Duivelse verleiding - Univers

Ik hou van televisieseries. The Wire, Lost, Mad Men, Breaking Bad, The Sopranos
en, sinds kort, Awake heb ik allemaal van begin tot eind en meerdere keren
gezien. Als ik CSI Miami op zet, ben ik gegarandeerd van veertig minuten gedachteloos
kijken naar detective Horatio die zijn zonnebril op­ en afzet terwijl
hij onzinnige oneliners uitspreekt. Het vermoorde meisje, de manier waarop ze
de vingerafdruk vonden en wie uiteindelijk de dader was; ik vergeet het zodra
de aflevering voorbij is en ik de volgende aan zet. De volgende keer dat ik deze
zie, beleef ik de aflevering opnieuw. Want het gaat me eigenlijk niet om CSI zelf.
De series kijk ik niet omdat ik de verhalen zo spannend
vind of omdat ik moet weten hoe het eindigt.
Het maakt me eigenlijk niet zo veel uit door welk
mysterieus complot een vliegtuig op een eiland
neerstortte, en bij Lost was ik de logica na seizoen
twee al kwijt. Het kijken ervan biedt me vooral de ideale gelegenheid
om niet mijn tentamen te leren, om mijn gedachtestroom
even stil te zetten voordat ik ga slapen, en om alles wat ik moet
doen en kiezen tijdelijk uit te stellen. Bij mijn vrienden en studiegenoten
bespeur ik een vergelijkbare liefde voor het uitstel.
Niet voor niets is ‘soggen’ – naar studieontwijkend gedrag – voor
mijn generatie een werkwoord. Een generatie vol ontwijkende,
uitstellende, twijfelende twintigers.
Wie anders dan de Duivel kan het boegbeeld zijn van die generatie?
Niet omdat we lui zijn, kwaadaardig, of anderen proberen
te overtuigen hun ziel te verkopen. Hoewel de Duivel bijnamen
heeft als ‘de prins van het kwaad’ en ‘de antichrist’ is hij oorspronkelijk
namelijk meer bescheiden. In het Evangelie van Mattheüs
is te zien wat de kerntaak is van de Duivel: ‘Gun me één
dag aanbidding’, zegt de Duivel aan Jezus, ‘en in ruil daarvoor
zal ik je de macht over alle landen geven.’ Hij is zo bezien niet de
personificatie van het kwaad, maar de zoete stem die je verleidt
om je geloof in de steek te laten. In plaats van zekerheden te bieden,
vraagt de Duivel: weet je het wel zeker? Hij is daarmee veel
meer de personificatie van de twijfel.
Die duivelse twijfel staat niet langer alleen in relatie tot de
gelovige die het ongeloof of de verleiding steeds weer moet
weerstaan. Evenals de gelovige zoekt de moderne westerse man
of vrouw zekerheid. Zekerheid over de keuzes die gemaakt moeten
worden, over welke studie nog verantwoord is en over de
carrières die al dan niet moeten worden nagestreefd. Twijfel is
hierbij net zo onwelkom als binnen religie, maar even hardnekkig
aanwezig.
Er is een overvloed aan keuzes en de plicht om deze keuzes ‘vrijwillig’
te maken door te kiezen voor wat we het leukst vinden
of het liefste willen. Het is dan ook niet vreemd dat twintigers
zich juist twijfelend verdrinken in seriemarathons en lijden aan
‘quarterlife crisissen’. De Duivel en de twijfel die hij belichaamt,
is met zijn tijd meegegroeid. Hij is niet meer zichtbaar als een
gehoefd figuur met hoorntjes en een stinkende adem, maar blijft
de verleider en brenger van twijfel en onrust, of het nu in Faust
is of bezongen door Mick Jagger in Sympathy for the Devil.
De Duivel als brenger van twijfel heeft voor mij echter geen
negatieve connotatie. Wat onwenselijk is omdat het ongemakkelijk
of lastig is, lijkt hier verward te worden met wat slecht is.
Veelzeggend is hierbij het uiterlijk van de Duivel. Zijn menselijke
gezicht, gepaard met hoorns en geitenhoeven, maakt ons
ongemakkelijk. Hij lijkt mens en tegelijkertijd klopt het niet.
Daarmee past hij in geen enkele categorie en zien we hem liever
als een afschrikwekkend monster. Die ongemakkelijkheid bij iets
wat we visueel niet volledig kunnen vatten, komt overeen met
onze ongemakkelijkheid bij het effect van de Duivel als figuur.
Liever zien we de ongemakkelijke twijfel die hij brengt als slecht
en onwelkom dan dat we bereid zijn die ongemakkelijkheid aan
te gaan. Hij is daarmee het monsterlijke figuur zoals Foucault
dat analyseerde tijdens zijn lezingen over het abnormale aan het
Collège de France. Het monster was volgens Foucault een mengeling:
een hybride vorm waarin uitersten samenkomen, iets als
een man met borsten, of een mens met vleugels.
De Duivel is zo’n monster dat we niet kunnen bevatten en dat
daarbij ons vaste denkkader ontregelt. Zijn hele wezen is erop
gericht om ons in vertwijfeling te brengen, onze zekerheden te
ondermijnen en te zorgen voor barsten in ons wereldbeeld. Dit is
echter geen kwaad, maar een groter goed. De Duivel is namelijk
de belofte dat je niet langer vast hoeft te zitten aan je wereldbeeld,
maar ook niet aan de persoon die je zou moeten zijn.
Ik ben bijna afgestudeerd in een studie die ik wel interessant
vond, maar misschien had ik ook wel rechten of geschiedenis
kunnen studeren. Binnenkort moet ik mijn studentenhuis uit, en
moet ik werk gaan vinden in een economische crisis zonder dat
ik eigenlijk weet welke kant ik op moet gaan. Ik kan een eigen
bedrijf beginnen of van negen tot vijf gaan werken. Ik kan naar
een andere stad verhuizen voor mijn werk of ervoor kiezen mijn
vrienden te blijven zien.
Wanneer ik mijn avonden spendeer met het nogmaals bekijken
van seizoen één van Lost, is dat niet simpelweg een blijk van
luiheid. De serie, die voor andere leeftijdsgenoten het lonkende
biertje op een terras is of een middag gedachteloos shoppen,
geeft mij het recht het even niet te weten. Sommigen noemen
dat een quarterlife crisis, in een vergelijkbare negatieve toon
waarmee we de Duivel als het kwaad zien. Mijn twijfel is duivels,
maar niet het kwaad, noch een crisis. Het is een duivelse twijfel
die tegelijkertijd een vloek en een zegen is.
Het even niet weten en het toelaten van een tijdelijke twijfel
hoeft niet verkeerd te zijn. Ik loop het risico me te verliezen in
een eeuwig uitstel, maar het volledig verwerpen van de serie
is niet nodig. Want twijfel is geen stilstand, maar het moment
waarop de belangrijke vragen worden gesteld: Wie ben je? Waar
ga je heen? En waarom? Momenten van twijfel beantwoorden
die vragen niet, maar creëren juist vragen. Belangrijke vragen die
belangrijke antwoorden kunnen opleveren. In de twijfel die de
vraag biedt, ligt de mogelijkheid tot verandering besloten. Ik kan
ervoor kiezen die twijfel te negeren en voor de makkelijke weg
te gaan, me conformerend aan het beeld van de luie stilstaande
crisistwintiger. Maar ik kan ook kiezen voor de hoop die twijfel
kan bieden, de mogelijkheid tot verandering die ik even uitstel
terwijl ik Lost kijk, maar vervolgens vol twijfel aanga.
Coverstory .15
Univers
12 april 2012