Protestants leven tijdens de Tweede Wereldoorlog - Protestantse ...

6
toe te zenden. Op 3 februari 1943 sprak de kerkenraad over de pastorale zorg aan evacués. Een dag
later hield hij een collecte voor in het buitenland te werk gestelde Nederlanders. Op 17 februari
1943 werd op de kerkenraadsvergadering een lijst van evacués voorgelezen. Daaruit bleek dat deze
overal verspreid woonden. Hen allen opzoeken was een groot werk. Op de het voorstel dat de ouderlingen
daarbij zouden helpen, bewaarde ieder het stilzwijgen. Op 17 maart was er een ‘begroetingsbijeenkomst
voor geëvacueerde ouderlingen’. Op 12 mei werd gebeden voor gezinnen die een
studerende zoon moesten missen. Op 15 mei kwam een brief ter sprake van de rijkscommissaris
over de instandhouding en het werk van geestelijken. Op 18 mei ging het gesprek over vrijstelling
van de geestelijkheid, op 19 mei over sterilisatie van Joodse burgers, op 10 augustus over de Nederlandsche
Arbeiddienst 4 , op 18 augustus over een brief van ds. Bartels over jongens in Duitsland, op
23 augustus over evacuatie van Nederlandse burgers ten behoeve van Duitse gezinnen uit getroffen
Duitse steden, op 26 oktober over een herderlijke schrijven van de synode aan de gemeente.
Voor ds. Bartels vormde de preek en het gebed het belangrijkste middel om te protesteren
tegen de ideologie en de daden van de bezetter en om de gelovigen te bemoedigen. Met overtuiging
las hij de kanselboodschap van de hervormde synode van oktober 1943 voor. In deze kanselboodschap
werd het nationaal-socialisme gekenschetst als heidense religie, aantrekkelijk voor de natuurlijke
mens, maar onverzoenbaar met het christelijk geloof. Veel gemeenteleden herontdekten verscheidene
Psalmen en gezangen die in een noodtoestand waren geboren. Zo zongen ze:
Geduchte God, hoor mijn gebeden,
strijd voor mijn recht en maak mij vrijdag
van hen die vol arglistigheden
gerechtigheid en trouw vertreden,
opdat mijn ziel Uw naam belij
en U geheiligd zij.
Op 24 januari en op 1 februari 1944 zochten kerkgangers bescherming tijdens een luchtalarm. Op 8
februari 1944 kwam ter sprake dat het verzenden van pakketten naar in Duitsland tewerkgestelde
gemeenteleden moeizaam verliep: de adressen wisselden wekelijks; postpakketten met levensmiddelen
werden dikwijls gestolen; en alleen de uitgever mocht nog drukwerken verzenden. De kerkenraad
besloot de tewerkgestelden het kerkkrantje te sturen en daarbij een deel van ‘De Groene Preken’
te voegen en een getypte of gestencilde brief van de dominee.
Ds. Chris Bartels, zijn zoon Henk en pastoor L.J.H. Teeuwen, die bevriend was met Bartels sr.,
werkten met elkaar samen in hun verzet tegen de nazi’s. Kardinaal Johannes (Jan) de Jong (1885-
1955), die samen met ds. Koeno Gravemijer (1883-1970) leiding aan het kerkelijk verzet tegen de
Duitse bezetter gaf, logeerde regelmatig op de pastorie. Henk Bartels was schakel in de spionagegroep
de ‘Zwitserse weg’ onder leiding van mr. Gerard Hendrik Slotemaker de Bruïne (1899-1976) te
Heemstede. Hij verzorgde de berichtendienst Nederland-Londen ten behoeve van de Nederlandse
regering in ballingschap en verspreide de verzetskrant Vrij Nederland. Pastoor Teeuwen sprak zich
voor de goede verstaander herhaaldelijk vrij openlijk uit tegen het nazisme en werd dan ook meermalen
door de Duitsers met huiszoekingen en ondervragingen lastig gevallen en met zware bestraffingen
bedreigd. Jan Willem Bartels (◦ 1931) die vaak bij de familie Bartels logeerde, berichtte me
daarover:
‘Voor zover mij bekend, was oom Chris als meester in de rechten ook ingeschreven bij de balie in Arnhem.
Althans, toen de pastoor van Zevenaar wegens een aantal uitlatingen tegen de bezetter voor de
rechter moest verschijnen heeft de dominee, in zijn hoedanigheid van mr. in de rechten hem verdedigd.
Kort daarna werd de pastoor vrijgelaten. Echter om 23 uur ging de spertijd in en de trein kwam
enkele minuten voor elf aan. Het was daarom voor de pastoor niet mogelijk zijn woning te bereiken
en enkele Duitse aanhangers stonden hem dan ook al nabij de Turmac in de Kerkstraat op te wachten.
4 De Nederlandsche Arbeidsdienst (NAD) was een eerst vrijwillige en later verplichte werkinzetdienst (Arbeitseinsatz)
voor mannen en vrouwen in Nederland in de Tweede Wereldoorlog. De synode van de Gereformeerde
Kerken stelde zich in december 1941 gereserveerd op: de kerkenraden moesten vrijwillige toetreding
tot de Arbeidsdienst ontraden, maar ‘hoe zij hebben te handelen met hen die daardoor in de grootste maatschappelijke
moeilijkheden zouden kunnen geraken, maar bij wie het ernstige voornemen leeft om zich door
de Arbeidsdienst niet te laten opvoeden, moet aan de prudentie van de kerkeraden worden overgelaten, die
elk geval op zichzelf moeten beoordelen. De synode van de Nederlandse Hervormde Kerk noemde in januari
1942 deelname aan de Arbeidsdienst onaanvaardbaar. Toen op 1 april 1942 het Arbeidsdienstplichtbesluit verscheen,
herhaalde de synode (op 21 april) haar standpunt: geen medewerking aan de Arbeidsdienst, dit ‘ongeacht
de maatschappelijke gevolgen.’