Magazine 2010 (pdf) - Bert Hellinger Instituut Nederland

Bert Hellinger Instituut Nederland
Systemisch werk met opstellingen - Familie - Organisatie - Onderwijs - Samenleving
Magazine 2010
In dit nummer o.a.:
14 Nederlandse opstellers aan het woord
Opstellingen in andere culturen: Mexico en Rusland
Rijk palet aan workshops met gastdocenten
Nieuwe en bestaande opleidingen
Mini-congres Systemische Werkvormen in Organisaties 2010
Jaaragenda 2010
Uitgaven Het Noorderlicht
- 1 -

Inhoud
Rijk 3
Ziel of Ego? 4
Systemisch werken introduceren 5
De Toegewijde Reis 7
Over de werking van opstellingen in organisaties 8
Traumatiseren en/of hertraumatiseren door Systemisch Werken 9
Vrede begint in de ziel van … ? 10
Wonderlijke herhalingen 12
Pesten, een symptoom van het systeem? 13
Ordeningen van liefde in patchworkfamilies 15
Door het oog van de naald 16
Opstellingen in ontwikkeling 17
Vonken van Vernieuwing 18
Systemisch coachen 20
De ziel van de relatie 21
Rijk 22
Over Bert Hellinger 23
Sint Petersburg 24
Mexico 25
Opleidingen bij het Bert Hellinger Instituut 26
Workshops 27
Kalender 2010 27
Workshops uitgelicht 30
Minicongres Systemische Werkvormen in Organisaties 2010 34
Het Noorderlicht 35
Colofon
Dit is een uitgave van het
Bert Hellinger Instituut Nederland,
en verschijnt één keer per jaar.
Aan dit nummer werkten mee:
Jan Jacob Stam
Bibi Schreuder
Otteline Lamet
Jan Andreae
Wibe Veenbaas
Oscar David
Bouke de Boer
Margriet Wentink
Inge Land
Siebke Kaat
Ineke van Keulen
Anton de Kroon
Daan van Kampenhout
Jürg Thölke
Eindredactie
Anton de Kroon, Jan Jacob Stam en
Bibi Schreuder
Oplage
5000
Vormgeving en opmaak
Noordzijde, grafische communicatie
Druk:
Scholma Druk, Bedum
- 2 -

Rijk
In dit magazine geven we vooral het woord aan Nederlanders die een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van
systemisch werk in ons land. Naast diegenen, die in dit magazine aan het woord komen, zijn er natuurlijk nog vele,
vele anderen die bijdragen, zoeken, worstelen, ontwikkelen en zonder wie het veld van systemisch werk niet zo zou
zijn zoals het nu is.
Diversiteit. De bijdragen in dit magazine zijn geschreven door mensen vanuit verschillende achtergronden, professies
en tradities. Eén ding hebben ze gemeenschappelijk: ze dragen bij aan de ontwikkeling van een veld.
Er is maar één conclusie mogelijk: Nederland is rijk. Met zoveel diversiteit, met zoveel integriteit en met zoveel
zelfreflectie op de nog steeds jonge methode van opstellingen en systemisch werk tekenen zich de contouren af van
veel, waarheen systemisch werk nog groeien kan, op een gezonde manier, waarbij het dienend kan zijn aan ontwikkelingen
waarheen de maatschappij zich beweegt en die op ons afkomen.
Flow. Al de eerste keer doorlezen van de verschillende bijdragen zette bij mij weer stromen van gedachten, inzichten
en ideeën in werking. Elk woord extra zou afdoen aan de schoonheid van het palet aan bijdragen.
Veel leesplezier,
Jan Jacob Stam
Bert Hellinger Instituut Nederland
- 3 -

Ziel of Ego?
Een wereld van verschil
Otteline Lamet
Wat mij in mijn werk als psychotherapeute
en familieopsteller steeds
weer bezig houdt is dat mensen
komen en zeggen dat ze ergens
vanaf willen. Het liefste zonder dat
ze er zelf veel voor hoeven te doen.
‘Was me, maar maak me niet nat’,
heet dat in vakjargon. Het werk van
Bert Hellinger - met zijn oplossingsgerichte
benadering en bijna magische
methode - appeleert natuurlijk
enorm aan deze drang. Inmiddels
heb ik geleerd - mede dankzij de
spirituele school van Almaas - dat
de dingen buiten jezelf meestal niet
veranderen, maar je kunt wel leren
je verhouding ertoe te veranderen.
Je kunt leren je ego identificatie met
dingen langzaam los te laten. Dit
gaat alleen niet zonder diepe pijn
te voelen. En juist dat is wat iedereen
-ikzelf incluis - liever uit de weg
gaat. Dit heeft me de laatste jaren
behoorlijk aan het denken gezet.
Opstellers zeggen te werken met de
zielslaag, maar wat betekent dat nou
in een wereld waarin we voornamelijk
te maken hebben met de egostructuur?
Oftewel: hoe houden we
onszelf en elkaar voor de gek?
Een veelvoorkomend fenomeen bij
familieopstellingen is dat mensen
in één of andere vorm zeggen een
last te dragen voor hun ouders (en
daar willen ze vanaf). In de wereld
van de psychotherapie is dit het
zeer bekende fenomeen ‘parentificatie’:
Kinderen dragen een last (mee)
en zorgen van hieruit voor hun
ouders. Vanuit systemisch oogpunt
zeggen we dan: ‘Ze komen op een
verkeerde plek te staan.’ Het komt
helaas bijna bij iedereen voor, alleen
verschilt natuurlijk de mate waarin
het voorkomt. De ene familie is
- 4 -
zwaarder belast dan de andere.
Kinderen vibreren direct mee op
de gevoelslaag van hun ouders.
Niemand uitgezonderd. Bij baby’s is
het hart nog open en een belangrijke
kwaliteit van het hart is dat je
helpen wilt als er nood om je heen
gevoeld wordt. Tijdens het foetusstadium
en de eerste levensmaanden
is er ook nog geen besef van
een concept van ‘ik’ of ‘jij.’ Alles wat
ervaren wordt hoort bij de eigen
belevingswereld. Het overnemen
van gevoelens van anderen in het
systeem en deze gaan ervaren als
iets van jezelf, lijkt dus in dit vroege
ontwikkelingsstadium een vanzelfsprekende
stap. Je zou kunnen
stellen dat deze informatie - samen
met alle informatie die via het DNA
van beide ouders doorgegeven
wordt - iemands persoonlijke zielsinhoud
vormt. Op dit niveau voelen
we ons verbonden met de familie
waar we uit voortkomen.
Na verloop van tijd (ca. 8 maanden)
ontwikkelt zich bij iedereen een
egostructuur rond deze zielsinhoud.
Enerzijds omdat een egostructuur
noodzakelijk is om in een fysieke
werkelijkheid te kunnen leven.
Maar tegelijkertijd dient het ook als
bescherming tegen emotionele pijn
die we oplopen en ervaren in die
periode. Ook dit is een natuurlijk
proces dat voor iedereen opgaat en
waarbij het contact met de diepere
zielslaag langzaam vermindert en
vaak zelfs helemaal verdwijnt. Ons
bewustzijn verplaatst zich daarbij
naar de egostructuur, gericht op ikontwikkeling
en afscheiding. Bovendien
identificeren we ons daarmee;
dit is wie we denken te zijn. Deze
(afscheidende) beweging staat contrair
op de (inclusieve) zielsbeweging.
We willen onze eigen weg
gaan in het leven, zonodig weg van
de (ellende van de) familie. Hoe dit
dilemma - waar ieder mens mee te
maken heeft - zich steeds kan manifesteren
moet m.i. gekend en gezien
worden als je zegt met de zielslaag
te werken.
Terug naar het begrip ‘parentificatie.’
Sommige familieopstellers zien
dit fenomeen als ‘overgenomen
last of gevoelens’, die teruggegeven
dient te worden. Dit gebeurt vaak op
rituele wijze, al dan niet vergezeld
van een steen of iets anders zwaars
om het effect ook fysiek voelbaar
te maken. Tijdens de beginperiode
van ons werk met opstellingen (ik
doe dit werk samen met mijn echtgenoot
Peter van Zuilekom) hebben
we wel eens gebruik gemaakt van
deze methode. Al snel bleek dat
dit weliswaar op het moment zelf
verlichting bracht voor de cliënt,
maar wel met een ‘garantie tot op de
hoek.’ Een week later was het effect
uitgewerkt. Het gewone leven nam
het weer over, bijvoorbeeld in de
vorm van een claimende moeder of
het eigen schuldgevoel dat weer de
kop opstak.
Terugkijkend denk ik, dit is zo’n
typisch voorbeeld van een behoefte
van het ego om zich – het liefst
zonder schuldgevoel – los te willen
maken van iets waar de ziel zich nu
juist diep mee verbonden heeft en
weet, namelijk het lot en lijden van
de familie. Daar kom je niet zomaar
vanaf. Het is je emotionele erfenis,
opgeslagen in je DNA en hoe toegankelijker
je zielslaag wordt hoe
duidelijker je het zult gaan waarnemen.
Wat is hier dan wél nodig en mo-

gelijk? Het moge duidelijk zijn dat
het hier niet gaat om iets teruggeven.
Het gaat erom opnieuw - en
nu bewust - je eigen gevoeligheid
te (her)openen voor datgene wat er
zich in de voorouderlijn heeft afgespeeld.
Te zien dàt je in het hier-ennu
erdoor beïnvloed bent, te zien
hòe je er door beïnvloed bent om
je er vervolgens niet meer mee te
identificeren. Dit alles is niet wie jíj
bent, je hebt er alleen mee te maken
(gehad). In die zin kun je er nooit
vanaf komen, maar je hoeft je er
niet meer volledig door te laten beinvloeden.
Je zou de last kunnen
laten bij wie het hoort.
We zijn dus overgegaan naar de
rituele zin: ‘Ik laat het bij jou zo goed
als ik kan en vertrouw het jouw ziel
toe de juiste weg voor jou te vinden.’
Mogelijk gevolgd door: ‘En ik wil de
verleiding weerstaan om het weer
mee te gaan dragen.’ Een zin die
onderscheid aanbrengt tussen ‘ik’
en ‘jij’; een zin die het (langdurige)
proceskarakter bena-drukt van een
mogelijke attitu-deverandering en
tevens de eigen krachten van iedere
betrokkene aanspreekt.
Concreet betekent het voor mij
bijvoorbeeld, dat ik nog steeds te
dealen heb met een moeder die
sterk op haar kinderen leunt, die
pijn heeft en bang en verdrietig is.
Ik kan soms die energie inmiddels
(weer) letterlijk voelen, ook als ik
niet bij haar ben. Ik weet inmiddels
wel waar het vandaan komt en bij
wie het hoort (niet bij mij). Mijn
neiging is me ervan af te sluiten,
maar dan sluit ik me ook voor haar
af. Maar meer nog betekent het dat
ik dan mijn hart sluit en dan ga ik
me pas echt rot voelen. Ik kan ook
open blijven en vanuit mijn eigen
verdriet en kracht haar lijden én
haar kracht zien om zich overeind
te houden. Van daaruit kan ik voor
haar doen wat er nodig is omdat ze
het fysiek niet meer zelf kan doen.
Een win-win situatie, waarbij we
ons beiden goed voelen en de liefde
inmiddels weer stromen kan.
Systemisch werken
introduceren
Jan Andreae
Donderdagmiddag. Ik ben op weg
naar Rijkswaterstaat. De organisatie
die werkt voor onze droge
voeten, voldoende en schoon
water, vlot en veilig verkeer over
weg en water en betrouwbare en
bruikbare informatie.
Ik ben gevraagd om voor 20 topadviseurs
systemisch werken te
introduceren.
De dagen daarvoor denk ik steeds:
droge voeten, droge voeten. Ik
probeer te visualiseren, ik probeer
te luisteren naar de betekenis: droge
voeten en schoon water.
En dan denk ik weer: bouwen aan
een betere toekomst.
Welke toekomst, wat moet er beter,
hoe moet ik luisteren vanuit dit veld.
Nederland is in de afgelopen 1000
jaar tien meter gezakt. We spreken
alsmaar over de stijgende zeespiegel
en nooit over inzakkende grond. We
hebben heel veel gebouwd op veengronden
die zijn gaan zakken; we
zijn naast Bangladesh het dichtstbevolkte
land ter wereld. De risico’s
van waterrampen in Nederland zijn
veel groter dan het gemiddelde bewustzijn
van de burger toelaat. Het
meest riskante zijn de deltagebieden
en nu wil het dat juist daar de
meeste mensen wonen. De overheid
investeert al jaren niet preventief,
knapt alleen op na een ramp.
Wat wil dit veld, waarom zouden
ze geïnteresseerd zijn in systemisch
werken?
Ik begin ondertussen aardig zenuwachtig
te worden. Ik kom aan.
Een immens groot hypermodern
gebouw. Na enig gedoe kom ik door
de beveiliging.
Met een glazen lift en veel keurige
- 5 -
mensen ga ik naar de bovenste verdieping.
Inmiddels met een wat
rustiger hartslag kom ik de ruimte
binnen waar ik twee dagdelen mag
werken. Ook de mensen druppelen
binnen; het type mens waar ik zelf
in eerste instantie altijd een beetje
stil van word. Luidruchtig met
elkaar in gesprek, modern en vlot
gekleed, strak in het pak, pumps,
academisch, intelligent en dol op
een goede discussie.
Ik besluit onmiddellijk tot een lange
maar luchtige inleiding over het onderwerp.
Het belangrijkste daarin is dat ik
uitleg dat wij vandaag, in tegenstelling
tot wat zij gewend zijn, vraagstukken
en complexe situaties niet
oplossingsgericht bekijken, maar er
wordt naar binnen gekeken. Dat wil
zeggen we kijken naar dynamieken

in het vraagstuk of het probleem.
Om naar deze dynamieken te
kunnen kijken, bekijken we situaties,
thema´s, vraagstellingen in
hun gehele context. En dat betekent
dat we proberen waar te nemen hoe
interacties binnen een systeem er
uit zien en welke bewegingen ze
maken.
Zijn ze vrij, belemmerd of verstrikt,
zijn ze constructief of destructief,
zijn ze van het heden of komen ze
uit het (verre) verleden.
Daarbij is het belangrijk ons te realiseren
dat als we waarnemen we niet
alles kunnen zien. Zoals een ijsberg
in het Noordpoollandschap. Het
grootste gedeelte van de realiteit
van de ijsberg speelt zich af onder
water.
Om juist te kunnen waarnemen is
stilte belangrijk. Daarover kunnen
we veel leren van het onderricht van
de Boeddha.
Het meervoudige pad om tot verlichting
te komen gaat over zuiver
waarnemen, zuiver denken, zuiver
voelen en zuiver spreken. Om in
die zuiverheid te kunnen komen
dienen we met een zekere afstand te
observeren wat zich voordoet, zodat
we ervan onthecht kunnen raken.
Er is een groot verschil tussen ‘huis’
en ‘mijn huis’, tussen ‘geld’ en ‘mijn
geld.’ Het ene is een object of een
fenomeen en onthecht, het andere
is gehecht, is gekoppeld aan onze
identiteit en veroorzaakt lijden als
er iets mee gebeurt, als we het verliezen,
als het kapot gaat etc.
Om in die onthechting te kunnen
komen moeten we de stilte opzoeken.
In het boeddhisme doen we dat door
middel van meditatie, in het christendom
verstillen we in het gebed.
Stilte creëert ‘ma’, het Japanse woord
voor: betekenisvolle leegte.
De groep adviseurs wordt inmiddels
onrustig. ‘Een hoog Obibio-gehalte,
mijn vrouw leest thuis ook de Libellehoroscoop,
gaat deze zweverigheid
zo door?’
Ik weet dan uit ervaring dat het tijd
is om luchtigheid in te brengen.
Ik vertel ze dat het nog veel erger
wordt, dat we straks op wolken gaan
zitten en gaan zingen op zachte
tonen, maar pas nadat we met
dichte ogen door de ruimte hebben
gelopen. Overacting heet dat in mijn
vak. Het patroon wat naar je toe
komt versterken en uitvergroten.
Dan kom ik altijd in mijn element.
Terwijl ik tegen ze spreek voel ik me
ondeugend worden en zij zien het.
De rust keert weer, het luisteren is
weer terug.
Ik ga over tot het uitleggen van wat
een opstelling is en hoe het werkt.
Als ik opstellingen doe met mensen
die het nog nooit gedaan hebben
dan is dit het minimum wat ik ze
vertel:
participatie aan een opstelling
is altijd op basis van vrijwilligheid.
Niemand kan verplicht
aan een opstelling meedoen
omdat dat per definitie onvrij
zou zijn. In onvrijheid is er geen
ruimte om te kunnen waarnemen.
Het is geen rollenspel, maar een
opstelling waarbinnen je gepositioneerd
wordt en je representeert
iets of iemand. Je speelt het niet.
Alles wat je waarneemt als representant
is niet van jezelf, het
behoort je niet toe, het is geen
autoresonantie maar een representatie.
De deelnemers worden nieuwsgierig.
Dat is het moment waarop het veld
zich voor me opent.
Dan vertel ik ze dat een belangrijke
voorwaarde om opstellingen
te kunnen doen is dat we een
kring creëren waarin sprake is van
een holding space, een dragende
energie. Dat geeft ruimte voor observeren,
waarnemen en voelen.
Ik stel voor om met een ronde te beginnen
waarin iedereen heel precies
zegt hoe het innerlijk met hem of
haar is.
- 6 -
En dan begint voor mij als systemisch
werkende de wereld van
wonderen. De ronde duurt drie
uur en mensen vertellen verhalen
die ze op hun werk nooit vertellen
en die ze nooit delen met hun collega’s.
Simpelweg door aandacht te
besteden aan de innerlijke realiteit
en daar taal aan te geven, zo precies
mogelijk.
Er komen tranen, momenten van
vanzelfsprekende stilte, gevoelens
van angst. Ik werk met veel waardering
en hier en daar een verdiepingsvraag.
Er ontstaat een liefdesstroom.
De opstellingen die we daarna nog
gedaan hebben bouwen verder op
deze creatie. Daarin wordt al een
enorm verschil gemaakt.
Ontroerd vertrek ik laat die avond
uit dat prachtige gebouw. Ook kan
ik de diepte voelen van de betekenis
van deze organisatie vanuit het
verleden en voor de toekomst van
ons land.
Systemisch kijken maakt werkelijk
een grotere context.

