2rootje nr1.pdf - Katho

In de reeks:
A small step for a
human…
De kracht van de
natuur
De (W)onder -
waterwereld
Pas op voor de
schok!
IJzige tijden!
In dit nummer:
“A small step for a human…”
Jaargang 6 nr. 1 oktober 2009 Redactie: Carrein Nele
Fascinerend? Fascinerend!
“That‟s one small step for a man, but a giant leap for mankind.”
Met deze historische woorden ging Neil Armstrong
de wereld rond als “de eerste mens op de maan” én
met deze woorden geeft hij de aftrap van de nieuwe
jaargang van het 2-rootje, met als jaarthema
“Fascinerend? Fascinerend!”.
In dit eerste boekje verkennen we de sterrenhemel, die al eeuwenlang een bron
van fascinatie is voor jong en oud!
Astronomie 2
De hemel vanaf de aarde 3
Navigatie 5
Theorieën, theorieën 6
Over lenzen en spiegels 7
Vroeg, vroeger,… eerst: de oerknal 8
Onze sterrenstad 8
Baken van licht. 9
De planeten en hun manen 11
Vreemde snuiters 14
Op verkenning in de ruimte 15
Technische snufjes 18
Ruimtereizigers 19
Dankzij de ruimtevaart 20
Is daar iemand? 21
Bekende en minder bekende Belgen 22
Cult! 23
Wist je dat? 24
Uit Van Dale gegrepen... 25
Actief! 26
Ga eens een kijkje nemen in…! 27
Op de buis 29
Bestaansdimensies 30

Astronomie
De sterrenhemel is een bron van fascinatie. Dat blijkt uit de vele duizenden jaren waarin volkeren over de
hele wereld het heelal hebben bestudeerd. Enkele voorbeelden: de oude Grieken, de Babyloniërs en
verschillende indianenvolkeren. We weten dat de sterrenhemel bestudeerd werd door priesters uit Babylonië
en het Oude Egypte, maar waarschijnlijk gebeurde dat al veel vroeger.
De reden waarom de sterren bestudeerd werden, verschilt van volk tot volk.
Sommige volkeren … geloofden dat hun goden tussen de sterren woonden.
… bepaalden aan de hand van de sterren het begin en het einde van het landbouw
-seizoen.
… gebruikten de sterren als oriëntatie.
… waren gewoon nieuwsgierig.
Sterrenkunde is de oudste der wetenschappen. De schijnbare beweging van de zon, de beweging van de
maan en de vijf met het blote oog zichtbare planeten (= Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus)
intrigeerden vele mensen. De stille getuigen van de eeuwenlange studie van de sterrenhemel zijn nu nog
steeds in het landschap én het dagelijkse leven terug te vinden:
De Egyptenaren merkten al in 5000 v.C. op dat de heldere ster Sirius bijna gelijktijdig opkwam met de
zon in de periode voor de overstroming van de Nijl. Op die manier stelden ze een eenvoudige landbouwkalender
op. Dergelijke vaststellingen van regelmaat zorgden ervoor dat de mens in staat was eenvoudige
voorspellingen te doen.
Ook de Babyloniërs (Mesopotamië, 18de - 6de eeuw v.C) bestudeerden het heelal op zoek naar tekenen
die goede of slechte dingen voor het volk en de staat voorspelden. Dit was werk voor hun priesters. Ze
verdeelden hun week in 7 dagen en elke dag werd vernoemd naar één van de 7 hemellichamen.
De verdeling van 7 dagen in één week gebruiken wij nu nog.
Zo‟n 4000 jaar geleden geloofde men dat de stand van sterren en planeten het karakter en de toekomst
van mensen bepaalde. Wie veel ongeluk had, was onder een ongelukkig gesternte geboren. Dit bijgeloof
bleef eeuwenlang standhouden.
Ook nu nog wordt de nachtelijke hemel bestudeerd. Astronomen zijn nu in staat bepaalde gebeurtenissen
zoals zons– en maansverduisteringen, objecten die te zien zijn, overgangen… precies te voorspellen.
Noot: de sterrenhemel bekijken = kijken in het verleden.
Als wij naar de sterrenhemel kijken, kijken we in het verleden. Als je naar de maan kijkt, kijk je naar een
lichte bol. Vooraleer wij dat licht kunnen zien, moeten de lichtstralen van de maan tot ons oog reizen.
Omdat de maan niet zo ver van ons vandaan staat en licht zeer snel reist, duurt dat maar 1,3 seconden.
Op die manier zien we, wanneer we naar de zon kijken, die verder van ons verwijderd is dan de maan, het
licht dat 7 minuten geleden werd gezonden. Het licht dat van de dichtstbijzijnde ster komt, doet er meer
dan 4 jaar over om ons te bereiken! Op die manier kijken wij allemaal in het verleden!
Bronnen:
Williams, L. (1991). Uiterste grenzen – De Ruimte. Brussel: Artis-Historia.
Dejaiffe, R. (1997). De ruimte, we vliegen erin!. Brussel: Artis-Historia.
Kerrod, R. (2005) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Winkler Prins. (2006) Encyclopedie van het boek naar het web en weer terug. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Brennan, M. (1994). The Stones of Time.
2

De hemel vanaf de aarde
De vroege beschavingen bestudeerden de sterrenhemel op een behoorlijk primitieve manier: al hun
waarnemingen gebeurden met het blote oog en van op het aardoppervlak. Toch konden ze al heel wat
waarnemen: enerzijds zagen ze sterren die in een vast patroon aan de hemel staan, anderzijds zagen ze
sommige sterren die als het ware tussen die sterren heen reizen.
In de Griekse oudheid werden die “reizende” sterren planètes genoemd, wat zoveel betekent als
„zwerver‟. Het woord is afgeleid van het Griekse woord „ronddolen‟ en werd vooral gebruikt bij het
beschrijven van een kudde vee. Die planètes die de Grieken konden waarnemen kennen wij nu beter als
de planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Uranus.
De vaste patronen die de Oude Grieken waarnamen gaven ze een naam: de sterrenbeelden. De Oude
Grieken kenden er 48. Wij kennen 88 sterrenbeelden en gebruiken nog steeds de oude namen die de
Grieken gaven, weliswaar vertaald in het Latijn.
Sterrenbeelden lijken vaste patronen te zijn van sterren die als
groep door de ruimte bewegen. Toch is dit niet zo: de verschillende
sterren binnen één sterrenbeeld liggen in werkelijkheid op sterk
verschillende afstanden van de aarde. We zien ze vanaf de aarde
gewoon als een groep aan de hemel staan, maar ze reizen zelfs in
een verschillende richting doorheen de ruimte. We zien ze niet
bewegen, want ze staan te veraf. Maar geleidelijk, en dan spreken
we over een periode van tienduizenden jaren, zullen onze sterrenbeelden
volledig vervagen uit de nachtelijke hemel.
De sterrenbeelden die we bij ons kunnen zien, zijn niet dezelfde die te zien zijn in bijvoorbeeld Australië.
Net zoals we een noordelijk en zuidelijk halfrond hebben, bestaat er ook zoiets als een noordelijk hemel-
en zuidelijk hemelhalfrond.
Noordelijk hemelhalfrond
In ons noordelijk hemelhalfrond is de belangrijkste ster de Poolster. In tegenstelling tot wat algemeen
bekend is, is de Poolster niet de helderste ster aan het noordelijk hemelhalfrond: meer dan 50 sterren zijn
helderder of vergelijkbaar in helderheid! Wat wel speciaal is aan deze ster: ze ligt ongeveer in de
hemelnoordpool, waardoor ze een handig oriëntatiemiddel is.
Het bekendste sterrenbeeld aan de noordelijke hemel is de Grote Beer.
Wij kennen de Grote Beer als 7 sterren die samen precies een steelpan
vormen, maar eigenlijk bestaat het oude sterrenbeeld van de Grote Beer
uit meerdere sterren. Er zijn er 21 in totaal die ook de kop en poten vormen
van de beer, zoals hiernaast te zien op de tekening.
De Grote Beer is eeuwenlang een wegwijzer geweest voor de scheepvaart.
Dat komt omdat de 2 helderste sterren van de Grote Beer naar de Poolster
wijzen, die deel uitmaakt van de Kleine Beer. (meer informatie: Actief!)
3

Zuidelijk hemelhalfrond
Twinkle, twinkle, little star…
In het zuidelijke hemelhalfrond is er jammer genoeg geen ster zoals
onze Poolster. Toch baseerden zeelieden zich op de sterrenhemel om te
navigeren. Ze maakten daarbij gebruik van het Zuiderkruis. Dit
sterrenbeeld is weliswaar klein, maar toch is dit het meest bekende van
de zuidelijke sterrenhemel. De lange as van het Zuiderkruis wijst bijna
direct naar de Zuidpool.
Wanneer je naar de sterrenhemel kijkt, zie je soms sterren twinkelen. Het fonkelen van sterren is in
realiteit slechts een illusie: op dezelfde manier zoals water het licht buigt, doet onze atmosfeer net
hetzelfde met het licht van de sterren. Dat verklaart het fonkelen nog niet: het licht wordt gebogen door
de atmosfeer en door de bewegingen van de lucht in de atmosfeer verandert de manier van buigen
constant. Met als gevolg dat het van op de aarde lijkt alsof de sterren twinkelen. Sterren lijken dus meer
te fonkelen tijdens een winderige nacht. Ook wanneer ze dicht aan de horizon te zien zijn, lijken ze meer
te twinkelen: je ziet het licht dan door een dikkere laag atmosfeer/lucht, waardoor meer veranderingen
van buiging mogelijk zijn.
Je kan dit principe makkelijk aantonen met een muntje in een schaaltje water. Wanneer je wat beweging
in het water brengt, lijkt het muntje te bewegen, ook al blijft het op de zelfde plaats liggen onderaan het
schaaltje. Dit komt ook door veranderingen van lichtbuiging.
Bronnen:
Bennett, J., Donahue, M., Schneider, N. & Voit, M. (2008). The Cosmic Perspective (Fifth Edition). San
Francisco: Pearson Education.
Kerrod, R. (2001) Hemel bij nacht – Sterrengids, AB Hedel: Libero.
Boekje Pienter (s.d.) Kleine Beer, Internet, 5 september 2009, (http://www.boekje-pienter.nl/html/k.htm)
4

