardigheid is namelijk het geloof, dat erop vertrouwt dat wij vanwege Christus
in genade aangenomen worden. Die leer van Paulus is bijna helemaal weggedrukt door de
tradities, die resulteerden in de opvatting dat de genade en de rechtvaardigheid door
onderscheid van spijzen en dergelijke leefregels verdiend moesten worden. Bij de boete-
doening werd niet over het geloof gesproken, maar werden alleen werken ter genoegdoe-
ning opgedragen. Men meende dat de hele boetedoening daaruit bestond.
Ten tweede: Deze tradities hebben Gods voorschriften verduisterd, omdat men aan de
tradities verre de voorkeur gaf boven Gods voorschriften. Men meende dat het christen-
zijn geheel bestond uit het in acht nemen van bepaalde feestdagen, rituelen, vastendagen,
en een bepaalde manier van kleden. Deze godsdienstige leefregels waren verbonden met
eervolle titels, want zij stonden garant voor een geestelijk en volmaakt leven. Ondertus-
sen stonden Gods geboden ten aanzien van het dagelijks werk totaal niet in aanzien; bij-
voorbeeld dat de vader des huizes zijn kroost opvoedde, dat de moeder kinderen baar-
de, dat de vorst het land regeerde. Dat soort dingen beschouwde men als wereldlijke en
onvolmaakte werken, veel minder waard dan die prachtige godsdienstige leefregels. Die
-74 -

dwaling brak mensen met een vroom geweten bijna op; ze treurden erover dat ze een
onvolmaakt leven moesten lijden, in het huwelijk, in ambten of in andere burgerlijke func-
ties. En ze bewonderden monniken en dergelijken, en meenden abusievelijk dat de leefre-
gels van diegenen God welgevalliger waren.
Ten derde: De tradities hebben grote gevaren voor het geweten veroorzaakt, omdat de
mensen zich onmogelijk aan alle tradities konden houden, en toch van mening waren dat
die leefregels noodzakelijk waren om God te dienen. Gerson schrijft dat velen aan ver-
twijfeling ten prooi gevallen waren en enkelen zelfs zelfmoord pleegden, omdat ze meen-
den dat ze niet aan de eisen van de tradities konden voldoen. Ondertussen hoorden ze
niets over de troost van de rechtvaardigheid uit het geloof en over de genade.
Wij zien dat de schrijvers van Summa's 26) en theologen de tradities verzamelen en ver-
zachting 2 ^ van de regels zoeken, om het geweten op te beuren. Maar zij slagen daar niet
voldoende in, en brengen het geweten ondertussen nog meer in het nauw. De theologi-
sche scholen en de predikers waren zo druk bezig met het verzamelen van tradities, dat
er geen tijd over was om de Schrift ter hand te nemen en een nuttige leer te zoeken over
het geloof, het kruis, de hoop, de waardigheid van wereldlijke zaken, en de troost voor het
geweten in zware aanvechtingen. Daarom hebben Gerson 28) en andere theologen ernstig
geklaagd dat zij door deze twisten over tradities verhinderd werden om zich met belang-
rijker onderdelen van de leer bezig te houden. Augustinus verbiedt het geweten te bela-
den met dergelijke leefregels, en hij maakt Januarius er wijselijk op attent, dat het in acht
nemen van die leefregels er niet toe doet. Zo zegt hij het.
Daarom moet men niet denken dat de onzen zich zomaar of uit haar jegens de bisschop-
pen met deze zaak bezighouden, waar sommigen ons ten onrechte van verdenken. Het
was dringend noodzakelijk de kerken op die dwaling te wijzen, die ontstaan waren door
een verkeerde opvatting over de tradities. Want het evangelie dwingt ertoe de leer over
de genade en de rechtvaardigheid uit het geloof steeds in de Kerk aan de orde te stellen.
Die leer kan echter niet begrepen worden als de mensen menen dat zij de genade ver-
dienen door zelf gekozen tradities. Daarom leerden de onzen dat we, door ons te hou-
den aan menselijke tradities, de genade niet kunnen verdienen of genoegdoening voor de
zonden kunnen verschaffen. Om die reden mag men niet van mening zijn dat dergelijke
leefregels noodzakelijk zijn om God te dienen. Zij voegen er bewijzen uit de Schrift aan
toe. Christus verontschuldigt in Mt. 15 de apostelen die zich niet aan de gebruikelijke
regels hielden. Die regels behoorden tot de niet essentiële dingen en hadden te maken
met reiningswetten. Hij zegt immers: Tevergeefs eren zij mij met geboden van mensen'
(Mt 15:9). Dus eist hij geen nutteloze eredienst En even later voegt hij eraan toe: 'Alles
wat door de mond naar binnen gaat maakt de mens niet onrein' (Mt 15:11). Hetzelfde
in Rom. 14:'Het koninkrijk Gods bestaat niet in eten of drinken' (Rom. 14 : 17). Col. 2:
'Laat niemand jullie beoordelen op grond van eten, drinken, sabbatviering of vastendagen'
(Col. 2:16). Handelingen 15 zegt Petrus:'Waarom stellen jullie God op de proef door een
-75 -