De Toegewijde Reis
De weg is wijzer dan de wegwijzer
Wibe Veenbaas
‘Kom, kom opnieuw, wie je ook bent,
kom!
Ongelovige, dienaar van vele goden,
vuuraanbidder, kom!
Dit is geen karavaan van wanhoop
Kom, zelfs als je beloftes al honderd
keer zijn gebroken,
Kom!’
Rumi
Het leven als leermeester; de
leerweg telkens opnieuw terug te
keren. Rumi’s gedicht heeft mijn
hart. Het is vertaald uit het Perzisch
en het ‘Kom’, kan ook vertaald
worden met ‘Keer om, keer terug.’
Ik vind het zo mooi, dat ik het
gedicht heb laten drukken op een
doek, dat in de werkruimte hangt.
Het herinnert mij aan de onzichtbare
activiteit van het wachten en
het verwacht worden, dit artikel
beoogt de stille innerlijke activiteit
van het terugkeren onder de aandacht
te brengen. Het begon me op
te vallen, hoe bij begeleiders die zich
toewijden aan de taak zichzelf keer
op keer terug te roepen, zich een
ruimer veld opent, waarin meer lijkt
te kunnen gebeuren. Het veld van
een woordeloze verstandhouding
opent zich in haar diepte waarin alle
leven zich verbonden weet. Systemisch
Werk heeft mij veel gebracht,
veel geleerd. Toen ik de uitnodiging
kreeg om een artikel te schrijven
over wat mijn hart heeft, wist ik het
direct. Dit is mijn antwoord op de
uitnodiging, dit is waar het voor mij
om draait.
De terugkeer toegewijd zijn
De beweging van toewijding is
een zaak van het hart. Zoals een
dichter aan het woord toegewijd is,
een componist aan de muziek, zo
ben ik toegewijd aan mijn weg en
aan de mensen die ik op mijn weg
tref. Daar, waar het moeilijk is om
onder ogen te komen, daar vraagt
de weg toewijding van mij, om het
hart te hebben terug te keren en
opnieuw te ontmoeten, opnieuw in
de verbinding te staan. Als ik mijn
innerlijke taak aanvaard om terug
te keren, dan pas ontdek ik, dat ik
het ben, die word verwacht. Daar
waar het veld zich niet opent of
zich terugtrekt, daar hebben wij van
binnen de taak op te vatten terug te
keren. Zo is wachten een innerlijke
activiteit. Van binnen doe je iets: je
neemt je taak om de gave van het
vermogen om terug te keren aan te
nemen. In deze beweging reiken we
uit, voorbij het maakbare, naar het
gegevene. Zo opent zich een ander
veld.
De toegewijde reis: wanneer de
reis pelgrimstocht wordt…
Het is belangrijk om als begeleider
je eigen vertrekken, wegtrekken,
afwenden te kennen. Ik ken het
bijvoorbeeld van mijzelf dat als ik
mensen ontmoet die bang zijn om
gek te worden, ik als begeleider de
paniek van mijn eigen lijf waar kan
nemen als deze mensen naar mij
kijken. Iets in hun ogen appelleert
aan wat ik heel goed ken. In paniek
kan je als begeleider ervaren hoe
je wegtrekt bij jezelf. Als je jezelf
terugroept en je blijft en zegt: ‘doe
maar, volg maar de snik, adem maar,
ik ben hier,’ dan appelleer je hen op
het terugkeren naar de poort van de
paniek zodat ze zichzelf kunnen terugvinden.
In essentie wordt in het
- 7 -
terugroepen van mijzelf deze zelfde
beweging gevraagd. Van binnen
moet ik langs mijn eigen ‘doe maar,
volg maar de snik, adem maar, kom
maar weer hier.’ Bij een aanwezige
begeleider die zichzelf roept in het
hier en nu, zijn mensen geneigd
om de reis van binnen te maken.
Als een mens die de gekte zo vreest
een begeleider zo ziet reizen, groeit
de bereidheid in hemzelf om ook te
reizen.
Leerling van het leven zijn
Een begeleider kan niet werken
met de trances van cliënten en systemen,
als hij zichzelf daarbij niet
waarneemt. Als hij zelf niet reist,
kan hij niets zien. Wat nodig is, zal
dan niet oplichten. Het principe van
de onbewogen beweger werkt niet
in begeleiding. Op het moment dat
je je eigen reis toegewijd bent en je
je eigen poorten van angst, woede,
weerstand passeert, ziet de cliënt
jou reizen en groeit de bereidheid
om met je mee te reizen. In de toewending
van de begeleider wordt de
toewijding van de cliënt wakker geroepen.
In die zin is een begeleider
een deelnemer van het veld, geen
observator buiten het veld. Waarnemen
is toewijden. We zijn en blijven
leerling van het leven.
Het levensprincipe
In het werk ken ik een levensprincipe:
je hebt niets door te geven wat
je niet aangenomen hebt. Ook de
verticale grotere ordening hebben
we te nemen. In de terugkeer zijn
we de grotere ordening toegewijd.
De toegewijde taak staat voor de innerlijke
activiteit die gericht is op
het terugkeren naar onze zijns-staat.

Zij is te ontdekken, daar waar wij uit
de ontmoeting gaan, daar waar we
wegtrekken. Daar verliest het veld
aan kracht. Precies daar hebben wij
ons zelf terug te roepen. Daar, waar
wij onszelf terugroepen, buigen wij
ons hoofd en roepen wij voorbij ons
kleine zelf om begeleiding. Daar,
waar we ons kleine hart bij het grote
laten rusten, daar leren we, dat de
weg wijzer is dan de wegwijzer.
Hij die zo mooi is dat allen hem zijn
schoonheid benijden
Is vannacht gekomen, wenend voor
mijn hart.
Hij weende en ik weende, tot de
ochtend aanbrak.
Hij zei: Vreemd, wie van ons beiden
is de minnaar?
Rumi
Over de werking van
opstellingen in organisaties
Oscar David
Onlangs sprak ik met een collega
organisatie adviseur die als hoogleraar
onderzoek had gedaan naar
de effectiviteit van coaching. Een
van de bevindingen was dat de
methode die de coach gebruikt
slecht voor 10% bepalend is voor
de effectiviteit van de interventie.
Het grootste deel van de effectiviteit
werd bepaald door de ervaring
van de coach zelf.
De Amerikaanse psychiaters
Lewis, Amini en Lannon beweren
iets soortgelijks en beroepen zich
daarbij op recent neurologisch onderzoek.
In hun boek ‘A General
Theory of Love’ beschrijven ze de
functie van the limbic brain: het
deel van de hersens waar onze
centra voor sensitiviteit en liefde
zich bevinden. Bij succesvolle
therapie is het enige wat telt de
persoon van de therapeut en zijn
of haar vermogen om zich liefdevol
af te stemmen op de cliënt. De therapeutische
technieken die daarbij
worden gebruikt, zijn bijzaak.
Als ik zoiets lees roept het de
vraag bij me op of het dan wel
zin heeft dat ik mijn eerstvolgende
workshop organisatieopstellingen
verder voorbereid. Kan ik nu net
zo goed een groepsgesprek voeren
met de managers die verwacht
hadden organisatieopstellingen geserveerd
te krijgen?
Deze gedachte zet me aan het denken
over de vraag wat nu eigenlijk de
toegevoegde waarde van een organisatieopstelling
is. Ik deel de mening
van de hoogleraar dat vele wegen
naar Rome leiden. Ook deel ik de opvatting
van de drie psychiaters dat
liefde en afstemming essentieel zijn
om tot overdracht en verdieping te
komen. Maar als ik tegelijkertijd reflecteer
over de werking van opstellingen
in organisaties is het mijn
ervaring dat de methode van organisatieopstellingen
een specifieke
toegevoegde kwaliteit met zich mee
brengt. Door middel van een opstelling
krijgen managers en professionals
in korte tijd meer begrip voor
het krachtenveld in organisaties. Er
wordt snel zichtbaar wat de rol is
van de persoon van de manager en
professional en wat niet, maar wat
bijvoorbeeld te maken heeft met de
organisatiedynamiek. Verder wordt
duidelijk dat begrip niet alleen door
analyse hoeft te ontstaan, maar ook
mogelijk wordt door het aanspreken
van gevoel en het verkennen van irrationele
processen in organisaties.
Daarnaast is de werkvorm zelf een
prachtige metafoor die managers en
professionals uitnodigt te experimenteren
met het loslaten van controle.
- 8 -
Maar het belangrijkste is misschien
nog wel dat de werkvorm van
organisatieopstellingen dingen kan
laten zien die in een gesprek niet
of nauwelijks zichtbaar worden. Ik
moet hierbij bijvoorbeeld denken
aan een opstelling voor een grote
organisatie die maar niet in staat
bleek bepaalde belangrijke veranderingen
door te voeren. Reeksen van
analyses bleken niet te kunnen verklaren
waarom stappen die zinnig
en logisch waren toch niet gezet
konden worden. Uit de opstelling
bleek dat het de raad van bestuur
weliswaar aan visie niet ontbrak,
maar door tal van historische ontwikkelingen
nog ver voor hun tijd,
veel minder macht en invloed had
dan ze zichzelf had toegedicht. Dit
essentiële gegeven was nooit uit de
gesprekken en analyses naar voren
gekomen, terwijl het in de opstelling
onmiddellijk helder was. Door
wat in de opstelling zichtbaar werd,
konden de aanwezige bestuursleden
en managers een nieuwe strategie
bepalen die uiteindelijk leidde tot
de stappen die nodig waren om de
veranderingen die gezocht werden
dichterbij te brengen.
In het bovengenoemde voorbeeld
geldt dat hoe beter ik als begeleider
de werkvorm beheers en de verschil-

lende interventies kan toepassen
om de opstelling zo relevant mogelijk
te maken, des te groter de kans
is dat de deelnemers profijt ondervinden
van de opstelling. Daarom
ga ik natuurlijk gewoon verder met
de voorbereiding van de volgende
workshop.
Tegelijkertijd is het goed om ons te
realiseren dat de werking van de
opstelling voor een belangrijk deel
inderdaad wordt beïnvloed door de
ervaring van de opsteller. Empathie
en afstemming zijn daarbij van
groot belang. Vervolgens vraag ik
me af wat dit betekent voor mij als
begeleider van organisatieopstellingen.
Hoe meer kennis en begrip ik
heb van de vraagstukken, ambities,
geschiedenis en cultuur van de organisatie
waar ik mee werk, des te
groter is de kans dat mijn interventies,
vragen, confrontaties en bespiegelingen
aansluiten bij de realiteit
van de manager en zijn organisatie.
Hoe beter de aansluiting, hoe meer
de interventie een expressie is van
respectvolle steun en hoe krachtiger
de werking kan zijn.
Traumatiseren en/of
hertraumatiseren door
Systemisch Werken
Bouke de Boer
Soms krijg ik nog wel eens een lichte
blos van schaamte op mijn wangen
als ik terugdenk aan hoe ik in het
begin mijn NLP-trainingen gaf. Datzelfde
proces herhaalt zich voor mij
weer met Systemisch Werken.
Een prachtige uitspraak van een
Zen-meester was zeker op mij van
toepassing:
‘Als sommigen nog worden beheerst
door hun vroegere slechte gewoonten,
maar toch louter en alleen met
woorden kunnen stichten, laat hen
dan begaan...
Want misschien zullen ze, als ze
door hun eigen woorden te schande
worden gezet, in de praktijk gaan
brengen wat ze anderen leren.’
De centrale, kritische vraag die bij
mij steeds meer omhoog komt
luidt: wordt Systemisch Werken
wel altijd terecht als benaderingswijze
ingezet?
Voor mij persoonlijk is het antwoord
wel duidelijk. Natuurlijk heeft elke
begeleider zijn of haar eigen leerproces
te ondergaan, echter hoe eerlijk
durven wij naar onszelf te kijken.
In sommige opleidingstrajecten
vind ik dat het cognitieve concept
nog wat te centraal staat. Wat mogelijk
goed voor de toeschouwers
is. De begeleider zelf zal zich meer
hebben te richten op de signalen
van zijn of haar lichaam. Vanuit die
attitude richten wij ons minder op
de concepten en steeds meer op het
persoonlijke proces van de cliënt.
Hierbij is belangrijk ons te realiseren
dat wij als begeleider de
wereld ervaren, gelijk als wij ons
lichaam bewonen en ervaren.
Anders gesteld: alleen als wij ons
lichaam werkelijk kunnen voelen
en alleen als wij ons lichaam werkelijk
kunnen ervaren en waarnemen
met al onze zintuigen, alleen dan
kunnen wij ons bewust worden van
onszelf en van de dynamiek van het
familiesysteem.
Te vaak kom je mensen tegen die
gedissocieerd zijn van de opstelling
en het erbij komende emotionele
proces. Ze zijn vaak ‘niet thuis.’ Dit
door gebeurtenissen vanuit het verleden,
bijvoorbeeld de onderbroken
uitreiking, persoonlijke trauma’s,
trauma’s van de geschiedenis.
De gevolgen kunnen wij elke dag
ervaren. We gaan van leven naar
overleven, oftewel: we leven onze
niet-vervulde verlangens. Er waren
- 9 -
te veel momenten in ons leven,
vooral als kind, dat wij geen halt
konden roepen tegen de niet-functionele
energie die op ons afkwam.
Het gevolg is een kristallisatie van
deze energie, met tot gevolg: een
disregulatie van het vegetatieve
zenuwstelsel. De veiligheid die de
cliënt nodig heeft is hier uitermate
belangrijk. Mijns inziens wordt dit
te vaak onderschat.
Dan komt hier de kritische vraag:
kunnen wij door middel van Systemisch
Werken deze gedissocieerde
cliënt wel benaderen?
Stel als hypothese dat dit niet kan
en wij doen dan toch een ‘gewone’
opstelling, zou dit niet tot een herhaling
van de geschiedenis kunnen
leiden?
Mede door het volgen van een
aantal traumatrainingen ben ik zelf
tot de conclusie gekomen dat wij
veel voorzichtiger te werk zullen
moeten gaan om de cliënt effectief
en respectvol te benaderen. Doen
wij dit niet, dan bestaat er grote
kans dat door het inzetten van Systemisch
Werken de cliënt getraumatiseerd
of gehertraumatiseerd
wordt.

