Onvoorziene opbrengsten, meer dan de tragiek van goede ... - NSOB

Onvoorziene
opbrengsten
Meerdandetragiekvangoedebedoelingen
Samenvatting
De aandacht voor beleidsevaluatie is de laatste decennia
sterk toegenomen in het openbaar bestuur.
De gebruikelijke route om beleid te evalueren is het
bepalen van de mate van doelbereiking op basis van
de ingezette middelen. Een rijkere evaluatiebenadering
heeft echter ook aandacht voor (negatieve en
positieve) ‘onvoorziene’ opbrengsten. Bekend is dat
overheidsinterventies kunnen leiden tot ongewenste
onvoorziene effecten. Dat wordt in de beleidswetenschap
onderkend en vaak benoemd als de ‘tragiek
van de goede bedoelingen’. Tegelijkertijd zijn er
als gevolg van beleid evenwel ook vaak ‘bijzondere
bijvangsten’ te benoemen; onverwachte successen
waarvoor opvallend genoeg over het algemeen aanmerkelijk
minder aandacht is.
In dit artikel willen we aan de hand van onderzoek
naar verhalen uit de praktijk van de wijkenaanpak
laten zien dat evenwichtige beelden van beleid
pas dan ontstaan als enerzijds gekeken wordt
naar directe concreet behaalde resultaten, maar als
er anderzijds ook aandacht is voor onvoorziene opbrengsten.
De onvoorziene opbrengsten zijn niet
via traditionele meetmethoden te achterhalen, maar
door middel van praktijkverhalen; verhalen over be-
308
b
en
m
MarkvanTwisten
WouterJanVerheul
Mark van Twist is hoogleraar bestuurskunde aan de
Erasmus Universiteit Rotterdam en decaan van de
Nederlandse School voor Openbaar Bestuur.
Wouter Jan Verheul is programmamanager en promovendus
aan de Nederlandse School voor Openbaar
Bestuur.
Correspondentiegegevens:
Drs. W.J. Verheul
Nederlandse School voor Openbaar Bestuur
Lange Voorhout 17
2514 EB Den Haag
verheul@nsob.nl
www.nsob.nl
woners die initiatief nemen, corporaties, scholen
en welzijnsinstellingen die innovatieve allianties
aangaan, ondernemers die de wijk herontdekken,
topsporters die met kansarme kinderen voetballen
en advocatenkantoren die projecten in de wijk
sponsoren.
1 Inleiding: de wijkenaanpak als casus
In de afgelopen kabinetsperiode was er in ons land
van overheidswege veel aandacht voor ontwikkelingen
op het niveau van wijken. Nadat in de media en
de politiek op alarmerende toon werd bericht over
wijken die potentiële ‘brandhaarden’ zouden zijn
voor maatschappelijke onlust kwam een actieplan
voor ‘aandachtswijken’ tot stand. Net als in andere
landen (vergelijk de ontwikkelingen in Frankrijk
met de banlieues) werd de wijk tot focal point van
beleid gebombardeerd. Mede ingegeven door de
nieuwe beleidsurgentie ontwikkelde het kabinet een
plan om binnen acht tot tien jaar van ‘probleemwijken’
weer ‘prachtwijken’ te maken. De inzet van het
kabinet was om deze wijken, met een concentratie
aan problemen op het gebied van wonen, werken,
leren en opgroeien, integreren en veiligheid, om
te vormen tot plekken waar mensen weer kansen
2010 • 37 • 4

hebben en graag willen wonen. De lancering van
de kabinetsplannen ging onder meer gepaard met
een ‘wijkentoer’ tijdens de eerste honderd dagen
van het nieuwe kabinet door de programmaminister
die speciaal was aangesteld voor de aanpak van
de aandachtswijken.
Terugkijkend op de wijkentoer en de wijkenaanpak
is van kabinetswege onder meer gesteld dat de
urgentie en de omvang van de vraagstukken die spelen
in de aandachtswijken door zowel het rijk als de
gemeenten en de andere partners in de wijkenaanpak,
inmiddels breed worden onderschreven. 1 Ook
zou er sprake zijn van een gedeelde inspanning om
van de probleemwijken prachtwijken te maken. Tegelijk
zijn er ook bij voortduring minder positieve
berichten te beluisteren over het wijkenbeleid van
het kabinet. Zo lijkt bij de corporaties – niettegenstaande
de gedeelde ambitie – richting de overheid
een kritische houding te bestaan die voortkomt uit
het idee: ‘wij zijn geen pinautomaat voor andermans
ambities’. Verder is er ondanks alle pogingen om
helderheid te brengen onduidelijkheid over de rolverhouding
tussen rijk en gemeente. Soms beweren
bestuurlijk betrokkenen vanuit de gemeenten
dat het rijk op de stoel van de wethouder wil gaan
zitten, terwijl aan de kant van het rijk juist wordt gevreesd
dat de slagkracht op gemeentelijk niveau onvoldoende
is om de gestelde doelen en gedeelde ambities
te realiseren. 2 Daarbij is het organiseren van
de gewenste bestuurlijke samenhang lastig. Omdat
verkokering moet worden tegengegaan, is integraal
werken een van de pijlers van de wijkenaanpak en
wordt de regie over de wijkenaanpak binnen het kabinet
door een eigen minister gevoerd. Maar daarmee
is zeker niet weggenomen dat er tezelfdertijd
altijd een andere bestuurlijke werkelijkheid bestaat:
elke bewindspersoon heeft nu eenmaal eigen sectorale
belangen te behartigen en gaat over een eigen
(sectoraal) budget.
Daarnaast zijn er ondertussen allerlei kritische
analyses verschenen over de plannen en initiatieven
die op lokaal niveau van overheidswege zijn uitgewerkt.
Zo wordt gewezen op het waterbedeffect dat
zou ontstaan door de wijkenaanpak. 3 Verder wordt
gesteld dat onrealistische verwachtingen zijn geschapen,
door uit te spreken dat allerlei problemen
op te lossen zouden zijn, die feitelijk zo complex en
afhankelijk van andere (internationale) schalen zijn,
dat er op stedelijk niveau maar weinig effect te beha-
2010 • 37 • 4
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
b
en
m
len valt. 4 Het schaalniveau van de wijk zou niet voldoen
om de wijkproblematiek aan te pakken. Kritiek
is er onder meer ook op de selectie van de aandachtswijken
die niet goed gedaan zou zijn, waardoor er nu
wijken onterecht buiten de schijnwerpers van beleid
vallen, of omgekeerd wijken aandacht krijgen terwijl
dat in feite niet echt nodig zou zijn. 5
In dit artikel willen we geen oordeel vellen over
de juistheid van deze kritiek op het beleidsprogramma
voor de aandachtswijken als het gaat om de mate
van doelbereiking, de vaagheid van ambities, het al
dan niet optreden van waterbedeffecten en wat dies
meer zij. Onze ambitie is niet om andere evaluaties
van de wijkenaanpak op waarde te schatten en te
zeggen of de oordeelsvorming al dan niet terecht is.