juk op de hals van de discipelen te leggen, dat noch wij, noch onze vaderen hebben kun-
nen dragen? Maar door de genade van onze Heer Jezus Christus geloven wij behouden te
worden, op dezelfde wijze als zij' (Hand. 15 : 10). Hier verbiedt Petrus het geweten te
belasten met allerlei gebruiken, hetzij van Mozes, hetzij andere. I Tim. 4 noemt spijsver-
boden een duivelse leer, want het is in strijd met het evangelie zulke werken in te voeren
of ze te doen, om daarmee de genade te verdienen, en het zo voor te stellen alsof er geen
christelijke rechtvaardigheid is buiten een dergelijke 'eredienst' (I Tim. 4 : 13). Hier ver-
wijten de tegenstanders de onzen, dat zij de tuchtiging en de versterving van het vlees ver-
bieden, zoals Jovinianus. 29) Maar men zal in de geschriften van de onzen iets heel anders
aantreffen. Zij hebben namelijk altijd over het kruis geleerd, dat de christenen lijden moe-
ten verdragen. Dat is de ware, ernstige, en niet gesimuleerde versterving: door allerlei lij-
den geoefend en met Christus gekruisigd worden. Daar komt nog bij dat zij leren dat ieder
christen zich door lichamelijke discipline of lichamelijke arbeid en oefening zo moet oefe-
nen en in toom houden, dat verzadiging of luiheid hem niet tot zonde prikkelen. Maar niet
om door die oefeningen zondenvergeving te verdienen of genoegdoening voor zonden te
verkrijgen. Op die lichamelijke discipline moet altijd aangedrongen worden, niet alleen bij
weinigen en op vastgestelde dagen, zoals Christus voorschijft: 'Pas op, dat jullie hart niet
bezwaard wordt door een roes' (Lk. 21 : 34). Tevens:'Dit duivelsgeslacht kan door niets
uitgedreven worden, tenzij door vasten en gebed' (Mk. 9 :29). En Paulus zegt:'Ik tuchtig
mijn lichaam en houdt het in bedwang' (I Cor. 9 :27). Daar toont hij duidelijk aan waar-
om hij zijn lichaam tuchtigt. Niet om door die discipline vergeving van zonden te verdie-
nen, maar om een lichaam te kweken dat bruikbaar en geschikt is voor geestelijke zaken,
en dat de plichten van het dagelijks werk kan vervullen. Daarom wordt niet het vasten op
zich vervloekt, maar de tradities die het geweten belasten door bepaalde dagen en
bepaald voedsel voor te schrijven, alsof dergelijke werken noodzakelijk zijn om God te
dienen.
Bij ons worden veel tradities in stand gehouden, zoals de volgorde van de lezingen in de
mis, feestdagen etc., die ertoe bijdragen dat de zaken in de Kerk ordelijk verlopen. Maar
ondertussen wijzen wij de mensen erop, dat een dergelijke leefwijze niet rechtvaardig
maakt tegenover God, en dat men er geen zonde in moet zien als dergelijke zaken zon-
der problemen worden weggelaten. Deze vrijheid ten opzichte van menselijke gebruiken
was de kerkvaders niet onbekend.Want in het Oosten werd Pasen op een andere tijd dan
in Rome gevierd. 30) Toen de Romeinen vanwege die ongelijkheid het Oosten van een schis-
ma beschuldigden, werden zij er door anderen op gewezen dat zulke gewoonten niet
overal hetzelfde hoeven te zijn. Irenaeus zegt: 'Een verschil in vasten heft de eenstem-
migheid in het geloof niet op'. En in Distinctio 12 wijst Paus Gregorius erop dat een der-
gelijke verscheidenheid de eenheid van de Kerk geen schade doet. In de Historia Tripartita
zijn veel voorbeelden van verschillende gewoontes verzameld, en staan deze woorden
geschreven: 'Het was niet de bedoeling van de apostelen feestdagen vast te stellen, maar
-76 -

vroomheid en een goede levenswandel te prediken'.
XXVII. Over de kloostergeloften
Men begrijpt beter wat er bij ons over de kloostergeloften geleerd wordt, als men zich
herinnert, in wat voor staat de kloosters verkeerden, hoeveel er dagelijks gebeurde, dat
tegen de kerkelijke voorschriften van de kloosters inging. In de tijd van Augustinus waren
het nog vrije gemeenschappen. Later, toen de discipline overal verslapt was, werden er
geloften aan toegevoegd om, als het ware door het bedenken van een gevangenis, de dis-
cipline te herstellen. Langzamerhand zijn aan die geloften veel andere regels toegevoegd.
In die boeien zijn velen, tegen de voorschriften in, voor de daartoe vastgestelde leeftijd
geketend. Velen kwamen door een vergissing in deze levensstaat terecht, niet omdat zij
niet de juiste leeftijd hadden, maar omdat zij geen goed oordeel over hun eigen krachten
hadden. Degenen die zo in een valstrik terechtgekomen waren, werden gedwongen te blij-
ven, ook al konden zij door een milde toepassing van de voorschriften bevrijd worden. Dit
gebeurt in vrouwenkloosters nog meer dan in mannenkloosters, hoewel men met het
zwakke geslacht behoedzamer moet omgaan.
Deze strengheid beviel veel goedgezinde mensen vroeger al niet. Zij zagen hoe meisjes en
opgroeiende jongens vanwege het levensonderhoud in kloosters weggestopt werden. Zij
zagen ook wat voor ongelukken zo'n besluit met zich meebracht, wat voor ergernis het
tot gevolg had, in wat voor valstrik het geweten terechtkwam. Zij betreurden het dat de
autoriteit van de kerkelijke voorschriften in deze hoogst gevaarlijke zaak totaal verwaar-
loosd en geminacht werd. Bij deze kwalijke zaken voegde zich nog een zo hoge waarde-
ring van de geloften dat monniken uit vroeger tijd er ontstemd over geweest zouden zijn,
althans de verstandigen onder hen. Zij zeiden dat de kloostergelofte gelijk is aan de doop,
en leerden dat men door deze levenswijze vergeving van zonden en rechtvaardiging tegen-
over God verdiende. Zij gingen zelfs nog verder: met het kloosterleven zou niet alleen
rechtvaardigheid tegenover God verdiend worden, maar meer nog, men zou hiermee niet
alleen de geboden vervullen, maar ook wat het evangelie vraagt.
Zo overtuigden zij de mensen ervan dat de kloostergelofte veel meer waard was dat de
Doop, en dat het kloosterleven verdienstelijker was dan het leven van regeerders, gees-
telijken en anderen, die zonder zelf verzonnen verplichtingen in overeenstemming met
Gods geboden in hun beroep leven.
Zij kunnen hier niets van ontkennen, het staat immers in hun boeken.
Wat gebeurde er vervolgens in de kloosters?
Vroeger waren het scholen waar de Heilige Schrift en andere zaken, die nuttig voor de
Kerk zijn, onderwezen werden, en kwamen priesters en bisschoppen daar vandaan. Nu
gaat het anders toe, maar dat is zo bekend dat het niet verteld hoeft te worden.Vroeger
kwamen ze in het klooster bijeen om te leren, nu verbeelden ze zich dat het een manier
-77 -

