You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
In de reeks:<br />
A small step for a<br />
human…<br />
De kracht van de<br />
natuur<br />
De (W)onder -<br />
waterwereld<br />
Pas op voor de<br />
schok!<br />
IJzige tijden!<br />
In dit nummer:<br />
“A small step for a human…”<br />
Jaargang 6 nr. 1 oktober 2009 Redactie: Carrein Nele<br />
Fascinerend? Fascinerend!<br />
“That‟s one small step for a man, but a giant leap for mankind.”<br />
Met deze historische woorden ging Neil Armstrong<br />
de wereld rond als “de eerste mens op de maan” én<br />
met deze woorden geeft hij de aftrap van de nieuwe<br />
jaargang van het 2-rootje, met als jaarthema<br />
“Fascinerend? Fascinerend!”.<br />
In dit eerste boekje verkennen we de sterrenhemel, die al eeuwenlang een bron<br />
van fascinatie is voor jong en oud!<br />
Astronomie 2<br />
De hemel vanaf de aarde 3<br />
Navigatie 5<br />
Theorieën, theorieën 6<br />
Over lenzen en spiegels 7<br />
Vroeg, vroeger,… eerst: de oerknal 8<br />
Onze sterrenstad 8<br />
Baken van licht. 9<br />
De planeten en hun manen 11<br />
Vreemde snuiters 14<br />
Op verkenning in de ruimte 15<br />
Technische snufjes 18<br />
Ruimtereizigers 19<br />
Dankzij de ruimtevaart 20<br />
Is daar iemand? 21<br />
Bekende en minder bekende Belgen 22<br />
Cult! 23<br />
Wist je dat? 24<br />
Uit Van Dale gegrepen... 25<br />
Actief! 26<br />
Ga eens een kijkje nemen in…! 27<br />
Op de buis 29<br />
Bestaansdimensies 30
Astronomie<br />
De sterrenhemel is een bron van fascinatie. Dat blijkt uit de vele duizenden jaren waarin volkeren over de<br />
hele wereld het heelal hebben bestudeerd. Enkele voorbeelden: de oude Grieken, de Babyloniërs en<br />
verschillende indianenvolkeren. We weten dat de sterrenhemel bestudeerd werd door priesters uit Babylonië<br />
en het Oude Egypte, maar waarschijnlijk gebeurde dat al veel vroeger.<br />
De reden waarom de sterren bestudeerd werden, verschilt van volk tot volk.<br />
Sommige volkeren … geloofden dat hun goden tussen de sterren woonden.<br />
… bepaalden aan de hand van de sterren het begin en het einde van het landbouw<br />
-seizoen.<br />
… gebruikten de sterren als oriëntatie.<br />
… waren gewoon nieuwsgierig.<br />
Sterrenkunde is de oudste der wetenschappen. De schijnbare beweging van de zon, de beweging van de<br />
maan en de vijf met het blote oog zichtbare planeten (= Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus)<br />
intrigeerden vele mensen. De stille getuigen van de eeuwenlange studie van de sterrenhemel zijn nu nog<br />
steeds in het landschap én het dagelijkse leven terug te vinden:<br />
De Egyptenaren merkten al in 5000 v.C. op dat de heldere ster Sirius bijna gelijktijdig opkwam met de<br />
zon in de periode voor de overstroming van de Nijl. Op die manier stelden ze een eenvoudige landbouwkalender<br />
op. Dergelijke vaststellingen van regelmaat zorgden ervoor dat de mens in staat was eenvoudige<br />
voorspellingen te doen.<br />
Ook de Babyloniërs (Mesopotamië, 18de - 6de eeuw v.C) bestudeerden het heelal op zoek naar tekenen<br />
die goede of slechte dingen voor het volk en de staat voorspelden. Dit was werk voor hun priesters. Ze<br />
verdeelden hun week in 7 dagen en elke dag werd vernoemd naar één van de 7 hemellichamen.<br />
De verdeling van 7 dagen in één week gebruiken wij nu nog.<br />
Zo‟n 4000 jaar geleden geloofde men dat de stand van sterren en planeten het karakter en de toekomst<br />
van mensen bepaalde. Wie veel ongeluk had, was onder een ongelukkig gesternte geboren. Dit bijgeloof<br />
bleef eeuwenlang standhouden.<br />
Ook nu nog wordt de nachtelijke hemel bestudeerd. Astronomen zijn nu in staat bepaalde gebeurtenissen<br />
zoals zons– en maansverduisteringen, objecten die te zien zijn, overgangen… precies te voorspellen.<br />
Noot: de sterrenhemel bekijken = kijken in het verleden.<br />
Als wij naar de sterrenhemel kijken, kijken we in het verleden. Als je naar de maan kijkt, kijk je naar een<br />
lichte bol. Vooraleer wij dat licht kunnen zien, moeten de lichtstralen van de maan tot ons oog reizen.<br />
Omdat de maan niet zo ver van ons vandaan staat en licht zeer snel reist, duurt dat maar 1,3 seconden.<br />
Op die manier zien we, wanneer we naar de zon kijken, die verder van ons verwijderd is dan de maan, het<br />
licht dat 7 minuten geleden werd gezonden. Het licht dat van de dichtstbijzijnde ster komt, doet er meer<br />
dan 4 jaar over om ons te bereiken! Op die manier kijken wij allemaal in het verleden!<br />
Bronnen:<br />
Williams, L. (1991). Uiterste grenzen – De Ruimte. Brussel: Artis-Historia.<br />
Dejaiffe, R. (1997). De ruimte, we vliegen erin!. Brussel: Artis-Historia.<br />
Kerrod, R. (2005) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
Winkler Prins. (2006) Encyclopedie van het boek naar het web en weer terug. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
Brennan, M. (1994). The Stones of Time.<br />
2
De hemel vanaf de aarde<br />
De vroege beschavingen bestudeerden de sterrenhemel op een behoorlijk primitieve manier: al hun<br />
waarnemingen gebeurden met het blote oog en van op het aardoppervlak. Toch konden ze al heel wat<br />
waarnemen: enerzijds zagen ze sterren die in een vast patroon aan de hemel staan, anderzijds zagen ze<br />
sommige sterren die als het ware tussen die sterren heen reizen.<br />
In de Griekse oudheid werden die “reizende” sterren planètes genoemd, wat zoveel betekent als<br />
„zwerver‟. Het woord is afgeleid van het Griekse woord „ronddolen‟ en werd vooral gebruikt bij het<br />
beschrijven van een kudde vee. Die planètes die de Grieken konden waarnemen kennen wij nu beter als<br />
de planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Uranus.<br />
De vaste patronen die de Oude Grieken waarnamen gaven ze een naam: de sterrenbeelden. De Oude<br />
Grieken kenden er 48. Wij kennen 88 sterrenbeelden en gebruiken nog steeds de oude namen die de<br />
Grieken gaven, weliswaar vertaald in het Latijn.<br />
Sterrenbeelden lijken vaste patronen te zijn van sterren die als<br />
groep door de ruimte bewegen. Toch is dit niet zo: de verschillende<br />
sterren binnen één sterrenbeeld liggen in werkelijkheid op sterk<br />
verschillende afstanden van de aarde. We zien ze vanaf de aarde<br />
gewoon als een groep aan de hemel staan, maar ze reizen zelfs in<br />
een verschillende richting doorheen de ruimte. We zien ze niet<br />
bewegen, want ze staan te veraf. Maar geleidelijk, en dan spreken<br />
we over een periode van tienduizenden jaren, zullen onze sterrenbeelden<br />
volledig vervagen uit de nachtelijke hemel.<br />
De sterrenbeelden die we bij ons kunnen zien, zijn niet dezelfde die te zien zijn in bijvoorbeeld Australië.<br />
Net zoals we een noordelijk en zuidelijk halfrond hebben, bestaat er ook zoiets als een noordelijk hemel-<br />
en zuidelijk hemelhalfrond.<br />
Noordelijk hemelhalfrond<br />
In ons noordelijk hemelhalfrond is de belangrijkste ster de Poolster. In tegenstelling tot wat algemeen<br />
bekend is, is de Poolster niet de helderste ster aan het noordelijk hemelhalfrond: meer dan 50 sterren zijn<br />
helderder of vergelijkbaar in helderheid! Wat wel speciaal is aan deze ster: ze ligt ongeveer in de<br />
hemelnoordpool, waardoor ze een handig oriëntatiemiddel is.<br />
Het bekendste sterrenbeeld aan de noordelijke hemel is de Grote Beer.<br />
Wij kennen de Grote Beer als 7 sterren die samen precies een steelpan<br />
vormen, maar eigenlijk bestaat het oude sterrenbeeld van de Grote Beer<br />
uit meerdere sterren. Er zijn er 21 in totaal die ook de kop en poten vormen<br />
van de beer, zoals hiernaast te zien op de tekening.<br />
De Grote Beer is eeuwenlang een wegwijzer geweest voor de scheepvaart.<br />
Dat komt omdat de 2 helderste sterren van de Grote Beer naar de Poolster<br />
wijzen, die deel uitmaakt van de Kleine Beer. (meer informatie: Actief!)<br />
3
Zuidelijk hemelhalfrond<br />
Twinkle, twinkle, little star…<br />
In het zuidelijke hemelhalfrond is er jammer genoeg geen ster zoals<br />
onze Poolster. Toch baseerden zeelieden zich op de sterrenhemel om te<br />
navigeren. Ze maakten daarbij gebruik van het Zuiderkruis. Dit<br />
sterrenbeeld is weliswaar klein, maar toch is dit het meest bekende van<br />
de zuidelijke sterrenhemel. De lange as van het Zuiderkruis wijst bijna<br />
direct naar de Zuidpool.<br />
Wanneer je naar de sterrenhemel kijkt, zie je soms sterren twinkelen. Het fonkelen van sterren is in<br />
realiteit slechts een illusie: op dezelfde manier zoals water het licht buigt, doet onze atmosfeer net<br />
hetzelfde met het licht van de sterren. Dat verklaart het fonkelen nog niet: het licht wordt gebogen door<br />
de atmosfeer en door de bewegingen van de lucht in de atmosfeer verandert de manier van buigen<br />
constant. Met als gevolg dat het van op de aarde lijkt alsof de sterren twinkelen. Sterren lijken dus meer<br />
