Ambtelijke Binding - VGVZ

46 1. EXPERTMEETING
buitenperspectief de vraag naar religieuze functies blijven stellen. Zo komt tenminste
de mogelijkheid van religieuze disfuncties ter discussie te staan en worden
de belijdenis, traditie en missie van een religie argumentatief in verband
gebracht met de vraag of, wanneer, waar en hoe religie de maatschappelijke
betekenis krijgt die ze kennelijk beoogt.
De motieven om de functies van religie niet te agenderen zijn dus inzichtelijk,
maar bevatten ook het risico dat het debat over religie in het publieke
domein slechts in staatrechtelijke of ideologische zin gevoerd wordt. Daarom
is de vraag gerechtvaardigd welke maatschappelijke functies religie vervult en
of religieus kapitaal – het erfgoed dat religies in sociaal initiatief vertegenwoordigen
– in voorkomende gevallen goed geïnvesteerd wordt. Daarom blijft de
vraag van belang welke de specialiteit van religie is in het publieke domein van
de samenleving. Op grond van godsdienstsociologische literatuur kan daarbij
onderscheid gemaakt worden naar een zestal generieke functies van religie
(Kaufmann 1989; Pollack 2000: 55–81).
Een eerste functie is dat religie identiteit sticht. Religies verhelderen voor
personen en groepen dat ze een eenheid vertegenwoordigen. Die eenheid heeft
allereerst betrekking op een historische continuïteit die verder gaat dan het
generatief vermogen van families. Religies bieden referentiekaders in de overdracht
van cultureel erfgoed en baseren de geschiedenis zelf op symbolische
en motivationele noties van archaïsche oorsprong en uiteindelijke bestemming.
Die identiteit is bovenal sociaal van karakter. Religies maken ervaring van toebehoren
mogelijk en bieden socialisatiekaders voor de groepsvorming die ervoor
nodig is. Bovendien bieden ze overtuigingen met een vocabulaire voor de
interiorisatie en expressie van die collectieve identiteit. De identiteitsstichting
is dan ook een morele categorie. Religies installeren personen en groepen als
morele actoren die over de tijd heen aanspreekbaar blijven op hun verantwoordelijkheid
voor eigen keuzes en gedrag, en wel op grond van kernovertuigingen
ten aanzien van die identiteit zelf (‘geweten’, ‘goddelijke vonk’, ‘ziel’). Deze
identiteitsstichting door religies is institutioneel verankerd waardoor de affecten
van ‘kleine zielen’ normatief gebonden raken aan eeuwenoude collectieve
zelfbepalingen (Gehlen 1975).
Een tweede functie van religie is eveneens van normatieve aard. Typisch
voor religies is dat ze leiding bieden aan handelen in buitengewone omstandigheden.
Ofschoon religies vaak afgeschilderd worden als slaafse dragers van
conventies bieden ze in hun tradities vaak meer en ook wat anders dan gangbare
moraliteit (Ricoeur 1992; Van der Ven 1998: 13–21). Religie biedt gelovigen
de vrijheid om te handelen ‘vor Gut und Böse’. In religieuze verhalen
blijkt telkens dat een gevestigde moraal mensen niet ontslaat van de oproep
om vrijmoedig te zijn door in keuzesituaties ook een premoreel perspectief in
te nemen. De plausibiliteit en geldigheid van gangbare waarden en normen
wordt namelijk in religieuze gelijkenissen geregeld op losse schroeven gezet,
waardoor juist een beroep gedaan wordt op contra-intuïtief handelen in dergelijke
situaties. Het morele – richtinggevende – karakter van handelen wordt
dan niet in termen van vanzelfsprekendheden bevestigd maar juist ter discussie
gesteld, waardoor religies althans in potentie bijdragen tot innovatie van een
moraal. Daarbij komt dat religieuze tradities doorgaans doordrongen zijn van