Mijns inziens is de opdracht die wij
als opsteller hebben: wat kunnen
wij doen om tijdens opstellingen de
grootst mogelijke emotionele veiligheid
te creëren? Dit om een herhaling
van de geschiedenis te voorkomen.
Vrede begint in de
ziel van … ?
Margriet Wentink
Gedurende de afgelopen jaren,
waarin ik onder andere meer dan
tien jaar de ontwikkelingen in het
werk van Bert Hellinger intensief
en op de voet gevolgd heb, riep
het systemisch werk in de praktijk
ook steeds meer vragen bij me op.
Vragen als: Hoe zit dat precies met
autonomie en afhankelijkheid bij
de cliënt, in contact met de begeleider.
En: Hoe zit het eigenlijk met
de eigen verantwoordelijkheid van
mensen, als ‘het systeem in dienst
neemt’, of als er gezegd wordt: ‘Ik
werk niet met de persoon, ik werk
met het systeem.’ Langzaam rees de
vraag… ‘en als het nu eens anders is?’
Als het nu eens zo zou zijn, dat het
niet de beweging van het systeem
is, dat iemand ‘in dienst genomen
wordt’, maar dat het een heel andere
beweging is, die er voor zorgt dat
personen uit een latere generatie
verstrikt raken met voorouders of
het lot van anderen uit het systeem?
Waar zouden de fenomenen die we
in opstellingen waarnemen dan op
kunnen duiden?
Het antwoord op deze vragen vond
ik buiten de kaders van ‘Hellingerwerk’
dat ik tot dan toe kende. Om
buiten die kaders te kunnen treden
bleek het nodig om de in dit werk zo
vast gehanteerde triade die bestaat
uit: de persoon van Bert Hellinger
& de werkwijze met het opstellen
van representanten & de systemische
filosofie van Bert Hellinger,
uit elkaar te halen. Er ontstaan dan
drie losse elementen: de persoon
van de begeleider, de opstellingsmethode
‘an sich’ en de onderliggende
theorie of filosofie, die de begeleider
hanteert en waarop hij zijn inzichten
en interventies baseert.
Dit onderscheid biedt ruimte om
naast de gerespecteerde ervaringen
van Bert Hellinger, eigen ervaringen
te zetten, en ook andere theorieën
dan de filosofie van Bert Hellinger
te verbinden met de opstellingsmethode.
Door het werk van Franz
Ruppert zag ik wat traumaverwerkings-
en hechtingstheorieën
kunnen toevoegen aan dit werk, en
welke consequenties deze theorieën
hebben voor de keuzes, de interventies
en het handelen van de begeleider
bij opstellingen. Als gevolg
daarvan begonnen zich langzamerhand
antwoorden af te tekenen op
bovengenoemde vragen.
Inmiddels heeft dat mijn kijk op
dynamieken in familiesystemen
ingrijpend veranderd, en is het
wat mij betreft discutabel of ‘systemen’,
als op zich staande entiteiten,
‘iemand in dienst nemen.’ Kennen
we daarmee aan systemen niet
machten en krachten toe waarvan
het nog maar de vraag is of zij die
bezitten? Leggen we daarmee de
verantwoordelijkheid voor de verstrikkingen
niet buiten onszelf en
komt daarmee niet de focus te ver
van onszelf vandaan te liggen?
Voeren we onszelf dan niet steeds
verder weg in grotere abstracties
en daarmee steeds verder vandaan
bij de relaties onder handbereik en
- 10 -
onze menselijke verantwoordelijkheid
voor het leven op deze aarde?
Een treffende vergelijking voor het
kijken naar familiesystemen vind
ik het beeld van het uitzoomen
met een camera: Een steeds groter
geheel wordt zichtbaar, ieder afzonderlijk
onderdeel wordt slechts een
detail van een steeds groter geheel,
de samenhang tussen de delen van
het geheel komt in beeld. Iedereen
die dat regelmatig gedaan heeft,
kent ook het effect daarvan: de
persoonlijke betrokkenheid wordt
minder groot.
Ergens onderweg bekroop me het
gevoel dat ‘vrede begint in de ziel
van een enkeling’ waar Bert veelvuldig
over sprak, eigenlijk de omgekeerde
beweging zou moeten zijn,
namelijk dat we de camera inzoomen
op ons zelf. Dat we in beeld
brengen en onder ogen zien, welke
innerlijke verdeeldheid en innerlijke
conflicten de psychische, fysieke
en relationele problemen veroorzaken
waarmee ieder van ons in de
actualiteit van zijn eigen leven te
kampen heeft.
Maar wat heeft dat dan nog met
systemisch werk te maken, zou je
zeggen?
We worden geboren in een systeem,
in een gegeven setting, met een
gegeven geschiedenis. Dat is precies
zoals het is, en daaraan kunnen we
niets veranderen. We hoeven de geschiedenis
niet te herschrijven naar
onze behoefte aan een ‘volmaakte
wereld’ waarin de liefde vrij kan

stromen. Voor de een is wat hij of
zij aantreft een stabiele familie
waarin gezonde binding ervaren
kan worden en die de basis legt voor
de verdere ontwikkeling. De ander
treft een familie met een oorlogstrauma
aan, of een gezin waarin een
ouder afwezig is of vroeg komt te
overlijden. Weer een ander verkeert
al aan het begin van het leven in
doodsangst, en weer iemand anders
komt ter wereld in een familie waar
ervaringen tastbaar maar onuitgesproken
de atmosfeer bepalen.
Al dit soort situaties vragen van
een mensenkind dat het op een of
andere manier een antwoord vindt,
waarmee het kan overleven in het
systeem dat het aantreft.
Met name wanneer de inzichten
uit de hechtingstheorieën (Bowlby,
Mahler, Stern) gecombineerd
worden met traumatheorieën
(Ruppert, Lewis, Peichl, Huber)
wordt duidelijk welke bewegingen
van het kind uit ontstaan, om zich
te hechten aan ouders en andere
leden van het systeem. Wat in deze
theorieën beschreven wordt, toont
zich in de opstellingen: Hoe zeer
geborgen en veilige hechting een
noodzakelijke levensbehoefte en
belangrijke voorwaarde voor een
stabiele ontwikkeling van de ziel is,
en op welke wijze kinderen in hun
hechtingspogingen zich verstrikken
met hun getraumatiseerde, en daardoor
innerlijk gespleten ouders en
voorouders. Door deze inzichten te
vertalen naar opstellingenwerk, ontstaan
andere, compactere en meer
op de cliënt zelf betrokken opstellingen,
waarin zich steeds duidelijker
toont welke invloed traumata
hebben op de ontwikkeling van
de mens en op het vermogen van
mensen om stabiele relaties aan te
gaan met anderen.
Langzamerhand ben ik er van overtuigd
geraakt dat de werkelijke
‘vrede in de ziel van de enkeling’ daar
ontstaat waar mensen bereid zijn
zichzelf wezenlijk te leren kennen.
Dat de zoektocht, ook in familieopstellingen
gaat over: wie ben ik geworden
in antwoord op dit systeem.
De focus van de opstelling komt
dan niet langer te liggen bij drie,
vier of meer generaties terug, bij
abstracties ver buiten onszelf, maar
bij de dynamiek binnen onszelf, bij
onze eigen drijfveren. Pas als we
weten welke illusies met betrekking
tot onze familie van herkomst
we in stand proberen te houden,
en begrijpen op welke manier we
nog steeds als wanhopige kinderen
staan te kloppen aan een gesloten
deur om eindelijk aan te komen op
de plaats van ons verlangen, pas
als we bewust weten welke pijnlijke
realiteit van ons eigen leven we
proberen te vermijden door ons te
verstrikken met de gevoelens en het
lot van anderen, dan komen we aan
in de realiteit van ons eigen leven.
Dan kunnen we verantwoordelijkheid
nemen voor ons eigen handelen,
ons eigen denken, onze eigen
besluiten, onze eigen gevoelens.
Ik ken geen betere methode om de
onbewuste drijfveren van de menselijke
ziel te spiegelen dan de opstellingsmethode.
Maar ik pleit voor
een discussie waarin de methode,
de onderliggende theorie en de
persoon van de begeleider met zijn
of haar eigen levensthema’s als afzonderlijke
aspecten worden benaderd
en expliciet worden gemaakt.
Opstelling
Begeleider - aannames - cliënt:
Werk in een viertal:
Vraag een representant voor jezelf als ‘begeleider van opstellingen’ of voor jezelf als coach,
adviseur of
therapeut.
Vraag een andere representant voor een specifieke cliënt waarmee je te maken hebt, en
waarbij je ervaart dat het proces tussen jou en de cliënt niet helemaal loopt zoals je graag
zou willen.
Vraag een representant voor je aannames, jouw concept, je theorie of je filosofie die je in dit soort werk hanteert.
Stel de drie representanten op.
De representanten kunnen hun innerlijke impuls om zichzelf te bewegen, om hun ervaringen uit te drukken,
of om iets mee te delen vrij volgen. Laat de opstelling zich vrij ontwikkelen zonder ingrijpen van buitenaf.
Als je genoeg gezien of ervaren hebt kun je de opstelling beëindigen.
Variant: Ga vanaf het begin zelf in de opstelling in je rol als ‘begeleider’, coach, adviseur of therapeut.
- 11 -

Wonderlijke
herhalingen
Inge land
Ik verwonder mij als familieopsteller
en psychotherapeut steeds weer
over het feit dat tragische gebeurtenissen
en feiten zich herhalen
in een familiesysteem. Marijke bijvoorbeeld
valt op haar werk en zit
vervolgens een jaar thuis met een
hersenschudding die niet herstelt.
Haar vader viel ook, weliswaar van
een dak, maar op precies dezelfde
leeftijd. Hij kwam nooit meer
aan het werk. Of Ton, die ontdekt
dat zijn vader, die hij nooit heeft
gekend, stierf toen hij 12 jaar was.
Ook Ton laat zijn op dat moment
12 jarige zoon bij de echtscheiding
achter bij zijn ex-vrouw.
Deze herhalingen zijn wonderlijk,
tragisch en vaak pijnlijk.
Informatie wordt doorgegeven van
generatie op generatie. De levenservaring,
opgedaan in moeilijke
omstandigheden blijft aanwezig en
beschikbaar.
Bert Hellinger ziet deze herhalingen
of verstrikkingen als de werking
van het collectieve geweten dat
waakt over het voortbestaan van de
groep. Het leven verdraagt moeilijk
onwaarheden en onverwerkte trauma’s.
Trauma’s en ernstige gebeurtenissen,
verstoren als ze onverwerkt
blijven, de ordening in een systeem.
Die ordening is voorwaarde voor de
liefde en gaat daaraan vooraf.
Professor Franz Ruppert (De Waarheid
heelt de Waan) laat zien hoe
een ernstige gebeurtenis of trauma
een wond slaat in de ziel van de getroffenen.
Die wond leidt tot een afsplitsing
in de ziel. De traumatische
ervaring wordt afgesplitst zodat we
kunnen overleven. Om een trauma
te verwerken moet er aandacht voor
de pijn en erkenning van de waarheid
zijn. Dan komen de waarheid,
de ordening en daarmee de liefde
terug. Onder moeilijke omstandigheden
is dat vaak niet mogelijk en
dan ontwikkelen we overlevingsgedrag
in de vorm van vluchten,
verstarren, aanvallen, minachten,
veroordelen. Zo valt de ziel uiteen
in een getraumatiseerd, een overlevend
en een gezond deel.
Als een tragische gebeurtenis zich
herhaalt, kunnen we dat herkennen
aan de herhaling van het trauma
zelf (bijvoorbeeld: net als bij mijn
ouders overlijdt ook ons eerste
kind) of aan het overlevingsgedrag
(we verstarren bijv. bij conflicten).
In blinde liefde herhaal je het
trauma en volg je het persoonlijk of
collectieve geweten. Dit kun je herkennen
doordat je jezelf ondanks
de pijn, in de beweging, beter voelt
dan de ander. Dit in tegenstelling tot
de beweging van de ziel waarin we
ons niet beter voelen dan een ander
en alleen onze innerlijke beweging
volgen.
Hoe kunnen we deze herhaling
doorbreken? Wat vraagt dat
van ons en wat helpt daarbij?
Mijn ervaring is dat het vooral van
ons vraagt ons bewustzijn te ontwikkelen
over hetgeen we teweegbrengen
in ons leven nu en wat ons
daarin gebonden houdt aan eerdere
gebeurtenissen in het systeem. Daar
kan een familieopstelling óf een
eigen bewustzijnsonderzoek toe bijdragen..
In een familieopstelling kun je
jezelf zien op de laag van de ziel.
Los van de woorden en verhalen die
je over jezelf in stand houdt. Je ziet
jezelf in de context van je familie,
- 12 -
het systeem waarin het thema zich
afspeelt. Het spiegelt een diepere
laag waarin de zielsgebondenheid
zichtbaar wordt. Als je de opstelling
aanneemt groeit je bewustzijn van
jezelf.
Je ziet ook het trauma en het overlevingsgedrag
van andere familieleden,
waardoor je geraakt kunt
worden door hun lot. Als er door
een beweging van de ziel in het
systeem iets wordt geheeld, raakt
dit ook jouw ziel en dat kan voelen
als een wonderbaarlijk geschenk.
Dat kan je helpen het trauma en/of
het overlevingsgedrag los te laten.
Dit kan alleen blijvend werken als je
je bewust bent van het overlevingsgedrag
dat jou bond aan je gewonde
familieleden. Kennis over jezelf,
over je overlevingsgedrag, eerbied
voor de gewonden en erkennen dat
hun lot niet van jou is, zijn voorwaarden
om los te laten.
Ik zeg bewust loslaten en niet teruggeven.
Bij teruggeven kom je
gemakkelijk in een positie dat jij
je mengt in dat wat aan jou vooraf
is gegaan. De essentie is, dat jij iets
loslaat wat voor jou niet helpend is
en jou blokkeert om open te staan
in het nu. Soms is het gemakkelijker
om los te laten als je weet hoe iets is
ontstaan.

Het eigen bewustzijnsonderzoek start met het benoemen van je pijn: ‘Ik voel me eenzaam’, ‘ik heb geen werk’, ‘ik
krijg steeds ongelukken’, ‘ik verlaat anderen’, ‘ik heb geen plek.’
Vervolgens benoem je jouw antwoord, patroon, reactie, gevoel en gedrag op deze pijn: ‘Ik twijfel’, ‘ik verstar’, ‘ik
oordeel en heb verwachtingen over hoe het moet’, ‘ik overleef’, ‘ik ben bang.’
Kies trefwoorden die jouw situatie goed weergeven zoals: woestijn, kruispunt, dwaallicht. Daarvoor moet je stil
worden, voelen waar het in je lichaam resoneert en bereid zijn er naar te kijken. Deze trefwoorden zijn belangrijk.
Ze verwijzen vaak naar een eerder trauma of overlevingsgedrag van een voorouder.
Vraag je vervolgens af wie in jouw familie iets beleefde waarbij dit overlevinggedrag passend was, of wie een
trauma meemaakte waar deze woorden naar kunnen verwijzen.
Het kan helpen om een genogram van het familiesysteem te maken met de leeftijden waarop familieleden
trauma’s meemaakten en hoelang dat duurde. Mogelijke herhalingen daarin helpen je de verstrikking te vinden.
Buig tenslotte met eerbied voor het lot van die familieleden en erken hun traumatische ervaring. Zie dat hun
overlevingsgedrag toen is ontstaan en hun enige oplossing was. Wees je ervan bewust dat het overleven (of de
dood van een betrokkene) er mede voor heeft gezorgd dat jij er bent. Dank hen daarvoor. Laat het vervolgens
los en land in het nu.
Dit proces is een keuze en vraagt om
toewijding aan waarheid en congruentie.
Dan wordt het mogelijk meer
aanwezig en present te zijn en kun
je openstaan voor wat er zich hier
en nu aandient en mogelijk is: een
open ziel in verbinding met alles
wat is.
Dat lijkt eenvoudig; soms is het
dat ook. Als er tranen zijn, kun je
denken aan het gedicht van Hilde
Domin:
‘Nicht müde werden
Sondern dem Wunder leise
Wie einem Vogel
Die Hand hinhalten.’
‘Word niet moe
om het wonder heel voorzichtig
zoals bij een vogel
de hand te reiken’
Pesten, een symptoom
van het systeem?
Systemisch kijken en interveniëren zonder opstellingen
Siebke Kaat
Vanuit mijn werk als organisatieconsultant
ben ik vaak om advies
gevraagd bij een ‘kwestie’, die te
maken had met pesten-op-het-werk.
Langzamerhand begon ik me af te
vragen wat de functie van het pesten
voor dit systeem zou kunnen zijn.
Dat vroeg van mij om over het negatieve
oordeel over pesten en pesters te
stappen, en voorbij de uitingsvormen
te kijken. Inmiddels is het mijn stellige
overtuiging, dat het systeem het
pesten als signaalfunctie benut om
een verstoring in de verbondenheid
of ordening aan het licht te brengen.
Ik zal twee voorbeelden beschrijven,
met de belangrijkste systemische interventie,
en een korte systemische
terugblik.
Wat is Pesten?
Pesten is een verzamelnaam
van velerlei uitingsvormen,
die ertoe leiden dat iemand
zich niet serieus genomen, niet
gezien, of buitengesloten gaat
voelen. Mensen zijn creatief in
de manier waarop ze dit voor
elkaar krijgen. Door de ander te
kleineren, negeren, niet serieus
te nemen, of door grappen, bijnamen,
kleinerende handelingen,
etc.
‘Jullie horen er (niet) bij, Jij
hoort er (niet) bij.’
In diverse situaties is mij opgevallen
dat de bijdrage of de plek van één of
meerdere medewerkers niet erkend
- 13 -
werd (door te pesten), maar dat ditzelfde
ook gold voor de waarde en
de plek van het team als geheel
binnen de organisatie. Het patroon
leek zich te herhalen. Eén team was
‘het afvoerputje’ van de organisatie.
Ieder kon daar nog wel terecht als
hij elders geen plek meer had. Het
team had binnen de organisatie een
lage status. Een direct gevolg was
dat ook leidinggevenden zo snel mogelijk
probeerden door te stromen
naar een eervollere plek. Binnen het
team werden enkele mensen gepest.
Eigenlijk bleek er altijd wel iemand
gepest te worden.
Belangrijkste interventie: Door
met de manager en zijn directeur
de waarde van het team voor de