te fonkelen tijdens een winderige nacht. Ook wanneer ze dicht aan de horizon te zien zijn, lijken ze meer<br />
te twinkelen: je ziet het licht dan door een dikkere laag atmosfeer/lucht, waardoor meer veranderingen<br />
van buiging mogelijk zijn.<br />
Je kan dit principe makkelijk aantonen met een muntje in een schaaltje water. Wanneer je wat beweging<br />
in het water brengt, lijkt het muntje te bewegen, ook al blijft het op de zelfde plaats liggen onderaan het<br />
schaaltje. Dit komt ook door veranderingen van lichtbuiging.<br />
Bronnen:<br />
Bennett, J., Donahue, M., Schneider, N. & Voit, M. (2008). The Cosmic Perspective (Fifth Edition). San<br />
Francisco: Pearson Education.<br />
Kerrod, R. (2001) Hemel bij nacht – Sterrengids, AB Hedel: Libero.<br />
Boekje Pienter (s.d.) Kleine Beer, Internet, 5 september 2009, (http://www.boekje-pienter.nl/html/k.htm)<br />
4
Navigatie<br />
Zoals hierboven vermeld, werden de sterren vroeger gebruikt als navigatiemiddel. Daarvoor werden<br />
verschillende hulpmiddelen ontworpen. Enkele voorbeelden:<br />
Het astrolabium<br />
Het astrolabium is een instrument om aan de hand van de hemellichamen de<br />
juiste locatie en tijd te bepalen. Het werd voor het eerst gemaakt in de 4 de eeuw<br />
n.C. Het is de voorloper van de moderne planisfeer.<br />
De Jacobsstaf<br />
Een meetinstrument uit de 17 de eeuw, waarmee je onder andere tijdens de<br />
navigatie op zee de huidige breedtegraad kan berekenen. Het bestaat uit een<br />
stok van ongeveer één meter lang met daarop een schaalverdeling. Dwars op<br />
de stok is een tweede stok bevestigd, die heen en weer kan schuiven. Werkwijze:<br />
je houdt de stok aan je gezicht en kijkt afwisselend naar de horizon en<br />
het hemellichaam waarvan je de hoek wil meten. Wanneer je nu de dwarse<br />
stok zodanig schuift dat hij net tussen de horizon en het hemellichaam past,<br />
kan je de hoek aflezen. Met dit instrument is het ook mogelijk om de hoogte<br />
van iets te meten.<br />
Het kwadrant<br />
Een meetinstrument dat gebruikt werd om de breedtegraad waarop je je bevond te bepalen.<br />
Men kon dat berekenen door de hoogte van de Poolster te meten. Het instrument is<br />
vergelijkbaar met de Jacobsstaf.<br />
Een sextant<br />
Een navigatiemiddel dat vooral gebruikt wordt in de zeevaart om de<br />
hoek tussen een hemellichaam en de horizon te meten. Werd<br />
uitgevonden begin 17 de eeuw. Wanneer je de hoek gemeten hebt en<br />
weet wat de datum en het uur is, dan kan je berekenen op welke<br />
hoogtelijn je je bevindt. De resultaten zijn het nauwkeurigst als de<br />
hoek van de zon en de horizon gemeten wordt wanneer de zon zich<br />
op zijn hoogste punt bevindt. ‟s Nachts kan men “poolshoogte nemen”,<br />
door de hoogte van de Poolster te meten. Dit werd algemeen<br />
in gebruik genomen, omdat het een veel grotere nauwkeurigheid<br />
heeft dan de Jacobsstaf of het astrolabium.<br />
De planisfeer<br />
Planisfeer betekent letterlijk „hemelplein‟. Hij werd voor het eerst gemaakt in de 17 de<br />
eeuw en is een hulpmiddel bij het herkennen van sterren en sterrenbeelden.<br />
(meer hierover: Actief!)<br />
Bronnen:<br />
Kerrod, R.. (2001). Hemel bij nacht - Sterrengids. Hedel: Libero.<br />
Albers, F.J. (13 december 2003). Het Astrolabium. Internet, 30 augustus 2009 (http://www.kennislink.nl/<br />
publicaties/het-astrolabium)<br />
5
Theorieën, theorieën...<br />
De studie van de sterren stelde de mens voor een probleem: de mens zag de sterren van op de aarde, maar<br />
kon het geheel van het universum niet overzien. Toch probeerden wetenschappers zich een beeld te<br />
vormen van hoe de verschillende planeten en sterren zich tegenover elkaar gedroegen. Verschillende<br />
ontdekkingen leverden een bijdrage tot de evolutie van die theorieën.<br />
Ptolemaeus<br />
De eerste voorstelling wordt het ptolemeïsche wereldbeeld genoemd, vernoemd naar<br />
de Griekse wetenschapper Ptolemaeus. Hij was de laatste grote klassieke astronoom.<br />
In de 1 ste eeuw na Christus kwam hij tot de conclusie dat de aarde centraal stond in<br />
het universum. De zon, de maan en de vijf toen waarneembare planeten cirkelden om<br />
de aarde heen. Het geheel zat in een bol van onbeweeglijke sterren. Hij kwam tot dit<br />
besluit omdat hij alle hemellichamen een boog zag beschrijven aan de hemel, waaruit<br />
logischerwijs volgt dat ze allen om de aarde heen draaien. Het beeld van het heelal<br />
met de aarde centraal werd algemeen verspreid en eeuwenlang geloofd.<br />
Nicolaus Copernicus<br />
Nicolaus Copernicus, een Pools astronoom, lanceerde in de 16 de eeuw een nieuwe<br />
theorie, waarin hij bewees dat de aarde, samen met de andere planeten, rond de zon<br />
draait. Zijn theorie werd zeer negatief ontvangen, vooral de kerk protesteerde<br />
hevig. Zijn theorie werd als fout bestempeld en de kerk zorgde ervoor dat de<br />
theorie niet verspreid werd.<br />
Galileo Galilei<br />
Deze Italiaanse wetenschapper was de eerste die de sterrenhemel bestudeerde<br />
met een telescoop. Aan de hand van observaties kwam hij tot de conclusie dat<br />
Copernicus gelijk had: de aarde draait rondom de zon. Ook hij werd door de<br />
kerk het zwijgen opgelegd.<br />
Johannes Kepler<br />
Hij stelde het eerste accurate model van het zonnestelsel<br />
op. Hij bewees aan de hand van drie wetten<br />
dat de planeten in een elliptische baan om de zon<br />
heen draaien. Sinds dit moment wordt de theorie<br />
van Copernicus als correct aangezien.<br />
Bronnen:<br />
Kerrod, R.. (2003) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
Lannoo (2003). De grote geïllustreerde gezinsencyclopedie: wetenschap. Tielt: Lannoo.<br />
Weet je dat al? De aarde en het heelal. (s.d). Aartselaar: Zuidnederlandse Uitgeverij N.V.<br />
6
Over lenzen en spiegels...<br />
Hoewel je met het blote oog al enorm veel sterren kan waarnemen, zijn onze<br />
ogen eigenlijk geen goede instrumenten om de sterren te bestuderen. Ons oog<br />
heeft maar een kleine opening (= de pupil), waardoor het licht van de sterren<br />
naar binnen valt.<br />
Om meer te kunnen waarnemen moeten we meer licht kunnen verzamelen. Begin 17 de eeuw kwam de<br />
Italiaanse wetenschapper Galileo Galilei met de oplossing. Hij bestudeerde de hemel voor het eerst met<br />
behulp van een telescoop, die een grotere opening heeft dan ons oog en dus meer licht kan opvangen.<br />
De telescoop die Galileo ontwierp heet een refractortelescoop. (refractie = lichtbreking) Dit soort<br />
telescoop werkt via hetzelfde principe als ons oog: hij heeft 2 lenzen, het objectief en het oculair. Het<br />
objectief, dat vooraan zit, vangt het licht en vormt een beeld. Dat beeld kan met het oog bekeken worden<br />
door het oculair. De refractortelescoop wordt praktisch enkel nog gebruikt door amateurastronomen.<br />
7<br />
Refractortelescoop<br />
Midden 17 de eeuw ontwierp Isaac Newton de eerste reflectortelescoop. Deze<br />
telescoop vormt een beeld, door het licht via spiegels te reflecteren. Ze<br />
verzamelen het licht in hun holle hoofdspiegel onderaan. Die reflecteert het licht<br />
naar een kleine vlakke vangspiegel, die het licht dan weer naar het oculair<br />
weerkaatst. Sommige amateurastronomen maken gebruik van een dergelijke<br />
reflectortelescoop, met een hoofdspiegel met een doorsnede van 20 cm. Toch<br />
wordt dit type vaker gebruikt door professionele astronomen.<br />
Bekende voorbeelden van deze reflectortelescoop zijn de twee Keck-telescopen<br />
van Mauna Kea. Deze twee telescopen zijn gebouwd in 1993 en 1996 en hebben elk<br />
een doorsnede van 10 m. Tot 2005 waren ze daarmee de grootste optische<br />
telescopen. Hun hoofdspiegel bestaat uit 36 kleinere spiegels die via honingraatstructuur<br />
bij elkaar zitten. Wanneer beide telescopen samen worden gebruikt,<br />
spreekt men van een “VLT” of een “very large telescope”. Samen kunnen ze beelden produceren die net zo<br />
gedetailleerd zijn als de beelden van de Hubble Space Telescope!<br />
Tot nu toe hebben we het enkel gehad over optische telescopen: telescopen die enkel het zichtbare licht<br />
opvangen. Daarnaast zijn er een reeks telescopen ontwikkeld die ook de andere lichtfrequenties, zoals infrarood<br />
en ultraviolet, kunnen weergeven. Enkel het zichtbare licht, een deeltje van het infrarode licht<br />
en radiostraling kunnen worden waargenomen op het aardoppervlak, andere moeten worden waargenomen<br />
van op zeer grote hoogte of vanuit de ruimte. De Hubble-telescoop kan bijvoorbeeld naast het<br />
zichtbare licht ook infrarood en ultraviolet waarnemen.<br />
Bronnen:<br />
Winkler Prins encyclopedie (2006) Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
Kerrod, R. (2001). “Hemel bij nacht – Sterrengids”, AB Hedel: Libero.<br />
Kerrod, R. (2005). “Het heelal” (Ooggetuigen), Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
Bennett, J., Donahue, M., Schneider, N. & Voit, M. (2008). The Cosmic Perspective (Fifth Edition). San<br />
Francisco: Pearson Education.