Ook presenteren wij in dit artikel geen eigen oordeel
over het beleidsprogramma ‘aandachtswijken’.
Dergelijke beschouwingen en oordelen laten wij aan
anderen over. 6 Wij willen in deze beschouwing alleen
laten zien dat er in het politieke en bestuurlijke
debat een veel rijker beeldvorming mogelijk is als het
gaat om de beschrijving en beoordeling van beleid,
bijvoorbeeld op het terrein van de aandachtswijken.
Er zijn naar onze ervaring namelijk als gevolg van
beleid ook altijd ongezochte opbrengsten, die al snel
buiten het blikveld blijven in de klassieke methoden
van beleidsevaluatie, maar die voor een beter zicht
op de effecten van beleidsprogramma’s wel relevant
zijn en voor een evenwichtige oordeelsvorming in
bestuur en politiek ter zake doen.
2 De traditionele evaluatiebenadering
Van beleid wordt verwacht dat het de beoogde doelen
realiseert. Evaluatie is bedoeld om vast te stellen of
beleid ook daadwerkelijk aan die verwachting voldoet.
De aandacht voor beleidsevaluatie is de afgelopen
decennia versterkt en bovendien steeds verder
geïnstitutionaliseerd geraakt (zie Leeuw 2001). Geinstitutionaliseerde
waakhonden zoals de Algemene
Rekenkamer maar ook parlementaire onderzoekscommissies,
publieke denktanks en onderzoeksbureaus
zijn belast met onderzoeksopgaven op het
terrein van beleidsevaluatie en -verantwoording. Ze
laten zich daarbij in meer of mindere mate beïnvloeden
door de media en de publieke opinie over
overheidsbeleid, die ook om een kritische benadering
vragen.
De gebruikelijke route om de effectiviteit van
het beleid van de overheid vast te stellen is het be-
309

palen van de mate van doelbereiking. Dat betekent
dat bij voorkeur op basis van plausibel gemaakte
doel-middelrelaties helder geformuleerde, liefst gekwantificeerde
doelen, die bovendien voldoen aan
alle (SMART-C-)eisen (Specifiek, Meetbaar, Afgestemd,
Realistisch, Tijdgebonden en Consistent),
worden gerelateerd aan een vooraf bepaald, samenhangend
pakket aan maatregelen (zie bijvoorbeeld
Jackson 1988, aangehaald in Parsons 1995). Deze
doel-middelrelaties vormen dan het brandpunt van
de kritische toets waar beleidsprogramma’s bij evaluatieonderzoek
aan worden onderworpen.
In de traditionele benadering van evaluatie in
de beleidswetenschap staat de vraag centraal of de
doelen van het beleidsprogramma zijn gehaald en of
de ingezette middelen goed zijn aangewend doordat
ze hebben bijgedragen aan de beoogde doelen. Zie
bijvoorbeeld de definitie die Thomas Dye gebruikt
om beleidsevaluatie te duiden:
‘Policy evaluation research is the objective, systematic,
empirical examination of the effects
ongoing policies and public programmes have
on their targets in terms of the goals they are
meant to achieve.’ (Dye 1987, 351)
Bij deze invulling van beleidsevaluatie gaat men op
zoek naar accurate en valide informatie over beleidsopbrengsten
op basis van geformuleerde doelen in
beleidsnota’s die formeel zijn vastgelegd door beleidsmakers
(Dunn 1994).
Een onderzoeker heeft een uitgebreid onderzoeksinstrumentarium
ter beschikking om langs
deze weg de effectiviteit van beleid te bepalen. Plannen
kunnen worden uitgedrukt in cijfers, die weer
gebaseerd zijn op statistieken en verwachte trends.
Door te rekenen, door trends te monitoren, door
kritische succesfactoren met bijhorende prestatieindicatoren
te formuleren en beoogde effecten te
identificeren kunnen causale analyses worden gepresenteerd
over de effectiviteit van beleid. Daarbij
geldt: ‘meten is weten’.
In het geval van het beleid op het gebied van
de aandachtswijken heeft het Nederlands kennisinstituut
op het gebied van de grote steden, Nicis
Institute, langs die lijn een ‘ex-ante evaluatie’ van
het beleidsprogramma uitgevoerd, door de beleidsplannen
van de gemeenten te beoordelen. Daarnaast
is er door de Nederlandse Algemene Rekenkamer
310
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
b
en
m
(ARK) een ‘ex-durante’ evaluatie verricht, door te
monitoren hoe de plannen in de lokale praktijk worden
uitgevoerd. Een ex-post evaluatie is nog niet
verschenen, maar gaat er op zeker moment ongetwijfeld
komen (zie bijvoorbeeld de invoering van
de Visitatiecommissie Wijkenaanpak onder leiding
van oud-burgemeester Wim Deetman die in 2011
met hun rapportage zal komen).
Nicis Institute beoordeelde de wijkplannen van
de gemeenten ex-ante, door onder meer te kijken
naar de (papieren) samenhang tussen de probleemanalyse,
de doelstellingen en de instrumentkeuze. 7
De belangrijkste conclusie van Nicis Institute luidde
dat juist die samenhang nogal eens tekort schiet. En
ook als het gaat om belangrijke thema’s als wonen
en veiligheid of werken en integratie is de samenhang
ver te zoeken. Verder stelt Nicis Institute dat
de doelstellingen in de gemeentelijke plannen vaak
niet eenduidig geformuleerd en slecht meetbaar zijn
en dat de keuze voor bepaalde instrumenten onvoldoende
en onzorgvuldig onderbouwd is. Dus zijn er,
volgens Nicis Institute, grote vraagtekens te plaatsen
bij de effectiviteit en doelmatigheid van de plannen.
Volgens Nicis Institute is het onverstandig om in te
zetten op een ‘hagelschot aan maatregelen waarvan
het ongewis blijft of ze doel zullen treffen.’ De sfeer
in de plannen is er volgens Nicis Institute overwegend
één van ‘we proberen van alles, dan lukt er vast
wel iets’. En dat is ongewenst vanuit een oogpunt
van effectiviteitsanalyse, stelt Nicis Institute. Dat
is juist, op het moment dat de mate waarin vooraf
gestelde doelen worden bereikt als maatstaf wordt
genomen en de veronderstelling wordt gehanteerd
dat betere plannen (ex-ante) ook per definitie betere
resultaten (in de zin van beleidsprestaties en beleidseffecten)
teweegbrengen.