van leven is, die ingesteld is om genade en rechtvaardigheid te verwerven. Ze verkondigen
zelfs dat het de volmaakte manier van leven is, en geven daar verre de vooekeur aan boven
alle andere manieren van leven die God ingesteld heeft.
Wij hebben dit opgesomd zonder enige hatelijke overdrijving, alleen voor een beter
begrip van de leer van de onzen in deze zaak.Ten eerste: Zij leren over diegenen, die een
huwelijk sluiten, dat het allen die niet geschikt zijn voor het celibaat toegestaan is te trou-
wen, omdat geloften de ordeningen en geboden van God niet op kunnen heffen. Dit is
immers God gebod:'Met het oog op hoererij moet ieder zijn eigen vrouw hebben' (I Cor.
7 : 2). Niet alleen het gebod, maar ook Gods schepping en de ordening daarin dwingen
diegenen, die niet door een bijzondere gave van God uitgezonderd zijn, tot het huwelijk.
Zoals er staat'Het is niet goed dat de mens alleen is' (Gen. 2:18). Daarom zondigen dege-
nen die Gods gebod en ordening gehoorzamen, niet
Wat kan men tegen deze opvatting inbrengen? Men kan de verplichting van de gelofte ver-
heerlijken, zoveel men wilt, maar men kan niet bereiken dat de gelofte Gods gebod opheft.
De kerkelijke voorschriften leren dat bij elke gelofte een uitzondering wordt gemaakt
voor het recht van een hoger persoon. Hoeveel minder tellen die geloften dan tegenover
Gods geboden.
Als er geen enkele mogelijkheid was geweest om de plichten, verbonden aan de gelofte,
op te heffen, dan hadden de pausen nooit dispensatie kunnen verlenen. Want geen mens
mag een verplichting, die tot het goddelijk recht behoort, ongedaan maken. Maar de pau-
sen hebben, zeer verstandig, geoordeeld dat bij deze verplichting mildheid betracht moet
worden. Daarom wordt dikwijls melding gemaakt van dispensatie. Bekend is immers het
verhaal van de koning van Aragon, die uit het klooster teruggeroepen werd, en er zijn ook
voorbeelden uit onze tijd.
Vervolgens, waarom leggen onze tegenstanders de nadruk op de verplichting en de con-
sequenties van de gelofte, wanneer ze ondertussen zwijgen over de voorwaarden van de
gelofte, namelijk dat deze betrekking moet hebben op iets dat mogelijk is, en vrijwillig
moet zijn, uit eigen motivatie en overwegingen. Het is toch bekend hoe weinig de mens
in staat is tot eeuwig durende kuisheid. En hoe weinigen doen de gelofte uit eigen moti-
vatie en overwegingen. Jonge meisjes en opgroeiende jongens worden, voor ze erover
kunnen oordelen, overgehaald en soms zelfs gedwongen de gelofte af te leggen.
Daarom is het niet billijk zo streng over de verplichting van de gelofte te spreken, want
iedereen moet toegeven dat het tegen de aard van de gelofte ingaat, dat deze niet uit eigen
motivatie en eigen overwegingen afgelegd wordt Zeer veel kerkelijke voorschriften ver-
klaren beloften vóór het 15e jaar gedaan ongeldig, omdat men op die leeftijd niet in staat
is te oordelen hoe men zijn hele leven wil doorbrengen. Een ander voorschrift, dat nog
meer rekening houdt met de menselijke zwakheid, voegt daar een paar jaar aan toe, en
verbiedt een gelofte te doen voor het 18e jaar. Welk voorschrift moeten we volgen? In
ieder geval heeft het grootste deel reden om de kloosters te verlaten, omdat zeer velen
-78 -

voor deze leeftijd de gelofte afgelegd hebben.
Tenslotte, ook al zou er sprake zijn van een afkeurenswaardige schending van een gelofte,
dan zou daar nog niet direkt uit volgen, dat het huwelijk van de betreffende personen ont-
bonden moet worden.Want Augustinus zegt dat het niet ontbonden moet worden (Causa
27, Quaestio I, het hoofdstuk Nuptiarum) en zijn uitspraak is gezaghebbend, ook al hebben
anderen na hem anders geoordeeld.
Hoewel Gods gebod over het huwelijk zeer velen bevrijdt van hun geloften, voeren de
onzen nog een ander argument aan waarom de geloften ongeldig zijn. Alle manieren om
God te dienen, die door de mensen zonder bevel van God ingevoerd en bedacht zijn om
rechtvaardigheid en genade te verwerven, zijn goddeloos, zoals Christus zegt: Tevergeefs
eren zij mij met geboden van mensen' (Mt. 15 :9). En Paulus leert overal dat de recht-
vaardigheid niet gezocht moet worden in onze leerregels en voorschriften om God te die-
nen, die door mensen bedacht zijn. Maar hij leert dat de rechtvaardigheid degenen ten
deel valt, die geloven dat zij vanwege Christus door God in genade geaccepteerd worden.
Het is bekend dat de monniken geleerd hebben dat de verzonnen godsdienstige voor-
schriften genoegdoening verschaffen voor de zonde, en dat men daarmee genade en
rechtvaardigheid verdient Wat is dat anders dan afbreuk doen aan Christus' eer, en de
rechtvaardigheid door het geloof verdonkeremanen en ontkennen? Daaruit volgt dat de
gebruikelijke geloften goddeloze pogingen zijn om God te dienen, en daarom zijn ze ongel-
dig. Want een goddeloze gelofte, tegen Gods gebod in gedaan, heeft geen waarde, en een
gelofte mag nooit tot iets zondigs verplichten, zoals de kerkelijke voorschriften luiden.
Paulus zegt: 'Jullie zijn los van Christus, als jullie door de wet gerechtigheid verwachten;
buiten de genade staan jullie' (Gal. 5 :4). Degenen die door geloften rechtvaardigheid ver-
wachten zijn dus los van Christus, en staan buiten de genade. Want zij die de rechtvaardi-
ging verbinden aan geloften, verbinden aan hun eigen werken datgene wat alleen Gods eer
toekomt.
Men kan ook niet ontkennen dat de monniken geleerd hebben dat men zich door gelof-
ten en leefregels kan rechtvaardigen en vergeving van zonden kan verdienen. Zij hebben
er zelfs nog iets dwazers aan toegevoegd: zij beroemen zich erop dat zij hun werken aan
anderen kunnen toedelen. Als iemand uit haat zou willen overdrijven zou hij hier heel wat
stof kunnen verzamelen. Zaken waar de monniken zich nu zelf ook voor schamen! Daar
komt nog bij dat zij de mensen ervan overtuigden dat de verzonnen godsdienstige voor-
schriften een volmaakt christelijk leven inhielden. Betekent dat niet de rechtvaardiging
toekennen aan de werken? Het is geen gering schandaal in de Kerk, wanneer men het volk
een bepaalde, door mensen verzonnen levenswijze zonder gebod van God voorschrijft, en
leert dat een dergelijke levenswijze de mensen rechtvaardigt. Want de rechtvaardigheid
door het geloof, die in de Kerk vóór alles verkondigd moet worden, wordt verdonkere-
maand wanneer die wonderbaarlijke, engelachtige godsdienstige voorschriften, het stimu-
leren van armoede en nederigheid, en het celibaat de ogen van de mensen verslinden.
- 79-