Vroeg, vroeger,… eerst: de oerknal.<br />
We weten al heel wat over het heelal en door onderzoek komen we steeds meer te weten. Toch is er één<br />
vraag waarop de wetenschap waarschijnlijk nooit met zekerheid zal kunnen antwoorden: waar komt het<br />
heelal vandaan?<br />
Wetenschappers hebben wel een idee over het ontstaan: algemeen wordt aangenomen<br />
dat het allemaal begon met een „big bang‟. De Big Bang is de Engelse<br />
benaming voor het startpunt van het uitdijende heelal. Op dat moment<br />
ontstonden de elementaire deeltjes, waaruit nu planeten, sterren,... gevormd zijn.<br />
De Big Bang vond volgens schattingen zo‟n 13,7 miljard jaar geleden plaats. Voor<br />
deze oerknal was er niets, alles begint hier.<br />
Kunnen wetenschappers deze theorie bewijzen? De theorie lijkt bevestigd te worden door de warmtestraling<br />
in het heelal. Ook de observatie van de sterrenstelsels lijkt deze theorie te bevestigen. Maar echt<br />
zeker zijn ze niet: er bestaan jammer genoeg geen video-opnames uit die tijd...<br />
Als er een begin is aan het heelal, is er dan ook een einde? Een antwoord op deze vraag heeft de<br />
wetenschap vandaag nog niet klaar. Ze hebben wel verschillende vermoedens, maar kunnen die nog niet<br />
bewijzen. We weten wel dat het heelal „uitdijt‟. Met andere woorden het wordt steeds groter en leger.<br />
We kunnen het heelal vergelijken met een krentenbrood: wanneer je krentenbrood maakt, dan zitten de<br />
krenten dicht bij elkaar in het deeg. Bak je het brood, dan wordt het brood groter en komen de krenten<br />
verder van elkaar te zitten. Met het heelal is dit net zo: de planeten komen steeds verder van elkaar te<br />
liggen. Planeten, melkwegen,… bewegen met een enorme snelheid van elkaar af of naar elkaar toe. Die<br />
snelheid is zodanig groot dat wij die helemaal niet kunnen voelen.<br />
Bronnen:<br />
Garlick, M. A. (2007) Geïllustreerde Atlas van het Universum. Tielt: Uitgeverij Lannoo.<br />
Kerrod, R. (2003) Ooggetuigen – Het Heelal., Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
Lannoo (2003). De grote geïllustreerde gezinsencyclopedie: wetenschap. Tielt: Lannoo.<br />
Onze sterrenstad<br />
Stel je een stad voor met miljarden sterren.. Wij wonen in zo‟n stad: elke ster die je „s nachts aan de hemel<br />
kan zien, behoort tot die stad: de Melkweg. En ons zonnestelsel is maar een heel klein deeltje daarvan!<br />
De Melkweg is eigenlijk een sterrenhoop. Die<br />
sterren vormen samen een spiraal, met in het<br />
midden precies een bol. Wanneer het heel helder is<br />
„s nachts kunnen we soms een deel ervan zien,<br />
precies alsof iemand met melk gemorst heeft aan de<br />
hemel…!<br />
Onze reusachtige sterrenstad is op zijn beurt maar een heel klein stukje van het heelal: er bestaan nog<br />
miljarden andere melkwegstelsel, die allen uit miljarden sterren bestaan!<br />
Het melkwegstelsel dat het dichtst bij het onze ligt is het Andromeda-melkwegstelsel.<br />
Bronnen:<br />
Harris, N. (1999) De ongelofelijke reis naar de planeten.’ Amsterdam: De Lantaarn.<br />
8
Baken van licht<br />
Verhaal: De maan en de zon<br />
Ooit, heel lang geleden, waren de Zon en de Maan verliefd. Ze hielden zó veel van elkaar dat ze<br />
besloten te trouwen.<br />
Het duurde niet lang of ze kregen een baby, die ze Aarde noemden. Maar de ouders maakten altijd<br />
ruzie: de Maan zei tegen de Zon dat ze niet zo heet moest zijn en de Zon zei tegen de Maan dat hij<br />
niet zo koud moest zijn! Ze besloten te scheiden.<br />
Maar dat loste niet veel op: ze wilden allebei Aarde houden. Toen ze maar niet tot een akkoord<br />
konden komen, brachten ze een bezoek aan Donder, want die had meestal wel een oplossing. Donder<br />
zei tegen de Zon dat zij van „s ochtends tot „s avonds voor Aarde mocht zorgen en de Maan moest<br />
„s nachts over Aarde waken. En sindsdien is het altijd zo geweest: overdag houdt de Zon een oogje in<br />
het zeil, „s nachts waakt de Maan over ons. En af en toe, wanneer de Maan het te druk heeft, schijnen<br />
zijn zussen, de sterren, op de Aarde...<br />
De zon is één van de opvallendste lichamen aan onze hemelkoepel. Ze is de ster in het centrum van ons<br />
zonnestelsel. Voor ons lijkt de zon veel groter dan alle andere sterren: dat komt omdat ze veel dichter bij<br />
de Aarde staat.<br />
Dankzij de zon kunnen wij „s nachts onze maan waarnemen: de maan kan zelf geen licht uitstralen, maar<br />
weerkaatst het licht van de zon!<br />
Even alle informatie over de zon op een rijtje:<br />
Waar komt de warmte en het licht van de zon vandaan?<br />
De zon is eigenlijk een natuurlijke kerncentrale. In de kern vindt een ingewikkeld proces plaats dat<br />
kernfusie heet. Tijdens dat proces komt enorm veel energie vrij. En die energie zien en voelen wij als<br />
zonlicht en zonnewarmte!<br />
Waarom kleurt de zon soms rood als ze ondergaat?<br />
Het licht van de zon is „wit licht‟. Dit licht bestaat uit verschillende lichtgolven, maar wij kunnen dat<br />
verschil niet zien. Die lichtgolven hebben allemaal een verschillende lengte. Wanneer licht op iets botst,<br />
worden die lichtgolven weerkaatst én gescheiden van elkaar, waardoor ons oog verschillende kleuren ziet.<br />
Als de zon „s avonds laag staat, valt haar licht zeer schuin op de aarde, waardoor het een lange weg door<br />
luchtlagen moet afleggen en op dus meer dingen botst. De „rode‟ lichtgolven zijn de langste, waardoor ze<br />
het minst afgebogen worden en ons het best kunnen bereiken. De zon lijkt dan rood, maar ze is het niet!<br />
9
De zon bekijken?<br />
Wie de zon wil bekijken, moet zijn ogen beschermen. Het zonlicht is namelijk<br />
te sterk voor onze ogen: wie toch zonder bescherming in de zon kijkt,<br />
beschadigt zijn ogen onherstelbaar! Daarom werden speciale filters<br />
ontworpen.<br />
Wat kunnen we zien aan de zon?<br />
Het oppervlak van de zon noemen we de fotosfeer. Die is niet helemaal egaal:<br />
soms zijn er zwarte, koelere vlekken te zien op de zon: de zonnevlekken.<br />
De aarde is altijd mooi rond vanuit de ruimte gezien. Bij de zon is dit niet<br />
altijd zo: soms schieten er grote bogen van vuur de ruimte in: de<br />
protuberanties. Het lijken net tongen van vuur.<br />
De corona is een deel van de zon dat enkel tijdens een zonsverduistering<br />
zichtbaar is: de hete atmosfeer rond de zon. Tijdens een verduistering is die<br />
te zien als een gloed rondom de verduistering.<br />
Als de zon verdwijnt...<br />
Aan onze hemel lijken de zon en de maan even groot. Wanneer de maan pal tussen de zon en<br />
de aarde komt te staan, spreken we van een zonsverduistering of eclips. Het zonlicht kan de<br />
aarde even niet meer bereiken.<br />
De schaduw bedekt niet de hele aarde. In een bepaalde zone wordt het helemaal donker, dit<br />
gebied noemen we de kernschaduw. In deze zone kan je een volledige zonsverduistering<br />
zien.<br />
Daaromheen ligt een zone waar de verduistering gedeeltelijk kan worden waargenomen, dit heet de bijschaduw.<br />
Deze gedeeltelijke verduistering ziet er grappig uit: het lijkt alsof er een hap uit de zon genomen<br />
is!<br />
Wanneer je je buiten deze 2 gebieden bevindt, kan je niets zien van de verduistering.<br />
Geen twee zonsverduisteringen zijn dezelfde. Dit heeft te maken met de afstanden tussen de zon, maan en<br />
aarde. Soms bedekt de maan de hele zonneschijf, bij andere verduisteringen is er nog een lichtende ring.<br />
rondom de maan: een ringvormige verduistering.<br />
Voor de eerstvolgende volledige zonsverduistering in ons land moeten we wachten tot 2090!<br />
Volledige verduistering Gedeeltelijke verduistering Ringvormige verduistering<br />
Bronnen:<br />
Bennett, J., Donahue, M., Schneider, N. & Voit, M. (2008). The Cosmic Perspective (Fifth Edition). San<br />
Francisco :Pearson Education.<br />
Kuiper, J. & Otten, H. (1999). Zonsverduistering – De eclips van 11 augustus 1999. Den Haag: ANWB.<br />
Bourgeois, P. (2006) Reis door het heelal: de Zon. Twente: NBD Biblion Publishers<br />
10
De planeten en hun manen<br />
Zoals eerder gezegd kunnen we 5 planeten met het blote oog waarnemen, namelijk: Mercurius, Venus,<br />
Mars, Jupiter en Saturnus. Pas eind 18 de eeuw werd een eerste aanwijzing gevonden dat er meer dan 5<br />
planeten bestonden. Sir William Herschel dacht eerst een nieuwe komeet ontdekt te hebben, maar later<br />
zou dit de planeet Uranus blijken te zijn. Omdat Uranus niet de voorspelde baan volgde, concludeerde<br />
men dat ze daarvan afweek door de aantrekkingskracht van een onbekende planeet. Een halve eeuw later,<br />
in 1846, werd Neptunus ontdekt.<br />
We kunnen de planeten vergelijken met mensen, ze hebben elk hun eigen karakter en uitzicht. Hieronder<br />
volgt een identiteitskaart per planeet, in volgorde vanaf de zon.<br />
Grootte +/- even groot als de aarde<br />
Grootte de kleinste planeet in ons zonnestelsel: zijn diameter is drie<br />
keer kleiner dan die van de aarde.<br />
Oppervlak Algemeen: kaal, rotsachtig, overdekt met kraters. Hij lijkt<br />
sterk op onze maan.<br />