organisatie in beeld te brengen, en
terug te kijken naar de teamhistorie
gebeurden er diverse zaken.
Beiden gingen zelf ook de waarde
van het team zien, en beiden namen
hun plek en hun verantwoordelijkheid,
ten opzichte van dit team. De
manager vertelde het team vervolgens
nu echt te kiezen voor hen als
team. Hiermee nam hij zijn plek, en
gaf hun een plek in het geheel. Ook
gaf hij hen de erkenning dat het niet
vreemd was dat er problemen in het
team waren gerezen, omdat zij lang
te kampen hadden gehad met wisselend
management. Hiermee haalde
hij de schuld bij hen weg, en nam
de schuld zelf terug naar zijn eigen
functie. Dit was de ommekeer waardoor
ze ook onderling naar elkaars
waarde konden kijken, en konden
zien dat ieder erbij hoorde. Ze
konden terugkijken op hun historie
en zien wie er zonder erkenning (afscheid)
vertrokken waren.
Systemische bespreking: In dit
geval was het pesten een symptoom
van een team dat buiten beeld begon
te raken. Het pesten hielp uiteindelijk
om de directeur, de manager, het
team en alle teamleden zich weer te
laten verbinden binnen het geheel
van de organisatie en haar doelen.
‘Wie ben jij dat je denkt die
plek te mogen innemen?’
Vaak staat degene die gepest wordt
op een aantal ordenende principes
helemaal onder aan de ladder, maar
op één criterium juist op de bovenste
sport. In dit geval was de gepeste
één van de jongsten, het kortste in
dienst, en had de minste ervaring,
maar hij had de hoogste opleiding,
èn kreeg de steun van het management
om door te groeien (met de
daarbij behorende scholingsprivileges).
Rondlopend zie ik hem een
aanmatigende houding aannemen.
Hij neemt een hogere plek in dan
passend is. De rest van het team reageert
met pesten, en lijkt zo deze
persoon naar zijn geëigende plek te
duwen. Dit ging echter zo ver dat hij
bijna weg-gepest werd.
Belangrijkste interventie: Met het
team en de manager op volgorde
van een aantal feitelijke rangordes
gaan staan (halve cirkel), en daarbij
elkaar over en weer erkenning laten
geven voor de waarde van juist die
plek (plek-gebonden erkenning,
niet persoonsgebonden erkenning).
Bijvoorbeeld: wat is de waarde van
de mensen die al langer dan 10 jaar
bij deze afdeling werken? Hierdoor
kwam op een oordeelloze wijze
alles wat hier je plek bepaalt aan
bod. Belangrijk was de erkennende
zin: jullie waren er al langer, en
hebben deze afdeling gebracht tot
waar hij is. Door de oefening werd
vanzelf duidelijk dat sommigen
wel heel vaak bovenaan stonden,
en anderen onderaan. Nu kon de
‘gepeste’ vanuit zijn eigen plek als
jonge, hoogopgeleide nieuwkomer
erkenning geven aan de mensen die
er al langer waren, en ook de erkenning
krijgen van de verfrissing die
hij kon komen brengen. Ook bleek
het cruciaal dat de manager hieraan
deel nam. Hij nam zijn plek, zag
ieder op zijn plek, en bevestigde die.
Systemische bespreking: In dit geval
was het pesten een symptoom van
een verkeerde ordening, die door
de manager in gang was gezet door
de jonge, nieuwe persoon diverse
privileges te geven die de anderen
niet kregen. Uiteindelijk werd de
ordening hersteld, en kon de balans
van geven en nemen weer op gang
komen, zowel onderling als tussen
manager en alle medewerkers.
Als je het volledige artikel wilt lezen,
ga dan naar www.fenomeenonline.nl
Vragenlijstje bij pesten (onvolledig, puur om denkrichtingen mee te geven)
Wat is jullie oorsprong? Staan/stonden jullie ooit hoog in aanzien als team?
- Is er iets veranderd ten aanzien van jullie plek of positie als team binnen de organisatie of jullie doelen/
producten? Is er iets verloren gegaan?
Wat is jullie management-historie?
- Wie werden manager (= de vraag naar ordening)?,
- Waren er manager-loze periodes (= de vraag wie wellicht daardoor op een verkeerde plek terecht kwam en
niet meer terug kon/kwam op zijn oude plek)? I
- Waren erinterim managers? Wat maakte dat er binnen de organisatie zelf niemand gevonden kon worden?
Wie van de managers/medewerkers is in het verleden op een rare, vervelende manier of om onduidelijke
redenen weggegaan of ‘verdwenen’? Wie zijn ‘met de stille trom’ vertrokken, zonder dat hun bijdrage
erkend werd?
Wat waren kenmerken van de oorspronkelijke functionarissen van deze afdeling?
- Staan deze kenmerken nog steeds hoog in aanzien? Wat bepaalt nu met name je ‘status’ binnen de afdeling?
Als dit veranderd is: is daarmee iets verloren gegaan?
Voor welke waarde, welk product of welke mensen wordt er gestreden
door te pesten? Wat of wie wordt hiermee in beeld gebracht?
- 14 -

Ordeningen van liefde
in patchworkfamilies
Ineke van Keulen
In het najaar 1999 heb ik samen
met Lineke Joanknecht onze eerste
pilot workshop Familieopstellingen
gegeven. Vanaf onze eerste aankondiging
hebben we uitgesproken dat we
de mogelijkheden van deze werkwijze
in de (jeugd) hulpverlening wilden
onderzoeken.
Inmiddels ben ik ervan overtuigd dat
familieopstellingen veel kunnen betekenen
in het grote veld van de (jeugd)
hulpverlening. Ik denk hierbij aan opstellingen
in groepen, maar meer nog
aan het invoegen van het systemisch
denken en handelen in observatie, individuele
begeleiding en advisering.
Het is verheugend en bemoedigend
om waar te nemen dat de integratie
van het systemisch denken (weliswaar
langzaam) ook inderdaad plaats
vindt.
Een groot deel van de kinderen groeit
op in Patchworkfamilies. Dit onderwerp
ligt me na aan het hart, ook
door mijn persoonlijke leefsituatie.
Bovendien zal dit onderwerp -gezien
maatschappelijke ontwikkelingen- in
de toekomst nog veel meer aandacht
vragen.
Het is mij overduidelijk geworden dat
het toepassen van kennis van systemische
wetmatigheden behulp- zaam
is bij de (pedagogische) afstemming,
het overleg tussen de betrokken volwassenen
en de relaties tussen alle
betrokken volwassenen en kinderen.
Definitie Patchworkfamilies
‘Patchworkfamilies’ is voor mij een
‘feestelijke’ verzamelnaam voor alle
familieverbanden waarin sprake is
van (pleeg)ouderschap, adoptie, donorouderschap
of nieuwe relaties
van (een van de) ouders en/of waarin
sprake is van diversiteit in cultuur,
ras, godsdienst:
gezinnen bestaande uit 2
volwassenen die met kinderen
uit eerdere relatie(s) een nieuw
systeem vormen
gezinnen met kinderen die
verwekt zijn door eicel- en zaadceldonatie,
gezinnen met kinderen die
geadopteerd zijn of die een plek
kregen als pleegkind
gezinnen waarin beide ouders
verschillende nationaliteiten
hebben, verschillende godsdiensten
beleven en/of verschillende
culturen inbrengen.
Ervaringen uit
familieopstellingen
De verbinding met de biologische
ouders blijkt essentiëler dan in
sommige pedagogische theorieën
wordt aangenomen. Ook al lijken
ouders volgens de maatschappelijke
norm niet in staat kinderen op te
voeden, het steunen van deze ouders
in hun pedagogische taak blijkt voor
kinderen vaak een optimale keuze.
Waar dat (tijdelijk of langer durend)
niet mogelijk is, blijft van belang om
in het oog te houden dat zij de ouders
zijn en blijven. Dit benoemen is essentieel
voor alle betrokkenen, vooral
voor de kinderen.
Waar het ‘andere’ ouders lukt om de
biologische ouders deze plek te geven,
zal het voor kinderen gemakkelijker
zijn om hun (soms tijdelijke) plek in
te nemen in een ander systeem.
Opstellingen laten zien hoe wezenlijk
het is voor kinderen als zij loyaal
mogen zijn naar hun eigen ouders
en als deze ouders achter hen mogen
staan en gezien worden.
Ook het benoemen van het lot of de
last die (leden van) families dragen
geeft doorgaans ruimte. Kinderen
geven vaak blijk van opluchting en
draagkracht als feitelijk benoemd
- 15 -
wordt wat er in het familiesysteem
speelt, ook al is het dramatisch. ‘Waarheid
maakt vrij.’
Het kennisnemen van (oude) geheimen
kan in het licht van onze
waarden en normen ook ruimte en
openheid teweeg brengen in een familiesysteem,
en met veel compassie
en begrip ontvangen worden, om
daarna een ‘juiste’ plek te kunnen
krijgen.
Door de opstellingen kan relatieof
opvoedingsproblematiek in een
bredere context worden gezien. Door
het beeld te vergroten, bijvoorbeeld
over meerdere generaties heen en/of
de gewoontes in een andere cultuur
of religie, kunnen meer aspecten van
de aangegeven problematiek aan het
licht komen.
Mijn ervaring is dat het een last van
kinderen wegneemt als het historisch,
sociaal-cultureel perspectief helder
wordt; wanneer waarden en normen
in het betreffende sociale milieu en
tijdsbeeld bekend zijn. Zoals bijvoorbeeld
de maatschappelijke situatie in
een christelijk milieu van een voorechtelijk
kind rondom 1950 en eerder.
In onze interventies en adviezen
kunnen we globaal gesproken op twee
manieren afstemmen: op de laag van
de persoonlijkheid (psychologisch) of
op de laag van de ziel van de familie
(systemisch). Voor de helderheid vind
ik het belangrijk deze twee benaderingen
naast elkaar te gebruiken, maar
niet met elkaar te vermengen.
Als we ervoor kiezen om in een opstelling
de systemische dynamiek
centraal te stellen, moeten we het
kind uiteindelijk vóór de (voor)ouders
plaatsen zodat het kind gesteund
door de (voor)ouders de toekomst in
kan kijken.
Kijkt een kind te veel om en/of kijkt

het naar een plek achter de ouders,
dan is het kind op het verleden gericht
en op verstrikkingen die daar spelen.
Het is een mooi en vaak ontroerend
ritueel om het lot te eren, het met
respect te laten bij wie het hoort,
daarna om te draaien en de eigen
plek in te nemen vóór de voorouders
en gesteund door deze liefdesstroom
de eigen toekomst in te kijken. Hier
wordt de essentie en de kracht van het
systemisch gedachtegoed zichtbaar.
Voordat we (zware) pedagogische
maatregelen treffen of (langdurige)
therapeutische processen aangaan,
kan het inzicht en lucht geven om te
kijken naar (verstoringen in) de ordening
en de stroom van liefde in de betrokken
systemen. Op basis van deze
gegevens kunnen praktische en effectieve
adviezen van systemische en/of
(ped)agogische aard gegeven worden.
Conclusie:
Zeker bij patchworkfamilies blijkt het
vinden van de juiste ordening, het
eren van het lot en het uitspreken van
de juiste helende zinnen die de posities
duidelijk maken en versterken belangrijk.
Het maakt alle gezinsleden
krachtiger en geeft ieder liefdevol en
krachtig gereedschap in handen.
Het gehele artikel staat op:
www.opstellingen-zuidlimburg.nl.
Suggestie voor een ordenings-intermezzo ‘om effectief te overleggen en ontspannen te eten’
- Markeer een ronde ‘tafel’, een cirkel van papier
- Benoem alle leden van het team, overleg, bestuur, leden van het gezin die samen eten.
- Schrijf alle namen op een papiertje, markeer objecten of sjablonen.
- Zoek, al schuivend naar de ordening waarin ieder zijn of haar plaats in kan nemen.
Variabelen zijn: leeftijd, rangorde in functie, aantal jaren relevante ervaring, dienstverband, positie in gezin.
Blijf allert op ‘onbekende’ variabelen in de concrete situatie.
Blijf nieuwsgierig en open voor verandering totdat er voor alle personen ‘rust’ ontstaat en iedereen diep kan ademen.
Creatieve vergadering en smakelijk eten
Ineke van Keulen
Door het oog van de
naald
Anton de Kroon
Opstellingen en systemisch werken
spreken me aan omdat ze zoveel
vrijheid brengen. Voor mij ontstaat
die vrijheid door ‘JA’ te zeggen tegen
wat er is, gewoon omdat het er is;
ook als dat met pijn gepaard gaat.
De strijd staken, onder ogen zien en
in de ogen kijken wat gezien dient
te worden. Bert Hellinger nodigt uit
tot het zijn in het lege midden en
het open staan voor de beweging die
me dan kan vinden en via mij naar
buiten kan komen. Ik zie mezelf
dan als deel van het grotere geheel.
Om veranderingen in organisaties
of delen van de samenleving tot
stand te brengen beschrijft Otto
Scharmer in zijn boek Theory U
iets vergelijkbaars, waarbij hij twee
vertrekpunten hanteert. Het ene is
het realiseren van the inner shift:
verandering in mezelf, waardoor ik
op een andere manier deel van het
geheel word. Het andere vertrekpunt
is dat hij niet van het verleden
maar van de toekomst probeert te
leren.
Klassieke veranderaars daarentegen
zijn steeds in de buitenwereld
bezig, niet in en met zichzelf. En
hun lessen leren ze uit het verleden
in de hoop de toekomst zo beter te
kunnen maken.
Waar Hellinger en Scharmer voor
mij mooi samen komen is in het
liefdevol oordeelloos zijn. Scharmer
vertelt in zijn boek over het gaan
door het oog van de naald: in het
oude Jerusalem was het Oog van
de Naald een poort in de stadsommuring.
Om de stad goed te kunnen
verdedigen tegen aanvallen van
buiten was het een smalle poort. Zó
smal, dat kamelen die vol beladen
uit de woestijn kwamen, eerst volledig
van hun last ontdaan moesten
- 16 -
worden alvorens door de poort de
stad binnen te kunnen gaan. Ik stel
me zo voor dat ze met hun flanken
langs de muren schuurden. Daar
kon niets meer tussen.
Dat beeld helpt mij iedere keer
opnieuw om me voor te bereiden op
ontmoetingen, taken en opdrachten.
Wat heb ik allemaal achter te
laten alvorens ik schoon en onbevangen
de ander, de situatie tegemoet
kan treden? Dat is mijn inner
shift. Meestal heb ik een pakket
oordelen en angsten die mij verhinderen
om echt te zien wat er is.
Als ik denk in mijn voorbereiding
alles afgelegd te hebben, dan blijk ik
gaandeweg soms toch nog meer last
bij me te dragen dan ik aanvankelijk
dacht.
Ik heb inmiddels een lijstje signalen
waar ik op let. Als één van die
dingen zich voordoet ga ik bij mezelf