Navigatie
Zoals hierboven vermeld, werden de sterren vroeger gebruikt als navigatiemiddel. Daarvoor werden
verschillende hulpmiddelen ontworpen. Enkele voorbeelden:
Het astrolabium
Het astrolabium is een instrument om aan de hand van de hemellichamen de
juiste locatie en tijd te bepalen. Het werd voor het eerst gemaakt in de 4 de eeuw
n.C. Het is de voorloper van de moderne planisfeer.
De Jacobsstaf
Een meetinstrument uit de 17 de eeuw, waarmee je onder andere tijdens de
navigatie op zee de huidige breedtegraad kan berekenen. Het bestaat uit een
stok van ongeveer één meter lang met daarop een schaalverdeling. Dwars op
de stok is een tweede stok bevestigd, die heen en weer kan schuiven. Werkwijze:
je houdt de stok aan je gezicht en kijkt afwisselend naar de horizon en
het hemellichaam waarvan je de hoek wil meten. Wanneer je nu de dwarse
stok zodanig schuift dat hij net tussen de horizon en het hemellichaam past,
kan je de hoek aflezen. Met dit instrument is het ook mogelijk om de hoogte
van iets te meten.
Het kwadrant
Een meetinstrument dat gebruikt werd om de breedtegraad waarop je je bevond te bepalen.
Men kon dat berekenen door de hoogte van de Poolster te meten. Het instrument is
vergelijkbaar met de Jacobsstaf.
Een sextant
Een navigatiemiddel dat vooral gebruikt wordt in de zeevaart om de
hoek tussen een hemellichaam en de horizon te meten. Werd
uitgevonden begin 17 de eeuw. Wanneer je de hoek gemeten hebt en
weet wat de datum en het uur is, dan kan je berekenen op welke
hoogtelijn je je bevindt. De resultaten zijn het nauwkeurigst als de
hoek van de zon en de horizon gemeten wordt wanneer de zon zich
op zijn hoogste punt bevindt. ‟s Nachts kan men “poolshoogte nemen”,
door de hoogte van de Poolster te meten. Dit werd algemeen
in gebruik genomen, omdat het een veel grotere nauwkeurigheid
heeft dan de Jacobsstaf of het astrolabium.
De planisfeer
Planisfeer betekent letterlijk „hemelplein‟. Hij werd voor het eerst gemaakt in de 17 de
eeuw en is een hulpmiddel bij het herkennen van sterren en sterrenbeelden.
(meer hierover: Actief!)
Bronnen:
Kerrod, R.. (2001). Hemel bij nacht - Sterrengids. Hedel: Libero.
Albers, F.J. (13 december 2003). Het Astrolabium. Internet, 30 augustus 2009 (http://www.kennislink.nl/
publicaties/het-astrolabium)
5

Theorieën, theorieën...
De studie van de sterren stelde de mens voor een probleem: de mens zag de sterren van op de aarde, maar
kon het geheel van het universum niet overzien. Toch probeerden wetenschappers zich een beeld te
vormen van hoe de verschillende planeten en sterren zich tegenover elkaar gedroegen. Verschillende
ontdekkingen leverden een bijdrage tot de evolutie van die theorieën.
Ptolemaeus
De eerste voorstelling wordt het ptolemeïsche wereldbeeld genoemd, vernoemd naar
de Griekse wetenschapper Ptolemaeus. Hij was de laatste grote klassieke astronoom.
In de 1 ste eeuw na Christus kwam hij tot de conclusie dat de aarde centraal stond in
het universum. De zon, de maan en de vijf toen waarneembare planeten cirkelden om
de aarde heen. Het geheel zat in een bol van onbeweeglijke sterren. Hij kwam tot dit
besluit omdat hij alle hemellichamen een boog zag beschrijven aan de hemel, waaruit
logischerwijs volgt dat ze allen om de aarde heen draaien. Het beeld van het heelal
met de aarde centraal werd algemeen verspreid en eeuwenlang geloofd.
Nicolaus Copernicus
Nicolaus Copernicus, een Pools astronoom, lanceerde in de 16 de eeuw een nieuwe
theorie, waarin hij bewees dat de aarde, samen met de andere planeten, rond de zon
draait. Zijn theorie werd zeer negatief ontvangen, vooral de kerk protesteerde
hevig. Zijn theorie werd als fout bestempeld en de kerk zorgde ervoor dat de
theorie niet verspreid werd.
Galileo Galilei
Deze Italiaanse wetenschapper was de eerste die de sterrenhemel bestudeerde
met een telescoop. Aan de hand van observaties kwam hij tot de conclusie dat
Copernicus gelijk had: de aarde draait rondom de zon. Ook hij werd door de
kerk het zwijgen opgelegd.
Johannes Kepler
Hij stelde het eerste accurate model van het zonnestelsel
op. Hij bewees aan de hand van drie wetten
dat de planeten in een elliptische baan om de zon
heen draaien. Sinds dit moment wordt de theorie
van Copernicus als correct aangezien.
Bronnen:
Kerrod, R.. (2003) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Lannoo (2003). De grote geïllustreerde gezinsencyclopedie: wetenschap. Tielt: Lannoo.
Weet je dat al? De aarde en het heelal. (s.d). Aartselaar: Zuidnederlandse Uitgeverij N.V.
6

Over lenzen en spiegels...
Hoewel je met het blote oog al enorm veel sterren kan waarnemen, zijn onze
ogen eigenlijk geen goede instrumenten om de sterren te bestuderen. Ons oog
heeft maar een kleine opening (= de pupil), waardoor het licht van de sterren
naar binnen valt.
Om meer te kunnen waarnemen moeten we meer licht kunnen verzamelen. Begin 17 de eeuw kwam de
Italiaanse wetenschapper Galileo Galilei met de oplossing. Hij bestudeerde de hemel voor het eerst met
behulp van een telescoop, die een grotere opening heeft dan ons oog en dus meer licht kan opvangen.
De telescoop die Galileo ontwierp heet een refractortelescoop. (refractie = lichtbreking) Dit soort
telescoop werkt via hetzelfde principe als ons oog: hij heeft 2 lenzen, het objectief en het oculair. Het
objectief, dat vooraan zit, vangt het licht en vormt een beeld. Dat beeld kan met het oog bekeken worden
door het oculair. De refractortelescoop wordt praktisch enkel nog gebruikt door amateurastronomen.
7
Refractortelescoop
Midden 17 de eeuw ontwierp Isaac Newton de eerste reflectortelescoop. Deze
telescoop vormt een beeld, door het licht via spiegels te reflecteren. Ze
verzamelen het licht in hun holle hoofdspiegel onderaan. Die reflecteert het licht
naar een kleine vlakke vangspiegel, die het licht dan weer naar het oculair
weerkaatst. Sommige amateurastronomen maken gebruik van een dergelijke
reflectortelescoop, met een hoofdspiegel met een doorsnede van 20 cm. Toch
wordt dit type vaker gebruikt door professionele astronomen.
Bekende voorbeelden van deze reflectortelescoop zijn de twee Keck-telescopen
van Mauna Kea. Deze twee telescopen zijn gebouwd in 1993 en 1996 en hebben elk
een doorsnede van 10 m. Tot 2005 waren ze daarmee de grootste optische
telescopen. Hun hoofdspiegel bestaat uit 36 kleinere spiegels die via honingraatstructuur
bij elkaar zitten. Wanneer beide telescopen samen worden gebruikt,
spreekt men van een “VLT” of een “very large telescope”. Samen kunnen ze beelden produceren die net zo
gedetailleerd zijn als de beelden van de Hubble Space Telescope!
Tot nu toe hebben we het enkel gehad over optische telescopen: telescopen die enkel het zichtbare licht
opvangen. Daarnaast zijn er een reeks telescopen ontwikkeld die ook de andere lichtfrequenties, zoals infrarood
en ultraviolet, kunnen weergeven. Enkel het zichtbare licht, een deeltje van het infrarode licht
en radiostraling kunnen worden waargenomen op het aardoppervlak, andere moeten worden waargenomen
van op zeer grote hoogte of vanuit de ruimte. De Hubble-telescoop kan bijvoorbeeld naast het
zichtbare licht ook infrarood en ultraviolet waarnemen.
Bronnen:
Winkler Prins encyclopedie (2006) Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Kerrod, R. (2001). “Hemel bij nacht – Sterrengids”, AB Hedel: Libero.
Kerrod, R. (2005). “Het heelal” (Ooggetuigen), Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Bennett, J., Donahue, M., Schneider, N. & Voit, M. (2008). The Cosmic Perspective (Fifth Edition). San
Francisco: Pearson Education.