Genoemd naar? De Romeinse boodschapper-god.<br />
Typisch kenmerk geen atmosfeer, waardoor er nooit een blauwe hemel te zien<br />
is: overdag is de hemel zwart en kan je sterren zien!<br />
Dag één dag op Mercurius is ongeveer gelijk aan 58 dagen op<br />
aarde<br />
Temperatuur Omdat de planeet zo dicht bij de zon staat, kan het er zeer<br />
warm worden overdag. Anderzijds koelt het enorm af tijdens<br />
de nacht.<br />
Manen Geen.<br />
Oppervlak In tegenstelling tot wat haar naam doet vermoeden, is deze<br />
planeet waarschijnlijk één van de meest agressieve in ons<br />
zonnestelsel. Haar atmosfeer bestaat uit druppels zwavelzuur<br />
en de luchtdruk op de planeet is enorm. De planeet is<br />
bezaaid met vulkanen, lavastromen, kraters,…<br />
Genoemd naar? De Romeinse liefdesgodin<br />
Typisch kenmerk ‟s Nachts kunnen wij Venus vaak zien, als helderste<br />
hemellichaam na onze Maan.<br />
Dag Één dag op Venus duurt op aarde 243 dagen!<br />
Temperatuur De temperatuur is er gemiddeld 490°C!<br />
Manen geen<br />
Grootte 12.756 km doorsnede.<br />
Oppervlak Het opvallendste kenmerk van de aarde is zijn blauwe<br />
kleur, door het vele water dat aan de oppervlakte zit.<br />
Ook het groen van de bossen zijn uniek in het zonne-<br />
stelsel.<br />
Typisch kenmerk Rondom de planeet ligt een atmosfeer en een ozonlaag<br />
die de schadelijke straling van de zon tegenhoudt en ook<br />
zorgt dat het op aarde niet te warm of te koud wordt.<br />
Enkel op aarde komt er leven voor!<br />
Manen De maan.<br />
11
Grootte Ongeveer half zo groot als de aarde.<br />
Oppervlak Vulkanen, ravijnen, bergen, droge rivierbeddingen,… De<br />
polen van Mars zijn witgekleurd: ook Mars heeft<br />
ijskappen!<br />
Genoemd naar? De Romeinse oorlogsgod<br />
Typisch kenmerk Zeer typisch voor de planeet Mars is zijn rode kleur,<br />
vandaar zijn bijnaam “De Rode Planeet”.<br />
Dag Één dag op Mars is ongeveer gelijk aan één dag op de<br />
aarde.<br />
Leven? Van Mars werd lange tijd gedacht dat er leven op<br />
voorkwam, maar daar is nog geen bewijsmateriaal voor<br />
gevonden.<br />
Manen Mars heeft 2 manen: Phobos en Deimos. Ze hebben<br />
beide de vorm van een aardappel en zijn waarschijnlijk<br />
asteroïden die door Mars’ zwaartekracht zijn<br />
„gevangen‟.<br />
Tussen Mars en Jupiter, de eerstvolgende planeet op zo‟n 550 miljoen kilometer afstand, bevindt zich de<br />
Asteroïdengordel. Deze gordel bestaat uit zo‟n 4000 asteroïden, waarvan de grootste de naam Ceres<br />
krijgt. (meer info zie „Vreemde snuiters‟)<br />
Grootte De grootste planeet van ons zonnestelsel. De diameter<br />
van Jupiter is meer dan 10 keer zo groot als die van de<br />
aarde!<br />
Oppervlak Jupiter heeft geen vast oppervlak. De kleuren die wij<br />
kunnen waarnemen zijn afkomstig van stormen en<br />
„wolken‟ die rond de planeet razen.<br />
Genoemd naar? De Romeinse oppergod.<br />
Typisch kenmerk Op foto‟s van Jupiter kunnen we altijd de ‟Grote Rode<br />
Vlek‟ waarnemen. Deze vlek is een storm die al ruim 300<br />
jaar woedt. De storm is zó omvangrijk, dat de aarde er 3<br />
maal in zou passen! Jupiter is omringd door ringen van<br />
stofkorrels, maar die zijn zo vaag dat ze voor ons amper<br />
zichtbaar zijn.<br />
Dag Één dag op Jupiter is gelijk aan iets minder dan 10 uren<br />
op de Aarde.<br />
Temperatuur? -150°C.<br />
Manen Jupiter heeft 16 manen. De 4 grootste zijn Io, Europa,<br />
Ganymedes en Callisto.<br />
Grootte De diameter van Saturnus is 10 keer zo groot als die van de<br />
aAarde!<br />
Oppervlak Saturnus heeft geen vast oppervlak. Ook hier kunnen<br />
stormen ontstaan, maar niet zo groot als die op Jupiter.<br />
Genoemd naar? De Romeinse god voor de landbouw.<br />
Typisch kenmerk Saturnus is herkenbaar aan de ringen die hij om zich heen<br />
heeft. Die ringen bestaan uit ijs– en steenblokken.<br />
Dag Één dag op Saturnus duurt iets langer dan 10 uren op de<br />
aarde.<br />
Temperatuur? -180°C.<br />
Manen Saturnus heeft 18 manen. De bekendste daarvan is Titan.<br />
12
Grootte Uranus‟ diameter is ongeveer 4 keer zo groot als die van de<br />
aarde. Uranus is bijna even groot als Neptunus.<br />
Genoemd naar? De Griekse god van de hemel.<br />
Typisch kenmerk Uranus heeft een ijsblauwe kleur. Het is de planeet van de<br />
hemelse rust: op de andere planeten wervelen er stormen,<br />
terwijl het op Uranus windstil lijkt te zijn. Uranus heeft<br />
eveneens 11 zwakke ringen, maar die zijn zo dun, dat ze<br />
praktisch niet te zien zijn.<br />
Dag Één dag op Uranus duurt iets meer dan 17 uur op de aarde.<br />
Temperatuur? -210°C.<br />
Manen Uranus heeft 15 manen, waarvan Ariël de grootste is.<br />
Grootte Neptunus‟ diameter is ongeveer 4 keer zo groot als die<br />
van de aarde. Neptunus is ongeveer even groot als<br />
Uranus.<br />
Oppervlak Neptunus heeft geen vast oppervlak. De planeet wordt<br />
eveneens geteisterd door reusachtige stormen.<br />
Genoemd naar? De Romeinse god van de zee.<br />
Typisch kenmerk Neptunus is de blauwste planeet in ons zonnestelsel. Ook<br />
Neptunus is omringd: 4 vage ringen van ijsbrokken.<br />
Dag Één dag op Neptunus duurt iets langer dan 16 uur op<br />
aarde.<br />
Temperatuur? -220°C<br />
Manen Neptunus heeft 8 manen, waarvan Triton de grootste en<br />
bekendste is.<br />
Geheugensteuntje om de volgorde te onthouden:<br />
Mercurius - Venus - Aarde - Mars - Jupiter - Saturnus - Uranus - Neptunus.<br />
Meestal Verkopen de Acht Marsmannetjes Jullie Slechte UFO‟s Niet.<br />
Maak Van Acht Meter Japanse Stof Uw Nachtkleed.<br />
Wat met Pluto?<br />
Vroeger kende iedereen het rijtje van 9 planeten in ons zonnestelsel uit het hoofd:<br />
Mercurius, Venus, aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto.<br />
Maar sinds 2006 behoort Pluto niet meer tot dit rijtje. Er was al langer discussie rond Pluto. Maar toen<br />
wetenschappers nog andere hemellichamen ontdekten in zijn buurt, waarvan sommigen groter dan Pluto<br />
zelf, beslisten ze dat Pluto geen planeet is. Hij behoort nu tot de familie van de ijsdwergen.<br />
Bronnen:<br />
Harris, N. (1999) De ongelofelijke reis naar de planeten.’ Amsterdam: De Lantaarn.<br />
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, <strong>Katho</strong> Reno, 2007.<br />
Thinkquest (s.d.) Ons Zonnestelsel. Internet, 7 september 2009 (mediatheek.thinkquest.nl/~jr021/<br />
zonnestelsel/home.htm)<br />
13
Vreemde snuiters<br />
Naast de zon, de planeten en de sterren kan je nog heel wat vreemd volk tegenkomen in de ruimte.<br />
Sommige van die vreemde snuiters zijn uiterst onschadelijk, anderen hebben dan weer minder goede<br />
bedoelingen! Ontdek zelf maar...<br />
De asteroïden<br />
Asteroïden zijn het best te omschrijven als enorme steenbrokken vol met kraters. Het<br />
zijn brokstukken van kleine planeten, die waarschijnlijk bij het ontstaan van het<br />
zonnestelsel tegen elkaar gebotst zijn door de aantrekkingskracht van Jupiter. De<br />
meeste bevinden zich dus in een gordel tussen Mars en Jupiter. De grootste bekende<br />
asteroïde draagt de naam Ceres. Deze asteroïden botsen nog geregeld met elkaar:<br />
daardoor ontstaan nog kleinere objecten, de meteoroïden.<br />
De meteoroïden<br />
Dit zijn de kleine broertjes van de asteroïden. Sommige van deze meteoroïden worden gevangen door de<br />
aantrekkingskracht van een planeet. Wanneer zo‟n stuk steen de dampkring binnenkomt, wordt de lucht<br />
voor de steen samengedrukt en heet door de snelheid, waardoor de lucht vuurvat en de steen opbrandt.<br />
Een dergelijke steen noemen we een meteoor of vallende ster. Wanneer de<br />
steen niet volledig opbrandt en op het aardoppervlak inslaat, noemen we het<br />
een meteoriet. Op de plaats van de inslag ontstaat een krater. Sommige mensen<br />
zijn bang dat er ooit een enorme meteoriet zal inslaan, waardoor al het leven<br />
op aarde zal uitsterven. Waarschijnlijk veroorzaakte een gelijkaardige gebeurtenis<br />
zo‟n 65 miljoen jaar geleden het uitsterven van de dinosaurussen.<br />
De kometen<br />
Dit zijn de echte reizigers van ons zonnestelsel. Ze beschrijven een enorme, ellipsvormige baan om de<br />
zon.<br />
Een komeet bestaat uit een stofklomp van enkele kilometers doorsnee. Daarnaast<br />
heeft hij, wanneer hij in de buurt van de zon komt, 2 staarten van enkele honderd<br />
miljoen kilometer lang! Die staarten bestaan uit gas en smeltend waterijs, door de<br />
warmte van de zon. Aan dit fenomeen dankt de komeet zijn bijnaam: staartster. Je<br />
kan ze soms zien aan de nachtelijke hemel, als een lichtveeg.<br />
Bekende kometen zijn Halley, vernoemd naar zijn ontdekker, en Hale-Bopp. De Engelse sterrenkundige<br />
Edmund Halley was de eerste die inzag dat kometen om de zoveel jaar terugkeren. Zijn komeet uit 1682<br />
was exact dezelfde als de komeet die in 1607 waargenomen was! Elke 76 jaar vereert de komeet Halley<br />
ons met een bezoek. Dit voor het laatst in 1986, waardoor ze opnieuw verwacht wordt in 2061.<br />
De zwarte gaten<br />
Dit zijn waarschijnlijk de meest vreemde verschijnselen in de ruimte.<br />