te rade of ik wel al mijn oordelen en
angsten heb afgelegd. Bijvoorbeeld
als ik merk dat ik haast krijg of me
richt op incidenten, in plaats van op
het geheel waar ze naar verwijzen.
Als ik denk dat ik de oplossing weet,
of antwoorden geef in plaats van
vragen te stellen. Als ik vind dat de
ander iets raars zegt of ernaast zit.
Dat zijn van die momenten om eerst
en vooral terug te keren naar mezelf.
Dan blijken er in mijn kamelenbulten
toch nog weer vrolijk oordelen
mee te reizen. Ik beschouw het als
Opstellingen in
ontwikkeling
Daan van Kampenhout
een kans om iedere keer opnieuw te
onderzoeken: hoe slank dien ik me
te maken om in mijn volle omvang
aanwezig te kunnen zijn?
Familieopstellingen hebben zich
vanaf het begin gekenmerkt door
een paradoxaal spanningsveld. Bert
Hellinger ontwikkelde theorie over
verschillende soorten van vaststaande
ordes die menselijke relaties
binnen systemen reguleren, en
een belangrijk uitgangspunt bij het
opstellingswerk is dat verstoorde
ordes weer kunnen worden hersteld.
De opstellingen werden daarentegen
door Bert Hellinger ook als
fenomenologische methode gedefinieerd:
iedere opstelling zou zich
zonder enige verwachting van de
begeleider moeten kunnen ontwikkelen.
Hoe vrij is een opstellingsbegeleider
echter als de familie of het systeem
dat wordt opgesteld aan bestaande
ordes moet worden getoetst?
Waar is dan de fenomenologische
openheid van de opstelling? Mede
vanwege deze onduidelijkheid hebben
opstellingen zich nooit een plek
weten te verwerven in het reguliere
circuit: de uitgangspunten zijn niet
goed sluitend.
In de praktijk biedt de spanning
tussen bestaande ordes en fenomenologische
openheid echter allerlei
kansen. We kunnen het door Bert
Hellinger gestarte onderzoek voortzetten
en de door hem beschreven
wetten gebruiken, toetsen en waar
nodig ook aanpassen of aanvullen.
Het fenomenologische aspect van
de representatiemethode nodigt ons
uit om open te zijn en nieuwe ontdekkingen
te blijven doen.
Inmiddels zijn opstellingen al heel
vaak geen familieopstellingen meer,
ze hebben zich in allerlei richtingen
ontwikkeld. In plaats van een vaste
plek binnen de reguliere therapeutische
stromingen te verwerven,
is gebleken dat opstellingen eigenlijk
tot een continuüm behoren
dat gedeeld wordt met voice dialogue,
psychodrama, transactionele
analyse, gestalt en andere methodes
die elk een andere manier van representatie
benutten.
De laatste jaren heeft in de opstellingswereld
het thema trauma veel
aandacht gekregen, en worden er
nieuwe wetmatigheden, werkvormen
en interventies ontwikkeld
die niet tot het oorspronkelijke repertoire
behoren. Waar eerst vooral
met de effecten van trauma’s van
vroegere generaties werd gewerkt,
zien we nu in toenemende mate
dat opstellingen worden gebruikt
voor mensen die zelf (zwaar) getraumatiseerd
zijn. Als we opstellingswerk
niet als geïsoleerd fenomeen
beschouwen, en erkennen dat
er verwante methodes bestaan, dan
kunnen we, waar het passend is, elementen
van die andere methodes
gebruiken en integreren.
- 17 -
Een tijdje geleden werkte ik in een
Spaans sprekend land met een
vrouw van wie drie nabije familieleden
waren ontvoerd, gemarteld
en vervolgens vermoord. De vrouw
trilde over haar hele lichaam terwijl
ze me over haar familieleden vertelde
en toen ik haar vroeg om te
beschrijven welke emoties ze kon
onderscheiden noemde ze alleen razernij.
Sommige opstellers zouden
misschien gekozen hebben om een
opstelling te doen met zowel slachtoffers
als daders, maar dat zou in dit
geval weinig hebben bijgedragen
aan de verwerking en het hanteerbaar
maken van het trauma. In psychotherapie
wordt de confrontatie
met de daders van een misdrijf nooit
aan het begin van een verwerkingsproces
gezocht, die kan pas plaatsvinden
als de cliënt veel voorwerk
heeft gedaan. Een dader-slachtoffer
opstelling was hier absoluut geen
optie. Ik vroeg de vrouw: ‘Wat is het
dat je het liefste wilt?’ Een moment
was de woede weg, en ze fluisterde:
‘Bij hen zijn...’
Waar in een gewone opstelling de
grens tussen doden en levenden
zelden scherp is, was me duidelijk
dat ik hier niet zomaar de doden en
levenden in hetzelfde veld mocht
opstellen. Als eigenlijk nog niet werkelijk
beseft wordt dat familieleden
waarvan nooit afscheid genomen is
echt gestorven zijn, is het juist van
belang dat een grens deel uitmaakt
van het beeld. Het was van belang
dat de cliënt tot zich kon laten doordringen
dat de doden en de leven-

den niet meer samen waren.
Tegelijkertijd vroeg de afschuwelijke
dood van drie nabije familieleden
juist om een ontmoeting, een uitwisseling,
een afronding.
Er kwam een gedachte in me op:
de liefde tussen de levenden en de
doden kan wél over de grens gaan,
de mensen zelf niet. Dat beeld vertaalde
ik in een opstelling. Ik rolde
een rol toiletpapier uit door het
midden van de ruimte, zo onstond
er een witte streep op de vloer, een
grens. Aan de ene kant stelde ik de
vrouw op samen met enkele andere
levende familieleden, aan de andere
kant kregen de drie vermoorde familieleden
hun plek. Ieder van hen
koos nu verschillende representanten:
elk daarvan stond voor de
liefde voor één van de mensen aan
de andere kant. In voice dialogue
en gestalt nemen mensen soms de
plek in van hun eigen specifieke
gevoelens, maar iemands gevoelens
kunnen ook door een ander
worden gerepresenteerd, zoals hier
gebeurde. Toen de opstelling begon,
stonden alle familieleden, levend en
dood, hand in hand met hun eigen
liefde voor de anderen in de opstelling.
Een voor een stuurden zij de
representanten van hun liefde over
de grens tussen leven en dood, nadat
ze hen hun zegeningen hadden
meegegeven.
Langzaam bewogen de mensen die
de liefde belichaamden zich door
het veld, elk van hen werd met
tranen weggestuurd en met tranen
ontvangen, maar langzaamaan ontstond
er rust en acceptatie waar
eerst agitatie en pijn voelbaar was
geweest. Door middel van verschillende
zinnen werd de grens tussen
levenden en doden erkend, alsook
de sterke band tussen de mensen
aan beide kanten benoemd. Geen
klassieke familieopstelling, maar
met gebruik van expertise uit
andere disciplines een werkvorm
die passend was in het verwerkingsproces
van de cliënt.
Vonken van
Vernieuwing
een voorbeeld van vernieuwing van binnenuit in een lerarenopleiding
Jürg Thölke
Het lectoraat innovatie van
leren in organisaties
Het lectoraat innovatie van leren
in organisaties aan de HAN bestaat
uit een kerngroep van professionals
met verschillende achtergronden.
Wij richten ons in brede zin op de
ontwikkeling van mens en organisatie.
Hierin experimenteren wij met
systemische werkvormen in het onderwijs,
organisatieadvies, coaching
en onderzoek. In dit artikel wil ik
een toepassing beschrijven die het
een en ander combineert: kleinschalige
innovatiegroepen. Wij noemen
deze innovatiegroepen ‘Vonken van
vernieuwing’ 1 . Het voorbeeld dat ik
in dit artikel uitwerk speelt op een
instituut dat toekomstige leraren
opleidt.
Vonken van vernieuwing
Het instituut kent een bewogen geschiedenis
met diverse ingrijpende
reorganisaties en verhuizingen. In
de gesprekken met medewerkers
- 18 -
en leidinggevenden stoten wij,
naast gedrevenheid, ook op veel
vermoeidheid, gedoe en taaiheid. Er
verandert veel in het grotere veld
van de lerarenopleiding en docenten
worden steeds meer op en door
de scholen zelf opgeleid. Voor het
opleidingsinstituut en zijn medewerkers
betekent dit een zoektocht
rond identiteit en een zinvolle invulling
van zijn nieuwe rol.
Binnen dit lerareninstituut experimenteren
wij met innovatiegroepen
van 4 tot 6 personen met als taak
om in de eigen werkomgeving iets
verrassends of nieuws te realiseren:
‘Een steen te verleggen in de rivier
op aarde.’
Als theoretisch kader maken wij
dankbaar gebruik van het door Otto
Scharmer beschreven ‘U’-proces. De
linkerkant van de ‘U’ heeft vooral
te maken met de vaardigheid om
anders ‘waar te nemen’ en de rechterkant
geeft inzicht in hoe vanuit
deze nieuwe waarneming gezamenlijk
tot co-creatie te komen. De beweging
van links naar rechts verbeeldt
een actieonderzoek waarin
men eerst leert het vraagstuk
‘anders’ te zien, en de vraagstelling
te herkaderen en dan daadwerkelijk
iets te doen. Concreet beginnen
wij elke ‘Vonkengroep’ met een individuele
of collectieve vraag op
het snijvlak van persoon en werk,
zoals: Waarom krijg ik mijn mensen
niet mee in een verandering? Hoe
creëer ik meer ruimte om zinvol
te werken? Wat kan ik doen zodat
bepaalde afdelingen meer samen
werken? Op deze manier nodigen
wij de deelnemers uit zich met zichzelf
en de relevante systemen te verbinden
en eigen verstrikkingen te
onderzoeken. Door kleine stappen
te zetten kan een nieuwe, meer gewenste
situatie ontstaan 2 .
De U volgend starten wij de reis
rond het systeem van herkomst van
de inbrenger: Waarom is het voor
jou een vraag? In die zin maken wij

in eerste instantie geen scheiding
tussen werk en privé, het werken
met familieachtergronden en organisaties.
Scharmer noemt dit het
verkennen van het ‘inner’ vertrekpunt
van de vraagsteller. Niet dat
elk vraagstuk op familiesysteem-niveau
moet worden ‘opgelost,’ maar
omdat elke vraag ook een parallelproces
weerspiegelt van de eigen
leefwereld. Vanzelfsprekend zijn
een veilige leergroep en een helder
contract voorwaarden om zo te
mogen werken. Het tekstkader geeft
een voorbeeld van de verbinding
tussen familie- en werksysteem.
Een teamleider stoort zich aan het
zeuren en klagen van zijn mensen.
In een korte opstelling werd hij geconfronteerd
met zijn familie van
herkomst. Daar was veel gezeur
en geklaag. Vooral vader was
boos over het gezeur van moeder.
Tijdens de opstelling schildert de
deelnemer hoe hij als klein jongetje
achter in de auto zat, terwijl
zijn ouders voorin streden. Als hij
iets wilde inbrengen werd het als
‘zeuren’ af gedaan. De opstelling
zuiverde het beeld van de inbrenger
en hij kon weer met zachte
ogen naar zijn eigen team kijken.
De vraag was nu veranderd in
‘Waar staat het zeuren en klagen
in deze afdeling voor?’ ‘Wat wil
hier worden gezegd?’
Als begeleider ben ik nog steeds
verrast hoe vaak dynamieken uit
het ouderlijke huis op de werkplek
worden herhaald. Het is alsof
het groepsgeweten van individuen
ervoor zorgt dat wij in eerste instantie
de voor ons vertrouwde
plekjes in de organisatie opzoeken.
Anderzijds lijkt een organisatie
aan nieuwe medewerkers juist die
plekken aan te bieden waarin het familiescript
kan worden geleefd 3 . Als
aangeboden en vertrouwde plekken
versmelten worden verstrikkingen
herbevestigd. Het is de kunst om
gezien ‘het eigen lot’ en dat wat
men in de organisatie aantreft zelf
een passende stap te nemen: ’Wat
is mijn antwoord op het lot? Het
verkennen van deze vraag leidt de
inbrenger tot een nieuwe, meer
dienende positie in het systeem
van de organisatie. Opstellingen in
verschillende vormen helpen bij
deze verkenning. Het tekstkader
hieronder geeft een voorbeeld van
het verkennen van aangeboden, vertrouwde
en dienende plek tijdens
een vonkenbijeenkomst.
Een deelnemer van een Vonkengroep
is niet tevreden met de invulling
van zijn baan. Naast zijn
deelname aan de Vonkengroep
begeleidt hij samen met mij adviestrajecten.
Bovendien is hij
ook docent aan het instituut. Het
combineren van deze rollen is
in de praktijk lastig. Tijdens de
Vonkenbijeenkomsten botst hij
verschillende keren met mij over
zijn rol in de groep: ‘Ik ben geen
gewone deelnemer’ lijkt hij in iets
andere woorden te zeggen. Als ik
hem hierop aanspreek wordt hij
kwaad: ‘Jij staat niet achter mij’
is het verwijt. Als begeleider onderzoek
ik eerst mijn eigen rol.
In hoeverre heb ik zijn plek in de
groep helder ingekaderd? Hoe ken
ik thema’s als afbakenen en aannemen?
In mijn familiesysteem
stond ik vaak tussen vader en
moeder in. In zijn familiesysteem
mocht hij niet gewoon kind zijn.
Hij kreeg geen plek en werd niet
op zijn plek gezet. Naar de organisatie
toe is hij eisend. Van
binnen buig ik voor zijn lot en dat
van mij. Ik neem mijn eigen plek
in. Vanuit hier kan ik dienstbaar
zijn aan hem en aan deze groep.
Wij grenzen af: ik begeleid deze
groep, jij bent hier lid. Gezamenlijk
verkennen wij het innemen
van een ‘dienstbare plek’ van
hem in het instituut. Van binnen
knipoog ik naar mijn Papa.
Er ontstaan tijdens dit proces als
vanzelf persoonlijke en collectieve
‘kleine’ voornemens en acties in
de groep. Men inspireert elkaar. Zo
besloot een invloedrijke, maar als
- 19 -
dwars gelabelde, docent met een
tafelopstelling zijn verhouding met
de directie te onderzoeken. De man
was lid van het managementteam
geweest en gedurende een reorganisatie
uit deze rol gestapt. Hij was in
de veronderstelling nu een ‘gewone
docent’ te zijn. Tijdens de opstelling
drong het besef tot hem door dat
een verandering op papier niet betekent
dat de rest van de organisatie
deze verandering ook als zodanig
ervaart. In de ogen van enkelen
werd hij gezien als een ‘bron van
weerstand.’ Hij had nog steeds veel
gezag bij enkele oudgedienden en
de oudgedienden zagen in hem de
vertegenwoordiging van ‘oude’ vergeten
waarden. De docent besloot
door onderzoekende gesprekken
met het MT en zijn collega’s zijn
eigen rol bewuster te kiezen.
Wij wisselen van de linker- naar de
rechterkant van de U door onderliggende
organisatiethema’s te benoemen:
‘Waar draait het in dit systeem
om? Vervolgens ondersteunen wij
de groep bij het ontwikkelen en uitvoeren
van gepaste interventies, een
en ander natuurlijk in overeenstemming
en samenspraak met de relevante
personen in de organisatie. De
net genoemde docent bijvoorbeeld
organiseerde op een studiedag voor
alle medewerkers een dialoog over
het ‘brandende’ thema: het onderling
afstemmen van afstudeerstages
tussen de afdelingen.
Tot slot
Binnen deze lerarenopleiding
hebben we nu zes innovatiegroepen
begeleid. De ‘Vonken’ lijken over te
slaan en de ‘Vonkengroepjes’ zijn
een begrip geworden. Dit is ook
omdat de succesverhalen zich door
mond op mond reclame vanzelf
voortplanten. Deelname is vrijwillig
en wordt door de directie actief ondersteund.
Een deelnemer schreef
na het afronden van een vonkengroep:
‘Ik ben met het Vonkenproject
gestart omdat ik innovatie en
organisatieverandering interessant
vind. In het begin vond ik het te