Vroeg, vroeger,… eerst: de oerknal.
We weten al heel wat over het heelal en door onderzoek komen we steeds meer te weten. Toch is er één
vraag waarop de wetenschap waarschijnlijk nooit met zekerheid zal kunnen antwoorden: waar komt het
heelal vandaan?
Wetenschappers hebben wel een idee over het ontstaan: algemeen wordt aangenomen
dat het allemaal begon met een „big bang‟. De Big Bang is de Engelse
benaming voor het startpunt van het uitdijende heelal. Op dat moment
ontstonden de elementaire deeltjes, waaruit nu planeten, sterren,... gevormd zijn.
De Big Bang vond volgens schattingen zo‟n 13,7 miljard jaar geleden plaats. Voor
deze oerknal was er niets, alles begint hier.
Kunnen wetenschappers deze theorie bewijzen? De theorie lijkt bevestigd te worden door de warmtestraling
in het heelal. Ook de observatie van de sterrenstelsels lijkt deze theorie te bevestigen. Maar echt
zeker zijn ze niet: er bestaan jammer genoeg geen video-opnames uit die tijd...
Als er een begin is aan het heelal, is er dan ook een einde? Een antwoord op deze vraag heeft de
wetenschap vandaag nog niet klaar. Ze hebben wel verschillende vermoedens, maar kunnen die nog niet
bewijzen. We weten wel dat het heelal „uitdijt‟. Met andere woorden het wordt steeds groter en leger.
We kunnen het heelal vergelijken met een krentenbrood: wanneer je krentenbrood maakt, dan zitten de
krenten dicht bij elkaar in het deeg. Bak je het brood, dan wordt het brood groter en komen de krenten
verder van elkaar te zitten. Met het heelal is dit net zo: de planeten komen steeds verder van elkaar te
liggen. Planeten, melkwegen,… bewegen met een enorme snelheid van elkaar af of naar elkaar toe. Die
snelheid is zodanig groot dat wij die helemaal niet kunnen voelen.
Bronnen:
Garlick, M. A. (2007) Geïllustreerde Atlas van het Universum. Tielt: Uitgeverij Lannoo.
Kerrod, R. (2003) Ooggetuigen – Het Heelal., Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Lannoo (2003). De grote geïllustreerde gezinsencyclopedie: wetenschap. Tielt: Lannoo.
Onze sterrenstad
Stel je een stad voor met miljarden sterren.. Wij wonen in zo‟n stad: elke ster die je „s nachts aan de hemel
kan zien, behoort tot die stad: de Melkweg. En ons zonnestelsel is maar een heel klein deeltje daarvan!
De Melkweg is eigenlijk een sterrenhoop. Die
sterren vormen samen een spiraal, met in het
midden precies een bol. Wanneer het heel helder is
„s nachts kunnen we soms een deel ervan zien,
precies alsof iemand met melk gemorst heeft aan de
hemel…!
Onze reusachtige sterrenstad is op zijn beurt maar een heel klein stukje van het heelal: er bestaan nog
miljarden andere melkwegstelsel, die allen uit miljarden sterren bestaan!
Het melkwegstelsel dat het dichtst bij het onze ligt is het Andromeda-melkwegstelsel.
Bronnen:
Harris, N. (1999) De ongelofelijke reis naar de planeten.’ Amsterdam: De Lantaarn.
8

Baken van licht
Verhaal: De maan en de zon
Ooit, heel lang geleden, waren de Zon en de Maan verliefd. Ze hielden zó veel van elkaar dat ze
besloten te trouwen.
Het duurde niet lang of ze kregen een baby, die ze Aarde noemden. Maar de ouders maakten altijd
ruzie: de Maan zei tegen de Zon dat ze niet zo heet moest zijn en de Zon zei tegen de Maan dat hij
niet zo koud moest zijn! Ze besloten te scheiden.
Maar dat loste niet veel op: ze wilden allebei Aarde houden. Toen ze maar niet tot een akkoord
konden komen, brachten ze een bezoek aan Donder, want die had meestal wel een oplossing. Donder
zei tegen de Zon dat zij van „s ochtends tot „s avonds voor Aarde mocht zorgen en de Maan moest
„s nachts over Aarde waken. En sindsdien is het altijd zo geweest: overdag houdt de Zon een oogje in
het zeil, „s nachts waakt de Maan over ons. En af en toe, wanneer de Maan het te druk heeft, schijnen
zijn zussen, de sterren, op de Aarde...
De zon is één van de opvallendste lichamen aan onze hemelkoepel. Ze is de ster in het centrum van ons
zonnestelsel. Voor ons lijkt de zon veel groter dan alle andere sterren: dat komt omdat ze veel dichter bij
de Aarde staat.
Dankzij de zon kunnen wij „s nachts onze maan waarnemen: de maan kan zelf geen licht uitstralen, maar
weerkaatst het licht van de zon!
Even alle informatie over de zon op een rijtje:
Waar komt de warmte en het licht van de zon vandaan?
De zon is eigenlijk een natuurlijke kerncentrale. In de kern vindt een ingewikkeld proces plaats dat
kernfusie heet. Tijdens dat proces komt enorm veel energie vrij. En die energie zien en voelen wij als
zonlicht en zonnewarmte!
Waarom kleurt de zon soms rood als ze ondergaat?
Het licht van de zon is „wit licht‟. Dit licht bestaat uit verschillende lichtgolven, maar wij kunnen dat
verschil niet zien. Die lichtgolven hebben allemaal een verschillende lengte. Wanneer licht op iets botst,
worden die lichtgolven weerkaatst én gescheiden van elkaar, waardoor ons oog verschillende kleuren ziet.
Als de zon „s avonds laag staat, valt haar licht zeer schuin op de aarde, waardoor het een lange weg door
luchtlagen moet afleggen en op dus meer dingen botst. De „rode‟ lichtgolven zijn de langste, waardoor ze
het minst afgebogen worden en ons het best kunnen bereiken. De zon lijkt dan rood, maar ze is het niet!
9

De zon bekijken?
Wie de zon wil bekijken, moet zijn ogen beschermen. Het zonlicht is namelijk
te sterk voor onze ogen: wie toch zonder bescherming in de zon kijkt,
beschadigt zijn ogen onherstelbaar! Daarom werden speciale filters
ontworpen.
Wat kunnen we zien aan de zon?
Het oppervlak van de zon noemen we de fotosfeer. Die is niet helemaal egaal:
soms zijn er zwarte, koelere vlekken te zien op de zon: de zonnevlekken.
De aarde is altijd mooi rond vanuit de ruimte gezien. Bij de zon is dit niet
altijd zo: soms schieten er grote bogen van vuur de ruimte in: de
protuberanties. Het lijken net tongen van vuur.
De corona is een deel van de zon dat enkel tijdens een zonsverduistering
zichtbaar is: de hete atmosfeer rond de zon. Tijdens een verduistering is die
te zien als een gloed rondom de verduistering.
Als de zon verdwijnt...
Aan onze hemel lijken de zon en de maan even groot. Wanneer de maan pal tussen de zon en
de aarde komt te staan, spreken we van een zonsverduistering of eclips. Het zonlicht kan de
aarde even niet meer bereiken.
De schaduw bedekt niet de hele aarde. In een bepaalde zone wordt het helemaal donker, dit
gebied noemen we de kernschaduw. In deze zone kan je een volledige zonsverduistering
zien.
Daaromheen ligt een zone waar de verduistering gedeeltelijk kan worden waargenomen, dit heet de bijschaduw.
Deze gedeeltelijke verduistering ziet er grappig uit: het lijkt alsof er een hap uit de zon genomen
is!
Wanneer je je buiten deze 2 gebieden bevindt, kan je niets zien van de verduistering.
Geen twee zonsverduisteringen zijn dezelfde. Dit heeft te maken met de afstanden tussen de zon, maan en
aarde. Soms bedekt de maan de hele zonneschijf, bij andere verduisteringen is er nog een lichtende ring.
rondom de maan: een ringvormige verduistering.
Voor de eerstvolgende volledige zonsverduistering in ons land moeten we wachten tot 2090!
Volledige verduistering Gedeeltelijke verduistering Ringvormige verduistering
Bronnen:
Bennett, J., Donahue, M., Schneider, N. & Voit, M. (2008). The Cosmic Perspective (Fifth Edition). San
Francisco :Pearson Education.
Kuiper, J. & Otten, H. (1999). Zonsverduistering – De eclips van 11 augustus 1999. Den Haag: ANWB.
Bourgeois, P. (2006) Reis door het heelal: de Zon. Twente: NBD Biblion Publishers
10

De planeten en hun manen
Zoals eerder gezegd kunnen we 5 planeten met het blote oog waarnemen, namelijk: Mercurius, Venus,
Mars, Jupiter en Saturnus. Pas eind 18 de eeuw werd een eerste aanwijzing gevonden dat er meer dan 5
planeten bestonden. Sir William Herschel dacht eerst een nieuwe komeet ontdekt te hebben, maar later
zou dit de planeet Uranus blijken te zijn. Omdat Uranus niet de voorspelde baan volgde, concludeerde
men dat ze daarvan afweek door de aantrekkingskracht van een onbekende planeet. Een halve eeuw later,
in 1846, werd Neptunus ontdekt.
We kunnen de planeten vergelijken met mensen, ze hebben elk hun eigen karakter en uitzicht. Hieronder
volgt een identiteitskaart per planeet, in volgorde vanaf de zon.
Grootte +/- even groot als de aarde
Grootte de kleinste planeet in ons zonnestelsel: zijn diameter is drie
keer kleiner dan die van de aarde.
Oppervlak Algemeen: kaal, rotsachtig, overdekt met kraters. Hij lijkt
sterk op onze maan.
Genoemd naar? De Romeinse boodschapper-god.
Typisch kenmerk geen atmosfeer, waardoor er nooit een blauwe hemel te zien
is: overdag is de hemel zwart en kan je sterren zien!
Dag één dag op Mercurius is ongeveer gelijk aan 58 dagen op
aarde
Temperatuur Omdat de planeet zo dicht bij de zon staat, kan het er zeer
warm worden overdag. Anderzijds koelt het enorm af tijdens
de nacht.
Manen Geen.
Oppervlak In tegenstelling tot wat haar naam doet vermoeden, is deze
planeet waarschijnlijk één van de meest agressieve in ons
zonnestelsel. Haar atmosfeer bestaat uit druppels zwavelzuur
en de luchtdruk op de planeet is enorm. De planeet is
bezaaid met vulkanen, lavastromen, kraters,…
Genoemd naar? De Romeinse liefdesgodin
Typisch kenmerk ‟s Nachts kunnen wij Venus vaak zien, als helderste
hemellichaam na onze Maan.
Dag Één dag op Venus duurt op aarde 243 dagen!
Temperatuur De temperatuur is er gemiddeld 490°C!
Manen geen
Grootte 12.756 km doorsnede.
Oppervlak Het opvallendste kenmerk van de aarde is zijn blauwe
kleur, door het vele water dat aan de oppervlakte zit.
Ook het groen van de bossen zijn uniek in het zonne-
stelsel.
Typisch kenmerk Rondom de planeet ligt een atmosfeer en een ozonlaag
die de schadelijke straling van de zon tegenhoudt en ook
zorgt dat het op aarde niet te warm of te koud wordt.
Enkel op aarde komt er leven voor!
Manen De maan.
11