Voorts worden de geboden van God en de ware godsdienst verduisterd, wanneer de
mensen horen dat alleen monniken in staat zijn volmaakt te leven.
Want de christelijke volmaaktheid is God werkelijk vrezen, en tegelijk een groot geloof
hebben en er vanwege Christus op vertrouwen dat we een genadige God hebben, deze
God om hulp vragen, en die hulp zeker verwachten in alle zaken waarvoor we in ons
beroep verantwoordelijk zijn, ondertussen naar buiten toe ijverig goede werken doen en
ons beroep goed uitoefenen. Daarin ligt de werkelijke volmaaktheid en de ware Gods-
verering, niet in het celibaat of in het bedelen en het kleed van de armoede. Maar het volk
neemt veel verderfelijke opvattingen over door die valse lofzangen op het kloosterleven.
Men hoort het celibaat mateloos prijzen, daarom leeft men met bezwaard geweten in het
huwelijk. Men hoort dat alleen de bedelaars volmaakt zijn, daarom behoudt men met
bezwaard geweten zijn bezittingen, en gaat men er met bezwaard geweten mee om. Men
hoort dat het een evangelische aanbeveling is geen wraak te nemen. Daarom aarzelen
sommigen in hun privé-leven niet om zich te wreken. Zij horen immers dat het afzien van
wraak slechts een aanbeveling is, geen gebod. Anderen daarentegen dwalen nog meer, zij
menen dat alle burgerlijke ambten en taken een christen onwaardig zijn, en in tegenspraak
zijn met wat het evangelie aanbeveelt. Men leest over mensen die het huwelijk en het
staatsbestuur lieten voor wat het was, en zich in kloosters verborgen. Dit noemden ze: de
wereld ontvluchten en een heilige manier van leven zoeken. Zij zagen niet in dat God
gediend moet worden naar die geboden, die Hij zelf opgedragen heeft, en niet naar de
geboden die mensen verzonnen hebben. Een goede en volmaakte manier van leven is die,
waarbij men Gods gebod eerbiedigt. Het is noodzakelijk de mensen dat duidelijk te maken.
Al voor onze tijd keurde Gerson de dwaling van de monniken ten aanzien van de vol-
maaktheid af, en hij verklaart dat de gedachte dat het monnikenleven de volmaakte levens-
staat zou zijn, toen een nieuwigheid was. Er kleven zoveel goddeloze opvattingen aan de
kloostergeloften: ze zouden rechtvaardig maken, ze zouden de christelijke volmaaktheid
betekenen, de monniken zouden zich aan de geboden en aanbevelingen van het evangelie
houden, zij zouden overtollige goede werken kunnen doen. Al deze dingen zijn verkeerd
en onzinnig, en maken dat de geloften niet gelden.
XXVIII. Over de kerkelijke macht
Vroeger hebben er grote discussies plaatsgevonden over de macht van de bisschoppen,
waarbij velen de kerkelijke macht en de macht van het zwaard vermengden, met alle nade-
lige gevolgen vandien. Uit die vermenging zijn grote oorlogen en onlusten voortgekomen.
Want de bisschoppen hebben, steunend op hun kerkelijke macht, de 'macht der sleutelen',
niet alleen nieuwe manieren van Godsverering ingevoerd, en het geweten bezwaard door
uitzonderingen te maken voor bepaalde gevallen en door gewelddadige excommunicatie.
Maar zij probeerden ook de wereldlijke macht te verlenen en de keizer zijn Rijk te ont-
-80-

nemen. Deze fouten zijn al lang geleden afgekeurd door vrome en geleerde mannen in de
Kerk. Daarom wisten de onzen zich gedwongen, terwille van het juiste, het geweten bevrij-
dende onderricht, het verschil tussen kerkelijke macht en de macht van het zwaard aan te
tonen. Zij leerden dat beiden omwille van Gods geboden geëerbiedigd en in ere gehou-
den moeten worden als de beste gaven Gods op aarde. Zij zijn van mening dat de sleu-
telmacht, dat is de macht van de bisschoppen, volgens het evangelie de macht of de
opdracht van God is om het evangelie te verkondigen, zonden wel of niet te vergeven, en
de sacramenten uit te delen. Want met deze opdracht zond Christus de apostelen uit:
'Zoals de Vader mij gezonden heeft, zo zend ik jullie. Ontvangt de Heilige Geest: wie jul-
lie de zonden vergeven, die zijn ze vergeven; wie jullie ze toerekenen, die zijn ze toegere-
kend' ()oh. 20 : 23). En Mk. 16: 'Gaat heen, verkondigt het evangelie aan alle schepselen'
(Mk. 16: 15).
Deze macht wordt alleen uitgeoefend door het evangelie te leren en te verkondigen, en
door de sacramenten uit te delen, aan velen of aan weinigen, overeenkomstig de roeping
(tot het ambt). Want daarmee worden geen lichamelijke zaken, maar eeuwige, zoals de
Heilige Geest en het eeuwige leven, geschonken. Daaraan kan men alleen deel hebben
door de dienst van het Woord en de sacramenten, zoals Paulus zegt: 'Het evangelie is een
kracht van God tot behoud voor een ieder die gelooft' (Rom. I : 16). En Psalm 119: 'Uw
belofte maakt mij levend' (Ps. 119:50). Omdat de kerkelijke macht eeuwige zaken schenkt,
en slechts uitgeoefend wordt door de dienst van het Woord, verhindert deze het politie-
ke bestuur niet, net zo min als de zangkunst dat doet. In de politiek gaat het om andere
zaken dan in het evangelie. De overheid beschermt niet de ziel, maar het lichaam en aard-
se zaken tegen duidelijk onrecht, en regeert de mensen met het zwaard en met lichame-
lijke straffen. Het evangelie beschermt de ziel tegen goddeloze opvattingen, tegen de dui-
vel en de eeuwige dood.
Daarom moeten de kerkelijke en de wereldlijke macht niet vermengd worden. De kerke-
lijke macht heeft de opdracht het evangelie te prediken en de sacramenten uit te delen.
Deze macht dient zich niet op een vreemde taak te storten, mag geen wereldlijke macht
verdelen, mag geen wetten van de overheid afschaffen, noch de daaraan verschuldigde
gehoorzaamheid opheffen. Deze macht dient geen oordeel te verhinderen over burgerlij-
ke regelingen of contracten, en mag de overheid geen voorschriften geven voor de inrich-
ting van de staat. Christus zegt immers: 'Mijn rijk is niet van deze wereld' (joh. 18 : 36).
Ook:'Wie heeft mij tot rechter of scheidsman tussen jullie aangesteld?' (Lk. 12 : 14). En
Paulus zegt in Phil. 3:'Wij zijn burgers van een rijk in de hemelen' (Phil. 3 :20). 2 Cor. 10:
'Maar de wapens van onze veldtocht zijn niet vleselijk, maar krachtig voor God tot het
slechten van bolwerken etc.' (2 Cor. 10:4). Op deze manier onderscheiden de onzen de
taken van beide machten en zij bevelen beiden te eerbiedigen en te erkennen, dat beiden
een geschenk en een weldaad van God zijn.
Voorzover de bisschoppen de macht van het zwaard hebben, hebben zij die niet als bis-
-81 -