Een zwart gat is net een draaikolk in de ruimte: de enorme zwaartekracht<br />
ervan zuigt alle materie in zijn nabijheid naar binnen. Het is<br />
een steile, bodemloze put, waaruit zelfs licht niet kan ontsnappen!<br />
Zo‟n zwart gat ontstaat soms wanneer een ster sterft.<br />
Bronnen:<br />
Harris, N. (1999) De ongelofelijke reis naar de planeten.’ Amsterdam: De Lantaarn.<br />
Kerrod, R. (2003) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
14
Op verkenning in de ruimte<br />
Van op de aarde kunnen we heel wat zien en onderzoeken rond het heelal, maar onze dampkring houdt<br />
veel straling (en dus ook informatie) tegen. Om meer te weten te komen, moest de mens dus de veilige<br />
dampkring verlaten en letterlijk een reis maken tussen de hemellichamen. De ruimtevaart is een recent<br />
gegeven: het ontstond pas in de 2 de helft van de 20 ste eeuw.<br />
Hier volgt een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen in iets meer dan 50 jaar ruimtevaart:<br />
wanneer? wie? wat?<br />
4 oktober<br />
1957<br />
USSR<br />
1957 USSR<br />
De eerste lancering van een satelliet rond de aarde: de Spoetnik I. Deze<br />
eerste satelliet had ongeveer de grote van een basketbal.<br />
Lancering van Spoetnik II, nu met de hond Laika aan boord. Laika stierf<br />
tijdens de vlucht, maar dat werd door de Russen ontkend.<br />
Omdat de USSR al 2 succesvolle lanceringen had gedaan en Amerika niet<br />
wou onderdoen, ontstond een soort van ruimtewedloop. Er werden steeds<br />
meer lanceringen uitgevoerd, waarvan er enkele succes kenden, andere dan<br />
weer niet:<br />
januari 1958 NASA<br />
De eerste Amerikaanse satelliet, de Explorer 1, wordt succesvol gelanceerd<br />
van op Cape Canaveral in Florida. In deze satelliet waren voor het eerst wetenschappelijke<br />
instrumenten aan boord.<br />
7 oktober 1959 USSR De sonde Luna 3 maakt de eerste foto van de achterkant van de maan.<br />
1959 NASA<br />
1961 USSR<br />
Joeri Gagarin<br />
1963 USSR<br />
1968 NASA<br />
21 juli 1969 NASA<br />
Eerste succesvolle vlucht met levende wezens aan boord: in de Mercury-<br />
Redstone satelliet overleven 2 aapjes een reis naar de ruimte.<br />
Joeri Gagarin maakt als eerste mens een reis naar de ruimte met de Vostok<br />
1. De lancering vond plaats in Kazakstan op de basis van Bajkonoer.<br />
Opnieuw waren de Russen Amerika voor. Rusland was ervan overtuigd de<br />
ruimtewedloop gewonnen te hebben. Toch gingen ze verder met hun<br />
programma‟s, om zo steeds voorop te blijven:<br />
Met de eerste mens op de maan hadden de Amerikanen<br />
de Russen eindelijk weten te verslaan. Rusland had de<br />
race naar de maan verloren…<br />
Valentina Terechkova werd, als eerste vrouw ooit én als proefkonijn, de<br />
ruimte ingestuurd met de Vostok 6. De Russen wilden achterhalen of<br />
ruimtereizen een invloed hadden op het nageslacht.<br />
De Apollo 8-sonde verlaat, als eerste bemande missie ooit, zijn baan om de<br />
aarde en maakt met zijn drie inzittenden een baan om de maan.<br />
Apollo 11: De eerste mens op de maan! Neil Armstrong en Edwin Aldrin<br />
zijn de gelukkigen die de eerst maanwandeling mogen maken. Hun collega<br />
Michael Collins blijft ondertussen in de sonde om de maan heen draaien.<br />
Hier spreekt Neil Armstrong zijn historische woorden: “A small step for a<br />
man, but a giant leap for mankind.”<br />
15<br />
Spoetnik I<br />
Neil Armstrong, Edwin Aldrin & Michael Collins
1971 NASA<br />
1972 NASA<br />
1973 NASA<br />
1975 NASA + USSR<br />
Voor het eerst wordt een sonde in een baan om Mars gebracht. Op aarde<br />
ontvangen we foto‟s van de planeet.<br />
Lancering van de Pionier 10, voor een missie van 21 maanden. Deze sonde<br />
passeerde (onverwacht) als eerste de asteroïdengordel en schoot prachtige<br />
beelden van Jupiter. Na 11 jaar verliet hij ons zonnestelsel en na 31 jaar, in<br />
2003, verloren we alle contact met de sonde.<br />
Het eerste bemande ruimtelab is een feit: Skylab. Voor het eerst wordt<br />
zonne-energie aangewend als energiebron.<br />
Als teken voor hun toekomstige samenwerking wordt een Apollocabine<br />
gekoppeld met een Sojoez.<br />
Van deze samenwerking komt niet veel in huis, omdat beide partijen de<br />
andere wilden overtreffen. Ze gingen beiden door hun met individuele programma‟s.<br />
1976 NASA<br />
1979 NASA<br />
28 januari 1986 NASA<br />
1986<br />
Hier ontstond een echte samenwerking tussen beide ruimtegrootmachten.<br />
Niet veel later kwam er een derde, weliswaar<br />
kleine, speler op het toneel: de ESA, de Europese<br />
Ruimtevaart Organisatie.<br />
De Viking I, een onbemande ruimtesonde, landt op Mars. Hij voert er graafwerken<br />
uit en neemt kleurenfoto‟s.<br />
Voyager I & II worden gelanceerd. Hun taak bestaat erin het zonnestelsel te<br />
onderzoeken. Ze volgen hetzelfde traject van Pionier 10. De sondes zenden<br />
al 32 jaar informatie door.<br />
De ontploffing van het spaceshuttle Challenger, met aan boord 7<br />
bemanningsleden. Één van die bemanningsleden was Christa McAuliffe (37)<br />
die als eerste lerares naar de ruimte ging. Het ongeluk was te wijten aan de<br />
vriestemperaturen.<br />
Lancering van het ruimtestation MIR. Het werd eerst enkel door kosmonauten<br />
bewoond, maar wanneer de Sovjetunie uiteen valt en Amerika<br />
bijspringt in de kosten, komen er ook astronauten in MIR.<br />
1986 ESA De eerste geslaagde lancering van een onbemande Arianeraket.<br />
1990 NASA Lancering van de Hubble Space Telescope.<br />
1992 NASA<br />
Dirk Frimout mag als eerste Belg ooit naar de ruimte, aan boord van de<br />
spaceshuttle Atlantis.<br />
23 maart 2001 NASA &….<br />
15 jaar bleef MIR in de ruimte, maar in 2001 liet men het station neerstorten<br />
in Stille Oceaan. Een groot deel ervan verbrandde in de dampkring.<br />
2001<br />
NASA, ….. &<br />
ESA<br />
Het ruimtestation MIR wordt vervangen door het ISS, het internationaal<br />
ruimtestation. Het draait in 90 minuten rondom de aarde.<br />
2002 ESA Frank De Winne gaat als 2de Belg ooit naar de Ruimte.<br />
februari 2003 NASA<br />
Het ongeval met de Columbia. De ruimteshuttle spat uit elkaar in de<br />
dampkring. De 7 bemanningsleden komen om.<br />
december<br />
2007<br />
ESA<br />
Het Europees laboratorium, Columbus, wordt gelanceerd. Het reist naar het<br />
ISS en zal daar worden vastgekoppeld. Europa heeft nu een „eigen‟ stek in<br />
het ISS.<br />
2008 ESA<br />
Eerste Europese onbemande vrachtcapsule wordt gekoppeld aan het ISS. De<br />
capsule draagt de naam „Jules Verne‟.<br />
Dirk Frimout ISS Frank De Winne Columbia<br />
16<br />
Skylab<br />
MIR<br />
Columbus
Op dit moment reist onze landgenoot Frank De Winne voor de tweede keer mee met het ISS in een<br />
baan rond onze aarde. Tijdens de maanden oktober en november voert hij het commando over het hele<br />
ruimtestation, tijdens expeditie 21. Hij is de eerst ESA-astronaut die het commando krijgt, want tot nu<br />
toe was die eer altijd voor een Rus of Amerikaan geweest.<br />
De toekomst ziet er veelbelovend uit en de ruimtevaartorganisaties zijn zeer ambitieus:<br />
NASA wil voor 2020 een maanbasis uitgebouwd hebben en zou liefst voor 2030 een mens door het rode<br />
stof van de planeet Mars laten wandelen.<br />
ESA heeft nog steeds geen bemande vlucht gelanceerd. Misschien iets voor de toekomst?<br />
Enkele geplande missies:<br />
2 november<br />
2009<br />
november/december<br />
2009<br />
ESA<br />
NASA<br />
april 2010 NASA<br />
Lancering van de SMOS-satelliet vanop Bajkonoer. De satelliet zal ons een<br />
beter begrip geven over de watercyclus op Aarde.<br />
Lancering van het SDO, het Solar Dynamics Observatory. Het zal de invloed<br />
van de zon op de Aarde bestuderen, door zonneatmosfeer te onderzoeken.<br />
Lancering van “Glory”, een satelliet die ons een beter begrip zal geven over<br />
de opwarming van de Aarde.<br />
augustus 2011 NASA Lancering van Juno, een ruimtesonde die de planeet Jupiter zal onderzoeken.<br />
SDO - satelliet<br />
Juno<br />
Bronnen:<br />
Volkssterrenwacht Urania (s.d.). Ruimtevaart. Internet, 1 september 2009. (http://www.urania.be/<br />
dossiers/50jaarruimtevaart/)<br />
National Aeronautics and Space Administration (s.d.). Future Missions. Internet, 2 september 2009<br />
(http://www.nasa.gov/missions/future/index.html)<br />
European Space Agency (1 september 2009) SMOS team gears up for launch campaig. Internet, 2 september<br />
2009. (http://www.esa.int/esaLP/SEMJF5I7KYF_index_0.html)<br />
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, <strong>Katho</strong> Reno, 2007.<br />
17<br />
SMOS - satelliet
Technische snufjes<br />
Ondertussen zweven ook al heel wat voorwerpen van menselijke makelij door de ruimte: dit is te wijten<br />
aan de ruimtevaart, aan het wetenschappelijk onderzoek… Een kort overzicht van de voorwerpen die je<br />
in de ruimte kan ontmoeten:<br />
Ruimtetuig<br />
Onze dampkring houdt veel informatie tegen. Ruimtetuigen worden naar de<br />
ruimte geschoten om meer informatie te verzamelen. Een voorbeeld van zo‟n<br />