Grootte Ongeveer half zo groot als de aarde.
Oppervlak Vulkanen, ravijnen, bergen, droge rivierbeddingen,… De
polen van Mars zijn witgekleurd: ook Mars heeft
ijskappen!
Genoemd naar? De Romeinse oorlogsgod
Typisch kenmerk Zeer typisch voor de planeet Mars is zijn rode kleur,
vandaar zijn bijnaam “De Rode Planeet”.
Dag Één dag op Mars is ongeveer gelijk aan één dag op de
aarde.
Leven? Van Mars werd lange tijd gedacht dat er leven op
voorkwam, maar daar is nog geen bewijsmateriaal voor
gevonden.
Manen Mars heeft 2 manen: Phobos en Deimos. Ze hebben
beide de vorm van een aardappel en zijn waarschijnlijk
asteroïden die door Mars’ zwaartekracht zijn
„gevangen‟.
Tussen Mars en Jupiter, de eerstvolgende planeet op zo‟n 550 miljoen kilometer afstand, bevindt zich de
Asteroïdengordel. Deze gordel bestaat uit zo‟n 4000 asteroïden, waarvan de grootste de naam Ceres
krijgt. (meer info zie „Vreemde snuiters‟)
Grootte De grootste planeet van ons zonnestelsel. De diameter
van Jupiter is meer dan 10 keer zo groot als die van de
aarde!
Oppervlak Jupiter heeft geen vast oppervlak. De kleuren die wij
kunnen waarnemen zijn afkomstig van stormen en
„wolken‟ die rond de planeet razen.
Genoemd naar? De Romeinse oppergod.
Typisch kenmerk Op foto‟s van Jupiter kunnen we altijd de ‟Grote Rode
Vlek‟ waarnemen. Deze vlek is een storm die al ruim 300
jaar woedt. De storm is zó omvangrijk, dat de aarde er 3
maal in zou passen! Jupiter is omringd door ringen van
stofkorrels, maar die zijn zo vaag dat ze voor ons amper
zichtbaar zijn.
Dag Één dag op Jupiter is gelijk aan iets minder dan 10 uren
op de Aarde.
Temperatuur? -150°C.
Manen Jupiter heeft 16 manen. De 4 grootste zijn Io, Europa,
Ganymedes en Callisto.
Grootte De diameter van Saturnus is 10 keer zo groot als die van de
aAarde!
Oppervlak Saturnus heeft geen vast oppervlak. Ook hier kunnen
stormen ontstaan, maar niet zo groot als die op Jupiter.
Genoemd naar? De Romeinse god voor de landbouw.
Typisch kenmerk Saturnus is herkenbaar aan de ringen die hij om zich heen
heeft. Die ringen bestaan uit ijs– en steenblokken.
Dag Één dag op Saturnus duurt iets langer dan 10 uren op de
aarde.
Temperatuur? -180°C.
Manen Saturnus heeft 18 manen. De bekendste daarvan is Titan.
12

Grootte Uranus‟ diameter is ongeveer 4 keer zo groot als die van de
aarde. Uranus is bijna even groot als Neptunus.
Genoemd naar? De Griekse god van de hemel.
Typisch kenmerk Uranus heeft een ijsblauwe kleur. Het is de planeet van de
hemelse rust: op de andere planeten wervelen er stormen,
terwijl het op Uranus windstil lijkt te zijn. Uranus heeft
eveneens 11 zwakke ringen, maar die zijn zo dun, dat ze
praktisch niet te zien zijn.
Dag Één dag op Uranus duurt iets meer dan 17 uur op de aarde.
Temperatuur? -210°C.
Manen Uranus heeft 15 manen, waarvan Ariël de grootste is.
Grootte Neptunus‟ diameter is ongeveer 4 keer zo groot als die
van de aarde. Neptunus is ongeveer even groot als
Uranus.
Oppervlak Neptunus heeft geen vast oppervlak. De planeet wordt
eveneens geteisterd door reusachtige stormen.
Genoemd naar? De Romeinse god van de zee.
Typisch kenmerk Neptunus is de blauwste planeet in ons zonnestelsel. Ook
Neptunus is omringd: 4 vage ringen van ijsbrokken.
Dag Één dag op Neptunus duurt iets langer dan 16 uur op
aarde.
Temperatuur? -220°C
Manen Neptunus heeft 8 manen, waarvan Triton de grootste en
bekendste is.
Geheugensteuntje om de volgorde te onthouden:
Mercurius - Venus - Aarde - Mars - Jupiter - Saturnus - Uranus - Neptunus.
Meestal Verkopen de Acht Marsmannetjes Jullie Slechte UFO‟s Niet.
Maak Van Acht Meter Japanse Stof Uw Nachtkleed.
Wat met Pluto?
Vroeger kende iedereen het rijtje van 9 planeten in ons zonnestelsel uit het hoofd:
Mercurius, Venus, aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto.
Maar sinds 2006 behoort Pluto niet meer tot dit rijtje. Er was al langer discussie rond Pluto. Maar toen
wetenschappers nog andere hemellichamen ontdekten in zijn buurt, waarvan sommigen groter dan Pluto
zelf, beslisten ze dat Pluto geen planeet is. Hij behoort nu tot de familie van de ijsdwergen.
Bronnen:
Harris, N. (1999) De ongelofelijke reis naar de planeten.’ Amsterdam: De Lantaarn.
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, Katho Reno, 2007.
Thinkquest (s.d.) Ons Zonnestelsel. Internet, 7 september 2009 (mediatheek.thinkquest.nl/~jr021/
zonnestelsel/home.htm)
13

Vreemde snuiters
Naast de zon, de planeten en de sterren kan je nog heel wat vreemd volk tegenkomen in de ruimte.
Sommige van die vreemde snuiters zijn uiterst onschadelijk, anderen hebben dan weer minder goede
bedoelingen! Ontdek zelf maar...
De asteroïden
Asteroïden zijn het best te omschrijven als enorme steenbrokken vol met kraters. Het
zijn brokstukken van kleine planeten, die waarschijnlijk bij het ontstaan van het
zonnestelsel tegen elkaar gebotst zijn door de aantrekkingskracht van Jupiter. De
meeste bevinden zich dus in een gordel tussen Mars en Jupiter. De grootste bekende
asteroïde draagt de naam Ceres. Deze asteroïden botsen nog geregeld met elkaar:
daardoor ontstaan nog kleinere objecten, de meteoroïden.
De meteoroïden
Dit zijn de kleine broertjes van de asteroïden. Sommige van deze meteoroïden worden gevangen door de
aantrekkingskracht van een planeet. Wanneer zo‟n stuk steen de dampkring binnenkomt, wordt de lucht
voor de steen samengedrukt en heet door de snelheid, waardoor de lucht vuurvat en de steen opbrandt.
Een dergelijke steen noemen we een meteoor of vallende ster. Wanneer de
steen niet volledig opbrandt en op het aardoppervlak inslaat, noemen we het
een meteoriet. Op de plaats van de inslag ontstaat een krater. Sommige mensen
zijn bang dat er ooit een enorme meteoriet zal inslaan, waardoor al het leven
op aarde zal uitsterven. Waarschijnlijk veroorzaakte een gelijkaardige gebeurtenis
zo‟n 65 miljoen jaar geleden het uitsterven van de dinosaurussen.
De kometen
Dit zijn de echte reizigers van ons zonnestelsel. Ze beschrijven een enorme, ellipsvormige baan om de
zon.
Een komeet bestaat uit een stofklomp van enkele kilometers doorsnee. Daarnaast
heeft hij, wanneer hij in de buurt van de zon komt, 2 staarten van enkele honderd
miljoen kilometer lang! Die staarten bestaan uit gas en smeltend waterijs, door de
warmte van de zon. Aan dit fenomeen dankt de komeet zijn bijnaam: staartster. Je
kan ze soms zien aan de nachtelijke hemel, als een lichtveeg.
Bekende kometen zijn Halley, vernoemd naar zijn ontdekker, en Hale-Bopp. De Engelse sterrenkundige
Edmund Halley was de eerste die inzag dat kometen om de zoveel jaar terugkeren. Zijn komeet uit 1682
was exact dezelfde als de komeet die in 1607 waargenomen was! Elke 76 jaar vereert de komeet Halley
ons met een bezoek. Dit voor het laatst in 1986, waardoor ze opnieuw verwacht wordt in 2061.
De zwarte gaten
Dit zijn waarschijnlijk de meest vreemde verschijnselen in de ruimte.
Een zwart gat is net een draaikolk in de ruimte: de enorme zwaartekracht
ervan zuigt alle materie in zijn nabijheid naar binnen. Het is
een steile, bodemloze put, waaruit zelfs licht niet kan ontsnappen!
Zo‟n zwart gat ontstaat soms wanneer een ster sterft.
Bronnen:
Harris, N. (1999) De ongelofelijke reis naar de planeten.’ Amsterdam: De Lantaarn.
Kerrod, R. (2003) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
14