schoppen, in opdracht van het evangelie, maar op grond van menselijk recht, gegeven door
de koningen en keizers tot het burgerlijk beheer van hun bezittingen. Dat^is een andere
functie dan de dienst van het evangelie. Wanneer daarom naar de jurisdictie van de bis-
schoppen gevraagd wordt, moet onderscheid gemaakt worden tussen het burgerlijk
bestuur en de kerkelijke jurisdictie.Volgens het evangelie, of, zoals men zegt, naar godde-
lijk recht, komt deze jurisdictie de bisschoppen toe, als diegenen aan wie de dienst van
Woord en sacrament toevertrouwd is. Zij hebben de macht om zonden te vergeven, leer
die afwijkt van het evangelie te verwerpen, goddelozen, van wie de goddeloosheid bekend
is, van de kerkelijke gemeenschap uit te sluiten, niet op grond van menselijk gezag, maar
op gezag van het Woord. In deze zaken zijn de kerken genoodzaakt op grond van godde-
lijk recht de bisschoppen gehoorzaamheid te bewijzen, volgens de uitspraak: 'Wie jullie
hoort, hoort mij' (Lk. 10:16). Maar wanneer zij iets leren of vaststellen dat in strijd is met
het evangelie, hebben de kerken een bevel van God, dat hen verbiedt te gehoorzamen. Mt.
7: 'Hoedt jullie voor valse profeten' (Mt. 7 : 15). Gal. I: 'Als een engel uit de hemel jullie
een ander evangelie zou verkondigen, hij zij vervloekt' (Gal. I : 8). 2 Cor. 13:'Wij vermo-
gen niets tegen de waarheid, maar wel voor de waarheid' (2 Cor. 13 : 8). Een ook. 'De
macht is ons gegeven om te bouwen, niet om te verwoesten' (2 Cor. 13 : 19). Zo schrij-
ven ook de kerkelijke wetten voor. (Causa II, Quaestio VII, de hoofdstukken Sacerdotes en
Oves). En Augustinus zegt in zijn brief tegen Petilianus:'Men hoeft het niet eens te zijn met
de katholieken, wanneer zij zich ergens in bisschoppen vergissen of iets leren dat in strijd
is met de canonieke Schriften'.
Voorzover de bisschoppen een andere macht of jurisdictie hebben om bepaalde zaken te
berechten, bijvoorbeeld huwelijkszaken of de heffing van de tienden, hebben zij die macht
op grond van menselijk recht. En waar geen bisschoppen meer zijn, zijn de vorsten ertoe
verplicht, desnoods tegen wil en dank, over hun onderdanen recht te spreken, om de
openbare vrede in stand te houden.
Daarnaast wordt erover gediscussieerd, of bisschoppen en priesters het recht hebben
ceremoniën in te voeren in de Kerk, en wetten over voedsel, feesten, de rangorde van
geestelijken etc. op te stellen. Degenen die dit recht toekennen aan de bisschoppen voe-
ren als bewijs deze tekst aan:'Ik heb jullie nog veel te zeggen, maar jullie kunnen het thans
niet dragen; doch wanneer Hij komt, de Geest der waarheid, zal Hij u de weg wijzen tot
de volle waarheid' (Joh. 6 :12,13). Zij halen ook het voorbeeld van de apostelen erbij, die
geboden hebben zich te onthouden van 'het verstikte en het bloed' (Hand. 15 :20, 29).
Men wijst ook op de sabbat, die veranderd is in de dag des Heren, wat schijnbaar in strijd
is met de tien geboden. Met geen enkel argument wordt meer geschermd dan met die
wijziging van de sabbat. Men beweert dat de Kerk en zo grote macht heeft, dat ze zelfs
één van de tien geboden kan opheffen.
Maar in deze strijdvraag leren de onzen dat de bisschoppen niet de macht hebben om iets
vast te stellen dat in strijd met het evangelie is, zoals boven aangetoond is. Dat leren ook
-82-

de kerkelijke wetten, Distinctio 9 in zijn geheel. Verder gaat het tegen de Schrift, in voor-
schriften vast te stellen en te verklaren dat men genoegdoening voor de zonden verschaft
of rechtvaardiging verdient, door zich daaraan te houden. Want de eer van Christus' ver-
dienste wordt tekort gedaan, wanneer we menen dat we door dergelijke verplichtingen
gerechtvaardigd worden. Het staat echter vast, dat op grond van deze opvatting de voor-
schriften tot in het oneindige zijn toegenomen, en dat ondertussen de leer over het geloof
en de rechtvaardiging door het geloof onderdrukt zijn. Allengs werden er feestdagen vast-
gesteld, vasten bepaald, nieuwe ceremoniën en nieuwe ordeningen ingesteld, omdat zij die
deze zaken invoerden daarmee de genade dachten te verdienen. Zo groeiden eertijds de
bepalingen over de boete, en daarvan zien we nu nog de sporen in al die werken tot
genoegdoening.
Zij die deze voorschriften invoeren gaan daarmee ook tegen Gods gebod in, wanneer zij
een verband leggen tussen zonde en voedsel, het houden van bepaalde dagen en dergelij-
ke zaken. Zij belasten de Kerk met een wettische slavernij, alsof er onder christenen, ter
verkrijging van de rechtvaardigheid, een levenswijze nodig is, vergelijkbaar met de leviti-
sche, een dienst waarvan God dan het beheer zou hebben opgedragen aan de apostelen
en de bisschoppen. Zo vindt men dat bij sommige theologen, en het schijnt dat ook de
pausen, door zich te spiegelen aan het voorbeeld van de wet van Mozes, voor een deel in
deze val gelopen zijn. Daar komen die dingen vandaan die de mensen zo zwaar belasten:
dat het een doodzonde is, ook wanneer niemand er aanstoot aan neemt, op feestdagen
handarbeid te verrichten; dat bepaald voedsel het geweten bezoedelt; dat vasten, niet
gewoon, maar als boetedoening, een werk is dat God behaagt; dat het een doodzonde is
de gebeden op de vaste tijden te verzuimen; dat zonde in geval van casus reservati alleen
door degene die die reservatie heeft vastgelegd kan worden vergeven - en dat, terwijl het
hier niet om schuld, maar om een kerkelijke straf gaat, zoals de kerkelijke bepalingen zelf
zeggen!
Waar halen de bisschoppen het recht vandaan de Kerk dergelijke voorschriften op te leg-
gen en het geweten in het nauw te brengen, wanneer Petrus zijn discipelen verbiedt een
juk op te leggen, en Paulus zegt dat de macht hun gegeven is om te bouwen, niet om te
verwoesten? Waarom vermeerderen ze dan de zonden met zulke voorschriften?
Toch zijn er duidelijke bewijzen, dat het verboden is verplichtingen op te leggen om God
te behagen of te stellen dat ze noodzakelijk zijn voor het heil. Paulus zegt in Col. 2:'Laat
niemand jullie oordelen op grond van eten, drinken, feestdagen, nieuwe maan of sabbat'
(Col. 2 : 16). En ook:'Als jullie met Christus afgestorven zijn aan de wereldgeesten, waar-
om laten jullie je dan, alsof jullie nog in de wereld leven, geboden opleggen: raak niet aan,
smaak niet, roer niet aan; dat alles zijn dingen, die door het gebruik verloren gaan; het zijn
geboden en leringen van mensen, die een schijn van wijsheid hebben' (Col. 2 :20-23). En
Titus I: 'Leen niet het oor aan Joodse verdichtsels en geboden van mensen, die zich van
de waarheid afkeren' (Tit. I : 14). Christus zegt in Mt. 15 over diegenen, die voorschriften
-83 -

