brieven uit de beslissende jaren van luther's leven, 1516/1521

De opvolger van paus Julius, Leo X kwam uit het geslacht Medici in Florence, hij
streefde naar vrede en consolidatie, maar vooral naar een kunstzinnig en schitterend
Rome, centrum van renaissancekunst. De grote namen uit die tijd trekken nu nog
duizenden toeristen: Michelangelo, Leonardo da Vinci, Raphael, Titiaan etc. De bouw
van de werkelijk magistrale St. Pieter, teken dat men de romeinse koepelbouw die
men in het Oosten nog kende opnieuw had leren beheersen, kostte heel veel geld. Dat
gold voor de kathedralen elders net zo goed en hier ging het toch om het centrum van
de christenheid? Dat ontkende voorlopig nog niemand, maar overvragen is altijd
gevaarlijk.
De positie van de kerk was over de gehele linie genomen nog onaangetast. De kerk
was een staat in de staat, niet alleen omdat hele stukken van het land rechtstreeks
onder beheer van een bisschop of abt stonden, maar ook omdat de kerk overal bij
betrokken was, bij elke rechtsacte waarbij een eed te pas kwam, bij zeer veel zaken en
oude privileges die van invloed waren op het leven van de gemeenschap. Er vloeide
ook steeds meer geld naar de kerken door de aflaatregelingen, dat komt nog uitvoerig
ter sprake, door missen voor de overledenen en door pelgrimages. Daar was ook toen
al intern veel protest tegen en ons past geen makkelijk oordeel. De dood was zo bitter
nabij, vooral na het oprukken van de pest vanuit het Oosten die zo verwoestend
werkte in de Late Middeleeuwen, bovenop al die andere ziektes, die vaak toesloegen
in of na een winter vol ontbering en zonder gezond voedsel. De hoop op een leven na
dit leven, een toekomst zonder al die bedreiging, lichamelijk en maatschappelijk,
wilde men niet verspelen. Men had daar veel voor over en dat was een grote
verleiding voor een instituut dat als enige die hoop kon funderen.
Het kloosterleven bracht een mens daar nog dichterbij en het wemelde dan ook van de
kloosters in het land. In veel kloosters was de discipline verslapt, in sommige leefde
men ‘wereldser’ dan daarbuiten, maar als tegenbeweging waren er ook juist heel
strenge kloosters. In zo'n klooster trad Luther in en hij bleef er jaren. Er waren veel
meer zulke stille bewegingen; hij had er al mee kennis gemaakt toen hij bij de
‘Broeders des gemenen levens’ (gemeen in de zin van ‘gewoon, eenvoudig’) op
school ging en in dit klooster vond hij een dergelijke sfeer, o.a. in het innige contact
met zijn wijze biechtvader Staupitz die hem tenslotte het onderwijs in de bijbelse
vakken opdroeg. Dat laatste werd beslissend, maar de band met dat vroegere is niet
voorbij.
Staupitz moet heel goed geweten hebben wat hij deed toen hij juist deze man in die
richting stuurde. Het was ook toen een belangrijk vak, maar de hartstocht voor de
uitleg van de Schrift groeide door het toegankelijk worden van de bronnen. Pas Luther
zou daar de theologische consequenties uit trekken.
Later was hij overgelukkig toen hij zag dat wat op deze weg aanlichtte ook te
herkennen was in de preken van een man als Tauler, de 14e-eeuwse Straatsburger en
in het boekje van die onbekende volksprediker uit Frankfurt. Meestal noemt men dat
‘Duitse mystiek’, maar dat geeft toch een verkeerde indruk van deze vroomheid die
zich niet richt op de enkelen die tot mystieke hoogten van vereniging met God
geraken maar op de gewone, geringe mens die niets van zichzelf en alles van God
moet en mag verwachten. Het is een lijn waarbij ook een stroming als de ‘Broeders
des gemenen levens’ thuishoort of Ruusbroec, en in zekere zin zelfs al Bernhard van
Clairvaux die door Luther eveneens ondanks kritiek in hoge ere is gehouden en
geciteerd tot laat in zijn leven.
Toen Luther de buitenwereld de rug toekeerde en in het klooster van de Augustijner
Eremieten in Erfurt intrad was de 16 e eeuw vijf jaar oud, even oud als één van Luthers
7