Op verkenning in de ruimte
Van op de aarde kunnen we heel wat zien en onderzoeken rond het heelal, maar onze dampkring houdt
veel straling (en dus ook informatie) tegen. Om meer te weten te komen, moest de mens dus de veilige
dampkring verlaten en letterlijk een reis maken tussen de hemellichamen. De ruimtevaart is een recent
gegeven: het ontstond pas in de 2 de helft van de 20 ste eeuw.
Hier volgt een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen in iets meer dan 50 jaar ruimtevaart:
wanneer? wie? wat?
4 oktober
1957
USSR
1957 USSR
De eerste lancering van een satelliet rond de aarde: de Spoetnik I. Deze
eerste satelliet had ongeveer de grote van een basketbal.
Lancering van Spoetnik II, nu met de hond Laika aan boord. Laika stierf
tijdens de vlucht, maar dat werd door de Russen ontkend.
Omdat de USSR al 2 succesvolle lanceringen had gedaan en Amerika niet
wou onderdoen, ontstond een soort van ruimtewedloop. Er werden steeds
meer lanceringen uitgevoerd, waarvan er enkele succes kenden, andere dan
weer niet:
januari 1958 NASA
De eerste Amerikaanse satelliet, de Explorer 1, wordt succesvol gelanceerd
van op Cape Canaveral in Florida. In deze satelliet waren voor het eerst wetenschappelijke
instrumenten aan boord.
7 oktober 1959 USSR De sonde Luna 3 maakt de eerste foto van de achterkant van de maan.
1959 NASA
1961 USSR
Joeri Gagarin
1963 USSR
1968 NASA
21 juli 1969 NASA
Eerste succesvolle vlucht met levende wezens aan boord: in de Mercury-
Redstone satelliet overleven 2 aapjes een reis naar de ruimte.
Joeri Gagarin maakt als eerste mens een reis naar de ruimte met de Vostok
1. De lancering vond plaats in Kazakstan op de basis van Bajkonoer.
Opnieuw waren de Russen Amerika voor. Rusland was ervan overtuigd de
ruimtewedloop gewonnen te hebben. Toch gingen ze verder met hun
programma‟s, om zo steeds voorop te blijven:
Met de eerste mens op de maan hadden de Amerikanen
de Russen eindelijk weten te verslaan. Rusland had de
race naar de maan verloren…
Valentina Terechkova werd, als eerste vrouw ooit én als proefkonijn, de
ruimte ingestuurd met de Vostok 6. De Russen wilden achterhalen of
ruimtereizen een invloed hadden op het nageslacht.
De Apollo 8-sonde verlaat, als eerste bemande missie ooit, zijn baan om de
aarde en maakt met zijn drie inzittenden een baan om de maan.
Apollo 11: De eerste mens op de maan! Neil Armstrong en Edwin Aldrin
zijn de gelukkigen die de eerst maanwandeling mogen maken. Hun collega
Michael Collins blijft ondertussen in de sonde om de maan heen draaien.
Hier spreekt Neil Armstrong zijn historische woorden: “A small step for a
man, but a giant leap for mankind.”
15
Spoetnik I
Neil Armstrong, Edwin Aldrin & Michael Collins

1971 NASA
1972 NASA
1973 NASA
1975 NASA + USSR
Voor het eerst wordt een sonde in een baan om Mars gebracht. Op aarde
ontvangen we foto‟s van de planeet.
Lancering van de Pionier 10, voor een missie van 21 maanden. Deze sonde
passeerde (onverwacht) als eerste de asteroïdengordel en schoot prachtige
beelden van Jupiter. Na 11 jaar verliet hij ons zonnestelsel en na 31 jaar, in
2003, verloren we alle contact met de sonde.
Het eerste bemande ruimtelab is een feit: Skylab. Voor het eerst wordt
zonne-energie aangewend als energiebron.
Als teken voor hun toekomstige samenwerking wordt een Apollocabine
gekoppeld met een Sojoez.
Van deze samenwerking komt niet veel in huis, omdat beide partijen de
andere wilden overtreffen. Ze gingen beiden door hun met individuele programma‟s.
1976 NASA
1979 NASA
28 januari 1986 NASA
1986
Hier ontstond een echte samenwerking tussen beide ruimtegrootmachten.
Niet veel later kwam er een derde, weliswaar
kleine, speler op het toneel: de ESA, de Europese
Ruimtevaart Organisatie.
De Viking I, een onbemande ruimtesonde, landt op Mars. Hij voert er graafwerken
uit en neemt kleurenfoto‟s.
Voyager I & II worden gelanceerd. Hun taak bestaat erin het zonnestelsel te
onderzoeken. Ze volgen hetzelfde traject van Pionier 10. De sondes zenden
al 32 jaar informatie door.
De ontploffing van het spaceshuttle Challenger, met aan boord 7
bemanningsleden. Één van die bemanningsleden was Christa McAuliffe (37)
die als eerste lerares naar de ruimte ging. Het ongeluk was te wijten aan de
vriestemperaturen.
Lancering van het ruimtestation MIR. Het werd eerst enkel door kosmonauten
bewoond, maar wanneer de Sovjetunie uiteen valt en Amerika
bijspringt in de kosten, komen er ook astronauten in MIR.
1986 ESA De eerste geslaagde lancering van een onbemande Arianeraket.
1990 NASA Lancering van de Hubble Space Telescope.
1992 NASA
Dirk Frimout mag als eerste Belg ooit naar de ruimte, aan boord van de
spaceshuttle Atlantis.
23 maart 2001 NASA &….
15 jaar bleef MIR in de ruimte, maar in 2001 liet men het station neerstorten
in Stille Oceaan. Een groot deel ervan verbrandde in de dampkring.
2001
NASA, ….. &
ESA
Het ruimtestation MIR wordt vervangen door het ISS, het internationaal
ruimtestation. Het draait in 90 minuten rondom de aarde.
2002 ESA Frank De Winne gaat als 2de Belg ooit naar de Ruimte.
februari 2003 NASA
Het ongeval met de Columbia. De ruimteshuttle spat uit elkaar in de
dampkring. De 7 bemanningsleden komen om.
december
2007
ESA
Het Europees laboratorium, Columbus, wordt gelanceerd. Het reist naar het
ISS en zal daar worden vastgekoppeld. Europa heeft nu een „eigen‟ stek in
het ISS.
2008 ESA
Eerste Europese onbemande vrachtcapsule wordt gekoppeld aan het ISS. De
capsule draagt de naam „Jules Verne‟.
Dirk Frimout ISS Frank De Winne Columbia
16
Skylab
MIR
Columbus

Op dit moment reist onze landgenoot Frank De Winne voor de tweede keer mee met het ISS in een
baan rond onze aarde. Tijdens de maanden oktober en november voert hij het commando over het hele
ruimtestation, tijdens expeditie 21. Hij is de eerst ESA-astronaut die het commando krijgt, want tot nu
toe was die eer altijd voor een Rus of Amerikaan geweest.
De toekomst ziet er veelbelovend uit en de ruimtevaartorganisaties zijn zeer ambitieus:
NASA wil voor 2020 een maanbasis uitgebouwd hebben en zou liefst voor 2030 een mens door het rode
stof van de planeet Mars laten wandelen.
ESA heeft nog steeds geen bemande vlucht gelanceerd. Misschien iets voor de toekomst?
Enkele geplande missies:
2 november
2009
november/december
2009
ESA
NASA
april 2010 NASA
Lancering van de SMOS-satelliet vanop Bajkonoer. De satelliet zal ons een
beter begrip geven over de watercyclus op Aarde.
Lancering van het SDO, het Solar Dynamics Observatory. Het zal de invloed
van de zon op de Aarde bestuderen, door zonneatmosfeer te onderzoeken.
Lancering van “Glory”, een satelliet die ons een beter begrip zal geven over
de opwarming van de Aarde.
augustus 2011 NASA Lancering van Juno, een ruimtesonde die de planeet Jupiter zal onderzoeken.
SDO - satelliet
Juno
Bronnen:
Volkssterrenwacht Urania (s.d.). Ruimtevaart. Internet, 1 september 2009. (http://www.urania.be/
dossiers/50jaarruimtevaart/)
National Aeronautics and Space Administration (s.d.). Future Missions. Internet, 2 september 2009
(http://www.nasa.gov/missions/future/index.html)
European Space Agency (1 september 2009) SMOS team gears up for launch campaig. Internet, 2 september
2009. (http://www.esa.int/esaLP/SEMJF5I7KYF_index_0.html)
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, Katho Reno, 2007.
17
SMOS - satelliet