De Algemene Rekenkamer koos voor een ex-durante
beoordeling ten aanzien van het wijkactieplan
en de charters die als uitvloeisel daarvan zijn afgesloten
met de betrokken gemeenten. Voor de achttien
charters werd nagegaan of daarin meetbare indicatoren
zijn geformuleerd met betrekking tot de
maatschappelijke doelen die in de aandachtswijken
worden nagestreefd. De Rekenkamer zegt hierover:
‘Wij doen dit vooral omdat wij verwachten dat concrete
indicatoren een goede basis zullen kunnen bieden
voor de monitoring van het krachtwijkenbeleid
door de steden zelf en voor de outcomemonitor die
de minister heeft laten ontwikkelen.’ 8 De Algemene
2010 • 37 • 4

Rekenkamer velt een positief oordeel over de totale
informatiestructuur die het ministerie heeft opgezet
om de voortgang in de wijken te volgen, maar levert
vanuit dat perspectief ook kritiek op met name de
outcomemonitoring met betrekking tot de beleidsuitvoering
van de wijkenaanpak. Er is naar het oordeel
van de rekenkamer onvoldoende scherp gedefinieerd
welke maatschappelijke veranderingen nu
precies op welk moment in de veertig wijken bereikt
moeten zijn. ‘Daardoor zal de outcomemonitor vooralsnog
onvoldoende inzicht aan de Tweede Kamer
en de burger bieden in de vraag of de doelen van
het aandachtswijkenbeleid daadwerkelijk worden bereikt.
De indicatoren waarop gescoord zou moeten
worden zijn niet alleen onvoldoende gespecificeerd,
ze dekken bovendien de relevante beleidsterreinen
van het aandachtswijkenbeleid nog onvoldoende
af.’ 9 De Rekenkamer kiest er bewust voor om alleen
te kijken naar de meetbaarheid van de mate
van doelbereiking, en in het verlengde daarvan, naar
de mate waarin de realisatie van bedoelde effecten
van beleid zichtbaar kunnen worden gemaakt: ‘In
onze analyse hebben wij doelen die niet specifiek of
meetbaar waren geformuleerd, buiten beschouwing
gelaten.’ 10
De oordeelsvorming rond het aandachtswijkenbeleid
komt daarmee overeen met wat gebruikelijk
is bij de beoordeling van beleid. Dat wil zeggen dat
de aandacht zich eerst en vooral richt op het vaststellen
van de mate van doelbereiking. De door de
beleidsmaker op rijksniveau zelf geformuleerde of
eventueel met partijen overeengekomen, liefst gekwantificeerde
doelen, worden gerelateerd aan een
vooraf bepaald, samenhangend pakket aan maatregelen,
steeds in onderlinge samenhang op elkaar
betrokken via eveneens op voorhand al plausibel
gemaakte doel-middelrelaties. Dat past in de traditionele
benadering van de beleidswetenschap die de
vraag centraal stelt of de doelen van het beleidsprogramma
zijn gehaald en of de ingezette middelen
goed zijn aangewend, doordat ze hebben bijgedragen
aan de beoogde doelen. 11
3 Beperkingen van de traditionele
evaluatiebenadering
In de traditionele evaluatiebenadering worden de
doelen en ambities van een specifieke (enkelvoudig
opgevatte) beleidsvoerder, in dit geval de rijksoverheid,
centraal gesteld in de oordeelsvorming,
2010 • 37 • 4
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
b
en
m
waarbij alleen in afgeleide zin nog wel de ambities
van andere partijen kunnen worden meegenomen
als en voor zover die in onderlinge afspraken zijn
vastgelegd.
Tegelijk is er natuurlijk de erkenning dat het
succes van beleid, zeker als het gaat om het beleidsprogramma
voor de aandachtswijken, sterk samenhangt
en in hoge mate afhankelijk is van de
interactie met andere actoren. Denk hierbij aan gemeenten,
woningcorporaties en andere instellingen
op het terrein van zorg, welzijn en onderwijs en van
bredere maatschappelijke ontwikkelingen of zelfs
toevalligheden. Een op lokaal niveau sterk aanwezige
rijksoverheid die zeer efficiënt de beoogde middelen
heeft ingezet door alleen de eigen belangen
centraal te stellen, kan de vooraf bepaalde doelen
ruimschoots hebben gehaald – zo kan de beoordeling
zijn – maar tegelijkertijd niet de gewenste uitkomsten
behalen, bezien vanuit een breder perspectief
van maatschappelijke ontwikkeling. Zie maar
hoe kwetsbaar de relatie is tussen de rijksoverheid
en de woningcorporaties als buitengewoon belangrijke
partner in het wijkenbeleid. En het omgekeerde
geldt natuurlijk ook. Een afwezige rijksoverheid, of
een rijksoverheid die beoogde beleidsprogramma’s
niet (geheel) conform de voorafgestelde doelen heeft
kunnen verwezenlijken, kan (soms juist daardoor!)
bijdragen aan de bloei van lokale initiatieven die
juist als heel positief worden gezien. Daarmee willen
we geen pleidooi houden voor een aanwezige of
juist afwezige rijksoverheid bij de wijkenaanpak.
We willen wel duidelijk maken dat oordelen over
het beleid van de rijksoverheid, voortkomend uit de
traditionele evaluatiebenadering, een eigen leven
kunnen gaan leiden, ver afstaand van de maatschappelijke
context waarin ook talloze andere initiatieven
worden opgestart en ontwikkelingen plaatsvinden.
Die initiatieven en ontwikkelingen kunnen op een
bepaalde manier veel meer invloed hebben op – bijvoorbeeld
– de aandachtswijken, dan wat de rijksoverheid
doet of laat.
De behoefte bij burgers en bestuurders aan ‘afrekenbaarheid’
rondom beleid leidt er toe dat bij het
ontwikkelen van beleidsprogramma’s bij voorbaat in
meetbare en specifiek gemaakte doelen wordt gedacht.
Op zichzelf is dat natuurlijk helemaal niet
verkeerd. Het is zelfs noodzakelijk voor het goed
functioneren van een betrouwbaar openbaar bestuur.
Prestatiemeting kan een heilzame werking
311

hebben voor het openbaar bestuur, voor de effectiviteit,
de efficiency, en de legitimiteit van overheidsoptreden.
12 Maar een dergelijke invalshoek op beleid
schiet tekort op het moment dat hierdoor maar een
heel beperkt deel van de beleidspraktijk inzichtelijk
wordt gemaakt en mogelijke andere belangrijke
en betekenisvolle opbrengsten van beleid volkomen
buiten beeld verdwijnen. Het debat in de Tweede
Kamer naar aanleiding van de voortgangsrapportage
over het beleid rondom de aandachtswijken
biedt hier een veelzeggende illustratie van. 13 Vanuit
diverse politieke partijen werd de discussie over de
wijkenaanpak vrijwel geheel gevoerd op basis van
de meetresultaten die, uitgaande van een zeer beperkt
aantal indicatoren, zichtbaar zouden zijn sinds
de nulmeting van het ministerie. Het is echter de
vraag of prestatiemetingen een volledig beeld weergeven
van beleidsprogramma’s. En daarbij kunnen
we ons afvragen hoe deze ‘kwantificering van beleid’
zich verhoudt tot de politiek-bestuurlijke context
waarin evaluatie een activiteit is die diep geworteld
is in waarden, overtuigingen, partijpolitiek en
ideologieën.
