brieven uit de beslissende jaren van luther's leven, 1516/1521

onderwijsprogramma van de universiteit. Die moet doorgaan, en wat in deze briefstaat valt nu nog
sterker op na de theologische aanvaring van Luther met de Thomist Cajetanus. Het ‘scotisme’ waar
Luther hier over spreekt is een theologische stroming waarvan de naam ontleend is aan Duns Scotus,
een wat jongere tijdgenoot van Thomas van Aquino. Hoewel hij meer oog heeft dan Thomas voor de
kloof tussen geloven en denken en heel zijn systeem opbouwt vanuit de wil, de wil van God en de
(vrije) wil van de mens, is hij toch nog een echte scholasticus, en zo mogelijk nog beslister als het over
het gezag van Schrift én traditie gaat. Luther ziet van zijn perspectief uit weinig wezenlijk verschil
tussen die systemen, hij kan alleen niet alles tegelijk veranderen.
Brief aan Spalatinus
9 december 1518
Beste Georg,
De rector en ik zijn overeengekomen, dat het goed zou zijn wanneer niet alleen de
thomistische fysica zou vervallen, nu mag. Gunckel, de rector moet opvolgen in het
doceren van de Aristotelische tekstverklaring, maar ook van de Thomistische logica.
De tegenwoordige docent daarin, mag. Premsel van Torgau, zou in plaats daarvan
college kunnen geven over Ovidius’ Metamorphoses, hij is behoorlijk thuis in de
humanistische studiën.
Wij menen, dat het voldoende is wanneer er Scotistische filosofie en logica gegeven
wordt samen met een cursorische verklaring van de fysica en logica van Aristoteles,
totdat uiteindelijk ook het onderwijs in het Scotistische systeem verdwijnt dat al even
onnut en onvruchtbaar is, samen met al die haarkloverijen, en de pure filosofie en
theologie en alle wetenschappen uit hun eigen bronnen gaan putten. Wij horen graag
je raad in deze zaken. Gegroet,
74
Tweede dag na Maria Ontvangenis 1518
Br. Martinus Eleutherius
TUSSENSPEL
Von Miltitz was één van de jonge prelaten waarmee Leo X zich omringd had. Hij was 27 jaar oud en al
enige jaren pauselijk kamerheer. In Wittenberg kende men hem wel, hij had wat bemiddeld bij de
aankoop van relikwieën en zich ingespannen voor de verlening van de ‘gouden roos’ aan de keurvorst.
Een diplomaat van de eerste rang was hij niet en een theoloog al helemaal niet, maar kennelijk hoopte
men dat deze jonge Duitser toch iets zou kunnen bereiken. Het betekende niet, dat Cajetanus van zijn
verantwoordelijkheid voor deze zaak ontheven was; Von Miltitz werd officieel aan zijn staf toegevoegd
en moest aan hem rapporteren, maar hij kon lange tijd zelfstandig opereren omdat Cajetanus de keizer
achterna gereisd was naar Salzburg. Nu had men hem ook niet met lege handen laten gaan. Hij had
volmachten bij zich om een aantal zaken te regelen: die gouden roos en, in feite nog belangrijker, een
pauselijke dispensatie die de kinderen uit het niet officiële huwelijk van de keurvorst tot officiële
erfgenamen kon verklaren.
Bovendien: als er geen resultaat bereikt werd had ook hij de mogelijkheid de banbe-dreiging over
Luther uit te spreken; zoiets was als bedreiging achter de hand ook altijd nuttig.
Nu kwam er dan een Duitser uit Rome, met rechtstreekse informatie uit het Vaticaan. Hij vertelde dat
de paus zich verachtelijk over Tetzel had uitgelaten en dat Prierias de mantel uitgeveegd had gekregen
vanwege zijn flodderige reactie op Luthers stellingen en dat deze paus een royale, ruime man was die
best van mening kon veranderen als er zicht was op enige inschikkelijkheid.
Hij liet de keurvorst weten, dat hij best met Luther wilde praten en in een verzoening geloofde.
Keurvorst Frederik ging er maar al te graag op in, het betekende op zijn minst tijdwinst en de zaak-
Luther werd elke maand meer een zaak van heel Duitsland en daarbuiten. Hij vroeg Luther om op de
Altenburg met von Miltitz te praten. Dat gesprek vond in januari plaats.
Luther nam tegenover deze zeven jaar jongere man van het Vaticaan geen blad voor de mond. Bij
alle eerbied voor de paus moest men toch vragen wie dan wel aan Albrecht van Brandenburg
dispensatie verleend had om niet één, maar wel drie bisdommen te besturen. Niemand anders dan de
paus. Men had zeker misbruik gemaakt van zijn goedheid, maar men kan in het Vaticaan onmogelijk
alle schuld op anderen schuiven. Juist die wantoestand had het gedoe met de aflaten verergerd.