Technische snufjes
Ondertussen zweven ook al heel wat voorwerpen van menselijke makelij door de ruimte: dit is te wijten
aan de ruimtevaart, aan het wetenschappelijk onderzoek… Een kort overzicht van de voorwerpen die je
in de ruimte kan ontmoeten:
Ruimtetuig
Onze dampkring houdt veel informatie tegen. Ruimtetuigen worden naar de
ruimte geschoten om meer informatie te verzamelen. Een voorbeeld van zo‟n
ruimtetuig is de Hubble telescoop.
Ruimteveer of shuttle
Hiermee worden astronauten naar de ruimte gebracht. Het
ruimteveer wordt op een raket geplaatst. Eens buiten de dampkring
splitsen raket en ruimteveer van elkaar. Na zijn missie
keert het ruimteveer op eigen kracht terug naar de aarde en kan
het hergebruikt worden voor later missies. Het is dus een soort
van ruimtependeldienst.
Satelliet
Een satelliet is een voorwerp dat zich in een baan om een planeet bevindt.
Een satelliet kan natuurlijk (een maan) of kunstmatig (communicatie-, GPS-,
weersatellieten,...) zijn. TV kijken, op het internet surfen, met de GPS op reis
gaan, het weerbericht volgen… zonder de satellieten was het onmogelijk!
Ruimtestation ISS
Het ruimtestation ISS is als het ware de thuis van de mensen in de
ruimte. Hier verblijven astronauten die een lange ruimtemissie
uitvoeren. Het ISS werd in verschillende fases gebouwd, vanaf 2001.
In het ruimtestation wordt aan wetenschappelijk onderzoek gedaan.
Ruimteafval
Jammer genoeg zweeft er ook al een berg ruimteafval rond. Voorwerpen die
verloren werden door astronauten, zoals schroevendraaiers… Oude en kapotte
satellieten worden niet allemaal, zoals MIR, naar beneden gehaald,
zodat er nog een aantal rondzweven.
Bronnen:
Volkssterrenwacht Urania (s.d.). Ruimtevaart. Internet, 1 september 2009. (http://www.urania.be/
dossiers/50jaarruimtevaart/)
Wikipedia (s.d.) Ruimteveer. Internet, 3 september 2009. (http://nl.wikipedia.org/wiki/Ruimteveer)
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, Katho Reno, 2007.
18

Ruimtereizigers
Mag iedereen de ruimte in? Neen. Vooraleer je naar de ruimte kunt, moet je een lange training en vele
tests doorstaan. De ruimtevaartorganisaties willen er eerst zeker van zijn dat je lichaam sterk genoeg is
om een dergelijk reis te maken.
Er bestaan verschillende soorten ruimtereizigers. Naargelang de ruimteorganisatie waartoe een ruimtereiziger
behoort, krijgt hij een andere naam:
1. Ruimtereizigers die naar de ruimte gaan onder leiding van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie
NASA worden astronauten genoemd.
2. Ruimtereizigers die naar de ruimte gaan met de Russische ruimtevaartorganisatie Rosaviakosmos
worden kosmonauten genoemd.
3. Ruimtereizigers die naar de ruimte reizen met de Chinese ruimtevaartorganisatie worden
taikonauten genoemd.
4. Het wordt pas echt verwarrend als bijvoorbeeld een Amerikaanse ruimtereiziger meegaat met een
Sojoez van de Russische ruimtevaartorganisatie of omgekeerd.
Elke astronaut wordt uitgerust met allerlei spullen. Het belangrijkste is
zijn ruimtepak. Dat dragen ze bij de lancering, de landing, als ze een
ruimtewandeling maken of als ze op het oppervlak van een planeet of maan
lopen. Zo‟n pak is zeer zwaar en lomp, je kan er niet zomaar mee lopen. Een
ruimtevaarder in zijn ruimtepak heeft precies altijd een rugzak aan: hierin
zitten onder andere zijn luchtflessen. Ieder ruimtepak bevat ook een radio,
om te kunnen praten met elkaar. De bekendste ruimtepakken zijn wit van
kleur, maar er zijn ook al oranje, blauwe en bruine gemaakt.
In het ruimtestation ISS dragen de ruimtevaarders geen ruimtepak.
Ze kunnen er een gewone overall dragen, want temperatuur, druk
en dergelijke wordt er constant geregeld.
Astronauten vertrekken naar de ruimte met een missie. Elke missie krijgt een naam en
logo. De naam van de huidige missie van Frank De Winne is Oasiss.
Bronnen:
Volkssterrenwacht Urania (s.d.). Ruimtevaart. Internet, 1 september 2009. (http://www.urania.be/
dossiers/50jaarruimtevaart/)
Wikipedia (s.d.) Ruimtevaarder. Internet, 3 september 2009. (http://nl.wikipedia.org/wiki/
Ruimtevaarder)
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, Katho Reno, 2007.
19

Dankzij de ruimtevaart...
We hebben heel wat te danken aan de ruimtevaart! Denk maar aan zonnepanelen, de fietshelm, eetbare
tandpasta en de PET-fles. Dit zijn allemaal voorwerpen die gemaakt zijn met materiaal of technologieën
die origineel ontwikkeld werden voor de ruimtevaart.
Nog enkele voorbeelden uit het dagelijkse leven.
Sportschoenen
Al onze sportschoenen hebben in hun zool een schokabsorberende
laag, die ook voor stabiliteit moet zorgen. Dit werd voor het eerst
gebruikt bij de ontwikkeling van de „Moon Boots‟, de schoenen van
een astronaut.
De oorthermometer
Een oorthermometer werkt met een lenscamera die infrarood-energie, die wij
waarnemen als warmte, opspoort. Hoe warmer iets is, hoe meer infraroodenergie
het afgeeft. Iemand die koorts heeft zal dus meer infrarood-energie
afgeven dan normaal. De technologie die gebruikt is om dit te maken, werd
oorspronkelijk ontwikkeld om de geboorte van een ster te signaleren!
Warmtebestendige kledij
Brandweermannen hebben een pak dat geen vuur kan vatten. Ook het branddeken
is gemaakt van dergelijke stof. Deze stof werd speciaal ontwikkeld voor ruimtepakken,
en later ook toegepast voor brandweerpakken.
Bronnen:
The ultimate space place (s.d.) NASA spinoffs, Internet, 2 septemebr 2009 (http://
www.thespaceplace.com/nasa/spinoffs.html)
Anchor work wear (s.d.) Brandweerkledij, Internet, 2 september 2009, (www.anchorworkwear.com)
20

Is daar iemand?
„Hadden we maar handen...!‟
Voorbeelden daarvan zijn:
Al eeuwen vraagt de mens zich af of er ergens in het heelal nog
leven voorkomt. Tot nu toe is er nog nergens een spoor van
leven ontdekt, maar toch nemen de ruimtevaartorganisaties het
zekere voor het onzekere: zo nu en dan worden boodschappen
achtergelaten voor eventueel intelligent, buitenaards leven.
1. Zo nu en dan worden radioboodschappen de ruimte ingestuurd. Als die boodschap door buitenaards
leven wordt opgevangen, weten zij dat er nog leven bestaat.
2. De onbemande sondes Pioneer 10 en 11 hebben aan boord beide een gouden
plaat met daarin een man en een vrouw gegrift met op de achtergrond een
afbeelding van de sonde.
3. De ruimtesondes Voyager 1 en 2 hebben eveneens een gouden plaat aan boord, met daarop
tekeningen en geluid van op onze Aarde en een handleiding om ze af te spelen.
4. Tijdens de Apollo 15-missie op de maan liet David Scott een beeldje met gedenkplaat achter op de
maan, met daarop de namen van alle omgekomen astronauten en kosmonauten. Het beeldje, Fallen
Astronaut, werd gemaakt door de Belgische kunstenaar Paul Van Hoeydonck.
Het geloof in buitenaards leven dat interesse heeft voor onze planeet drukt zich ook sterk uit in de vele
UFO‟s die gezien worden. Een UFO is een onbekend, vliegend object en wordt gezien als het ruimteschip
van de buitenaardsen.
Vooral marsmannetjes zijn populair, kijk maar naar de vele films die rond het thema gemaakt zijn! Hoe
ze er uitzien is een groot vraagteken en filmmakers laten hun fantasie de vrije loop...
Bronnen:
Kerrod, R. (2003) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Wikipedia (s.d) Buitenaards leven. Internet, 3 september 2009 (http://nl.wikipedia.org/wiki/
Buitenaards_leven)
21

Bekende en minder bekende Belgen
Het heelal wordt over de hele aardbol onderzocht, door mensen van allerlei nationaliteiten. Maar welke
Belgen hebben hun bijdrage geleverd tot de vele ontdekkingen? Een selectie van bekende en minder
bekende voorbeelden:
Georges Lemaïtre
Deze Belgische priester en kosmoloog gaf begin de 20 ste eeuw les aan de universiteit
van Leuven: fysica en sterrenkunde. In 1930 bracht hij een theorie naar buiten
over het ontstaan van het heelal. Volgens hem was het ontstaan toen een „oeratoom‟
explodeerde en allerlei materie de ruimte ingeslingerd werd. Die materie
klitte dan later samen tot sterren en stelsels. Uit nader onderzoek blijkt dat zijn
theorie niet helemaal klopt, maar zijn basisidee ligt wel aan de oorsprong van de
theorie rond de oerknal.
Dirk Frimaut
In maart 1922 ging Dirk Frimout als eerste Belg de ruimte in, aan boord van de spaceshuttle
Atlantis. Hij was dus de eerste Belgische astronaut. Hij vloog naar de
ruimte met de Amerikaanse ruimtevaart organisatie NASA. Het doel van zijn reis
was het onderzoeken van de aarde en haar atmosfeer. Per dag werden verschillende
metingen gedaan. Na 142 keer rond de aarde te zijn gedraaid en 214 uren in de ruimte
te hebben doorgebracht, landde Dirk Frimout veilig in Florida.
Frank De Winne
In 1998 werd Frank De Winne uitgekozen als mogelijke astronaut voor de
Europese ruimtevaart organisatie ESA. In 2001 begon zijn training in Sterrenstad,
Moskou. En in november 2002 was het eindelijk zover: hij vertrok van op
de lanceerbasis Bajkonoer, aan boord van een Russische Sojoez, richting ISS. Hij
maakte deel uit van de Odissea missie en verbleef 10 dagen in het Internationaal
Ruimtestation.
In mei 2009 vertrok hij voor een 2 de keer richting ISS, opnieuw met een Russische
Sojoez. De naam van deze missie is OasISS. Een primeur voor Europa: in oktober en november 2009
wordt Frank De Winne de eerste ESA-astronaut die de leiding over het ISS krijgt. Tot nu toe was die eer
altijd voor een Amerikaan of een Rus weggelegd.
Bronnen:
Graham, I. (1995). Wetenschappen vandaag: astronomie. Brussel: Artis-Historia.
Kerrod, R. (2005) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Volkssterrenwacht Urania (s.d.) Dirk Frimout. Internet, 1 september 2009 (http://www.urania.be/
dewinne2009/frimout.php)
22