4 Op zoek naar ongezochte opbrengsten:
verhalen verzamelen
Een rijkere oordeelsvorming over (de ontwikkeling
en werking van) beleidsprogramma’s is mogelijk
door ook oog te hebben voor ongezochte opbrengsten
van beleid. In dat geval zijn – juist vanwege
het ongezochte karakter van de betreffende opbrengsten
– prestatiemetingen uitgedrukt in specifiek gemaakte
en zelfs cijfermatig uitgedrukte verwachtingen
in principe niet de meest voor de hand liggende
methode om daar zicht op te krijgen (zie Van Twist
en Verheul 2009). Zo kunnen cijfers laten zien dat
de werkgelegenheid in een wijk niet is toegenomen,
maar kan een verhaal van een bewoner of hulpverlener
over een bepaald werkgelegenheidsproject laten
zien, dat iemand door aan sociale activiteiten in de
wijk deel te nemen liefst vier (eveneens werkzoekende)
kennissen aan een baan heeft geholpen bij
een werkgever in een andere wijk. Om een bijvangst
als deze te kunnen opmerken moeten verhalen over
praktijken worden opgezocht; verhalen van mensen,
initiatieven, projecten, organisaties.
Statistieken en andere opbrengsten van klassieke
vormen van monitoring en informatieverzameling
zijn te vergelijken met ‘foto’s’. Het zijn moment-
312
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
b
en
m
opnamen, ‘stilstaande afspiegelingen’ van hoe iets
op een bepaald moment in beeld te brengen is. Verhalen
laten zich in dat opzicht eerder vergelijken met
‘films’. Ze geven een ‘beweging als handelingsproces’
weer. Ze geven weer hoe een werkloze een baan
kreeg, en vervolgens buiten de wijk ging wonen. Een
statistiek over de wijk zou dan de indruk kunnen
geven dat de werkloosheid in de wijk niet is gedaald,
en dat is op zich ook niet onjuist, maar een verhaal
kan laten zien dat het bijvoorbeeld met die bewuste
persoon uiteindelijk heel goed is gegaan.
Concrete verhalen kunnen het inlevingsvermogen
en de verbeeldingskracht van de relevante beleidsomgeving
soms eerder prikkelen dan getallen
of abstracte beleidstaal. In de gebruikelijke departementale
beleidstaal worden bijvoorbeeld beoogde
opbrengsten als volgt geformuleerd: ‘In de veertig
wijken wordt een dekkend aanbod van brede scholen
gerealiseerd’, of ‘Er zijn voor de komende jaren budgetten
voor bewoners beschikbaar gesteld om zelf
initiatieven te nemen gericht op wijkverbetering’.
Deze abstracte beschrijvingen zullen ongetwijfeld
waar zijn en het zal ongetwijfeld nodig zijn dat ze ergens
worden opgeschreven, maar deze beschrijvingen
kunnen tekortschieten bij betekenisgeving en
de beoordeling van de werking van beleid. Concrete
verhalen over mensen van vlees en bloed gaan over
wat mensen raakt en verwondert. Zowel verhalen
over succes als over falen. Door onze ervaringen te
verpakken in verhalen en ze al vertellend te delen
met anderen, geven we ze een plek en krijgen ze een
betekenis die verder strekt dan de aanvankelijke belevenis.
En zo krijgen ook anderen de mogelijkheid
om zich vervolgens over die verhalen te verwonderen,
in positieve of in negatieve zin.
Om op een andere wijze onderzoek te doen naar
de wijkenaanpak zijn we zelf, samen met het ministerie,
op zoek gegaan naar verhalen uit en over (ontwikkelingen
in) de wijk. 14 We hebben dus niet gekeken
naar de werkloosheidscijfers, de huizenprijzen,
het opleidingsniveau of het inkomen van bewoners.
We hebben ook niet in kaart gebracht wat voor iedere
wijk de beleidsdoelstellingen en normen in de wijkactieplannen
waren en in hoeverre die vorderen gezien
het tijdschema. Deze of soortgelijke metingen
doen anderen al en zijn zonder meer nuttig. Maar
om de bijvangsten van beleid in kaart te brengen
hebben we het anders willen doen. We zijn samen
met verantwoordelijke beleidsbetrokkenen op zoek
2010 • 37 • 4

gegaan naar verhalen over en van bewoners, vrijwilligers
of professionals uit de wijk. Verhalen over wat
mensen raakt, over wat ze hebben zien veranderen
om hen heen, of wat hen zelf is overkomen. Vanuit
de gedachte dat een dergelijke opzet tot een vollediger
beeld zou kunnen leiden, zijn mensen uit de
wijk gevraagd naar hun verhalen. Het zijn daarmee
verhalen die voortkomen uit de vraag over welke positieve
ontwikkelingen zij kunnen vertellen die zich
afspelen in of rondom hun wijk, in het verleden of
in het heden. Soms valt in zo’n verhaal ook expliciet
het woord wijkenaanpak, maar heel vaak ook niet.
Omdat we in de eerste plaats op zoek waren naar de
‘bijzondere bijvangsten’ is er gevraagd welke positieve
ontwikkelingen zich in de wijk hebben voltrokken
de afgelopen twee jaar. 15
Om deze verhalen en initiatieven boven tafel te
krijgen hebben wij gebruikgemaakt van een onderzoeksmethode
die zich het best laat kenschetsen als
grassroots research: onderzoek in de haarvaten van de
wijk op basis van wat bewoners zelf inbrengen (Potts
2006). Om zo veel mogelijk representativiteit en validiteit
van de verhalen te waarborgen hebben we het
ministerie gevraagd om hun contactpersonen voor
de betreffende steden en wijken te benaderen. Grotestedenbeleidcoördinatoren
(GSB-coördinatoren) uit
de steden en accountmanagers van alle wijken zijn
gevraagd verhalen aan te leveren door te vragen naar
concrete voorbeelden van verandering (niet door cijfers
of algemeenheden maar concrete ‘gezichten’).
Maar we hebben ook bewust buiten de formele lijn
van het ministerie contact gezocht met mensen die
wonen of werken in de wijken. Er zijn daarvoor bijeenkomsten
georganiseerd in de wijken, waar onder
andere bewoners, ondernemers en frontlijnwerkers
uit de ambtelijke dienst (zoals wijkagenten of welzijnswerkers)
gevraagd werd wat er rondom de wijkenaanpak
bij hen in de wijk zoal plaatsvindt en
waarvan zij ook zelf iets hebben gemerkt.
Vanuit al deze voorbeelden, verhalen en anekdotes
zijn ruim tweehonderd verhalen uitgewerkt.
Ondanks deze relatief omvangrijke casestudy is het
van belang op te merken dat deze verhalen geen
totaalverzameling bieden of een volledig dekkend
beeld geven van wat er allemaal in de wijken gaande
is. Maar de verhalen zijn wel betekenisvol, ze zijn
klein, echt, herkenbaar en invoelbaar. Ze bevatten
geen abstracte beleidstaal en zijn afkomstig van de
mensen uit de wijk zelf. Ze zijn niet gemakkelijk
2010 • 37 • 4
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
b
en
m
langs andere wegen te verzamelen: ongezochte opbrengst
en bijvangsten laten zich door hun onvoorziene
karakter niet gemakkelijk tevoren vast leggen
in surveys, statistieken, of standaardvragenlijsten.
