Protestants leven tijdens de Tweede Wereldoorlog - Protestantse ...

10
Roomsch-Katholieke mede-Christenen hadden reeds een vroegen kerkdienst bijgewoond, de Protestantsche
Christenen zagen met verlangen uit naar een middag- of avonddienst, welke voor hen belegd
zou worden. Aangezien wij den laatsten tijd een geschikten hundertschaftsführer hadden, die voor
tijdige voedselvoorziening zorgde, konden we op dezen Zondag den arbeid tijdig neerleggen en deelnemen
aan den kerkdienst, welke om zes uur gehouden werd. Het was de eerste maal, dat wij uit onzen
ononderbroken, slaafschen arbeid zouden opgeheeven worden tot hooger niveau. We ademden
een andere sfeer. We gevoelden ons opgetild als uit de diepte. Wie eenig kerkelijk besef heeft zal dit
verstaan. We waren den Kerkeraad der Ned.Herv. gemeente te Zevenaar, dan ook dankbaar, dat hij
deze gelegenheid had geopend. Daar konden we geloofsgemeenschap beoefenen. In dien kerkdienst
trad voor ons op Ds. Bartels Jr., hulpprediker te Zevenaar. De dienst droeg het kenmerk van den tijd.
Het was immers niet zeker, dat het electrische licht zou blijven branden en de electrische stroom het
orgel zou kunnen drijven. Daarom hadden gemeenteleden er voor gezorgd, dat petroleumlampen en
kaarsen aanwezig waren, om dezen dienst toch verlicht te kunnen voortzetten. Dit kerkje, met zijn
prachtig interieur, verkreeg daardoor een uitzonderlijk aanzien. Wie aan diensten in groote kerken
gewoon is, gevoelde hier de waarde van het klein-intieme bijeen zijn. We konden elkaar goed herkennen
en het was een mooi verzamelpunt van gelijkgezinden, die elkaar nu nader leerden kennen. (…)
Voor den aanvang van den dienst wisselden we een enkel woord en gaven uiting aan de innerlijke
vreugde die ons hier vervulde. Elk woord van vertroosting en bemoediging dat naar ons uitging werd
door ons opgevangen, ingedronken. Gesteld te kunnen worden onder den zegen Gods was al een weldaad.
Diepe indruk maakte op ons de psalm die Ds. Bartels ons op de lippen legde: De Heer zal u
steeds gadeslaan (Ps. 121:4). En dan vooral: opdat Hij in gevaar uw ziel voor ramp bewaar. (…)
Versterkt hebben we het bedehuis verlaten. We zagen elkaar eens aan. We spraken er nog een
oogenblik over met elkander. We besloten zoo mogelijk elken dienst bij te wonen en elkaar tot steun
te zijn. Het was buiten aarde-donker. We gingen weer naar ons nachtverblijf, met een hoofd vol van
gedachten. We verwijlden thuis. Maar we stonden ook weer in de rauwe werkelijkheid. Gescheiden
van vrouw en kinderen, verstoken van alle comfort, ons bevindend in den greep van den machthebber.
De moeilijkheden waren weer dezelfde, de omstandigheden onveranderd, maar God had ons toegesproken
in Zijn Woord en daardoor was Hij ons tot hulp en sterkte.’ 8
De avonddiensten verliepen na enige tijd, omdat het aantal arbeiders verminderde en de kwartieren
veraf lagen en in het donker de weg gevaarlijk was.
De zorg voor de gravers was daarmee niet van de baan. Het classicaal bestuur stelde - nadat
zijn gemeente in zijn geheel was geëvacueerd - ds. A.G.H. Kroneman (º1911) uit Westervoort aan
tot geestelijk verzorger voor de tewerkgestelden in de Achterhoek. De gravers kwamen voortaan
bijeen in de Rooms Katholieke Kerk in Duiven. De bijeenkomsten werden soms voorgegaan door ds.
Kroneman, soms door hulpprediker Bartels, en meestal door een onder de gravers aanwezige godsdienstonderwijzer,
dhr. Van der Weyde uit Zeist. Omdat in Groessen 500 Rotterdammers lagen,
werden ook daar diensten gehouden en wel in een cafézaal met hulpprediker Bartels als voorganger.
Het duurde niet lang of het gebied rond Groessen en Loo werd tot verboden gebied verklaard. De
diensten op verschillende locaties moesten worden gestaakt. De kerkenraad stelde nu ouderling Ellis
Cornelis Johan Sparenburg (1903-1983) aan voor de bemoeienissen met de gravers in Zevenaar en
ouderling Hendrik Gerritsen voor de gravers in Groessen. Ook besloot hij korte avonddiensten te
houden in het rooms-katholieke kostschoolgebouw aan de Babberichseweg, het Juvenaat, waar de
Duitsers gijzelaars en andere gevangenen ondergebracht hadden. Hulpprediker Bartels hield hier
enkele maanden achtereen iedere avond een dagsluiting, bestaande uit voorlezing uit de Bijbel, een
korte toespraak en een gebed. De predikanten van hier tewerkgestelden uit diverse plaatsen in het
land bezochten een of meerdere keren
de arbeiders uit hun gemeenten in hun
kwartieren en sliepen in het Juvenaat
enige nachten in het stro. Hulpprediker
Bartels bezocht dikwijls de zieken die in
het rooms-katholieke ziekenhuis en in
het Turmac-gebouw verbleven. In het
noodziekenhuis in de Turmac hield hij ’s
zondagsmorgens een korte kerkdienst.
Omdat er veel mensen stierven, moest
hij meer begrafenissen leiden dan gebruikelijk
in de gemeente. De begraafplaats
aan de Babberichseweg raakte vol.
De kerkenraad meldde op 5 februari aan
de classis: ‘De samenwerking met andere
8 W. de Kam, ‘Een maand arbeidsinzet in Zevenaar en omstreken’, in: Zevenaar 50 jaar bevrijd II, 33-34.