ruimtetuig is de Hubble telescoop.<br />
Ruimteveer of shuttle<br />
Hiermee worden astronauten naar de ruimte gebracht. Het<br />
ruimteveer wordt op een raket geplaatst. Eens buiten de dampkring<br />
splitsen raket en ruimteveer van elkaar. Na zijn missie<br />
keert het ruimteveer op eigen kracht terug naar de aarde en kan<br />
het hergebruikt worden voor later missies. Het is dus een soort<br />
van ruimtependeldienst.<br />
Satelliet<br />
Een satelliet is een voorwerp dat zich in een baan om een planeet bevindt.<br />
Een satelliet kan natuurlijk (een maan) of kunstmatig (communicatie-, GPS-,<br />
weersatellieten,...) zijn. TV kijken, op het internet surfen, met de GPS op reis<br />
gaan, het weerbericht volgen… zonder de satellieten was het onmogelijk!<br />
Ruimtestation ISS<br />
Het ruimtestation ISS is als het ware de thuis van de mensen in de<br />
ruimte. Hier verblijven astronauten die een lange ruimtemissie<br />
uitvoeren. Het ISS werd in verschillende fases gebouwd, vanaf 2001.<br />
In het ruimtestation wordt aan wetenschappelijk onderzoek gedaan.<br />
Ruimteafval<br />
Jammer genoeg zweeft er ook al een berg ruimteafval rond. Voorwerpen die<br />
verloren werden door astronauten, zoals schroevendraaiers… Oude en kapotte<br />
satellieten worden niet allemaal, zoals MIR, naar beneden gehaald,<br />
zodat er nog een aantal rondzweven.<br />
Bronnen:<br />
Volkssterrenwacht Urania (s.d.). Ruimtevaart. Internet, 1 september 2009. (http://www.urania.be/<br />
dossiers/50jaarruimtevaart/)<br />
Wikipedia (s.d.) Ruimteveer. Internet, 3 september 2009. (http://nl.wikipedia.org/wiki/Ruimteveer)<br />
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, <strong>Katho</strong> Reno, 2007.<br />
18
Ruimtereizigers<br />
Mag iedereen de ruimte in? Neen. Vooraleer je naar de ruimte kunt, moet je een lange training en vele<br />
tests doorstaan. De ruimtevaartorganisaties willen er eerst zeker van zijn dat je lichaam sterk genoeg is<br />
om een dergelijk reis te maken.<br />
Er bestaan verschillende soorten ruimtereizigers. Naargelang de ruimteorganisatie waartoe een ruimtereiziger<br />
behoort, krijgt hij een andere naam:<br />
1. Ruimtereizigers die naar de ruimte gaan onder leiding van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie<br />
NASA worden astronauten genoemd.<br />
2. Ruimtereizigers die naar de ruimte gaan met de Russische ruimtevaartorganisatie Rosaviakosmos<br />
worden kosmonauten genoemd.<br />
3. Ruimtereizigers die naar de ruimte reizen met de Chinese ruimtevaartorganisatie worden<br />
taikonauten genoemd.<br />
4. Het wordt pas echt verwarrend als bijvoorbeeld een Amerikaanse ruimtereiziger meegaat met een<br />
Sojoez van de Russische ruimtevaartorganisatie of omgekeerd.<br />
Elke astronaut wordt uitgerust met allerlei spullen. Het belangrijkste is<br />
zijn ruimtepak. Dat dragen ze bij de lancering, de landing, als ze een<br />
ruimtewandeling maken of als ze op het oppervlak van een planeet of maan<br />
lopen. Zo‟n pak is zeer zwaar en lomp, je kan er niet zomaar mee lopen. Een<br />
ruimtevaarder in zijn ruimtepak heeft precies altijd een rugzak aan: hierin<br />
zitten onder andere zijn luchtflessen. Ieder ruimtepak bevat ook een radio,<br />
om te kunnen praten met elkaar. De bekendste ruimtepakken zijn wit van<br />
kleur, maar er zijn ook al oranje, blauwe en bruine gemaakt.<br />
In het ruimtestation ISS dragen de ruimtevaarders geen ruimtepak.<br />
Ze kunnen er een gewone overall dragen, want temperatuur, druk<br />
en dergelijke wordt er constant geregeld.<br />
Astronauten vertrekken naar de ruimte met een missie. Elke missie krijgt een naam en<br />
logo. De naam van de huidige missie van Frank De Winne is Oasiss.<br />
Bronnen:<br />
Volkssterrenwacht Urania (s.d.). Ruimtevaart. Internet, 1 september 2009. (http://www.urania.be/<br />
dossiers/50jaarruimtevaart/)<br />
Wikipedia (s.d.) Ruimtevaarder. Internet, 3 september 2009. (http://nl.wikipedia.org/wiki/<br />
Ruimtevaarder)<br />
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, <strong>Katho</strong> Reno, 2007.<br />
19
Dankzij de ruimtevaart...<br />
We hebben heel wat te danken aan de ruimtevaart! Denk maar aan zonnepanelen, de fietshelm, eetbare<br />
tandpasta en de PET-fles. Dit zijn allemaal voorwerpen die gemaakt zijn met materiaal of technologieën<br />
die origineel ontwikkeld werden voor de ruimtevaart.<br />
Nog enkele voorbeelden uit het dagelijkse leven.<br />
Sportschoenen<br />
Al onze sportschoenen hebben in hun zool een schokabsorberende<br />
laag, die ook voor stabiliteit moet zorgen. Dit werd voor het eerst<br />
gebruikt bij de ontwikkeling van de „Moon Boots‟, de schoenen van<br />
een astronaut.<br />
De oorthermometer<br />
Een oorthermometer werkt met een lenscamera die infrarood-energie, die wij<br />
waarnemen als warmte, opspoort. Hoe warmer iets is, hoe meer infraroodenergie<br />
het afgeeft. Iemand die koorts heeft zal dus meer infrarood-energie<br />
afgeven dan normaal. De technologie die gebruikt is om dit te maken, werd<br />
oorspronkelijk ontwikkeld om de geboorte van een ster te signaleren!<br />
Warmtebestendige kledij<br />
Brandweermannen hebben een pak dat geen vuur kan vatten. Ook het branddeken<br />
is gemaakt van dergelijke stof. Deze stof werd speciaal ontwikkeld voor ruimtepakken,<br />
en later ook toegepast voor brandweerpakken.<br />
Bronnen:<br />
The ultimate space place (s.d.) NASA spinoffs, Internet, 2 septemebr 2009 (http://<br />
www.thespaceplace.com/nasa/spinoffs.html)<br />
Anchor work wear (s.d.) Brandweerkledij, Internet, 2 september 2009, (www.anchorworkwear.com)<br />
20
Is daar iemand?<br />
„Hadden we maar handen...!‟<br />
Voorbeelden daarvan zijn:<br />
Al eeuwen vraagt de mens zich af of er ergens in het heelal nog<br />
leven voorkomt. Tot nu toe is er nog nergens een spoor van<br />
leven ontdekt, maar toch nemen de ruimtevaartorganisaties het<br />
zekere voor het onzekere: zo nu en dan worden boodschappen<br />
achtergelaten voor eventueel intelligent, buitenaards leven.<br />
1. Zo nu en dan worden radioboodschappen de ruimte ingestuurd. Als die boodschap door buitenaards<br />
leven wordt opgevangen, weten zij dat er nog leven bestaat.<br />
2. De onbemande sondes Pioneer 10 en 11 hebben aan boord beide een gouden<br />
plaat met daarin een man en een vrouw gegrift met op de achtergrond een<br />
afbeelding van de sonde.<br />
3. De ruimtesondes Voyager 1 en 2 hebben eveneens een gouden plaat aan boord, met daarop<br />
tekeningen en geluid van op onze Aarde en een handleiding om ze af te spelen.<br />
4. Tijdens de Apollo 15-missie op de maan liet David Scott een beeldje met gedenkplaat achter op de<br />
maan, met daarop de namen van alle omgekomen astronauten en kosmonauten. Het beeldje, Fallen<br />
Astronaut, werd gemaakt door de Belgische kunstenaar Paul Van Hoeydonck.<br />
Het geloof in buitenaards leven dat interesse heeft voor onze planeet drukt zich ook sterk uit in de vele<br />
UFO‟s die gezien worden. Een UFO is een onbekend, vliegend object en wordt gezien als het ruimteschip<br />
van de buitenaardsen.<br />
Vooral marsmannetjes zijn populair, kijk maar naar de vele films die rond het thema gemaakt zijn! Hoe<br />
ze er uitzien is een groot vraagteken en filmmakers laten hun fantasie de vrije loop...<br />
Bronnen:<br />
Kerrod, R. (2003) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
Wikipedia (s.d) Buitenaards leven. Internet, 3 september 2009 (http://nl.wikipedia.org/wiki/<br />
Buitenaards_leven)<br />
21
Bekende en minder bekende Belgen<br />
Het heelal wordt over de hele aardbol onderzocht, door mensen van allerlei nationaliteiten. Maar welke<br />
Belgen hebben hun bijdrage geleverd tot de vele ontdekkingen? Een selectie van bekende en minder<br />
bekende voorbeelden:<br />
Georges Lemaïtre<br />
Deze Belgische priester en kosmoloog gaf begin de 20 ste eeuw les aan de universiteit<br />
van Leuven: fysica en sterrenkunde. In 1930 bracht hij een theorie naar buiten<br />
over het ontstaan van het heelal. Volgens hem was het ontstaan toen een „oeratoom‟<br />
explodeerde en allerlei materie de ruimte ingeslingerd werd. Die materie<br />
klitte dan later samen tot sterren en stelsels. Uit nader onderzoek blijkt dat zijn<br />
theorie niet helemaal klopt, maar zijn basisidee ligt wel aan de oorsprong van de<br />
theorie rond de oerknal.<br />
Dirk Frimaut<br />
In maart 1922 ging Dirk Frimout als eerste Belg de ruimte in, aan boord van de spaceshuttle<br />
Atlantis. Hij was dus de eerste Belgische astronaut. Hij vloog naar de<br />
ruimte met de Amerikaanse ruimtevaart organisatie NASA. Het doel van zijn reis<br />
was het onderzoeken van de aarde en haar atmosfeer. Per dag werden verschillende<br />
metingen gedaan. Na 142 keer rond de aarde te zijn gedraaid en 214 uren in de ruimte<br />
te hebben doorgebracht, landde Dirk Frimout veilig in Florida.<br />
Frank De Winne<br />
In 1998 werd Frank De Winne uitgekozen als mogelijke astronaut voor de<br />
Europese ruimtevaart organisatie ESA. In 2001 begon zijn training in Sterrenstad,<br />