Het zijn ook verhalen die we ontdekten door onverwachte
ontmoetingen. In die zin was het verzamelen
van verhalen meer iets dat lijkt op ‘strandjutten’
– ‘na een periode van ruw weer langs de branding
struinen en kijken wat je aantreft’ – dan dat er gericht
op plaatsen diepgravend onderzoek is gedaan.
Wel is geprobeerd om daarbij zo’n breed mogelijke
geografische spreiding te hebben van verhalen over
de Nederlandse wijken.
De aansporing richting het ministerie zelf om
verhalen te laten verzamelen is in de organisatie niet
onopgemerkt voorbijgegaan en leidde op zichzelf al
tot een andere manier van denken en werken. Het
kostte aanvankelijk enige moeite om van de gebruikelijke
vormen van dataverzameling en departementale
beleidstaal af te stappen en bovendien leken de
opbrengsten in eerste instantie gering te zijn – ook
al omdat men op het departement niet gewend was
zo te denken en langs die weg de eigen ervaringen
op te tekenen. Maar na enig doorzetten was zowel
het resultaat van de zoektocht als de overtuiging om
dit te doen opvallend.
De ruim tweehonderd verzamelde verhalen laten
een grote variëteit zien aan initiatieven en projecten.
16 De indruk die dan ontstaat, is dat er veel gebeurt
in de wijk, soms door maar vaak ook al voorafgaand
aan de wijkenaanpak. Er vinden projecten
plaats op fysiek gebied – het herstructureren van wijken,
sloop en nieuwbouw, het aanleggen van groen-
en speelvoorzieningen, en zo meer – en op sociaal
gebied, getuige de vele voorbeelden van projecten
die bij bewoners onder meer de sociale cohesie, de
integratie en de arbeidsparticipatie moeten vergroten.
Ook laten de verhalen zowel publieke als private
initiatieven zien. Soms zijn het initiatieven die zijn
ontstaan vanuit gemeentelijke overheidsorganisaties,
maatschappelijke instellingen of woningcorporaties
(top-down), maar net zo goed komt het voor
dat ze begonnen zijn bij bewoners, vrijwilligers of
ondernemers (bottum-up). De initiatieven zijn niet
alleen ontstaan vanuit verschillende schalen, maar
hebben ook hun uitwerking op verschillende schaalniveaus,
zoals de straat, de buurt, de wijk, de stad,
de regio, of zelfs daarbuiten.
313

We tonen hier bij wijze van voorbeeld een paar kernachtige
samenvattingen van enkele verzamelde
praktijkverhalen:
– In Amsterdam is een moeder die in nader contact
wilde komen met andere vrouwen in de buurt, een
wandelwagenclub begonnen. Ook mensen uit de
buurt die het wandelwagenstadium al lang zijn
ontgroeid zijn aangehaakt bij dit initiatief om de
kansen op onderlinge kennismaking te versterken.
De inspraakavond voor de wijkaanpak bood voor
haar en marge een podium om haar plan voor het
voetlicht te brengen en mensen te mobiliseren.
– In Amsterdam wordt daarnaast ook geprobeerd de
sociale cohesie te versterken met het project
Bakkie in de buurt. Dit is een mobiel terras dat
‘vanuit het niets verschijnt en een paar uur later
weer verdwijnt’. Het is bedoeld als een ontmoetingspunt
om het contact tussen buren te versterken
en dat wordt verzorgd door een vast team vrijwilligers.
Een bezoek van de minister heeft de
aandacht voor dit project vergroot en inmiddels is
het concept ook in andere steden geïntroduceerd.
– In Den Haag heeft een bewoner het concept van
de mobiele volkstuin bedacht. Het gaat om twee
karren van gezamenlijk vijf bij zeven meter die als
volkstuin zijn ingericht en die al op diverse plekken
in de wijk hebben gestaan. Doordat een groep
Turkse en Marokkaanse vrouwen bij het onderhoud
betrokken raakte en ook schoolklassen er bij
toerbeurt voor zorgen, is het project inmiddels in
de wijk geworteld geraakt. De relatie met de wijkenaanpak
is hier dat de gemeente juist door het
project, meer aandacht heeft gekregen voor de relatie
met groen en de betekenis van volkstuinen
voor de wijk.
– In Rotterdam zijn laagdrempelige debatten voor
ouders over de opvoeding van kinderen georganiseerd.
Het idee is om zo op natuurlijke en vanzelfsprekende
wijze kennis te delen en over te dragen
over zaken als verzorging, geborgenheid, seksualiteit
en vaardigheden. De debatten staan in principe
los van de wijkactieplannen, maar ambtenaren
die betrokken waren bij de wijkenaanpak,
hebben wel de debatten helpen organiseren.
– In Utrecht is, geïnspireerd op het concept van de
tupperware party, een project bedacht waarin een
vrouw voor andere vrouwen uit de wijk een workshop
geeft over iets wat ze goed kan, en het initiatief
daarna doorgeeft aan de volgende. Zo wordt
314
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
b
en
m
sociaal isolement doorbroken. Burgers zijn, mede
ingegeven door de minder positieve aandacht voor
hun wijk in dit project, gewoon zelf aan de slag
gegaan.
– In Utrecht is een digitaal platform opgericht waarin
jongeren kunnen kennisnemen van en zelf ook
kunnen bijdragen aan radioshows, filmpjes, clips,
artikelen, interviews en columns over de wijk. Het
platform biedt jongeren letterlijk en figuurlijk de
mogelijkheid om hun stem te laten horen. Hoewel
het digitaal platform in dit geval deel uitmaakt van
de gemeentelijke actieplannen is er in andere gemeenten
sprake van eenzelfde ontwikkeling die
niet op een dergelijke manier is ingebed in het
beleid.
– In Eindhoven is een groot elektronicaconcern en
een bekend bouwbedrijf uit eigen beweging gaan
meedenken over de wijkaanpak in Eindhoven. Op
basis daarvan zijn onder meer diverse leer-/werkplekken
door de betrokken ondernemingen beschikbaar
gesteld.
5 Meer dan ‘tragiek van goede bedoelingen’
Beleidsprogramma’s hebben doorgaans bijeffecten
die zowel positief als negatief kunnen uitpakken. In
de beleidsevaluaties van Nicis Institute en de Algemene
Rekenkamer is aandacht gevraagd voor mogelijk
negatieve consequenties van beleid, die zich overigens
ook niet goed laten negeren. Daar mag geen
misverstand over bestaan. Voorbeelden hiervan zijn
de stigmatisering die voortvloeit uit het benoemen
van wijken als probleemwijken (of eufemistischer
als ‘aandachtswijken’), de bestuurlijke drukte die
ontstaat als veel organisaties zich met een ‘nieuw’
beleidsprobleem gaan ‘bemoeien’, – inclusief de
conflictueuze relaties die daardoor ontstaan – en de
overvraging van beleid in termen van menskracht
als gevolg van ambitieuze beleidsplannen.
