De sleutel in een bewijs

hoek meet tussen de waarneming van een ster op een zeker
moment en de waarneming een half jaar later (als de aarde aan
de andere kant van de zon staat) kun je de afstand tot de ster
bepalen met trigonometrie, omdat de afstand tussen de twee
metingen simpelweg twee keer de afstand tussen aarde en zon
is (zie figuur 2). Als deze hoek 2 boogseconden is, is de afstand
dus precies 1 parsec. Wanneer je echter de parsec breder gaat
toepassen, en het over afstanden van kiloparsec en megaparsec
gaat hebben, is de oorspronkelijke betekenis een stuk minder
logisch. Toch is de parsec de meest gebruikte afstandsmaat in
wetenschappelijke publicaties, terwijl de eenheid lichtjaar, die
over het algemeen in meer populair wetenschappelijke teksten
wordt gebruikt, ook voor grote afstanden veel intuïtiever is.
Figuur 3. Impressie van de European Extremely Large Telescope
In het bedenken van namen van telescopen blijken astronomen
toch wat minder behendig te zijn geweest met schaalgroottes.
In de drang om steeds grotere telescopen te bouwen, krijgen
deze namen die de grootte moeten benadrukken. Zo kwam er
de Very Large Telescope (2000), Large Millimeter Telescope
(2006), Very Large Array (1980), Very Long Baseline Array
(1993). Nog in ontwikkeling zijn de European Extremely Large
Telescope, Giant Magellan Telescope en Very Large Optical
Telescope, en als topper de Overwhelmingly Large Telescope
(OWL). Alle telescopen claimen groot, zeer groot of zelfs
extreem groot te zijn, tot het moment dat er weer een nieuw
ontwerp komt voor een nog groter model. Nu zit er natuurlijk
wel een zekere bovengrens aan de grootte, zowel qua kosten als
stabiele constructie. Het ontwerp voor de OWL werd bijgesteld
van 100 naar 60 meter doorsnede: degene die alsnog de stap wil
wagen naar een 100 meter telescoop zal dus ook moeten nadenken
over een overtreffende trap van 'overwhelmingly large'.
Figuur 4. Classificatie van sterrenstelsels in het Hubble diagram.
Eureka!
In de classificatie van hemelobjecten is te zien hoezeer de
sterrenkunde is beïnvloed door zintuiglijke waarnemingen.
Sterrenstelsels worden namelijk geclassificeerd in het Hubble
diagram. In dit schema (zie figuur 4) is een duidelijke driedeling
tussen elliptische stelsels (met getallen voor toenemende
ellipticiteit), spiraalstelsels en spiraalstelsels met een dwarsbalk
(met letters voor de 'tightness' van de armen). Onregelmatige
stelsels staan niet in het diagram, omdat ze niet in te delen zijn.
Deze classificatie heeft echter weer weinig fysische betekenis:
het zegt enkel iets over hoe het sterrenstelsel er vanuit onze
richting uitziet terwijl een sterrenstelsel drie dimensies heeft.
Dat wij er toevallig vanaf een kant op kijken, vertelt ons zeker
niet alles over de volledige vorm. Bovendien wordt er in deze
classificatie geen onderscheid gemaakt tussen verschillende
groottes en is ze gebaseerd op het optische beeld, terwijl sterrenstelsels
in alle golflengtes licht kunnen uitzenden.
Ook in classificatie van sterren is een vreemde logica te
ontdekken: stertypes worden aangegeven met letters, maar de
volgorde is niet alfabetisch: de reeks van hoge naar lage temperaturen
is O, B, A, F, G, K, M (een veel gebruikte truc om de
volgorde toch te onthouden: 'Oh Be A Fine Girl/Guy, Kiss Me').
Deze Harvard classificatie werd gemaakt door de stertypes van
Henry Draper te herordenen. Draper had namelijk wel een alfabetische
ordening gemaakt, de letters A tot en met Q, gebaseerd
op kleur en spectraallijnen. Een nieuwe classificatie, gebaseerd
op oppervlakte temperatuur, werd geïntroduceerd door Annie
Jump Cannon rond 1924: ze verwees een deel van de letters
naar de prullenbak, en herordende de rest tot OBAFGKM.
Eureka! Universiteit Leiden
5