uitvaardigen: 'Laat hen gaan: blinden zijn zij, die blinden leiden'. Hij keurt dergelijke regels
af: 'Elke plant, die mijn hemelse Vader niet geplant heeft, zal uitgeroeid worden' (Mt. 15 :
13,14).
Als de bisschoppen het recht hebben het geweten met dergelijke voorschriften te belas-
ten, waarom verbiedt de Schrift dan zo vaak die voorschriften op te stellen? Waarom
noemt de Schrift ze leerstellingen van demonen? Heeft de Heilige Geest er dan tevergeefs
voor gewaarschuwd?
De conclusie moet dus zijn: Omdat voorschriften, die als noodzakelijk beschouwd wor-
den om de rechtvaardigheid te verwerven, in strijd zijn met het evangelie, mogen bis-
schoppen zulke bepalingen niet invoeren of tot noodzakelijke dingen verklaren. De leer
van de christelijke vrijheid moet in de Kerk behouden blijven, omdat voor de rechtvaar-
diging niet nodig is een slaaf van de wet te zijn, zoals in Galaten geschreven staat:'Laat jul-
lie niet weer een slavenjuk opleggen' (Gal. 5 : I). De kern van het evangelie moet behou-
den blijven, namelijk dat de genade voortkomt uit het geloof in Christus en niet uit bepaal-
de voorschriften of door allerlei bepalingen die mensen vastgesteld hebben.
Hoe moet men dan denken over de zondag en dergelijke gebruiken in de Kerk? Daarop
antwoorden de onzen, dat het bisschoppen of priesters toegestaan is regelingen te ont-
werpen, die ervoor zorgen dat het in de Kerk ordelijk toegaat, maar niet om daarmee
genoegdoening te verschaffen voor de zonden of om het geweten ermee te belasten, door
ze als een noodzakelijke en verplichte manier van Godsverering te beschouwen. Zo
schrijft Paulus voor, dat de vrouwen tijdens bijeenkomsten haar hoofd moeten bedekken,
en dat er in de Kerk in goede orde naar de uitleggers geluisterd moet worden. De
gemeenten behoren, met het oog op de liefde en rust, dergelijke voorschriften op te vol-
gen en zo in acht te nemen, dat men elkaar geen aanstoot geeft, maar dat alles in de Kerk
ordelijk en zonder onrust verloopt. In geen geval mag de mening post vatten dat ze nodig
zijn voor het heil, want dat zou weer een gewetensbelasting opleveren. Het is ook geen
zonde ze te overtreden, als dat verder geen aanstoot geeft.
Zo is het dus gesteld met het vieren van de zondag, van Pasen, Pinksteren en dergelijke
feesten en gebruiken. Want wie menen dat door de autoriteit van de Kerk het vieren van
de zondag in plaats van de sabbat als een noodzakelijke plicht is ingevoerd, vergissen zich.
De Schrift heeft de sabbat afgeschaft, niet de Kerk. Want na de openbaring van het evan-
gelie kunnen alle ceremoniën van Mozes opgeheven worden. Maar omdat het toch nodig
is dat er een bepaalde dag vastgesteld wordt, zodat het volk weet wanneer het samen
moet komen, heeft de Kerk daartoe de zondag aangewezen. Die dag is ook om die reden
uitgekozen, dat de mensen een voorbeeld van christelijke vrijheid zouden hebben en zou-
den weten, dat het houden van de sabbat of van een andere dag niet noodzakelijk is.
Er zijn onmogelijke discussies gevoerd over verandering van de wet, over ceremoniën van
de nieuwe wet, over de wijziging van de sabbat. Al die discussies zijn ontstaan uit de ver-
keerde overtuiging, dat er in de Kerk een geheel van godsdienstige regels moet zijn, ver-
-84 -