Cult!
Dat de ruimte tot de verbeelding spreekt kan je ook afleiden aan de grote hoeveelheid films en boeken die
rond het thema draaien. Enkele voorbeelden:
Film
Titel E.T. the Extra-Terrestrial
Regisseur Steven Spielberg
Jaar 1982
Uitgever Universal Pictures
Genre Sciencefiction
Een groep buitenaardse wezens brengt een bezoek aan de aarde,
maar ze moeten vluchten wanneer enkele agenten de plek komen
controleren. In hun vlucht vergeten ze per ongeluk één van hen en
laten hem achter op de aarde. De alien komt terecht in een klein
dorpje waar hij een jongen ontmoet, Elliott. Er groeit een
opmerkelijke vriendschap tussen de jongen en de alien.
Titel Transformers
Regisseur Steven Spielberg
Jaar 2007
Uitgever Dreamworks, Paramount
Genre Sciencefiction
Gebaseerd op een tv-serie en speelgoedlijn die zeer populair was in de jaren
‟80. Gigantisch grote robots vallen de aarde aan, anderen proberen ze dan
weer te beschermen.
Boek
Titel De oorlog der Werelden (The War of the Worlds)
Regisseur H.G Wells
Jaar 2006
Genre Sciencefiction
Begin 20 ste eeuw zijn enkele mensen in een observatorium in Engeland
getuige van een explosie op het oppervlak van de planeet Mars. Een tijdje
later stort een meteoor neer vlakbij Londen. Bij nader onderzoek blijkt het
géén meteoor te zijn, maar een metalen cilinder. Uit de cilinder komen
Martianen te voorschijn: logge wezens met tentakels die allerlei machines
beginnen te bouwen en elke mens die in de buurt komt neermaaien met
hittestralen.
Het boek is al verschillende malen verfilmd, onder andere in 2005 door
Steven Spielberg.
Bronnen:
Wells, H.G. (2006). Boek de film: De oorlog der werelden. Amsterdam: Loeb Holding.
Wikipedia. (s.d.). E.T. the Extra-Terrestrial. Internet, 1 september 2009 (http://nl.wikipedia.org/wiki/
E.T._the_Extra-Terrestrial)
Wikipedia. (s.d.). Transformers. Internet, 1 september 2009 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Transformers)
23

...2009 door de UNESCO uitgeroepen is tot het jaar van de astronomie, omdat precies
400 jaar geleden Galileo Galilei zijn telescoop op de hemel richtte én in datzelfde jaar
Johannes Kepler bewees dat de planeten in een ellips rond de zon draaien?
… je sterrenbeeld niet aan de hemel te zien was toen je werd geboren, maar zich op dat
moment net achter de zon bevond?
… 3 mei 2010 uitgeroepen werd tot Werelddag van de Zon?
… professionele astronomen nu bijna nooit meer zelf door een telescoop kijken, maar camera‟s dat voor
hen doen? Op die manier wordt het mogelijk de beelden te bewerken en op te slaan achteraf!
… de kans dat je sterft door een inslag van een asteroïde vier maal groter is dan getroffen worden door de
bliksem?
… wetenschappers sinds kort kunnen bewijzen dat er ijs aanwezig is op de planeet Mars? En ijs betekent
water! Nu gaan ze op zoek naar eventuele resten van mineralen of overblijfselen van leven.
… over 50 jaar een dag ongeveer 6 seconden langer zal duren? Dat komt omdat de aarde elke dag iets
minder snel om haar as draait. Iedere dag duurt dus iets langer dan de vorige, namelijk 0,000 000 02
seconden.
… de planeet Saturnus zodanig licht is, dat ze op water zou blijven drijven?
… de maan elk jaar 3 centimeter verder van de Aarde af staat?
… over miljoenen jaren het Andromedastelsel en ons Melkwegstelsel met elkaar zullen botsen? Gelukkig
ligt dit nog enorm ver in de toekomst…!
… het lijkt alsof de maan tijdens een maansverduistering rood
kleurt? Dat komt omdat de Aarde tussen de zon en de maan in gaat
staan, waardoor het zonlicht de maan niet meer kan bereiken. Het
zonlicht dat op dat moment door de aardatmosfeer dringt, geeft de
maan een rode schijn. Enkel de rode lichtgolven reiken ver genoeg
om de maan te bereiken.
Bronnen:
Urania. (s.d.). Astronomische themareizen. Internet, 28 augustus 2009 (http://www.urania.be/
showpage.php?ID=737).
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, Katho Reno, 2007.
Nat geo (s.d.) Earth Investigated. Internet, 4 september 2009, (http://www.ngc.tv/Programmes/earthinvestigated)
Astrostart (s.d.) Wist je dat?. Internet, 4 september 2009. (http://www.astrostart.nl/wistjedat.php)
24

Uit Van Dale gegrepen...
Astronomie Een ander woord voor sterrenkunde.
De kennis, wetenschap van de loop, de stand, de grootte enz. van de hemellichamen.
Astrologie De leer van de invloed van de hemellichamen op het lot en de aanleg van de
mensen.
Gesternte De onderlinge stand van bepaalde sterren op een bepaalde tijd, waarvan men de
gebeurtenissen op aarde afhankelijk acht.
Onder een gelukkig gesternte geboren zijn = altijd geluk hebben.
Mythologie Het geheel van mythen van een volk.
Een mythe = heilig, overgeleverd verhaal van een volk over zijn herkomst en
godsdienst. Ook een als waar aangenomen verzinsel.
Poolster De dichtst bij de noordelijke hemelpool gelegen ster.
Oculair Een lens of lenzenstelsel in een optisch instrument, dat naar het oog van de waar
nemergericht is.
Eclips De totale verduistering van een hemellichaam.
Bronnen:
Van Dale (2006) Woordenboek Nederlands op groot formaat. Antwerpen: Van Dale Lexicografie.
25

Actief !
Op zoek naar de Poolster!
Hoe kan je de Poolster vinden? Volg deze stappen nauwkeurig en je
vindt ze zeker!
1. Zoek de Grote Beer. Dit sterrenbeeld ziet eruit als een
steelpan.
2. Trek een denkbeeldige lijn tussen de 2 laatste sterren van de
steelpan.
3. Verleng die lijn 5 maal en je vindt een goed zichtbare, maar
niet extreem heldere ster. Dit is de Poolster.
Hoe gebruik ik een planisfeer?
Een planisfeer bestaat uit 2 draaibare schijven:
De onderste schijf is een cirkelvormige voorstelling van de sterrenhemel, met de poolster als centrum. De
sterrenbeelden staan erop aangeduid met verbindingslijnen tussen de sterren. Rondom de sterrenkaart
vind je een strook met alle maanden van het jaar, die telkens onderverdeeld zijn in hun aantal dagen.
Daaromheen zit een strook met de sterrentijd. Deze strook heb je voor het waarnemen van de sterrenhemel
niet echt nodig.
De bovenste schijf is meestal gemaakt uit plastic en voor het grootste deel ondoorzichtig gemaakt. Enkel
één „raam‟ bleef over, waardoor je de sterrenkaart kan zien. In het donkere gedeelte kan je de windstreken
vinden en ook een verwijzing naar de plaatsen waar deze planisfeer bruikbaar is. De sterrenhemel is niet
voor elke plaats op aarde dezelfde, dus zijn er verschillende planisferen nodig. Langs de rand staan uren
vermeld.
Hoe ga je aan de slag?
1. Zoek een planisfeer die bruikbaar is op de plaats waar je staat.
2. Kijk hoe laat het is en zoek dit uur op de bovenste schijf. Houd
hierbij rekening met zomer- en winteruur!
3. Draai nu de bovenste schijf totdat het huidige uur overeen komt met
de datum op de onderste schijf.
4. Door het ellipsvormige raam kan je nu de sterrenhemel zien die je
op dit moment kan waarnemen.
Extra: Op de planisfeer staan ook heel wat cirkels. Wanneer je de ‘Ecliptica’-lijn
volgt, zal je alle sterrenbeelden uit de dierenriem passeren!
Opgesomd zijn dit: waterman, vissen, ram, stier, tweeling, kreeft, leeuw, maagd,
weegschaal, schorpioen, boogschutter en steenbok.
Bronnen:
Bennett, J., Donahue, M., Schneider, N. & Voit, M. (2008). The Cosmic Perspective (Fifth Edition). San
Francisco: Pearson Education.
Kerrod, R. (2001) Hemel bij nacht – Sterrengids, AB Hedel: Libero.
26