persoonlijk, maar later ontdekte ik
dat je in je werk, maar ook thuis,
denkt en handelt vanuit patronen
die je normaal zelf niet herkent en
dat dit herkennen vaak het startpunt
is voor een grotere beweging.’
Dat is volgens mij ook wat Martin
Buber bedoelt met: ‘Je moet met
jezelf beginnen maar niet bij jezelf
eindigen.’
Noten:
1 Geïnspireerd door de titel van het boek van Wibe Veenbaas en zijn verwijzing
naar het verhaal over ‘Vonken’ van Martin Buber
2 In de woorden van Matthias Varga van Kibéd zou men dit sensitief en
radicaal innoveren kunnen noemen. Sensitief, omdat er niet tegen maar in
verbinding met een bestaand systeem wordt gehandeld. Radicaal, omdat bestaande
denk- en handelingspatronen – of als u wilt het groepsgeweten – aan
het licht komen en daardoor nieuwe bewegingen mogelijk worden.
3 Morten Hjort van Phoenix Opleidingen noemde in zijn trainingen deze
drie plekken bijvoorbeeld de aangeboden, de magische en de dienende plek.
Shapiro noemt dit proces to be ‘lost in familiar places.’
Systemisch coachen
Met systemische vragen wordt een vergelijkbaar proces op gang
gebracht bij de cliënt als met een opstelling.
Bibi Schreuder
Oefening systemisch coachen
Ga als begeleider in het Lege Midden,
verbonden met je eigen achtergrond,
open voor dat wat er is
en dat wat komt.
Tune in op de cliënt, zijn vraag;
voorbij oordelen.
Luister naar de vraag, zin voor zin,
en open je voor alle genoemde en
óók nog mogelijke systemen.
Scan de systemen, en leg de drie
principes er in gedachten over
heen:
Hoe is het met het erbij horen?
Misschien komen dan vragen bij
je op zoals: Wie of wat wordt niet
genoemd of gezien? Is er mogelijk
iemand buitengesloten geraakt?
Ontbreekt er nog iemand? Of je
vraagt: Is er misschien een doel,
of ideaal verloren gegaan? of: Wie
eer je hiermee?
Hoe is het met de ordening? Misschien
komen dan vragen bij je
op zoals: Zou het kunnen zijn dat
je je groter of beter voelt dan je directeur?
Als je je de klas voorstelt,
waar is jouw positie dan?
Hoe is het met de balans in nemen
en geven? Misschien dienen zich
dan vragen aan zoals: Ben je erg
goed in geven? Kun je ook nemen?
Voor wie werk je zo hard? Wat
doet jouw ziekte eigenlijk voor het
systeem?
Beleefdheid, nieuwsgierigheid,
vra- gen naar gevoel kun je achterwege
laten. Luister in stilte... en
alleen als een vraag zich opdringt,
stel je die. Helaas, de coach hoeft
niet veel te doen, en is meer stil
dan aan het woord.
Al vragend kun je de cliënt laten
verkennen wat resoneert, waar
misschien een context overlap is
(dat iets ouds uit het eigen familiesysteem
samengesmolten is met
iets in de huidige werksituatie)
Dan kun je daarna verkennen of je
onderscheid tussen die twee contexten
kunt maken.
Je doet voorstellen, beginnend
met: Wat als? (Wat, als je je omdraait,
en je de directeur achter je
weet? Wat, als je achter de kinderen
hun ouders ziet? En wat, als ook
jouw ouders achter jou staan? )
Steeds met geruime tijd en stilte
tussen de vragen, zodat de cliënt
de beelden toe kan laten.
Je neemt waar welke veranderingen
je aan de cliënt ervaart en
- 20 -
volgt dat proces. Je stopt als een
eerste beweging zich doorzet, in
overleg met de cliënt. Bijvoorbeeld
met: Ik merk dat je diep uit ademt
en dat je knikt; betekent het dat dit
nu zo genoeg is?
Rond af met de cliënt, op een
manier zodat jullie allebei weer
vrij zijn en het proces bij de
client door kan blijven gaan. Dus
weersta, en ‘verduur’ als begeleider
je nieuwsgierigheid, je verbazing
(over dat het zo simpel is of zo snel
ging) en je zorgen of het wel goed
komt! Houd je leiderschap en zeg:
OK,dat was het!
Als intervisie:
We zitten in een kring met 14 docenten
op een terugkomdag van de
training systemisch onderwijs. Een
docente wil haar vraag inbrengen.
Iemand gaat naast haar zitten, en
stelt voor dat de docente wel in de
kring blijft zitten maar haar stoel
omdraait, zodat ze met haar rug naar
het midden zit. Ze is opgelucht. ‘Dat
voelt veiliger,’ zegt ze. Degene naast
haar vraagt de stilte toe te laten tot
ze de essentie van haar vraag heeft.
We luisteren naar haar vraag en die
deint een tijdje in de stilte rond. Bij
iemand komt een vraag op: ‘Wie
ben je trouw, als je oordelen hebt

over de jongen?’ De docente glimlacht
en zegt: ‘Mijn moeder.’ Ook dit
antwoord deint een tijdje in stilte
rond. Tot een volgende vraag zich
aandient bij een andere collega:
‘Hoe zou het zijn als je de vader van
deze jongen achter hem ziet?’ En na
een tijdje voegt een andere collega
toe: ‘En je eigen vader achter jou,
naast je moeder?’
Het is een proces waarin we ons
alle 14 laten meedeinen op het hele
stille, trage ritme van vragen en antwoorden,
als minimale ondertiteling
van stille beelden die voor ons
gezamenlijk lijken op te doemen.
Beelden die de vragen laten komen
en die de docente de mogelijkheid
geven zich te begeven naar verschillende
gezichtspunten.
Misschien dat het niet in oogcontact
kunnen zijn met de vraaginbrenger,
ons laat overschakelen op zeer fijngevoelige
waarnemingskanalen.
De ziel van de relatie
Jan Jacob Stam
Al jaren lang puzzelt me iets in wat
Bert Hellinger zegt over relaties, namelijk
dat een nieuwe relatie voorrang
heeft boven de oude. Maar wat
eerder is heeft toch voorrang over
wat later komt? Het gedonder begint
al als je een genogram tekent: waar
teken je de oude en waar de nieuwe
relatie: altijd geharrewar, altijd
vragen hierover. Natuurlijk geeft
het zeer veel rust wanneer de vorige
relatie geacht wordt, vóór de nieuwe
relatie. Maar dat die nieuwe relatie
voorrang heeft bleef wringen. Ook
wat Matthias Varga von Kibéd daarover
zegt, over nieuwe systemen,
blijft voor mij verwarrend. Ik krijg
het gewoon niet bij elkaar, noch
mentaal, noch in de ziel, noch in opstellingen.
Totdat we argeloos een experiment
deden, of beter gezegd: er kwam
iets op in een setting waarin nieuwe
inzichten welkom waren. Opeens
kwam uit mijn mond het voorstel
om ‘de ziel van de relatie’ op te
stellen. Dat resoneerde bij alle aanwezigen!
We deden er meerdere opstellingen
mee. En wat we tot nu toe
zagen gaat in de richting van: de ziel
van een relatie stijgt uit boven de
twee delen van het stel of echtpaar.
De ziel is meer, anders dan de som
der delen en heeft een eigen kracht
en beweging. Soms kan er weinig
liefde zijn of zijn er veel conflicten
tussen de partners, maar is de ziel
van de relatie sterk. Soms ook is er
wel veel liefde maar is de ziel van de
relatie klein en lijkt weinig toekomst
te hebben. In Nederland, maar ook
in Rusland hebben we verkenningen
gedaan waarbij echtparen de
ziel van hun relatie opstelden en dat
leidde tot vele, ontroerende, maar
soms ook pijnlijke inzichten.
Meteen ook, wanneer we bijvoorbeeld
de ziel van de huidige
relatie opstellen en de ziel van de
vorige relatie, zijn we voorbij het
veld van ordening. Er is helemaal
geen kwestie meer van ‘Welke ziel
of welke relatie heeft voorrang?.’
Deze vraag is gewoon verdampt.
Wel komen vragen op als: ‘Hoeveel
ziel van de vorige relatie waart nog
rond?’ ‘Hoeveel afscheid is er te
nemen, niet alleen van de vorige
partner, maar ook van de ziel van
de vorige relatie?’ En dat lijkt vaak
om twee verschillende vormen van
achting en afscheid te vragen.
Dit zijn een paar voorlopige waarnemingen
en bevindingen en ach, het
is eenvoudig om in een passende
setting een kleine, maar mogelijk
diepgaande en betekenisvolle opstelling
te doen: jij, ik en de ziel van
onze relatie…. Naar mijn gevoel past
het wel dat daar een begeleider bij
is om een holding space te maken,
- 21 -
bij voorbeeld de holding space voor
de beweging van de geest: in welke
grotere beweging zijn jij, ik en de
ziel van onze relatie opgenomen?
Voorbij onze individuele wensen,
voorbij de dynamieken in onze families
van herkomst.
De grote opluchting voor velen die
hiermee een persoonlijke evaring
opdeden was dat we voorbij het veld
van ‘ordeningen’ kwamen. Maar het
was soms ook pijnlijk om te zien
dat ondanks liefde, een ziel van de
relatie weinig kracht leek te hebben.

Rijk
Bert Hellinger
Rijk wil zeggen: ‘veel’; veel van
datgene wat ik voor mijn leven
nodig heb en veel van datgene
waarmee ik velen ten dienste kan
staan. Rijk betekent ook: mij ontbreekt
het aan niets.
Als je meer hebt dan datgene, wat
nodig is voor een vervuld leven, heb
je dan meer of minder? Waar gaat
de aandacht dan naartoe? Richt die
zich op datgene, wat je nodig hebt of
op datgene, wat je niet nodig hebt?
Word je rijker door meer? Of word
je daardoor armer?
Rijk worden we vooral door datgene,
waarmee we in leven kunnen
blijven en waarmee we het leven
van anderen dienen. Deze rijkdom
maakt gelukkig, want die brengt ons
steeds weer iets nieuws, dat verder
gaat en ons verder brengt. Deze
rijkdom beloont ons voortdurend
met iets, dat ons en dat anderen
dient. Het maakt ons en anderen
gelukkig.
Om deze rijkdom hoeven we ons
vooral geen zorgen te maken, over
hoe we haar kunnen hamsteren en
kunnen vasthouden. Het beweegt
vanuit zichzelf en wordt meer,
naarmate het ons en anderen meer
dient. Het wordt ook van niemand
afgepakt. Integendeel, het schenkt
aan velen en maakt daarmee velen
gelukkig.
Er is nog een andere rijkdom, die
nooit minder wordt, maar altijd
meer, zonder dat we haar hoeven
te verdienen. Dat is de rijkdom aan
ervaring, vooral de rijkdom aan ervaring
in liefde, de rijkdom van het
leven, de rijkdom van het dienen,
de rijkdom aan nieuwe inzichten en
het rijkere weten en kunnen. Vooral
door deze rijkdom wordt ons leven
en ons geluk rijk.
We worden ook door andere mensen
rijk bedeeld, door hun liefde, hun
hulp, hun bijstand, voor hun samenmet-ons-zijn,
voor hun hun-levenmet-ons-delen
en voor ons ons-leven-met-hen-delen.
Het met andere
mensen samen zijn is onze grootste
rijkdom. Niets anders kan daarvoor
in de plaats komen. Op deze manier
worden we voortdurend rijk door
dat, wat we hebben te achten en te
nemen; met liefde te nemen.
Anderzijds worden we ook rijk
door het laten. Bijvoorbeeld door
het overtollige los te laten - vooral
datgene, wat al voorbij is - zodat we
ons daar niet langer aan hechten.
Hier worden we rijk door minder,
terwijl we open zijn voor meer van
het nieuwe. Op deze manier worden
we ook rijk door het afscheid, vooropgesteld,
dat we voorbij het afscheid
gericht blijven op datgene,
wat daarna op ons wacht. Bijvoorbeeld,
wanneer we sterven.
Laten we dan alles los? Of nemen
we iets mee? Duurt rijkdom langer
dan ons leven? Bijvoorbeeld de innerlijke
rijkdom en de rijkdom die
het leven van anderen dient? Misschien
nemen we die rijkdom mee,
want vele doden delen met ons de
rijkdom van hun leven, ook na hun
dood.
Maakt dat voor ons een verschil?
Als we hier een rijk leven leiden,
hebben we alle rijkdom ook nu.
Uit het meest recente boek van Bert
Hellinger:
Worte die wirken
Hellinger Publications/Kösel
2 banden, samen 1000 blz,
oktober 2009
- 22 -

Over Bert Hellinger
Jan Jacob Stam
Ik ken Bert Hellinger nu zo’n veertien
jaar, nou ja kennen, hoe kun je
een mens kennen? Sinds die tijd heb
ik denk ik zo’n 30 workshops van
hem bijgewoond, sommigen beter,
sommigen minder, maar altijd weer
een verrijkende ervaring. Er is ook
veel veranderd in die tijd, bij hem,
in de ontwikkelingen van systemisch
werk en ook bij mij. Bert kan
daarin ook extreem zijn. Zo kan hij
zeggen dat hij boeken die hij indertijd
schreef nu niet meer geschreven
zou (willen) hebben.
In het begin waren de opstellingen
goed te volgen en lekker overzichtelijk,
met een cliënt, een vader en
een moeder en een grootvader die
iets ernstigs was overkomen of had
gedaan in de oorlog. Ordeningen
waren helder en Bert kon daarin wel
dwingend zijn als leider van een opstelling.
Nu denken we niet meer in termen
van ‘leiden’ van een opstelling. Het
is zelfs onmogelijk, hooguit kan
iemand begeleiden of gastvrouw/
-heer zijn. Bert werkt nu vooral
vanuit een geweten dat hij ‘geest’
noemt, een soort scheppende kracht
die alles en iedereen in de wereld
in gelijke mate is toegewend en
beweegt. Hij creëert vooral de condities
waarin, in een opstelling,
die bewegingen van de geest naar
voren kunnen komen. Per opstelling
is er vaak maar één interventie:
een persoon toevoegen, iemand
naar iemand anders laten kijken,
het inzetten van een beweging. Indrukwekkend,
soms ook moeilijker
te begrijpen, meestal betekenisvol
voor cliënt en toeschouwers.
En zo nu en dan heb ik het gevoel
dat Bert de plank mis slaat. Vaak in
pauzes en na afloop ga ik even naar
hem toe, we wisselen wat uit over
opstellingen die we gezien hebben,
over de vertaling van boeken of
over nieuwe inzichten die we in Nederland
hebben opgedaan. In dat
laatste is hij altijd geïnteresseerd. Ik
herinner me dat ik hem vertelde dat
we zo nu en dan een representant
voor de begeleider bij een opstelling
zetten, vooral als de opstelling vast
loopt, en Bert meteen zei: ‘Oh, dát
is een goed idee, ik ga het meteen
uitproberen.’
Er zijn ook momenten dat ik ‘nee’
gezegd heb tegen Bert, bijvoorbeeld
toen hij me vroeg om mee te doen
om opstellingen binnen een universiteit
te brengen. Op zich wil
ik dat wel, maar dan alleen in het
al bestaande Europese bachelormaster
systeem, en niet in een niet
staats-erkende universiteit zoals hij
beoogde. Maar lastiger vond ik dat
in zijn ideeën ook opeens een centralistische
tendens verscholen zat,
zich onder andere uitend in licenties
enzo.
Als er iéts is, dat mij zeer na aan het
hart ligt, dan is dat de open fenomenologische
houding van dit werk
én de boodschap die Bert altijd uitdraagt:
Opstellingen werk is open
source: ‘Je kunt de inzichten die
ik verwoord gebruiken, ze toetsen,
er de jouwe aan toevoegen en dan
verder leiden naar anderen.’
Ik heb hem toen een brief geschreven
waarom ik niet mee kon doen
in zijn project en wat mijn bezwaren
waren tegen een centralistische
beweging. Dat was natuurlijk spannend
en maanden lang had ik een
knoop in mijn maag. In het contact
dat we daarna hadden werd het mij
duidelijk dat hij mijn punt had begrepen
en voor zover ik kon zien,
- 23 -
ook had genomen.
Met andere woorden: als er dingen
gebeuren, binnen mijn invloedssfeer,
die ik als niet passend beschouw,
dan probeer ik daarover
met hem in contact te komen. Soms
oog in oog, ook een keer oog in rug,
toen we zichtbaar wegliepen omdat
het ons nu over een grens ging. Overigens
was dat meer om iets wat zijn
vrouw deed, maar Bert was daar wel
bij.
Bert is nu 84 jaar, zijn vermogen om
te zien wat er in een systeem speelt
is fenomenaal en hij is onverminderd
een voortdurende bron van
nieuwe inzichten.
Bert gaat tot het uiterste in zijn
waarnemingen, en neemt de volle
consequenties daarvan. Voorbij
goed en kwaad, voorbij morele
oordelen. Dat vraagt ook het uiterste
van ons. Afgestemd zijn op de
inzichten die door en via Bert Hellinger
zich tonen, vergt van ons dat
we taboes onder ogen zien, wonden
in de samenleving in de ogen kijken
en bewegingen van daderschap en
slachtofferschap erkennen, zonder
ingrijpen, zonder vrees, met alle
consequenties van dien.
Vorige week ploften de twee delen
van zijn laatste boek op onze
deurmat. Weer zo veel inspiratie en
stof tot nadenken, en ook weer veel
nieuws! Met een eenvoudig, kort
briefje dat neerkomt op: ‘Beste Bibi
en Jan Jacob, hier komt mijn nieuwe
boek, als teken van verbondenheid.
Met hartelijke groeten, Bert.’Zonder
enige claim of grootheidswaanzin,
integendeel….
Bert Hellinger, een gewoon mens,
één uit velen.