Evenzo zijn er evenwel positieve nevenopbrengsten
te ontdekken die – vaak indirect – samenhangen met
de wijkenaanpak, zoals onze zoektocht naar verhalen
in de praktijk van beleid ontegenzeggelijk heeft
laten zien. Op basis van alle praktijkverhalen die we
over de wijkenaanpak en het beleid ten aanzien van
de aandachtswijken hebben verzameld, zijn in ieder
geval drie categorieën bijzondere bijvangsten die in
de evaluatie van beleid (nog) niet of slechts zelden
worden benoemd, te onderscheiden (zie tabel 1).
2010 • 37 • 4

MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
Tabel 1. Bijvangsten van beleid: het beleidsprogramma Aandachtswijken als voorbeeld
1. Bijvangsten in economie
en werkgelegenheid
2. Bijvangsten in sociale
cohesie en actief
burgerschap
3. Bijvangsten in bestuur
en organisatie
Sponsoring van projecten door bedrijven is gemakkelijker sinds de aandacht voor de aandachtswijken;
werken in de aandachtswijk is hip geworden; de aandacht voor de wijkenaanpak kan werkgelegenheid
prikkelen; door activiteiten in de wijkenaanpak ontmoeten ondernemers elkaar die
samen nieuwe projecten opzetten; culturele instellingen vestigen zich in de aandachtswijk.
Fysieke projecten lokken ook sociale projecten uit; burgerinitiatieven worden serieuzer genomen;
de aandacht van de minister, wethouders en de burgemeester werkt stimulerend voor mensen die
al lange tijd in de wijk actief zijn of een nieuw project willen opstarten; er ontstaan nieuwe vormen
van burgerparticipatie; scholieren en studenten worden bewuster betrokken bij wat ze in hun wijk
kunnen doen; fysieke projecten in de aandachtswijk stimuleren de ontwikkeling van kunst en cultuur;
wijkavonden bieden platforms en netwerken voor bewoners met hun nieuwe of bestaande
bewonersinitiatieven; door de aandacht voor de aandachtswijken zijn vrijwilligers gemakkelijker te
vinden en te mobiliseren; er ontstaat (on)bewust een internalisering van de waarden die zijn
be lichaamd in het beleid.
Geslaagde projecten in de aandachtswijken slaan over naar andere wijken; er wordt serieuzer naar
burgers geluisterd; het bezoek van de minister kan leiden tot doorbraken; projecten vanuit de wijkenaanpak
inspireren bedrijven tot samenwerking met maatschappelijke organisaties; bestaand
gemeentelijk beleid wordt meer op de wijk toegesneden; succesvolle projecten in de aandachtswijken
leiden tot spillover-effecten; de wijkenaanpak brengt bestaande projecten in een stroomversnelling;
de aandacht voor de wijkenaanpak vergroot bij organisaties de ‘sense of urgency’ voor
projecten; het focussen op veertig wijken wordt bewust of onbewust ook door andere organisaties
overgenomen en zorgt daarmee voor extra focus; nationale overheden en gemeentelijke afdelingen
leren over de eigen schutting heen te kijken.
6 Conclusie en discussie
Dat overheidsinterventies niet simpelweg altijd en
alleen tot het voorziene en gewenste effect leiden,
is inmiddels ook tot de wereld van het openbaar
bestuur doorgedrongen (met dank aan auteurs als
Engbersen e.a.). Bij wetenschappers, maar ook bij
beleidsmakers is de aandacht voor neveneffecten van
beleid meer dan voorheen aanwezig en dan vooral
voor de ongewenste opbrengsten van beleid. Soms
worden in de beleidsvorming ongewenste bijwerkingen
van overheidsinterventie al voorzien. Er wordt
dan geanticipeerd op deze mogelijke bijwerkingen
door ze te ondervangen, teniet te doen of in impact
te reduceren. Maar tegelijkertijd hebben overheidsinterventies
ook tal van bijwerkingen die niet waren
voorzien en waar niet op is geanticipeerd.
Vooral vanuit de (sociale) wetenschap wordt kritisch
gereflecteerd op deze opbrengsten van overheidsinterventies
en ongewenste onvoorziene effecten.
Zo schreven Pressman en Wildavsky (1973)
over de tegengestelde effecten van het Amerikaanse
desegregatiebeleid. In Nederland heeft historicus en
filosoof Ankersmit (1996) de onbedoelde gevolgen
van politiek en bestuur uitvoerig beschreven. Hij
verwijt de overheid niet de aard van de goede intenties
die aan beleid ten grondslag liggen, maar hekelt
de perverse effecten van beleidsinterventies die
2010 • 37 • 4
b
en
m
daaruit voortvloeien. Zijn collega Achterhuis (1999)
spreekt, als hij de verschrikkelijke maatschappelijke
opbrengsten van de oorlog in Kosovo beschrijft, zelfs
over ‘de politiek van goede bedoelingen’. Vanuit de
sociologie schrijft Engbersen (2009), met name gebaseerd
op het werk van Sieber (1981) en Boudon
(1982), over de ‘fatale remedies’ van de overheid in
het grotestedenbeleid. Hij stelt dat de overheid met
de beste bedoelingen in talloze maatschappelijke
processen intervenieert om sociale problemen op
te lossen, maar dat de resultaten vaak teleurstellend
zijn en onbedoelde effecten het gevolg hebben.
In de Nederlandse bestuurskunde probeert Frissen
(2007) de ‘tragiek van de goede bedoelingen’
te duiden vanuit de modernistische droom van de
maakbaarheid:
‘De meest nobele intenties liggen ten grondslag
aan veel regelgeving. (…) Als beleid en regelgeving
in de praktijk op lastigheden en vooral veel
onvoorziene omstandigheden blijken te stuiten,
maken we in de regel meer beleid en meer regels
(…).’ (Frissen 2007, 74)
Frissen sluit zich daarmee aan bij wat In ’t Veld
(1982) ooit ‘de wet van de beleidsaccumulatie’ noemde.
We constateren voortdurend dat beleid tot onge-
315

wenste uitkomsten heeft geleid en daarom stapelen
we regeling op regeling.
Opvallend genoeg is er niet of nauwelijks aandacht
voor een andere categorie van beleidsopbrengsten,
namelijk voor wat wij ‘bijzondere bijvangsten’
noemen. Onder bijzondere bijvangsten verstaan wij
‘de opbrengsten van beleid die niet als zodanig via
de doelen in het beleidsmodel zijn terug te vinden,
maar wel vanuit een achterliggende beleidstheorie
van waarde zijn en dus als positief zijn aan te duiden’
(Van Twist en Verheul 2009, 6). Oog voor dit
type opbrengsten is wat ons betreft een noodzakelijk
onderdeel voor een meer volledige kijk op opbrengsten
van beleid. Tabel 2 geeft een overzicht van verschillende
categorieën beleidsopbrengsten.
