Binnenstedelijke Balkons in Beeld - Bouwfonds

Schone steden
De industriële revolutie in de tweede helft van de 19 e eeuw leidde tot een sterke bevolkingsgroei in de
Nederlandse steden. De behoefte aan nieuwe woningen nam toe en steden breidden zich uit. De
kwaliteit van veel woningen liet te wensen over. Dit was een bron voor epidemieën en sociale
misstanden en leidde tot een slechte hygiënische situatie. Ook de angst voor ongebreidelde groei van
steden leidde tot overheidsingrijpen. Met de invoering van de Woningwet in 1901 werd getracht meer
en betere woningen te realiseren en de groei van de steden in goede banen te leiden (Van der
Cammen & De Klerk 1993). De wet bevatte bijvoorbeeld bouwvoorschriften waaraan nieuwe woningen
moesten voldoen. Ook werden grote en snel groeiende gemeenten verplicht om uitbreidingsplannen
op te stellen. De stedenbouw in Nederland bloeide op. Hieraan lag naast een sociale visie op goede
en gezonde woonomstandigheden ook een streven naar schoonheid en openbare welstand ten
grondslag (Groetelaers 2004).
Gebundelde deconcentratie
Na de Tweede Wereldoorlog nam het woningtekort snel toe. Dit, in combinatie met de schaarste aan
grondstoffen en kapitaal, legitimeerde actief ingrijpen van de overheid (Groetelaers 2004). In de jaren
die volgden werd de ruimtelijke ordening steeds meer gecentraliseerd. Er verschenen twee Rijksnota’s
inzake de Ruimtelijke Ordening en in 1965 werd de Wet op de Ruimtelijke Ordening aangenomen.
Belangrijke doelstelling van de overheid was het in goede banen leiden van de enorme verwachte
bevolkingsgroei. Daartoe werden kernen aangewezen, waarin de bevolkingsgroei moest worden
opgevangen. Dit gebundelde deconcentratiebeleid, gericht op aangenaam wonen in groene
woonmilieus, was een “streven naar samenhangende verstedelijking, zonder tegen de stroom van
suburbanisatie op te roeien” (Van der Cammen & De Klerk 1993, pp. 137).
Hernieuwde aandacht voor steden
De Derde Nota (vanaf 1973) borduurde inhoudelijk voort op de gedachte van gebundelde
deconcentratie, maar ook de keerzijde van het groeikernenbeleid werd belicht. Er was sprake van
selectieve migratie, waarbij vooral meer welgestelde huishoudens de stad verlieten. Daarmee
verdween ook het draagvlak voor veel stedelijke voorzieningen. Werkgelegenheid bleef juist wel in de
steden geconcentreerd, met omvangrijke pendelstromen tot gevolg.
Geleidelijk verschoof de aandacht van de ruimtelijke ordening richting de “oude” steden. De wens tot
intensiever gebruik van ruimte in de centrale steden stond voorop, hetgeen werd aangeduid met
stedelijke intensivering en de compacte-stad-gedachte. Ook de recessie en de hoge werkloosheid
begin jaren ’80 droegen bij aan hernieuwde interesse in de steden. Gesproken werd over stedelijke
vernieuwing, dat draaide om revitalisering van de stad als vestigingsplaats voor economische
activiteiten (Van der Cammen & De Klerk 1993).
In de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening uit 1988 werd het beleid van groeikernen en deconcentratie
verruild voor beleid gericht op versterking van economisch kansrijke gebieden, stedelijke knooppunten
en mainports. Gestreefd werd naar meer bundeling van wonen, werken en voorzieningen in steden.
Dit diende meerdere doelen. Het moest bijdragen aan vitale steden en bevorderen van stedelijkheid in
de netwerksamenleving (Huitink 2009). Andere doelstellingen waren het voorkomen van verrommeling
van het landschap en het bijdragen aan verwezenlijken van duurzaamheidambities, via terugdringen
van autoverkeer en verhogen van het draagvlak voor openbaar vervoer. De Vierde Nota Extra
(VINEX) uit 1991 sloot hierop aan en voorzag in grote nieuwbouwlocaties in en nabij grote steden.
Meer aandacht voor binnenstedelijk bouwen
Met de Nota Ruimte (2004) werd dit verstedelijkingsbeleid voortgezet. Hoewel men niet meer sprak
over de compacte stad is ten opzichte van de Vierde Nota de aandacht voor binnenstedelijk bouwen
versterkt (Keers e.a. 2010). Gestreefd werd naar verdichting, transformatie en herstructurering. Werd
in de VINEX nog gestreefd naar realisatie van 30% van de totale nieuwbouwopgave binnen bestaand
stedelijk gebied, in de Nota Ruimte werd uitgegaan van 25 tot 40% (VROM 2004). In de Structuurvisie
Randstad 2040 werd de verdichtingsopgave voor de Randstad zelfs gesteld op 500.000 nieuwe
woningen tot 2040, waarvan 40% binnenstedelijk (VROM 2008). De Tweede Kamer aanvaarde in
2009 een motie om landelijk 40% en in de Randstad 60% als richtlijn te hanteren. In 2010
beargumenteerde de Rijksbouwmeester dat 80% bouwen in binnensteden gewenst en haalbaar is
(Van der Pol 2010).
Samenvattend kunnen we stellen dat de Nederlandse overheid van oudsher een sterke invloed heeft
op de ruimtelijke ordening en stedenbouw van ons land. Na een periode van (gebundelde)
10