Sint Petersburg
oktober 2009
Jan Jacob Stam
Na twee seminars in Moskou is het
nu de beurt aan St. Petersburg. Met
de nachttrein rijden we erheen.
Onderweg hoor ik over de rivaliteit
tussen de twee steden. St. Petersburg
(Leningrad) was tot aan
de revolutie in 1917 de hoofdstad,
daarna werd het Moskou. Als we
in de vrieskou ‘s morgens vroeg de
stad inlopen voelt St. Petersburg
lichter aan dan het vaak wat zwaar
op de hand zijnde Moskou. Mensen
kijken hier opener de wereld in,
hun pas is net wat veerkrachtiger.
De stad is ook cultureler, bijna intellectueler
dan Moskou. Bij mijn
gastvrouw en –heer spreek ik mijn
twijfel uit of het verstandig is om
mij, een buitenlander, uit te nodigen
voor het eerste blok in de eerste opleiding
familieopstellingen hier.
‘Beter een buitenlander dan iemand
uit Moskou,’ is het antwoord.
Op het plein voor de Hermitage, het
winterpaleis van de laatste tsaren,
schildert Anna, de tolk tijdens het
seminar, hoe in 1917 de revolutionairen
de hoek om kwamen rennen,
het paleis bestormden en tegelijkertijd
roofden wat er te roven viel.
Over de vraag: ‘Was het meer een
oproer of een revolutie?’ moet ze
een tijdje nadenken. De plek waar
de ‘goede’ tsaar Alexander werd vermoord
en de ’Kerk van het verspilde
bloed’, die daar gebouwd is, maken
grote indruk.
De opstellingen zijn diepgaand.
Meerdere mensen willen opstellingen
doen zonder woorden, zonder
te hoeven zeggen wat er speelt. Dat
vraagt wel wat van mij als begeleider,
maar het voelt als belangrijk.
In de tweede wereldoorlog hebben
mensen in Leningrad kinderen
gegeten vanwege de honger. De
stad was belegerd. Omdat mensen
de bezetter zelf niet gezien hebben
was de vijand meer een spook dan
een mens met een gezicht. Moeders
moesten beslissen welke van hun
kinderen bleven leven en welke
niet. De schaamte hierover leidde
tot vele taboes. Vandaar de oorverdovend
stille opstellingen……
In de auto worden we door de
politie aangehouden: de chauffeur
heeft met twee wielen een doorgetrokken
lijn op het asfalt overschreden.
Boete 500 roebel en een boel
papierwerk. De chauffeur vraagt:
‘Wat denkt u van 300?’ Onder tafel
wordt 300 roebel afgerekend, geen
papierwerk. Voor het rijden over
een verdrijvingsvlak: ½ jaar rijbewijs
kwijt of €3000 (ja echt, euro’s!)
afrekenen onder tafel. Hetzelfde
geldt voor de minst meetbare hoeveelheid
alcohol. Omdat de blaasapparaten
instelbaar zijn neemt geen
enkele chauffeur het risico wat dan
ook te drinken voor het rijden.
St. Petersburg is nog steeds een
hoofdstad, namelijk die met de
meeste moorden per jaar, zonder
dat dat een duidelijk aanwijsbare
oorzaak heeft. Welke dynamiek
steekt hier achter? Welk patroon
wordt hier herhaald?
- 24 -
Meerdere moeders maken zich
zorgen over hun adolescente kinderen,
die volgens hen onbereikbaar
zijn of het verkeerde pad op gaan.
Deze vraag ontwikkelt zich tot een
‘zwermopstelling’: Vijf jongens, vijf
meisjes, acht moeders en drie vaders
volgen de beweging waarin ze zich
opgenomen voelen. De adolescenten
hebben de neiging weg te gaan,
elkaar op te zoeken en een paar
gaan naar hun vader. Pijnlijk is dat
velen zeggen dat hun moeder er niet
voor hen is, terwijl juist de moeders
zich zorgen maken. Pas wanneer na
lange tijd de moeders hun mannen
in de ogen kunnen kijken, worden
de adolescenten rustiger en vinden
een plek. Voor veel vrouwen in de
zaal is dit een eye-opener. Vanwege
de oorlogen in Rusland zijn er veel
mannen verdwenen met als gevolg
generaties moederszonen. Voor
sterke vrouwen is het niet altijd gemakkelijk
hun mannen te achten……
Als ik terug ben in Nederland ben
ik nog een paar dagen vol van de
ervaringen in Rusland: zo dichtbij
en zo ver weg. Ik merk het ook in
de auto: iedere keer als ik een doorgetrokken
lijn zie op de weg schrikt
er iets in me op: ‘Oeps, niet over die
lijn.’ Zo snel leert het, tien dagen in
een ander veld, een andere cultuur
te zijn.

Mexico
september 2009
Een merkopstelling voor de Technische Universiteit TEC
Jan Jacob Stam
Tijdens een workshop organisatieopstellingen
in Mexico valt ons iets
op: bij acht van de tien opstellingen
met kleine tot zeer grote bedrijven
kan er pas iets wezenlijks in beweging
komen wanneer iets uit de
socio-culturele achtergrond van het
bedrijf in beeld is gekomen. Vaak
gaat het om de maatschappelijke
omstandigheden op het moment
van de oprichting of in de vroege
geschiedenis van de organisatie:
een door de politie doodgeschoten
rebelse student bij de afdeling
maatschappelijke dienstverlening
van een universiteit; een voorouder
die een groot maatschappelijk risico
heeft gelopen bij de oprichting van
een verzekeringsbedrijf; de dood
van een persoon, uit wiens dood
de kunst van het graveren was ontstaan
in een familiebedrijf voor ornamenten
en diploma’s, enzovoorts.
Een van de laatste cliënten in deze
workshop is de Technische Universiteit
Monterey in Mexico. Er is
een collectief van vier opdrachtgevers
voor deze opstelling. Vier programma
managers, van verschillend
niveau en van verschillende campussen.
Er zijn totaal 34 campussen
van deze private universiteit,
één daarvan is tevens de locatie van
deze workshop.
De vier mensen zitten naast me,
maar in overleg wordt Ludivina de
spreekbuis voor de opdracht, omdat
zij de sterkste energie heeft en we
weinig tijd meer hebben. Ludivina
heeft een papier waarop al precies
staat wat ze willen opstellen.
Ik begin met een verhaal dat ik hen
ervan verdenk goed te zijn in het
analyseren. Dat wordt beaamd. Eén
van hen grapt zelfs dat ze de oplossing
al hebben en alleen nog het
probleem zoeken.
En ik vertel dat het mijn uitdaging
is om hun loyaliteit aan het analyseren
te respecteren én ook hen uit te
nodigen om op de systemische laag
te komen.
Hun vraag: We verliezen marktaandeel,
hoe kunnen we de merknaam
‘TEC’ versterken?
Ik stel eerst een test voor: ‘Kies vier
representanten voor de concurrerende
universiteiten. Kijk hen aan
totdat je ten volle beseft dat zij er
ook zijn, precies zoals ze zijn.’
Dan volgt de eigenlijke opstelling:
Eerst wordt de merknaam opgesteld.
Die voelt zich sterk, groot en
beter dan de rest van de wereld.
Dan vraag ik ieder van de vier programma-managers
om elk uit de
toeschouwers twee ‘gewone mensen
uit de Mexicaanse maatschappij’
uit te nodigen. De acht representanten
stellen we op tegenover de
merknaam. De vier opdrachtgevers
worden geëmotioneerd als ze daar
naar kijken; de merknaam voelt
zich heel snel kleiner worden.
Dan stellen we vier studenten op
(elk gekozen door een programmamanager)
en daarna vier docenten.
We laten enige tijd de representanten
aan hun bewegingen over.
Vervolgens vragen we de vier opdrachtgevers
om zelf hun plek in dit
systeem te zoeken. Eén van hen gaat
tussen de docenten staan, twee gaan
tussen het volk staan, één komt in
de buurt van de studenten terecht
en maakt een soort brug naar de
maatschappij. Allen voelen zich erg
goed op de plek waar ze staan. De
studenten maken een beweging in
- 25 -
de richting van het volk.
Het inzicht voor de vier programmamanagers
is: ‘Als we ieder van
ons, op deze manier, met deze innerlijke
houding en met de flow die
we nu voelen, onze plek innemen
in onze respectievelijke campussen,
dan zijn we een soort ambassadeur
van de merknaam. Zo kunnen we
veel doen vanuit onze eigen positie,
zonder met de directie de strijd te
hoeven aangaan. Zo kan een merknaam
groot en sterk worden.’
Hier sluiten we de opstelling af. Alle
opdrachtgevers zeggen zich (op een
goede manier) overweldigd en blij
verrast te voelen.
Meer en meer stel ik bij opstellingen
waar een maatschappelijke kant aan
zit een opstellingsvorm voor, die ik
voor mezelf voorlopig ‘zwermopstelling’
noem. Daarbij zijn er vijf,
of acht, of tien representanten voor
een maatschappelijke groep. Er zijn
vrijwel geen interventies. We kijken
hoe de representanten worden opgenomen
in een beweging. Soms is
er één zin of een woord dat helder
maakt wat er speelt.

Opleidingen bij het
Bert Hellinger Instituut
Bij het Bert Hellinger Instituut gaan opleidingen, nieuwe ontwikkelingen, verdieping, exploratie van toepassingsmogelijkheden
en uitwisseling hand in hand. Opleidingen vormen een enorm goede basis om je het gedachtegoed
van systemisch werk en de daarbij behorende methodes, zoals opstellingen eigen te maken. Daarnaast
ondersteunen opleidingen dikwijls de deelnemers in hun persoonlijke proces van groei en ontwikkeling.
Het systemisch werk ontwikkelt zich nog steeds in hoog tempo en wordt steeds breder toegankelijk. Vervolgopleidingen
zijn goede manieren om in contact te blijven met de verdiepingen, verbredingen en nieuwe inzichten
in binnen- en buitenland die zich voortdurend aandienen. Voor mensen die langer geleden een (basis-) opleiding
hebben gevolgd biedt een vervolgopleiding een goede ‘update.’ Zie ook ‘Workshops uitgelicht’blz. 30 t/m 33.
Nieuw:
Korte opleiding Systemisch
Coachen
In twee dagen oefenen we in theorie
en praktijk intensief het proces van
systemisch coachen, waarbij zich bij
de cliënt een vergelijkbaar proces
inzet als bij een opstelling. Het is
wel erg aan te bevelen bekend te
zijn met opstellingen en systemisch
werk, maar niet nodig daar een hele
opleiding in voltooid te hebben.
Nieuw:
Vervolgopleiding ‘Systemisch werk
bij Teamontwikkeling’ door Louise
Arnold Bik en Esther van der Valk.
Nieuw:
Vervolgopleiding Familieopstellingen
en Ritueel. Door Eelco de Geus.
Deze opleiding omvat 6 dagen,
waarin we met elkaar het rituele
aspect van de familieopstelling
nader onderzoeken, de kenmerken
van rituelen leren kennen en verbinden
met het familieopstellingenwerk.
Nieuw:
Vervolgopleiding: ‘Opstellingen
met ziekten en symptomen.’ Door
Stephan Hausner. Een opleiding
van drie blokken van drie dagen
om je het systemisch gedachtegoed
over ziekten en symptomen eigen te
maken en opstellingen rond ziekte
en gezondheid te leren begeleiden.
Nieuw:
Opleiding: ‘System Dynamics in
Organizations International.’ In
2010 zal de opleiding Systeemdynamiek
in Organisaties op veler
verzoek ook een keer in het Engels
worden gegeven, in drie blokken
van vijf dagen, in Nederland. Open
voor Nederlandse én buitenlandse
deelnemers.
De ‘Basisopleiding Systemisch
Werk met Familieopstellingen’
levert een gedegen opleiding voor
de beginselen van het begeleiden
van Familieopstellingen en de Systemische
houding en waarneming.
De opleiding ‘Systeemdynamiek in
Organisaties’ is een basisopleiding
voor zowel mensen die organisatie
opstellingen willen leren begeleiden
als voor diegenen die het systemisch
gedachtegoed willen gebruiken bij
hun werk met of in organisaties.
De ‘Vervolgopleiding’ is een verdiepingsopleiding
voor zowel mensen
met een achtergrond in familieopstellingen
als in organisatieopstellingen.
Het maakt je sterker en zekerder
in je eigen stijl als opsteller
en geeft daarnaast een state of the
art.
Het ‘Vervolg op het Vervolg’ is
een masterclass voor opstellers
- 26 -
die willen bijtanken, verdiepen en
kennis maken met de meest recente
ontwikkelingen en vormen van opstellingen
en thema’s.
De opleiding ‘Organisatieopstellingen
voor Familieopstellers’ is een
korte opleiding voor familieopstellers
die zich ook willen bekwamen
in Systemisch werk in organisaties
en Organisatieopstellingen.
De opleiding ‘Familieopstellingen
voor organisatieopstellers’ is een
vijfdaagse opleiding voor organisatieopstellers
die willen leren patronen
vanuit een familiesysteem te
herkennen en familieopstellingen
willen kunnen begeleiden.
De ‘Opleiding Systemische Pedagogiek’
voortgekomen uit de Training
Systemisch Onderwijs.
Vernieuwend en intens.
Over al deze opleidingen, de uitgangspunten,
manier van werken
en voorwaarden voor deelname is
uitgebreide informatie te
vinden op de website van het
Hellingerinstituut.
www.hellingerinstituut.nl

Kalender 2010
Workshops
Workshops Familieopstellingen
€ 235,- incl. koffie/thee en lunches
locatie: de Zeven Linden, Groningen,tenzij anders vermeldt.
Datum
Begeleiders
di 12 en wo 13 januari '10
Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder
ma 15 en di 16 februari '10
Bibi Schreuder
di 16 en wo 17 maart '10
Bibi Schreuder
vr 14 en za 15 mei '10
Elmer Hendrix
za 5 en zo 6 juni '10
Elmer Hendrix
vr 2 en za 3 juli '10
Elmer Hendrix
vr 27 en za 28 augustus '10
Elmer Hendrix
vr 1 en za 2 oktober '10
Elmer Hendrix
ma 22 en di 23 november '10 Bibi Schreuder
Dementieel syndroom en systeemdynamiek
Workshop voor familieleden en verzorgers van mensen met Alzheimer of andere vormen van dementie. Kosten: € 95,-
di 26 januari '10 Bibi Schreuder en Els Stam Locatie: Yoga Centrum Haren
Workshops Organisatieopstellingen
Organisatieopstellingen
di 26 en wo 27 januari '10 Jan Jacob Stam € 245,- Thema: Trauma in organisaties
do 8 en vr 9 april '10 Anton de Kroon € 265,-
Organisatieontwikkeling en Leiderschap vanuit Systemisch Perspectief
do 2 en vr 3 december '10 Jan Jacob Stam € 265,-
Presence Theory U en Opstellingen
ma 12 en di 13 april '10 Anton de Kroon € 265,-
ma 18 en di 19 oktober '10 Anton de Kroon € 265,-
Opstellingen bij inter-/supervisie
Ma 22 en di 23 februari ’10 Anton de Kroon € 265,-
Ma 4 en di 5 oktober ’10 Anton de kroon € 265,-
Organisatieopstellingen voor adviseurs en verandermanagers
Di 18 mei ‘10 Nicole van der Ouw € 130,-
Ma 6 september ‘10 Nicole van der Ouw € 130,-
Loopbaanopstellingen
Vrij 8 oktober’10 Margaret Dalman € 130,-
Miniconferentie Systemische Werkvormen in Organisaties
vr 17 en za 18 september ‘10 € 95,-
- 27 -

