Onvoorziene opbrengsten, meer dan de tragiek van goede ... - NSOB

MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
Tabel 1. Bijvangsten van beleid: het beleidsprogramma Aandachtswijken als voorbeeld
1. Bijvangsten in economie
en werkgelegenheid
2. Bijvangsten in sociale
cohesie en actief
burgerschap
3. Bijvangsten in bestuur
en organisatie
Sponsoring van projecten door bedrijven is gemakkelijker sinds de aandacht voor de aandachtswijken;
werken in de aandachtswijk is hip geworden; de aandacht voor de wijkenaanpak kan werkgelegenheid
prikkelen; door activiteiten in de wijkenaanpak ontmoeten ondernemers elkaar die
samen nieuwe projecten opzetten; culturele instellingen vestigen zich in de aandachtswijk.
Fysieke projecten lokken ook sociale projecten uit; burgerinitiatieven worden serieuzer genomen;
de aandacht van de minister, wethouders en de burgemeester werkt stimulerend voor mensen die
al lange tijd in de wijk actief zijn of een nieuw project willen opstarten; er ontstaan nieuwe vormen
van burgerparticipatie; scholieren en studenten worden bewuster betrokken bij wat ze in hun wijk
kunnen doen; fysieke projecten in de aandachtswijk stimuleren de ontwikkeling van kunst en cultuur;
wijkavonden bieden platforms en netwerken voor bewoners met hun nieuwe of bestaande
bewonersinitiatieven; door de aandacht voor de aandachtswijken zijn vrijwilligers gemakkelijker te
vinden en te mobiliseren; er ontstaat (on)bewust een internalisering van de waarden die zijn
be lichaamd in het beleid.
Geslaagde projecten in de aandachtswijken slaan over naar andere wijken; er wordt serieuzer naar
burgers geluisterd; het bezoek van de minister kan leiden tot doorbraken; projecten vanuit de wijkenaanpak
inspireren bedrijven tot samenwerking met maatschappelijke organisaties; bestaand
gemeentelijk beleid wordt meer op de wijk toegesneden; succesvolle projecten in de aandachtswijken
leiden tot spillover-effecten; de wijkenaanpak brengt bestaande projecten in een stroomversnelling;
de aandacht voor de wijkenaanpak vergroot bij organisaties de ‘sense of urgency’ voor
projecten; het focussen op veertig wijken wordt bewust of onbewust ook door andere organisaties
overgenomen en zorgt daarmee voor extra focus; nationale overheden en gemeentelijke afdelingen
leren over de eigen schutting heen te kijken.
6 Conclusie en discussie
Dat overheidsinterventies niet simpelweg altijd en
alleen tot het voorziene en gewenste effect leiden,
is inmiddels ook tot de wereld van het openbaar
bestuur doorgedrongen (met dank aan auteurs als
Engbersen e.a.). Bij wetenschappers, maar ook bij
beleidsmakers is de aandacht voor neveneffecten van
beleid meer dan voorheen aanwezig en dan vooral
voor de ongewenste opbrengsten van beleid. Soms
worden in de beleidsvorming ongewenste bijwerkingen
van overheidsinterventie al voorzien. Er wordt
dan geanticipeerd op deze mogelijke bijwerkingen
door ze te ondervangen, teniet te doen of in impact
te reduceren. Maar tegelijkertijd hebben overheidsinterventies
ook tal van bijwerkingen die niet waren
voorzien en waar niet op is geanticipeerd.
Vooral vanuit de (sociale) wetenschap wordt kritisch
gereflecteerd op deze opbrengsten van overheidsinterventies
en ongewenste onvoorziene effecten.
Zo schreven Pressman en Wildavsky (1973)
over de tegengestelde effecten van het Amerikaanse
desegregatiebeleid. In Nederland heeft historicus en
filosoof Ankersmit (1996) de onbedoelde gevolgen
van politiek en bestuur uitvoerig beschreven. Hij
verwijt de overheid niet de aard van de goede intenties
die aan beleid ten grondslag liggen, maar hekelt
de perverse effecten van beleidsinterventies die
2010 • 37 • 4
b
en
m
daaruit voortvloeien. Zijn collega Achterhuis (1999)
spreekt, als hij de verschrikkelijke maatschappelijke
opbrengsten van de oorlog in Kosovo beschrijft, zelfs
over ‘de politiek van goede bedoelingen’. Vanuit de
sociologie schrijft Engbersen (2009), met name gebaseerd
op het werk van Sieber (1981) en Boudon
(1982), over de ‘fatale remedies’ van de overheid in
het grotestedenbeleid. Hij stelt dat de overheid met
de beste bedoelingen in talloze maatschappelijke
processen intervenieert om sociale problemen op
te lossen, maar dat de resultaten vaak teleurstellend
zijn en onbedoelde effecten het gevolg hebben.
In de Nederlandse bestuurskunde probeert Frissen
(2007) de ‘tragiek van de goede bedoelingen’
te duiden vanuit de modernistische droom van de
maakbaarheid:
‘De meest nobele intenties liggen ten grondslag
aan veel regelgeving. (…) Als beleid en regelgeving
in de praktijk op lastigheden en vooral veel
onvoorziene omstandigheden blijken te stuiten,
maken we in de regel meer beleid en meer regels
(…).’ (Frissen 2007, 74)
Frissen sluit zich daarmee aan bij wat In ’t Veld
(1982) ooit ‘de wet van de beleidsaccumulatie’ noemde.
We constateren voortdurend dat beleid tot onge-
315