gelijkbaar met de levitische, en dat Christus de apostelen en bisschoppen opgedragen
heeft nieuwe ceremoniën in te voeren, die noodzakelijk zijn voor het heil. Deze dwalin-
gen zijn binnengeslopen in de Kerk, omdat de rechtvaardigheid door het geloof niet dui-
delijk geleerd werd. Sommigen beweren dat het houden van de zondag weliswaar niet
geheel, maar toch wel bijna een goddelijke verplichting is; zij schrijven voor, hoeveel men
op feestdagen mag werken. Wat zijn zulke discussies anders dan een valstrik voor het
geweten? Hoe ze ook proberen de voorschriften te verzachten, men komt er niet op de
werkelijke goede manier uit, zolang de opvatting blijft dat de voorschriften heils-
noodzakelijk zijn. En die opvatting blijft, als men geen inzicht heeft in de rechtvaardigheid
uit het geloof en in de christelijke vrijheid. De apostelen hebben bevolen zich te onthou-
den van bloed etc. Wie houdt zich daar nu nog aan? En toch zondigt men niet, als men
zich er niet aan houdt, omdat de apostelen zelf het geweten niet met een dergelijke sla-
vernij willen belasten, maar, om ergernis te vermijden, in een bepaalde tijd een verbod uit-
vaardigen. Men moet bij dit bevel de eeuwige blijvende wil van het evangelie in het oog
houden. Er zijn bijna geen kerkelijke voorschriften, waar men zich heel nauwgezet aan
houdt, en dagelijks raken vele voorschriften in onbruik, ook bij diegenen die de tradities
verdedigen. Men kan het geweten niet helpen, waar het relativerende inzicht ontbreekt,
dat deze voorschriften niet noodzakelijk zijn, en dat het geweten zich niet bezwaard hoeft
te voelen als zulke menselijke gebruiken veranderen.
De bisschoppen zouden zich gemakkelijk van de gehoorzaamheid die hun toekomt, kun-
nen verzekeren, als zij geen tradities verplicht stellen waar men zich niet met een goed
geweten aan kan houden. Nu eisen ze het celibaat en accepteren niemand, die niet zweert
dat hij de zuivere leer van het evangelie niet predikt. Onze gemeenten verlangen niet dat
de bisschoppen de eenheid herstellen door afstand te doen van hun erepositie, hoewel
goede herders dat eigenlijk zouden moeten doen. Zij vragen slechts om afschaffing van
onredelijke plichten, die nieuw zijn en die in strijd met de gewoonte van de Kerk in z'n
geheel zijn ingevoerd.
Misschien waren er in het begin aannemelijke oorzaken voor die gebruiken, maar die
waren in latere tijden niet meer relevant. Het blijkt echter dat een aantal gebruiken door
vergissingen ingevoerd is. Daarom zou de mildheid van de bisschoppen ervoor moeten
zorgen dat die plichten verzacht worden, want een dergelijke verandering brengt de een-
heid van de Kerk niet aan het wankelen. Maar als men het niet gedaan kan krijgen dat ze
die verplichtingen laten vallen, waar men niet zonder zonde aan kan voldoen, dan moeten
we ons aan de apostolische regel houden, die voorschrijft dat we God meer moeten
gehoorzamen dan mensen. Petrus verbiedt de bisschoppen met dwang te heersen in de
kerk (I Pt. 5 : 2). Het gaat er niet om dat de bisschoppen afstand doen van hun heer-
schappij, maar wij vragen alleen dit ene: dat zij toelaten dat het evangelie zuiver gepredikt
wordt, en dat zij een aantal verplichtingen afschaffen, waar men zich niet zonder zonde aan
kan houden. Als zij dat niet doen, zullen zij zelf moeten zien hoe ze voor God verant-
-85 -

woorden dat hun hardnekkigheid een reden tot kerkscheuring vormt
Wij hebben de voornaamste artikelen behandeld, waarover gestreden wordt Hoewel er
nog veel meer misbruiken aan de orde hadden kunnen komen, zijn, om breedsprakigheid
te voorkomen, alleen de belangrijkste punten besproken.
Er waren ernstige klachten over de aflaten, de bedevaarten, en het misbruiken van de
excommunicatie.Veel gemeenten leden dikwijls onder aflaatpredikers. Er waren eindeloze
twisten tussen pastoors en monniken over hun rechten in de gemeente, over het biecht-
horen, over begrafenissen en onnoemelijk veel andere zaken. Aan dergelijke zaken zijn wij
voorbijgegaan, zodat de zaken waar het werkelijk om gaat na een korte uiteenzetting
begrepen kunnen worden. Daarbij werd niets gezegd of opgesomd om iemand te beledi-
gen. Alleen die dingen zijn genoemd, waarvan wij meenden dat ze gezegd moesten wor-
den, opdat men zou begrijpen dat er bij ons in leer en ceremoniën niets is opgenomen
dat in strijd is met de Schrift of met de katholieke kerk. Want het is duidelijk dat wij er
zeer nauwgezet voor gezorgd hebben dat er geen nieuwe en goddeloze leerstellingen in
onze gemeenten binnendrongen.
De hierboven behandelde artikelen hebben wij willen aanbieden, overeenkomstig het
bevel van Uwe Keizerlijke Majesteit.
Hierin wordt onze belijdenis uiteengezet, en kan men zich op de hoogte stellen van de
hoofdzaken van de leer van degenen die bij ons prediken.
Mocht men iets in deze belijdenis missen, dan zijn wij bereid, zo God het wil, daarover ver-
dere uitleg te geven, in overeenstemming met de Heilige Schrift.
Aan Uwe Keizerlijke Majesteit,
in trouw en onderworpenheid,
Johannes, Hertog van Saksen, Keurvorst
Georg Markgraaf van Brandenburg
Ernst 30 , met eigenhandige ondertekening
Philip, Landgraaf van Hessen
Johan Frederik, Hertog van Saksen
Frans, Hertog van Lunenburg
Wolfgang,Vorst van Anhalt
Burgemeester en stadsbestuur van Neurenberg
Stadsbestuur van Reutlingen
-86-

NOTEN
1) Eén van de drie oecumenische geloofsbelijdenissen: het Nicaeno-Constantinopolitanum, tot
stand gekomen op de concilies te Nicea (325) en te Constantinopel (381).
2) Secte van Perzische oorsprong, die twee goden onderscheidde, namelijk de god van het licht
en van de duisternis, van goed en kwaad.
3) Aanhangers van de leer van Valentinus (Egypte, 2e eeuw). De Valentinianen worden gerekend
tot de Gnostiek. Deze stroming leert dat er één goddelijk wezen is, waaruit trapsgewijs alles
voortvloeit: eerst de hogere machten (waaronder Christus, de engelen, de Heilige Geest), dan
de lagere.
4) Aanhangers van Arius (gestorven 336), die leerde dat alleen God ongeboren en ongeschapen
is. Jezus is niet gelijk aan God, maar het hoogste en eerste schepsel.
5) Eunomius (Alexandrië, 4e eeuw), aanhanger van Arius.
6) De Islam kent geen Drie-eenheid.
71 Volgens Paulus van Samosata (bisschop in Antiochië, c. 260) was Christus een mens, die door
zijn wil en liefde door God als zoon aangenomen werd.
8) Tegen de anti-trinitarische geestdrijvers.
9) De monnik Pelagius (einde 4e, begin 5e eeuw) leerde dat de mens van nature in staat is om
het goede te doen en zonder zonde te leven.
10) Hiermee worden de Scholastici bedoeld, zoals Thomas van Aquino, Duns Scotus en Gabriël
Biel. Zij menen dat de erfzonde de wil om het goede te doen niet heeft aangetast.
1 D e Augsburge Confessie spreekt hier over het toerekenen van het geloof als 'gerechtigheid, die
voor God geldt'. De Scholastici spraken alleen over het 'niet-toerekenen van de zonde van de
mens'.
I2) De Donatisten waren een groep in de kerk van Noord-Afrika in het begin van de 4e eeuw, die
aan bisschoppen het ambt ontzegde, omdat zij zich onwaardig gedragen hadden in de tijd van
de vervolging onder keizer Diocletianus. Sacramentsbediening door deze bisschoppen hielden
zij voor ongeldig en waardeloos. Voor Luther zijn Woord en Sacrament niet afhankelijk van
menselijke heiligheid, maar van Gods handelen.
-87 -

