Protestants leven tijdens de Tweede Wereldoorlog - Protestantse ...

8
Het geweld van de geallieerden tegen de Duitsers ging onverminderd door. Op 17 september 1944,
de dag van de luchtlandingen van geallieerde legers rond Arnhem, volgde een aanslag op een grote
olie- en munitietrein: twaalf olietankwagons (120.000 liter benzine), vier wagons met blikken benzine
en zes wagons met munitie stonden in lichterlaaie. De strijd om de bruggen bij Nijmegen en
Arnhem brak in volle hevigheid los. Op het Zevenaarse station werden tientallen ‘Tigertanks’ gelost,
die ingezet werden in de strijd om de Over-Betuwe en Arnhem. Tijdens de rit door de Kerkstraat,
Marktstraat en Arnhemseweg naar het front brachten de zware gevechtwagens veel schade toe aan
wegen en trottoirs.
Voortdurend vonden er luchtaanvallen plaats. Op 24 september was er een bombardement
van het station en omgeving. Huize Mathena werd zwaar beschadigd. Op 26 september werd de
Turmac sigarettenfabriek gebombardeerd, op 4 oktober het belasting- en douanekantoor. Op 5 oktober
vloog een Canadese jager tegen de toren van de Sint Andreaskerk. De piloot verloor het leven.
De kerk werd ernstig beschadigd. Op 6 oktober werden drie bommenwerpers door Duits afweergeschut
uit de lucht gehaald. Op 7 oktober vlogen zo’n 1500 bommenwerpers over Zevenaar richting
Duitsland. Ze maakten Emmerich met de grond gelijk. Veel vluchtelingen uit Doornenburg trokken
door de Molenstraat. Bij de boterfabriek (waar nu de Pelgromhof is) werd melk uitgedeeld. Op 9
oktober trokken 146 zware en lichte tanks door de stad op terugreis naar Duitsland. Op 13 oktober
waren er weer veel troepenverplaatsingen, op 27 oktober vielen er granaten op ’t Griet, op 28 oktober
vlogen jachtvliegtuigen af en aan, op 2 november werd het Duitse douanekantoor met de
grond gelijk gemaakt, op 10 november vielen bommen in Ooij. Op 16 november ging het bericht van
huis tot huis dat alle inwoners van Zevenaar moesten evacueren naar Hummelo en vandaar naar
Friesland. Op 17 november keerden 800 trucks, 78 tanks, 31 wagens, 47 personenauto’s en 107 motoren
terug naar Duitsland. Het Loo, Groessen, Duiven en Westervoort werden ontruimd. Op 18 november
werd de evacuatie van Zevenaarders afgelast. Op 19 november kregen de inwoners van
Babberich, Ooij en Oud-Zevenaar te horen dat ze binnen vier dagen moesten evacueren.
De tewerkgestelden hadden het intussen zwaar te verduren. Ze moesten vaak op slecht schoeisel
een eind lopen om vervolgens iedere dag (dus ook ‘s zaterdags en ’s zondags) van 6.30 uur – 17.00
uur op de werkplek in weer en wind en schaars gekleed hun graafwerkzaamheden te verrichten terwijl
meermalen de granaten uit de geallieerde linie om hen heen vlogen. Degenen die van buitenaf
kwamen, werden ondergebracht in de sigarettenfabriek Turmac, op de bovenste verdieping van het
Juvenaat, in scholen, in boerderijen en bij particulieren. Wie bij een particulier was ondergebracht,
had geluk. Hij kon zich ’s avonds zo nodig opwarmen en op regendagen zijn kleren drogen. De
meesten hadden dit geluk niet. Ze kregen slecht te eten, moesten in een onverwarmde, vunzige,
tochtige ruimte slapen op (vaak vochtig) stro dat maar zelden ververst werd, en hadden na een regendag
geen andere keus dan de volgende morgen hun nog niet geheel droge kleren aan te trekken.
Ten gevolge hiervan kregen ze te maken met dysenterie, maagklachten, schurft, luis, reumatiek of
longontsteking. Zij die ziek waren, ontvingen geen eten en dat terwijl er elke dag brood en ander
eten overbleef dat op de mestvaalt werd gegooid.
De kerkdiensten op zondag gingen in deze tijd gewoon door, zij het dat ze soms zeer kort waren.
Alleen op 24 september 1944 was de dienst afgebroken toen vliegtuigen het vuur openden op een in
de stad staande tank, die daarop antwoordde. Maar weinig mensen gingen op zondag naar de kerk.
Op een enkele uitzondering na bleven de boerenfamilies geheel weg, overigens om begrijpelijke
redenen: regelmatig was er artillerievuur en vielen er slachtoffers; de mannen moesten graven aan
militaire verdedigingswerken; vrouwen en kinderen durfden niet op pad te gaan, omdat er veel
‘vreemd volk’ op de weg was. Omdat het gevaarlijk was met velen in één gebouw samen te komen,
werden er ook ‘huisgodsdienstoefeningen’ gehouden ten huize van vier ouderlingen. De zoon van ds.
Chris Bartels, Henk (1914-1983), die door de kerkenraad tot hulpprediker was benoemd waarschijnlijk
om uitzending naar Duitsland te voorkomen, maakte hiervoor een eenvoudige liturgie en een
preekschema. Na enige weken, toen de zondagen wat rustiger werden, werden de huisgodsdienstoefeningen
weer opgeheven. Het matige kerkbezoek van de gemeenteleden bleef bestaan. Dit werd
nog versterkt toen half november de bevolking van Groessen en Loo werd geëvacueerd, veel gezinnen
rondom het station vanwege de onbewoonbaarheid van hun huizen vertrokken en veel mensen
Ooij en Oud-Zevenaar elders een veilig heenkomen zochten. In totaal hadden nu ongeveer 70 gezinnen
de gemeente verlaten.
De kerkenraad was er niet gelukkig mee dat het aantal kerkgangers gestaag afnam. Ook betreurde
hij het dat de gravers ook ’s zondags moesten werken, en daarom ’s morgens niet naar de
kerk konden komen. Een van hen, W. de Kam, redacteur bij Het Stadsblad van Utrecht, miste, aldus