Ga eens een kijkje nemen in…!
Hier kan u telkens wat informatie vinden over interessante uitstappen met de klas. Onder “In de kijker”
wordt telkens één organisatie/museum/… met zijn activiteiten voor klassen uitgewerkt. Onder
“Of anders…” vind je nog meer interessante adressen terug, telkens met een link naar de internetsite.
In de kijker:
27
www.beisbroek.be
In de Volkssterrenwacht van Beisbroek valt heel wat te ontdekken omtrent de ruimte. De sterrenwacht
omvat een observatietoren met koepel, een hele reeks lenzen- en spiegeltelescopen, een planetarium met
45 zitplaatsen waar de sterrenhemel (van waar ook ter wereld) geprojecteerd wordt of een ruimtereis
gemaakt kan worden, een permanente zelf-doe-tentoonstelling en een planetenpad van iets meer dan
800m.
Voor een geleid bezoek kan je kiezen uit volgende activiteiten:
Een bezoek aan de telescopen, waarbij overdag de zon wordt geobserveerd.
Een voorstelling in het planetarium.
Het bekijken van de actuele sterrenhemel in het planetarium. Voor scholen
kan dit voor eender welk sterrenkundig onderwerp.
Een rondleiding in de permanente tentoonstelling.
De voorstellingen in het planetarium nemen de kinderen mee naar de ruimte. Er zijn verschillende
voorstellingen, met telkens een ander onderwerp. Voor het lager onderwijs zijn volgende voorstellingen
geschikt:
SPECIAAL VOOR KINDEREN: De redding van sterrenfee Mira. (Nederlandstalig, 6-10 jaar)
“De redding van sterrenfee Mira is een planetariumvoorstelling die door een pedagoge werd geschreven en
uitgewerkt voor een doelgroep van 6 tot 10-jarigen. Mira, de sterrenfee, wordt gevangen gehouden door de boosaardige
tovenaar, Urax. Sofie en Bert, twee jonge kinderen, komen achter de snode bedoelingen van de tovenaar
en besluiten Mira te helpen ontsnappen. Hiertoe zoeken ze de hulp van de zon, de maan, Saturnus en de sterrenbeelden.
Een toevallig voorbij zoevende komeet helpt hen ten slotte in hun opzet slagen.”
( V ol k sst e rre nwach t Be i sb ro ek , 20 0 8 , h t tp : // w w w. be i sbroe k .b e /i nde x.ph p?
option=com_content&task=view&id)
Op reis met de sterren. (Nederlandstalig, jeugd- en gezinsvoorstelling)
Toegangsprijs
voor een geleid
bezoek:
€5/volwassene,
€4/kind (-18 jaar)
“In Op reis met de sterren reizen we mee met de grote ontdekkingsreizigers als Vasco da Gama en Magellaan en zien hoe
zij hun weg baanden aan de hand van de sterrenhemel op zoek naar nieuwe werelden. Met behulp van het Zeiss projectieplanetarium
wordt verklaard hoe de navigatie op zee gebeurde aan de hand van de hoogte van de zon, de poolster en de
sterrenbeelden. We gaan wat dieper in op enkele van die sterrenbeelden en naar de verhalen die er achter schuilgaan. Maar we
blijven niet op de aarde. We reizen ook mee met de nieuwste ontdekkingsreizigers, bemande en onbemande ruimtemissies die
nog steeds hun weg verkennen aan de hand van de sterrenhemel. We kijken mee met de nieuwste instrumenten aan boord van
de Hubble Ruimtetelescoop, het Internationaal Ruimtestation en met de grootste Europese telescopen in Chili.”
(Volkssterrenwacht Beisbroek, 2008, http://www.beisbroek.be/index.php?option=com_content&task=view&id)

Zwaartekracht en zwarte gaten. (Nederlandstalig, gezinsvoorstelling)
“In de voorstelling Zwaartekracht en zwarte gaten wordt de bezoeker meegenomen naar een plaats waar de tijd stilstaat,
waar de normale wereldorde niet meer bestaat, waar het onvoorstelbare realiteit wordt: de fascinerende en extreme wereld van
de zwarte gaten. Hoe ontstaat een zwart gat? Hoe kunnen we zwarte gaten vinden? Zouden we het overleven als we in een
zwart gat vallen?”
(Volkssterrenwacht Beisbroek, 2008, http://www.beisbroek.be/index.php?option=com_content&task=view&id)
NIEUW! Wonderen van het heelal. (Nederlandstalig, jeugd- en gezinsvoorstelling)
“In de nieuwe show “Wonderen van het heelal” gaan we op reis door het heelal. Vertrekkend van de grenzen van het
waarneembare heelal ondernemen we een tocht door ruimte en tijd. We beleven de big bang en het ontstaan van het heelal en
zijn getuige van de vorming van fotonen, elektronen en protonen. In de loop der tijd worden daaruit reuachtige sterrenstelsels
gevormd. We zien zelfs hoe sterrenstelsels echte kannibalen kunnen zijn en elkaar kunnen verslinden. Op reis langs diverse
sterrenstelsels, belanden we uiteindelijk aan bij ons eigen Melkwegstelsel. Daar maken we mee hoe sterren geboren worden uit
enorme wolken van gas en stof. Vervolgens gaan we kijken of er leven is op Mars. Via een ommetje bij Mercurius en Venus,
landen we veilig op onze eigen blauwe planeet.”
(Volkssterrenwacht Beisbroek, 2008, http://www.beisbroek.be/index.php?option=com_content&task=view&id)
Met een groep vanaf 15 personen kan je, op afspraak, buiten de openingsuren naar een voorstelling gaan
kijken. Voor de basisschool worden er ook werkbladen aangeboden.
Of anders…
Astrolab Iris - Ieper
Astrolab Iris bestaat uit 2 sterrenwachten, gelegen in het Provinciaal domein “De palingbeek”.
Je kan er onder andere zonnewaarnemingen doen. Er zijn ook 4 multimediavoorstellingen
voor handen die je meenemen doorheen de ruimte binnen een afgebakend
thema: van planeet tot planeet, naar de diepten van het heelal, een vlucht met de
space-shuttle of zonne- en maansverduisteringen. De inhoud van de voorstelling wordt
eventueel aangepast aan de groep. Op de site vind je ook heel wat educatief materiaal.
Meer info: www.astrolab.be
Jeugdwerkgroep Ruimtevaart vzw - Brugge
Deze organisatie biedt activiteiten aan rond het thema ruimte. Voor de lagere school
worden die activiteiten samengevat onder de titel “ruimtevaart@school”. Een aangepast
programma wordt opgesteld, variërend van enkele lesuren tot meerdere dagen,
waarbij de leerkracht een keuze maakt uit een aanbod van ruimteactiviteiten.
Meer info: www.jwronline.be
Bronnen:
Astrolab Iris (s.d.). pedagogische fiche. Internet, 26 augustus 2009 (www.astrolab.be)
JWR Online! (s.d.). Scholen- en Publiekswerking. Internet, 26 augustus 2009 (www.jwronline.be/publiek/
index.php)
Interview met werknemer Volkssterrenwacht Beisbroek.
Volkssterrenwacht Beisbroek (2008) Planetarium. Internet, 3 september 2009 (http://www.beisbroek.be/
index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=74)
28

Op de buis
Een kort overzicht van tv-programma‟s die interessant kunnen zijn voor WERO-lessen, op de zenders
National Geographic (Nat. Geo.), Één, Canvas/Ketnet en Nederland 2.
Dag Programma uur zender
21/10/2009 Wat is Wat: het menselijk lichaam. 12u30 Nat. Geo.
21/10/2009 Beagle, in het kielzog van Darwin 20.40 Canvas
22/10/2009 South Pacific 22.15 Canvas
24/10/2009 Kijk uit 17.55 Één
24/10/2009 Dieren in nesten 20.10 Één
25/10/2009 Half uur natuur 13.35 Één
25/10/2009 National Geograpic Special 16.20 Één
25/10/2009 China voor Beginners 22.20 Één
26/10/2009 Zoo Tales: Episode 1 16u00 Nat. Geo.
26/10/2009 Secrets Of Egypt: Valley Of The Kings 21u00 Nat. Geo.
27/10/2009 Zoo Tales: Episode 2 16u00 Nat. Geo.
28/10/2009 Wat is Wat: Haaien 12u30 Nat. Geo.
28/10/2009 Zoo Tales: Episode 3 16u00 Nat. Geo.
28/10/2009 Beagle, in het kielzog van Darwin 20.40 Canvas
28/10/2009 The origins of language 23.05 Canvas
29/10/2009 Zoo Tales: Episode 4 16u00 Nat. Geo.
30/10/2009 Lion Army 14u00 Nat. Geo.
01/11/2009 Kingdom of The Blue Whale 18.00 Nat. Geo.
02/11/2009 Earth Investigated: Pyramids 23.00 Nat. Geo.
04/11/2009 Wat is Wat: Walvissen en Dolfijnen 12.30 Nat. Geo.
04/11/2009 Ape Genius 14.00 Nat. Geo.
Bronnen:
National Geographic Channel (s.d.) tv-gids. Internet, 1 oktober 2009 (http://www.ngc.tv/Schedule/
daily.aspx)
Zita (s.d.) tv-gids. Internet, 1 oktober 2009 (http://www.zita.be/entertainment/tv-gids/vlaamse-zenders)
29

Bestaansdimensies
Mens en levensonderhoud Dankzij de ruimtevaart...
Mens en zingeving Astronomie
Is daar iemand?
Mens en het muzische Cult!
Mens en medemens Cult!
Bekende en minder bekende Belgen
Mens en samenleving Op de buis
Wist je dat…?
Ruimtereizigers
Mens en techniek Navigatie
Over lenzen en spiegels
Technische snufjes
Actief!
Mens en natuur Vroeg, vroeger,… eerst: de oerknal
Onze sterrenstad
Onze eigen ster
Vreemde snuiters
Mens en tijd Astronomie
Theorieën, theorieën
Op verkenning in de ruimte
Mens en ruimte De hemel vanaf de aarde
Vroeg, vroeger,… eerst: de oerknal
Onze sterrenstad
Onze eigen ster
Vreemde snuiters
Bronnen:
Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs (1998). Leerplan Wereldoriëntatie.
30