Tabel 2. De opbrengsten van beleid
Voorzien
316
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
Gewenst Ongewenst
Beleidsambities
(zoals verwoord in
beleidsnota’s)
Bijwerkingen
(waarop wordt
geanticipeerd)
Onvoorzien Bijzondere bijvangsten Tragiek van de
goede bedoelingen
Het vrijwel geheel ontbreken van aandacht voor de
categorie gewenste onvoorziene opbrengsten heeft
volgens ons voor een belangrijk deel te maken met
de manier waarop wij beleid evalueren.
Worden beleidsprogramma’s als die voor de aandachtswijken
dan niet op bijvangsten geëvalueerd?
Hoe logisch dat ook lijken mag, meestal is dat niet
het geval. Hoogst zelden of nooit is er aandacht voor.
Zie maar de evaluatie die is uitgevoerd door de Algemene
Rekenkamer. Die is gebaseerd op een vraagstelling
van het type: ‘Wat is de bijdrage van de wijkenaanpak
van de minister en/of het ministerie als
het gaat om de realisatie van de doelen en ambities
die in de wijkactieplannen en charters zijn vastgelegd
voor de veertig aandachtswijken?’ 17
Een dergelijke ‘klassieke evaluatievraag’ heeft
impliciet grote gevolgen voor het domein dat al dan
niet in beschouwing kan en mag worden genomen.
Zo is een aantal inperkingen bijna inherent verbonden
met een evaluatievraag die zo geformuleerd
wordt. Immers:
– Zou het voor een goede beschrijving en beoordeling
van beleid wel alleen om de bijdrage van de
wijkenaanpak op zichzelf moeten gaan? Er gebeu-
b
en
m
ren immers veel meer dingen door het ministerie
(en daarbuiten) waarmee eenzelfde soort doelen
worden nagestreefd als in de beleidsplannen van
de wijkenaanpak zijn geformuleerd.
– Zou het voor een goede beschrijving en beoordeling
van beleid wel alleen om de minister/het ministerie
moeten gaan? Er zijn immers veel meer ministeries
en andere publieke organisaties in de wijk actief.
– Zou het voor een goede beschrijving en beoordeling
van beleid wel alleen om de realisatie van
vooraf gestelde doelen en ambities moeten gaan?
Er zijn immers ook vele opbrengsten die nooit
vooraf als doel of als ambitie zijn gesteld.
– Zou het voor een goede beschrijving en beoordeling
van beleid wel om vastleggingen in wijkactieplannen
en charters moeten gaan? Er gebeuren
werkenderweg en al doende lerend vele dingen die
nooit in deze documenten zijn vastgelegd en ondertekend.
– Zou het voor een goede beschrijving en beoordeling
van beleid wel om alleen de veertig aandachtswijken
moeten gaan? Er zijn veel meer wijken dan
de officieel benoemde veertig, waarin ook positieve
effecten zijn waar te nemen als (onbedoeld)
gevolg van de wijkenaanpak.
– Zou het voor een goede beschrijving en beoordeling
van beleid wel alleen om de regeerperiode van
het kabinet moeten gaan? De zichtbare opbrengst
van projecten en ontwikkelingen in de wijk is niet
gebonden aan deze termijn; soms worden ze pas
veel later zichtbaar, terwijl ze nu al wel in gang
zijn gezet.
Het wijzen op deze en dergelijke tekortkomingen
van de klassieke benadering, gebaseerd op de gebruikelijke
evaluatievraag, is slechts bedoeld om
aan te sporen onze manier van kijken naar beleidsprogramma’s,
zoals de wijkenaanpak, te verbreden.
Het is van belang te zien dat de wijkenaanpak niet
op zichzelf staat. Het sluit aan en bouwt voort op
ander beleid. Er zijn tal van beleidsterreinen waarop
dingen gebeuren die gaan over problemen in de wijk
en die zichtbaar zijn in de wijk. Denk aan veiligheidsbeleid,
volkshuisvestingsbeleid of onderwijsbeleid.
De rol van de wijkenaanpak kan er in liggen
om bestaand beleid aan te vullen, te benutten, te
versnellen, te verdiepen of te verbreden. Dat betekent
dat de wijkenaanpak niet goed in isolement te
beschouwen is.
2010 • 37 • 4

Inperkingen van de wijkenaanpak in zowel tijd
als ruimte zijn risicovol als het erom gaat om het effect
van interventies goed te begrijpen. Zo kunnen
werkgelegenheidsprojecten in de wijk misschien
wel vooral mensen uit andere wijken aan werk helpen.
Succesvolle culturele activiteiten, kunnen wel
eens mensen vanuit heel de stad naar de wijk halen.
En soms kunnen problemen in de wijk opgelost
worden, maar in een andere wijk opduiken. Met
andere woorden er zijn tal van bij effecten die te duiden
zijn met termen als ‘spillover effecten’, ‘spin-off
effecten’, ‘multipliereffecten’ en ‘doorstroomeffecten’.
Om beleid, in dit geval de wijkenaanpak, te
beoordelen moet je breder kijken dan de geografische
ruimte en de tijdspanne die is gemoeid met het
beleidsprogramma voor de aandachtswijken. Een
deel van de effecten van het beleid is daarbuiten
merkbaar. Niet alleen wat als ambitie is vastgelegd
in wijkactieplannen en charters, is betekenisvol.
Veel van wat wordt bereikt, valt buiten die ‘scope’.
Er zijn ook proces effecten. Zo zijn er ondernemers
in Zaanstad die elkaar jarenlang niet hebben gesproken,
maar door de komst van de minister een
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
Noten
en
ronde tafel organiseerden en besloten deze vorm te
continueren. En er zijn ook toevalseffecten, dingen
die niets met de formele ambities te maken hebben
maar wel ‘change events’ in de wijk betekenen
die aansluiten bij bestaande projecten en daarmee
de wijk in een positieve spiraal brengen. Veel effecten
zijn het resultaat van wat eerder tot stand
is gebracht. Processen hebben immers een ‘lead
time’, met als resultaat dat effecten zich soms pas
later manifesteren of pas via een omweg tot stand
kunnen worden gebracht. Een andere belangrijke
verbreding van de manier van kijken is dat de minister/het
ministerie niet alleen aan zet is, maar het
werk doet in samenspel én tegenspel met andere
partijen; andere ministers en departementen, gemeenten
en provincies, burgers en bedrijven, maatschappelijke
organisaties en zo meer. Elke bijdrage
van het ministerie is alleen te begrijpen in dat licht
en is nooit autonoom en geïsoleerd.
Onze conclusie is dat een goed begrip van beleid
daarom aandacht vraagt voor bijzondere bijvangsten
en de begrenzing die (vaak impliciet en ongereflecteerd)
gekozen wordt bij de beoordeling ervan.