Moskou. En in november 2002 was het eindelijk zover: hij vertrok van op<br />
de lanceerbasis Bajkonoer, aan boord van een Russische Sojoez, richting ISS. Hij<br />
maakte deel uit van de Odissea missie en verbleef 10 dagen in het Internationaal<br />
Ruimtestation.<br />
In mei 2009 vertrok hij voor een 2 de keer richting ISS, opnieuw met een Russische<br />
Sojoez. De naam van deze missie is OasISS. Een primeur voor Europa: in oktober en november 2009<br />
wordt Frank De Winne de eerste ESA-astronaut die de leiding over het ISS krijgt. Tot nu toe was die eer<br />
altijd voor een Amerikaan of een Rus weggelegd.<br />
Bronnen:<br />
Graham, I. (1995). Wetenschappen vandaag: astronomie. Brussel: Artis-Historia.<br />
Kerrod, R. (2005) Ooggetuigen - Het heelal. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.<br />
Volkssterrenwacht Urania (s.d.) Dirk Frimout. Internet, 1 september 2009 (http://www.urania.be/<br />
dewinne2009/frimout.php)<br />
22
Cult!<br />
Dat de ruimte tot de verbeelding spreekt kan je ook afleiden aan de grote hoeveelheid films en boeken die<br />
rond het thema draaien. Enkele voorbeelden:<br />
Film<br />
Titel E.T. the Extra-Terrestrial<br />
Regisseur Steven Spielberg<br />
Jaar 1982<br />
Uitgever Universal Pictures<br />
Genre Sciencefiction<br />
Een groep buitenaardse wezens brengt een bezoek aan de aarde,<br />
maar ze moeten vluchten wanneer enkele agenten de plek komen<br />
controleren. In hun vlucht vergeten ze per ongeluk één van hen en<br />
laten hem achter op de aarde. De alien komt terecht in een klein<br />
dorpje waar hij een jongen ontmoet, Elliott. Er groeit een<br />
opmerkelijke vriendschap tussen de jongen en de alien.<br />
Titel Transformers<br />
Regisseur Steven Spielberg<br />
Jaar 2007<br />
Uitgever Dreamworks, Paramount<br />
Genre Sciencefiction<br />
Gebaseerd op een tv-serie en speelgoedlijn die zeer populair was in de jaren<br />
‟80. Gigantisch grote robots vallen de aarde aan, anderen proberen ze dan<br />
weer te beschermen.<br />
Boek<br />
Titel De oorlog der Werelden (The War of the Worlds)<br />
Regisseur H.G Wells<br />
Jaar 2006<br />
Genre Sciencefiction<br />
Begin 20 ste eeuw zijn enkele mensen in een observatorium in Engeland<br />
getuige van een explosie op het oppervlak van de planeet Mars. Een tijdje<br />
later stort een meteoor neer vlakbij Londen. Bij nader onderzoek blijkt het<br />
géén meteoor te zijn, maar een metalen cilinder. Uit de cilinder komen<br />
Martianen te voorschijn: logge wezens met tentakels die allerlei machines<br />
beginnen te bouwen en elke mens die in de buurt komt neermaaien met<br />
hittestralen.<br />
Het boek is al verschillende malen verfilmd, onder andere in 2005 door<br />
Steven Spielberg.<br />
Bronnen:<br />
Wells, H.G. (2006). Boek de film: De oorlog der werelden. Amsterdam: Loeb Holding.<br />
Wikipedia. (s.d.). E.T. the Extra-Terrestrial. Internet, 1 september 2009 (http://nl.wikipedia.org/wiki/<br />
E.T._the_Extra-Terrestrial)<br />
Wikipedia. (s.d.). Transformers. Internet, 1 september 2009 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Transformers)<br />
23
...2009 door de UNESCO uitgeroepen is tot het jaar van de astronomie, omdat precies<br />
400 jaar geleden Galileo Galilei zijn telescoop op de hemel richtte én in datzelfde jaar<br />
Johannes Kepler bewees dat de planeten in een ellips rond de zon draaien?<br />
… je sterrenbeeld niet aan de hemel te zien was toen je werd geboren, maar zich op dat<br />
moment net achter de zon bevond?<br />
… 3 mei 2010 uitgeroepen werd tot Werelddag van de Zon?<br />
… professionele astronomen nu bijna nooit meer zelf door een telescoop kijken, maar camera‟s dat voor<br />
hen doen? Op die manier wordt het mogelijk de beelden te bewerken en op te slaan achteraf!<br />
… de kans dat je sterft door een inslag van een asteroïde vier maal groter is dan getroffen worden door de<br />
bliksem?<br />
… wetenschappers sinds kort kunnen bewijzen dat er ijs aanwezig is op de planeet Mars? En ijs betekent<br />
water! Nu gaan ze op zoek naar eventuele resten van mineralen of overblijfselen van leven.<br />
… over 50 jaar een dag ongeveer 6 seconden langer zal duren? Dat komt omdat de aarde elke dag iets<br />
minder snel om haar as draait. Iedere dag duurt dus iets langer dan de vorige, namelijk 0,000 000 02<br />
seconden.<br />
… de planeet Saturnus zodanig licht is, dat ze op water zou blijven drijven?<br />
… de maan elk jaar 3 centimeter verder van de Aarde af staat?<br />
… over miljoenen jaren het Andromedastelsel en ons Melkwegstelsel met elkaar zullen botsen? Gelukkig<br />
ligt dit nog enorm ver in de toekomst…!<br />
… het lijkt alsof de maan tijdens een maansverduistering rood<br />
kleurt? Dat komt omdat de Aarde tussen de zon en de maan in gaat<br />
staan, waardoor het zonlicht de maan niet meer kan bereiken. Het<br />
zonlicht dat op dat moment door de aardatmosfeer dringt, geeft de<br />
maan een rode schijn. Enkel de rode lichtgolven reiken ver genoeg<br />
om de maan te bereiken.<br />
Bronnen:<br />
Urania. (s.d.). Astronomische themareizen. Internet, 28 augustus 2009 (http://www.urania.be/<br />
showpage.php?ID=737).<br />
Surmont, C. (s.d.) De aarde in het heelal. Niet-gepubliceerde cursus. Torhout, <strong>Katho</strong> Reno, 2007.<br />
Nat geo (s.d.) Earth Investigated. Internet, 4 september 2009, (http://www.ngc.tv/Programmes/earthinvestigated)<br />
Astrostart (s.d.) Wist je dat?. Internet, 4 september 2009. (http://www.astrostart.nl/wistjedat.php)<br />
24
Uit Van Dale gegrepen...<br />
Astronomie Een ander woord voor sterrenkunde.<br />
De kennis, wetenschap van de loop, de stand, de grootte enz. van de hemellichamen.<br />
Astrologie De leer van de invloed van de hemellichamen op het lot en de aanleg van de<br />
mensen.<br />
Gesternte De onderlinge stand van bepaalde sterren op een bepaalde tijd, waarvan men de<br />
gebeurtenissen op aarde afhankelijk acht.<br />
Onder een gelukkig gesternte geboren zijn = altijd geluk hebben.<br />
Mythologie Het geheel van mythen van een volk.<br />
Een mythe = heilig, overgeleverd verhaal van een volk over zijn herkomst en<br />
godsdienst. Ook een als waar aangenomen verzinsel.<br />
Poolster De dichtst bij de noordelijke hemelpool gelegen ster.<br />
Oculair Een lens of lenzenstelsel in een optisch instrument, dat naar het oog van de waar<br />
nemergericht is.<br />
Eclips De totale verduistering van een hemellichaam.<br />
Bronnen:<br />
Van Dale (2006) Woordenboek Nederlands op groot formaat. Antwerpen: Van Dale Lexicografie.<br />
25
Actief !<br />
Op zoek naar de Poolster!<br />
Hoe kan je de Poolster vinden? Volg deze stappen nauwkeurig en je<br />
vindt ze zeker!<br />
1. Zoek de Grote Beer. Dit sterrenbeeld ziet eruit als een<br />
steelpan.<br />
2. Trek een denkbeeldige lijn tussen de 2 laatste sterren van de<br />
steelpan.<br />
3. Verleng die lijn 5 maal en je vindt een goed zichtbare, maar<br />
niet extreem heldere ster. Dit is de Poolster.<br />
Hoe gebruik ik een planisfeer?<br />
Een planisfeer bestaat uit 2 draaibare schijven:<br />
De onderste schijf is een cirkelvormige voorstelling van de sterrenhemel, met de poolster als centrum. De<br />
sterrenbeelden staan erop aangeduid met verbindingslijnen tussen de sterren. Rondom de sterrenkaart<br />
vind je een strook met alle maanden van het jaar, die telkens onderverdeeld zijn in hun aantal dagen.<br />
Daaromheen zit een strook met de sterrentijd. Deze strook heb je voor het waarnemen van de sterrenhemel<br />
niet echt nodig.<br />
De bovenste schijf is meestal gemaakt uit plastic en voor het grootste deel ondoorzichtig gemaakt. Enkel<br />
één „raam‟ bleef over, waardoor je de sterrenkaart kan zien. In het donkere gedeelte kan je de windstreken<br />
vinden en ook een verwijzing naar de plaatsen waar deze planisfeer bruikbaar is. De sterrenhemel is niet<br />
voor elke plaats op aarde dezelfde, dus zijn er verschillende planisferen nodig. Langs de rand staan uren<br />
vermeld.<br />
Hoe ga je aan de slag?<br />
1. Zoek een planisfeer die bruikbaar is op de plaats waar je staat.<br />
2. Kijk hoe laat het is en zoek dit uur op de bovenste schijf. Houd<br />
hierbij rekening met zomer- en winteruur!<br />
3. Draai nu de bovenste schijf totdat het huidige uur overeen komt met<br />
de datum op de onderste schijf.<br />
4. Door het ellipsvormige raam kan je nu de sterrenhemel zien die je<br />
op dit moment kan waarnemen.<br />
Extra: Op de planisfeer staan ook heel wat cirkels. Wanneer je de ‘Ecliptica’-lijn<br />
volgt, zal je alle sterrenbeelden uit de dierenriem passeren!<br />
Opgesomd zijn dit: waterman, vissen, ram, stier, tweeling, kreeft, leeuw, maagd,<br />
weegschaal, schorpioen, boogschutter en steenbok.<br />
Bronnen:<br />
Bennett, J., Donahue, M., Schneider, N. & Voit, M. (2008). The Cosmic Perspective (Fifth Edition). San<br />
Francisco: Pearson Education.<br />
Kerrod, R. (2001) Hemel bij nacht – Sterrengids, AB Hedel: Libero.<br />
26
Ga eens een kijkje nemen in…!<br />
Hier kan u telkens wat informatie vinden over interessante uitstappen met de klas. Onder “In de kijker”<br />