13) In de 3e eeuw was er strijd over de vraag of mensen die na de Doop zware zonden begaan
hadden weer in de kerkelijke gemeenschap opgenomen mochten worden. Hierbij ging het
vooral om afvalligen tijdens christenvervolgingen. Novatianus en zijn volgelingen weigerden
deze mensen weer op te nemen.
14) Augustinus (354-430, bisschop van Hippo, Noord-Afrika) was de belangrijkste theoloog van de
vroege Kerk.
In de Middeleeuwen was zijn bijnaam 'Doctor gratiae', leraar van de genade.
15) Verenigingen van leken voor bepaalde vroomheidsoefeningen en kerkelijke arbeid.
16) De grote theologen van de eerste eeuwen worden 'Kerkvaders' genoemd. Ambrosius (ca. 340-
397) was bisschop in Milaan en wordt tot die groep gerekend. Dat geldt ook voor Cyprianus
(3e eeuw), Hiëronymus (4e/5e eeuw), Chrysostomus (4e eeuw) en Irenaeus (2e eeuw), die ver-
derop geciteerd zullen worden.
,7) Uit het Pinksterlied 'Veni, sancte spiritus' (omstreeks 1200).Vergelijk het Liedboek, gezang 238:
311.
I8) Katholieke kerk duidt hier niet een bepaald kerkgenootschap aan, maar betekent: de kerk in z'n
geheel. Met de Roomse kerk wordt de beleidslijn uit Rome bedoeld.
,9) Dat leken de kelk onthouden werd is in het Westen vanaf de 13e eeuw gewoonte geworden.
Nicolaas van Kues schrijft in 1514 dat daartoe besloten werd op het 4e Lateraans Concilie
(1215).
20) Kort na 1140 schreef Gratianus (12e eeuw) zijn 'Concordantia discordantium canonum',
gewoonlijk'Decretum Gratiani' genoemd. Verderop in de Confessio wordt dit werk met'De
Decreten' aangeduid. In het Decretum Gratiani wordt een samenvatting van het geldende ker-
kelijke recht gegeven. Er worden veel theologen in geciteerd. Het Decretum is onderverdeeld
in: onderdelen (Distinctio), hoofdstukken (Caput) en punten (Quaestio).
21) Hier wordt de processie op Sacramentsdag (donderdag na Trinitatis) bedoeld. Op deze feest-
dag, die in de 13e eeuw ingevoerd werd, hield men een processie waarbij men de geconse-
creerde hostie ronddroeg.
22) Het celibaat voor priesters was tot het begin van de 12e eeuw niet verplicht. Wel werd er in
de daaraan voorafgaande eeuwen, onder invloed van het monnikenwezen, steeds meer op aan-
gedrongen dat priesters zich aan het celibaat zouden houden. In Duitsland was in de 12e eeuw
-88-

het grootste deel van de priesters gehuwd.
23) Siegfried van Mainz op de Synoden te Erfurt en Mainz (1075).
24) Dit is een vertaling van het latijnse: ex opere operato. Daarmee wordt aangeduid dat het voor
de mis alleen bepalend is of deze op de juiste wijze, dat wil zeggen volgens de geldende voor-
schriften, gehouden wordt Is dat het geval, dan is de mis inderdaad een offer voor de zonden,
ongeacht het geloof van degene die daaraan deelneemt.
25) De Historia Tripartita is een kerkgeschiedenis, in de 6e eeuw in opdracht van Cassiodorus
geschreven.
26) Summa: de naam die men in de Middeleeuwen gaf aan een systematische uiteenzetting van de
geloofsleer. De bekendste is die van Thomas van Aquino.
27) Dit is een vertaling van een latijns werkwoord, dat weer teruggaat op het Griekse woord 'epiei-
keia'. Dat betekent, dat men niet moet rekenen naar de strenge letter van de wet, maar naar
de bedoeling van die wet.
28) Johannes Gerson (1363-1429), die aan het hoofd van de universiteit van Parijs stond, streed
voor hervormingen binnen de Kerk.
29) Jovinianus (vanaf ca. 385 in Rome) was een asceet die de verdienstelijkheidsleer van de mon-
niken bestreed.
30) In Klein-Azië werd Pasen gevierd op de datum van het Joodse Paasfeest (de dag na de eerste
Nieuwe Maan na de voorjaars-dag-en-nacht-evening). In Rome vierde men het Paasfeest op de
daaropvolgende zondag.
31) Hertog van Lunenburg.
-89 -

Inhoud:
Ten Geleide 5
De Leuenberger Konkordie - achtergrond en ontstaan 7
Konkordie van Leuenberg 13
Waarmee de kerk staat of valt 23
Kerkgemeenschap 35
De predestinatieleer in de Leuenberger Konkordie 47
Bijlage
De Augsburgse Confessie 57
-90 -
^

De Leuenberger Konkordie, in de zeventiger jaren opgesteld
ten behoeve van het gesprek tussen gereformeerden en
lutheranen in Europa, heeft in Nederland de laatste jaren veel
stof doen opwaaien. De reden daarvoor is de opname van de
kerkorde in het grondslagartikel van de concept-kerkorde voor
een Verenigde Protestantse Kerk in Nederland. Nu de
behandeling van deze kerkorde in een beslissend stadium is
gekomen wilde het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond
in de Nederlandse Hervormde Kerk nog een keer
verantwoording afleggen inzake de bezwaren tegen de konkordie
vanuit gereformeerd gezichtspunt.
Over de status van de konkordie bestaat geen eenstemmigheid.
In dit geschrift wordt de achtergrond van de konkordie
toegelicht, waarna de thema's, waarover binnen de kerken
geen gemeenschappelijkheid in gevoelen bestaat, worden belicht.