1 Kamerbrief VROM ‘Voortgangsrapportage wijkenaan- lang. In de bijlage van het onderzoeksrapport schrijft de Re-
pak’, november 2008.
kenkamer dat zij voor de beoordeling van beleidsdoelen het
2 We baseren ons hier onder meer op diverse dinerge- ‘SMART+C’-principe hanteert.
sprekken over de wijkenaanpak met wethouders, corporatie- 11 Zie in dat kader ook de definitie die Thomas Dye gebruikt
bestuurders en wetenschappers.
om beleidsevaluatie te duiden: ‘Policy evaluation research is
3 Zie Slob, Bolt en Van Kempen 2008.
the objective, systematic, empirical examination of the ef-
4 Zie onder andere Priemus en Kleinhans 2007.
fects ongoing policies and public programmes have on their
5 Zie onder andere Algemene Rekenmaker 2008.
targets in terms of the goals they are meant to achieve.’ (Dye
6 Zie onder meer het recente SEO-rapport (2009) met 1987, 351)
de titel ‘De baat op straat’. Uit dit rapport wordt overigens 12 Zie Van de Knaap 2000 of De Bruin 2001.
goed duidelijk hoe lastig het is om de kosten en baten van de 13 Opnemen verwijzing naar TK-debat, 13 november 2008.
wijkaanpak helder en eenduidig vast te stellen als wordt op- 14 Het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordegemerkt
dat ‘vooralsnog niet kan worden geconcludeerd dat ning en Milieubeheer / Wonen, Wijken en Integratie (WWI) en
investeringen in barbecues, buurtcomités en buurtregisseurs Berenschot hebben een groot deel van de verhalen verzameld.
maatschappelijk zinvol zijn geweest’. Opvallend genoeg wordt 15 Zoals eerder opgemerkt kunnen negatieve ervaringen
daar vervolgens dan de bijzonder stellige (maar weinig onder- echter ook een ongezochte opbrengst zijn. Immers, het leven
bouwde) conclusie aan verbonden dat het allemaal weinig nut in en werken aan de wijk gaat over zowel lief als leed.
heeft en zelfs volstrekt zinloos moet worden geacht.
16 Zie www.vrom.nl.
7 Nicis Institute, 2008.
17 Zo stelt de Algemene Rekenkamer (2008, 72) de vol-
8 Algemene Rekenkamer 2008, 67.
gende vragen centraal in hun onderzoek: ‘Geeft de minister
9 Algemene Rekenkamer 2008, 18-19. Overigens heeft het voor WWI invulling aan haar systeemverantwoordelijkheid
CBS, mede naar aanleiding van de adviezen van de Algemene voor het aandachtswijkenbeleid door middel van een goede
Rekenkamer, de dekking van monitoring verbeterd en is ook beleidsinformatievoorziening? Kan de Tweede Kamer op
op het moment dat deze publicatie wordt afgerond nog bezig grond hiervan beoordelen of de veertig aandachtswijken en
om nieuwe indicatoren te operationaliseren en aan de moni- de inwoners daarvan voldoende verbetering doormaken?’ Om
tor toe te voegen.
deze vragen te kunnen beantwoorden hanteert de ARK een
10 Algemene Rekenkamer 2008, 67. Meetbaarheid is voor toetsingskader bestaande uit tien normen.
het beoordelen van de Rekenkamer van doorslaggevend be-
2010 • 37 • 4
b
m
317

Abma, T. en R. in ’t Veld (red.), 2001, Handboek beleidswetenschap.
Amsterdam: Boom.
Achterhuis, H., 1999, Politiek van goede bedoelingen. Amsterdam:
Boom.
Ankersmit, F.R., 1996, Aesthetic Politics. Political Philosophy
Beyond Fact and Value. Stanford: Stanford University Press.
Algemene Rekenkamer, 2008, Krachtwijken. Monitoring
en verantwoording van beleid. Den Haag: Algemene Rekenkamer.
Boudon, R., 1982, Unanticipated Consequences of Social Action.
Londen: Macmillan Press.
Bruin, H. de, 2001, Prestatiemeting in de publieke sector. Tussen
professie en verantwoording. Utrecht: Uitgeverij LEMMA.
Dunn, W.N., 1994, Public Policy Analysis: An Introduction.
Upper Sadle River: Prentice Hall.
Dye, Th., 1987, Understanding Public Policy. Englewood Cliffs:
Prentice Hall.
Engbersen, G., 2009, Fatale remedies. Over de onbedoelde gevolgen
van beleid en kennis. Amsterdam: Pallas Publications/
Amsterdam University Press.
Frissen, P.H.A., 2007, De staat van verschil. Een kritiek van de
gelijkheid. Amsterdam: Van Gennep.
Hoppe, R., 1989, Het beleidsprobleem geproblematiseerd: over
beleid ontwerpen en probleemvorming. Muiderberg: Coutinho.
Jackson, P.M., 1988, ‘The management of performance’.
Public Money and Management, 10(4): 13-21.
Leeuw, F., 2001, ‘Evaluatieonderzoek, auditing en controle
in Nederland anno 2000’. In: T. Abma & R. in ’t Veld (red.),
Handboek beleidswetenschap, Amsterdam: Boom.
318
MarkvanTwistenWouterJanVerheul Onvoorziene opbrengsten
Literatuur
b
en
m
Ministerie van VROM, 2007, Actieplan Krachtwijk. Van Aandachtswijk
naar Krachtwijk. Den Haag: VROM.
Nicis Institute, 2008, Bevindingen Wijkactieplannen Krachtwijken
1e tussenrapportage januari 2008. Den Haag: Nicis
I n s t it ut e .
Parsons, W., 1995, Public Policy. An Introduction to the Theory
and Practice of Policy Analysis. Cheltenham: Edward Elgar.
Potts, G., 2006, Citizen Research Network: Linking Grassroots
and Government. Londen: BURA.
Pressman, J. en A. Wildavsky, 1973, Implementation: how great
expectations in Washington are dashed in Oakland. Berkely:
University of California Press.
Sieber, S., 1981, Fatal Remedies. The Ironies of Social Intervention.
New York: Plenum.
Twist, M. van en W.J. Verheul, 2009, Bijvangsten van beleid.
Over ongezochte opbrengsten van de wijkenaanpak. Den Haag:
Uitgeverij LEMMA.
Veld, R.J. in ’t, 1982, Verandering en bestuur. Afscheidscollege
Katholieke Universiteit Nijmegen. Nijmegen.
Wildavsky, A., 1993, Speaking Truth to Power: The Art and
Craft of Policy Analysis. New Brunswick, NJ: Transaction.
WRR, 2005, Vertrouwen in de buurt. Den Haag/Amsterdam:
Amsterdam University Press.
WRR, 2006, Lerende overheid. Een pleidooi voor probleemgerichte
politiek. Den Haag/Amsterdam: Amsterdam University
Press.
2010 • 37 • 4