wordt telkens één organisatie/museum/… met zijn activiteiten voor klassen uitgewerkt. Onder<br />
“Of anders…” vind je nog meer interessante adressen terug, telkens met een link naar de internetsite.<br />
In de kijker:<br />
27<br />
www.beisbroek.be<br />
In de Volkssterrenwacht van Beisbroek valt heel wat te ontdekken omtrent de ruimte. De sterrenwacht<br />
omvat een observatietoren met koepel, een hele reeks lenzen- en spiegeltelescopen, een planetarium met<br />
45 zitplaatsen waar de sterrenhemel (van waar ook ter wereld) geprojecteerd wordt of een ruimtereis<br />
gemaakt kan worden, een permanente zelf-doe-tentoonstelling en een planetenpad van iets meer dan<br />
800m.<br />
Voor een geleid bezoek kan je kiezen uit volgende activiteiten:<br />
Een bezoek aan de telescopen, waarbij overdag de zon wordt geobserveerd.<br />
Een voorstelling in het planetarium.<br />
Het bekijken van de actuele sterrenhemel in het planetarium. Voor scholen<br />
kan dit voor eender welk sterrenkundig onderwerp.<br />
Een rondleiding in de permanente tentoonstelling.<br />
De voorstellingen in het planetarium nemen de kinderen mee naar de ruimte. Er zijn verschillende<br />
voorstellingen, met telkens een ander onderwerp. Voor het lager onderwijs zijn volgende voorstellingen<br />
geschikt:<br />
SPECIAAL VOOR KINDEREN: De redding van sterrenfee Mira. (Nederlandstalig, 6-10 jaar)<br />
“De redding van sterrenfee Mira is een planetariumvoorstelling die door een pedagoge werd geschreven en<br />
uitgewerkt voor een doelgroep van 6 tot 10-jarigen. Mira, de sterrenfee, wordt gevangen gehouden door de boosaardige<br />
tovenaar, Urax. Sofie en Bert, twee jonge kinderen, komen achter de snode bedoelingen van de tovenaar<br />
en besluiten Mira te helpen ontsnappen. Hiertoe zoeken ze de hulp van de zon, de maan, Saturnus en de sterrenbeelden.<br />
Een toevallig voorbij zoevende komeet helpt hen ten slotte in hun opzet slagen.”<br />
( V ol k sst e rre nwach t Be i sb ro ek , 20 0 8 , h t tp : // w w w. be i sbroe k .b e /i nde x.ph p?<br />
option=com_content&task=view&id)<br />
Op reis met de sterren. (Nederlandstalig, jeugd- en gezinsvoorstelling)<br />
Toegangsprijs<br />
voor een geleid<br />
bezoek:<br />
€5/volwassene,<br />
€4/kind (-18 jaar)<br />
“In Op reis met de sterren reizen we mee met de grote ontdekkingsreizigers als Vasco da Gama en Magellaan en zien hoe<br />
zij hun weg baanden aan de hand van de sterrenhemel op zoek naar nieuwe werelden. Met behulp van het Zeiss projectieplanetarium<br />
wordt verklaard hoe de navigatie op zee gebeurde aan de hand van de hoogte van de zon, de poolster en de<br />
sterrenbeelden. We gaan wat dieper in op enkele van die sterrenbeelden en naar de verhalen die er achter schuilgaan. Maar we<br />
blijven niet op de aarde. We reizen ook mee met de nieuwste ontdekkingsreizigers, bemande en onbemande ruimtemissies die<br />
nog steeds hun weg verkennen aan de hand van de sterrenhemel. We kijken mee met de nieuwste instrumenten aan boord van<br />
de Hubble Ruimtetelescoop, het Internationaal Ruimtestation en met de grootste Europese telescopen in Chili.”<br />
(Volkssterrenwacht Beisbroek, 2008, http://www.beisbroek.be/index.php?option=com_content&task=view&id)
Zwaartekracht en zwarte gaten. (Nederlandstalig, gezinsvoorstelling)<br />
“In de voorstelling Zwaartekracht en zwarte gaten wordt de bezoeker meegenomen naar een plaats waar de tijd stilstaat,<br />
waar de normale wereldorde niet meer bestaat, waar het onvoorstelbare realiteit wordt: de fascinerende en extreme wereld van<br />
de zwarte gaten. Hoe ontstaat een zwart gat? Hoe kunnen we zwarte gaten vinden? Zouden we het overleven als we in een<br />
zwart gat vallen?”<br />
(Volkssterrenwacht Beisbroek, 2008, http://www.beisbroek.be/index.php?option=com_content&task=view&id)<br />
NIEUW! Wonderen van het heelal. (Nederlandstalig, jeugd- en gezinsvoorstelling)<br />
“In de nieuwe show “Wonderen van het heelal” gaan we op reis door het heelal. Vertrekkend van de grenzen van het<br />
waarneembare heelal ondernemen we een tocht door ruimte en tijd. We beleven de big bang en het ontstaan van het heelal en<br />
zijn getuige van de vorming van fotonen, elektronen en protonen. In de loop der tijd worden daaruit reuachtige sterrenstelsels<br />
gevormd. We zien zelfs hoe sterrenstelsels echte kannibalen kunnen zijn en elkaar kunnen verslinden. Op reis langs diverse<br />
sterrenstelsels, belanden we uiteindelijk aan bij ons eigen Melkwegstelsel. Daar maken we mee hoe sterren geboren worden uit<br />
enorme wolken van gas en stof. Vervolgens gaan we kijken of er leven is op Mars. Via een ommetje bij Mercurius en Venus,<br />
landen we veilig op onze eigen blauwe planeet.”<br />
(Volkssterrenwacht Beisbroek, 2008, http://www.beisbroek.be/index.php?option=com_content&task=view&id)<br />
Met een groep vanaf 15 personen kan je, op afspraak, buiten de openingsuren naar een voorstelling gaan<br />
kijken. Voor de basisschool worden er ook werkbladen aangeboden.<br />
Of anders…<br />
Astrolab Iris - Ieper<br />
Astrolab Iris bestaat uit 2 sterrenwachten, gelegen in het Provinciaal domein “De palingbeek”.<br />
Je kan er onder andere zonnewaarnemingen doen. Er zijn ook 4 multimediavoorstellingen<br />
voor handen die je meenemen doorheen de ruimte binnen een afgebakend<br />
thema: van planeet tot planeet, naar de diepten van het heelal, een vlucht met de<br />
space-shuttle of zonne- en maansverduisteringen. De inhoud van de voorstelling wordt<br />
eventueel aangepast aan de groep. Op de site vind je ook heel wat educatief materiaal.<br />
Meer info: www.astrolab.be<br />
Jeugdwerkgroep Ruimtevaart vzw - Brugge<br />
Deze organisatie biedt activiteiten aan rond het thema ruimte. Voor de lagere school<br />
worden die activiteiten samengevat onder de titel “ruimtevaart@school”. Een aangepast<br />
programma wordt opgesteld, variërend van enkele lesuren tot meerdere dagen,<br />
waarbij de leerkracht een keuze maakt uit een aanbod van ruimteactiviteiten.<br />
Meer info: www.jwronline.be<br />
Bronnen:<br />
Astrolab Iris (s.d.). pedagogische fiche. Internet, 26 augustus 2009 (www.astrolab.be)<br />
JWR Online! (s.d.). Scholen- en Publiekswerking. Internet, 26 augustus 2009 (www.jwronline.be/publiek/<br />
index.php)<br />
Interview met werknemer Volkssterrenwacht Beisbroek.<br />
Volkssterrenwacht Beisbroek (2008) Planetarium. Internet, 3 september 2009 (http://www.beisbroek.be/<br />
index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=74)<br />
28
Op de buis<br />
Een kort overzicht van tv-programma‟s die interessant kunnen zijn voor WERO-lessen, op de zenders<br />
National Geographic (Nat. Geo.), Één, Canvas/Ketnet en Nederland 2.<br />
Dag Programma uur zender<br />
21/10/2009 Wat is Wat: het menselijk lichaam. 12u30 Nat. Geo.<br />
21/10/2009 Beagle, in het kielzog van Darwin 20.40 Canvas<br />
22/10/2009 South Pacific 22.15 Canvas<br />
24/10/2009 Kijk uit 17.55 Één<br />
24/10/2009 Dieren in nesten 20.10 Één<br />
25/10/2009 Half uur natuur 13.35 Één<br />
25/10/2009 National Geograpic Special 16.20 Één<br />
25/10/2009 China voor Beginners 22.20 Één<br />
26/10/2009 Zoo Tales: Episode 1 16u00 Nat. Geo.<br />
26/10/2009 Secrets Of Egypt: Valley Of The Kings 21u00 Nat. Geo.<br />
27/10/2009 Zoo Tales: Episode 2 16u00 Nat. Geo.<br />
28/10/2009 Wat is Wat: Haaien 12u30 Nat. Geo.<br />
28/10/2009 Zoo Tales: Episode 3 16u00 Nat. Geo.<br />
28/10/2009 Beagle, in het kielzog van Darwin 20.40 Canvas<br />
28/10/2009 The origins of language 23.05 Canvas<br />
29/10/2009 Zoo Tales: Episode 4 16u00 Nat. Geo.<br />
30/10/2009 Lion Army 14u00 Nat. Geo.<br />
01/11/2009 Kingdom of The Blue Whale 18.00 Nat. Geo.<br />
02/11/2009 Earth Investigated: Pyramids 23.00 Nat. Geo.<br />
04/11/2009 Wat is Wat: Walvissen en Dolfijnen 12.30 Nat. Geo.<br />
04/11/2009 Ape Genius 14.00 Nat. Geo.<br />
Bronnen:<br />
National Geographic Channel (s.d.) tv-gids. Internet, 1 oktober 2009 (http://www.ngc.tv/Schedule/<br />
daily.aspx)<br />
Zita (s.d.) tv-gids. Internet, 1 oktober 2009 (http://www.zita.be/entertainment/tv-gids/vlaamse-zenders)<br />
29
Bestaansdimensies<br />
Mens en levensonderhoud Dankzij de ruimtevaart...<br />
Mens en zingeving Astronomie<br />
Is daar iemand?<br />
Mens en het muzische Cult!<br />
Mens en medemens Cult!<br />
Bekende en minder bekende Belgen<br />
Mens en samenleving Op de buis<br />
Wist je dat…?<br />
Ruimtereizigers<br />
Mens en techniek Navigatie<br />
Over lenzen en spiegels<br />
Technische snufjes<br />
Actief!<br />
Mens en natuur Vroeg, vroeger,… eerst: de oerknal<br />
Onze sterrenstad<br />
Onze eigen ster<br />
Vreemde snuiters<br />
Mens en tijd Astronomie<br />
Theorieën, theorieën<br />
Op verkenning in de ruimte<br />
Mens en ruimte De hemel vanaf de aarde<br />
Vroeg, vroeger,… eerst: de oerknal<br />
Onze sterrenstad<br />
Onze eigen ster<br />
Vreemde snuiters<br />
Bronnen:<br />
Vlaams Verbond van het <strong>Katho</strong>liek Basisonderwijs (1998). Leerplan Wereldoriëntatie.<br />
30