Ambtelijke Binding - VGVZ

1.5. ‘RELIGIE EN ZORG IN HET PUBLIEKE DOMEIN’ 47
de grenzen van moreel handelen. Aan elk handelen zijn nu eenmaal actieve én
passieve aspecten te onderkennen waardoor motieven en gevolgen van gedrag
lang niet altijd overzichtelijk zijn, maar juist gekenmerkt worden door fragiliteit,
gebrokenheid en tragiek. Religies kunnen spreken waar een moraal moet
zwijgen.
Een derde functie van religie betreft de veel bediscussieerde notie van ‘contingentie-erkenning’.
Contingentie is toeval: alles wat aan de regievoering
van het leven ontsnapt en daarmee de openheid en ongewisheid van menselijke
ervaring blootlegt en de relativiteit aantoont van kennis en handelen voor
de realisering van primaire levensdoelen. Religieus kapitaal vertegenwoordigt
een ‘Kultur des Verhaltens zum Unverfügbaren’ en maakt het dus mogelijk dat
mensen niet resigneren voor toeval of noodlot, maar dit juist in vrijheid aanvaarden
als mogelijkheid tot zingeving (Lübbe 1986; Dalferth 2000). Contingentie
wordt van oudsher ook in referentie aan de theodiceeproblematiek
geïnterpreteerd (hoe goddelijke predicaten van almacht en goedheid te verbinden
met de overmacht van menselijk leed?), en geldt ten minste vanaf Leibniz
en Weber ook als probleem van de moderne tijd. De onmogelijkheid om in dat
type omstandigheden van leed en gebrek oorzaak of betekenis toe te kennen
tast overtuigingen weliswaar aan maar doet er ook een beroep op. Confrontatie
met contingentie roept latente waarden wakker en betekenisverlening op,
zij het in de vorm van een religieuze belijdenis of als een spirituele zoektocht.
Deze contingentie is overigens een maatschappelijke realiteit die niet losstaat
van de ontwikkeling van wetenschap en techniek. Zo wordt het gebrek aan
levensregie op beslissende wijze beïnvloed door de voortgang van sociale en
medische technieken en heeft zo ook gevolgen voor de maatschappelijke functie
van religies en kerken.
Er is nog een vierde functie van religie, namelijk sociaal-rituele integratie
die ze vervult door legitimaties te bieden die verder reiken dan de solidariteit
die in die sociale functie zelf besloten ligt. Religieuze overtuigingen worden
in rituele praktijken betrokken op heilige plaatsen en tijden en smeden daarin
mensen tot een morele gemeenschap aaneen. Riten richten de aandacht op een
gemeenschappelijke focus waardoor het handelen van deelnemers, althans in
hun beleving op dat moment, getransformeerd raakt en als deelname aan een
goddelijk gebeuren ervaren kan worden. Het profane karakter van de groep
wordt opgeheven en als een heilige presentie opgevat, waardoor de aanvankelijke
zelftoeschrijving als sociaal verband een sacrale betekenis krijgt (Durkheim
1912). Een dergelijke, vaak als ‘primitief’ aangeduide rituele functie van
religie staat weliswaar onder de rationaliseringsdruk van functionele differentiatieprocessen
in samenlevingen, maar blijft in veel specifieke of afgezwakte
vormen aantoonbaar in moderne contexten.
Een vijfde functie van religie verwijst naar de basale vraag van de uiteindelijke
betekenis van de samenleving. In hoeverre kan de samenleving een ‘kosmos’
bieden, dat wil zeggen een orde die door ieder die er deel van uitmaakt
als zingevende eenheid beleefd kan worden? Religies bieden hiervoor universele
modellen aan die het mogelijk maken om de samenleving als één geheel te
ervaren dwars door de chaos van alledag heen. Die ervaring heeft ‘eschatologische’
kenmerken: de functie stelt althans in staat om een geviseerde (geloofde,