Kalender 2010
Workshops Onderwijsopstellingen
Datum: Begeleider: Extra informatie:
Workshops Systemische Pedagogiek: Bibi Schreuder € 375,-
19 januari en 9 maart. locatie: Steenwijk, opgave:
(alleen als geheel te volgen)
www.dekunstvankindercoaching.nl
Workshops Paardencoaching voor opstellers
(Deze dag is bedoeld voor mensen die bij het Hellinger instituut een opleiding volgen of gevolgd hebben.)
locatie: Bennekom Ruud Knaapen € 120,-
do 27 mei ‘10
do 2 september ‘10
Opleidingen
Alle opleidingen vinden plaats in de Zeven Linden te Groningen.
Basisopleiding Familieopstellingen
Groep 19 van 21 januari ‘10 tot december ‘10 € 3100,-
Groep 20 start op 30 november ‘10 € 3100,-
Opleiding Systeemdynamiek in Organisaties
SDO 18 International (voertaal engels) € 3100,-
Opleiders o.a. Jan Jacob Stam, Bibi Schreuder, Georg Senoner (Italie), Claude Rosselet (Zwitserland),
Christine Blumenstein-Essen (Oostenrijk)
Blok 1: vr 19 t/m di 23 maart ‘10
Blok 2: vr 25 t/m di 29 juni ‘10
Blok 3: wo 10 t/m ma 15 november ‘10
SDO 19 Start op 18 november ‘10 € 3250,-
Vervolgopleiding Systemisch Werk € 1850,-
Groep 7 19 t/m 20 jan, 30 t/m 31 maart, 8 t/m 9 juni, 24 t/m 26 november '10
Opleiding Systemische Pedagogiek
Opleider Bibi Schreuder, gastdocent Judith Hemming
TSO 4 2009 van 3 oktober 2009 tot april ‘10 € 1150,-
Follow up dag: za 6 november ‘10
TSO 5 ‘10 start 27 november ‘10 € 1250,-
Korte opleidingen
Systemisch Coachen
Opleider Jan Jacob Stam di 9 en wo 10 maart '10 € 345,-
Familieopstellingen voor Organisatieopstellers
Opleider Bibi Schreuder, gastdocent Jan Jacob Stam
FOSDO 3 14-15 december ‘10 € 760,-
en 7, 8, 9 februari 2011
- 28 -

Kalender 2010
Organisatieopstellingen voor familieopstellers
Opleider Jan Jacob Stam
SDOFO 4 28 - 29 januari en 25 - 26 maart ‘10 € 625,-
SDOFO 5 16 - 17 december en 10 - 11 februari 2011 € 700,-
Gastdocenten opleidingen
Deze opleidingen vinden plaats in de Zeven Linden te Groningen
Vervolgopleiding Opstellingen met Ziekte en Symptonen € 1700,-
Opleider Stephan Hausner 8-10 feb, 19-21 apr, 20-22sept. ‘10
Vervolgopleiding Familieopstelling en ritueel € 900,-
Opleider Eelco de Geus 10 -12 mei ‘10, 11 - 13 oktober ‘10
Vervolgopleiding Systemisch werk bij Teamontwikkeling €1075,-
Opleiders Louise Arnold Bik en 17-18 juni en 23- 24 sept. ‘10
Esther van der Valk
Gastdocenten Workshops
Deze workshops vinden plaats in de Zeven Linden te Groningen
Judith Hemming do 4 en vr 5 februari ‘10 Resonans: Het grotere geheel in iedere activiteit € 295,-
(Engels)
Anton de Kroon ma1 en di 2 maart ’10 Resonans: Systemisch interveniëren in € 365,-
en Siebke Kaat
organisaties zonder opstellingen
Eelco de Geus do 6 t/m za 8 mei ‘10 Resonans: Systeemopstelling en Dialoog € 395,-
Matthias Varga von Kibéd wo 21 avond t/m Resonans: De Essentie van Structuuropstellingen € 575,-
en Insa Sparrer vr 23 april ‘10 (Engels)
Guni Baxa en vr 11 t/m zo 13 juni ‘10 Resonans: De kracht van het verschil € 575,-
en Christine Blumenstein-Essen
(Engels)
Wilfried Nelles za 19 en zo 20 juni ‘10 Resonans: Sprituele opstellingen - evolutie van € 295,-
het bewustzijn
Ursula Franke di 7 en wo 8 september ‘10 Resonans: Opstellingen in de verbeelding € 295,-
onderbroken uitreikende beweging (Engels)
Anton de Kroon do 14 en vrij 15 oktober ’10 Resonans: Systemisch interveniëren in € 365,-
en Siebke Kaat
organisaties zonder opstellingen
Jakob Schneider vr 10 t/m zo 12 december ‘10 Resonans: Familieopstellingen, verdieping € 395,-
en kwaliteit (Duits, er zal van en naar het
Duits vertaald worden)
Aanmelden via www.hellingerinstituut.nl
- 29 -

Matthias Varga von Kibéd
Essenties van
Structuuropstellingen.
Matthias Varga von Kibéd is een fenomeen.
Filosoof, Wittgensteinkenner,
spreekt meer dan 15 talen en
ontwikkelde samen met zijn vrouw
Insa Sparrer de Structuuropstellingen,
waarbij gewerkt wordt met de
structuur van een vraagstuk en niet
met de inhoud. Het echtpaar werkt
uiterst liefdevol en precies. Naast
het steeds ontwikkelen van nieuwe
vormen stellen ze zich ook steeds
fundamentelere vragen over het
wezen van opstellingen. Ook al zijn
structuuropstellingen helemaal niet
jouw ding, toch is het bijwonen van
een workshop van Matthias en Insa
enorm inspirerend en verrijkend.
Iedere keer weer merk ik, Jan Jacob,
dat mijn ‘gewone’ opstellingen na
een ontmoeting met hen zich ook
weer verder ontwikkelen.
Het is daarom ook niet precies te
zeggen wat het programma zal
zijn: het zal zeker de ‘State of the
Art’ weerspiegelen, afgestemd op
wensen en ervaringsniveau van de
deelnemers. Overigens werkt Matthias
met gemak op meerdere lagen
tegelijkertijd en is diversiteit in zijn
workshops altijd zeer welkom.
Van de vele flip-overvellen die
Matthias gedurende de workshop
produceert wordt een hand-out
gemaakt die deelnemers later toegezonden
krijgen.
Ter perse gaan van dit Magazine is
het nog onzeker of Matthias alleen
komt of met Insa samen.
We beginnen op woensdag 21 april
‘s avonds en werken door op 22 en
23 april.
Eelco de Geus
Vervolgopleiding Familieopstelling
en Ritueel
Rituelen markeren de belangrijke
overgangen in ons persoonlijke
leven, maar ook het leven van gemeenschappen,
organisaties, landen
en culturen, van geboorte tot dood.
Ze berusten op eeuwenoude tradities,
waarin bepaalde principes
zich in de verschillende culturen
en vormen steeds weer herhalen.
Eén daarvan is het werken in de
cirkelvorm, waarin iedereen plaats
heeft, gezien en gehoord wordt, en
op zijn of haar unieke wijze bijdraagt
aan het ritueel. Andere zijn
het gezamenlijke bouwen van de
rituele ruimte, het binnentreden,
de transformatie en het weer terugkeren
uit de rituele ruimte in het
dagelijks bewustzijn. Maar ook het
trance-aspect, zij het met behulp
van muziek, dans, meditatie of door
woorden, speelt een belangrijke rol
in de opbouw en handhaving van
het andere bewustzijn, waar we in
een rituele ruimte in contact mee
komen.
De familieopstelling is in bovengenoemde
zin een moderne vorm
van ritueel. De grote interesse in
familieopstellingen is wellicht
mede verklaarbaar vanuit de grote
natuurlijke behoefte van de mens
aan verbinding en transformatie
door middel van ritueel werk, in
een maatschappij die daar steeds
minder plaats voor lijkt te bieden.
In deze vervolgopleiding van zes
dagen wisselen we theoretische
inputs af met demonstraties, oefeningen
en dialoog, om de aanwezige
kennis en intelligentie van de gehele
groep optimaal te benutten. Doel is
dat je kennis vergaart en voorbeelden
ziet, maar dan vooral ook zelf
op zoek gaat naar datgene wat een
- 30 -
ritueel element aan opstellingenwerk
kan toevoegen en wat bij jou
als opstellingsbegeleider past.
Guni Baxa & Christine Blumenstein-Essen
Thema; De kracht van het
verschil
Veel mensen hebben gevraagd Guni
Baxa en Christine Blumenstein-Essen
een keer samen te ontmoeten
in een workshop. Guni en Christine,
beiden uit Graz, instituut Apsys,
werken regelmatig samen op een
manier die meer geeft dan de som
der delen.
In hun workshop kun je onder
andere zien en ervaren:
hoe twee begeleiders met elkaar
samen een opstelling kunnen
begeleiden, bijvoorbeeld doordat
eerst de een, dan de ander een
interventie doet.
hoe een ‘positie van reflectie’ de
opstelling versterkt
hoe verschillende zienswijzen en
perspectieven kunnen worden
ingesloten in het proces van
opstellen
waneer er ambivalentie is of er
tegengestelde krachten werkzaam
zijn in een systeem kan elk
van de begeleiders een polariteit
representeren, soms zelf daarover
ruziën en daardoor helderheid
in de opstelling bewerken.
Daarnaast zijn Guni en Christine
opstellers van het eerste uur, met
een rijke therapeutische- en advies
achtergrond en veel ervaring met
persoonlijke, organisatie- en maatschappelijke
thema’s. Dus het is ook
een fijne plek en gelegenheid om
een eigen vraag in te brengen.

Esther van der Valk en Louise
Arnold Bik
Vervolgopleiding ‘Systemisch
werk bij teamontwikkeling’
‘Wat is mogelijk in teams?’ is de
veelgestelde vraag na een opleiding
organisatiedynamieken en organisatieopstellingen.
Het systemisch
werk in teams vraagt extra zorg en
specifieke werkvormen. En zo is
deze vervolgopleiding ontwikkeld.
Vanuit de systemische invalshoek
onderzoeken we hoe teams functioneren
(intern en in hun context),
welke systemische interventies mogelijk
zijn, en wat de positie van leidinggevende
of begeleider is en kan
zijn. Aan de orde komen vragen als:
Op welke manier is systemisch
werk in bestaande teams
mogelijk?
Wat zijn de systeemgrenzen?
Hoe verhouden de teamdynamieken
zich met de andere
systeemdynamieken?
Welke positie neemt de leidinggevende
in?
Wat zijn systeemdynamieken
rond een externe opdracht
voor teambegeleiding?
Wat zijn voorwaarden voor een
adequaat functionerend team?
Wat kun je vanuit systemische
invalshoek doen zodat het team
zichzelf versterkt en ontplooit?
Wat helpt de communicatie en
samenwerking in het team?
Wanneer kan een groep mensen
een team (gaan) vormen?
et cetera...
De leergang biedt een arsenaal aan
systemische werkvormen, die met
elkaar worden geoefend. Veel aandacht
gaat naar de toepassingsmogelijkheden
van deze werkvormen
in een specifiek team. Eventueel
worden met behulp van representerende
waarneming teamsituaties gesimuleerd.
Teamcases uit de directe
werkpraktijk vormen het onderzoeksmateriaal.
Daarnaast komen
actuele thema’s uit de teampraktijk
(leiderschap, afscheid nemen etc.)
aan de orde.
Om deze vervolgopleiding een cocreatie
traject te kunnen laten zijn,
wordt de groepsgrootte beperkt gehouden.
Om diezelfde reden is de
professionele ervaring van de deelnemers
van belang: professionals
en leidinggevenden met een voltooide
opleiding in het systemisch
gedachtegoed, die in en met teams
werken.
Wilfried Nelles
Spirituele Opstellingen – de
Evolutie van het Bewustzijn
In spiritueel opstellingen werk
bewegen we mee met de stroom van
het leven en de evolutie van het bewustzijn.
We nemen het leven zoals
het is en we stemmen in met het
leven zoals het is, te beginnen met
onze afkomst en wat me meekrijgen
met onze familie; we bewegen
door onze geboorte en kindertijd en
ons gehele persoonlijke leven, en
omarmen het Nu en de Toekomst
zoals die op ons toe komt.
De focus ligt op het zijn in het Hier
en Nu. Het vermogen om in het hier
en nu te zijn ontluikt als we instemmen
met alles wat we zijn en alles
wat we hebben meegemaakt in ons
leven, inclusief onze familieachtergrond.
Dat betekent dat we ook onze
ervaringen en de werkelijkheid van
ons innerlijk kind moeten integreren.
In het werk met opstellingen
zoals door Bert Hellinger ontwikkeld
was dat laatste een blinde vlek.
Hellinger werkt bijna altijd met het
volwassen bewustzijn. Wat het kind
voelde werd niet tot uitdrukking gebracht
en aldus buiten gesloten.
Vanuit mijn waarnemingen rond de
Evolutie van het Bewustzijn staan
de integratie van het kind-bewustzijn
en het volwassen-bewustzijn
centraal. Alleen wanneer de lagere
niveaus van ons bewustzijn volledig
geïntegreerd zijn kan onze groei
naar de hogere lagen van bewustzijn
stabiel verlopen. Zien en erkennen
van de ervaringen van het kind
als diens werkelijkheid en waarheid
(hetgeen ook betekent om het kind
te beschermen tegen de waarheid
van de volwassenen) is een enorm
- 31 -
krachtige groei ervaring die maakt
dat we ons compleet voelen, en op
die manier onze volwassenheid
steunt en onze bereidheid om het
leven, zoals het is, onder ogen te
zien.
Het spirituele opstellingen werk
richt zich in zijn aanpak meer op
‘zien’ en op dialoog dan op helpen
en helen. Uit zien vloeit vanzelf
heling voort, niet als effect van ons
handelen, maar als effect van niethandelen,
van loslaten en het leven
toe te staan heling op zijn eigen
manier te voltrekken. Uitdrukking
geven aan wat we zien opent ruimte
voor vrijheid en vrede en schept de
atmosfeer voor waarachtige dialoog.
Deze workshop is gebaseerd op
Wilfrieds nieuwe boek: ‘Das Leben
hat keinen Rückwärtsgang. Die Evolution
des Bewusstseins, spirituelles
Wachstum und das Familienstellen’,
Köln 2009.
Ursula Franke
Basisbewegingen van het leven; Opstellingen
in de Verbeelding en Onderbroken
Uitreikende Beweging
Ursula Franke is een highlight, met
haar heldere inleidingen over de
basisbewegingen in het leven en
haar precieze manier van werken.
Met haar reflecties na iedere opstelling
en de mogelijkheid tot vragen
stellen over het innerlijke proces dat
zich bij Ursula afspeelt, wordt het
heel goed te volgen wat er gebeurt
en is haar werk een bron om van
te kunnen leren. Rond de volgende
drie thema’s heeft Ursula zich
steeds verder ontwikkeld
Rond de ‘onderbroken uitreikende
beweging’, kort gezegd het voltooien
van de beweging naar ouders en
naar het leven, heeft Ursula naast
heldere beelden en ‘theorie’ ook oefeningen
ontwikkeld.
‘Opstellingen in de verbeelding’ is
een bijzondere manier van werken.
Innerlijk stelt de cliënt zich zijn
moeder, zijn vader en anderen voor,
alsof hij of zij hen opstelt. Ursula

ouwt, met de cliënt, de opstelling
en interventies langzaam op. Zij zal
dit in de workshop laten zien, toelichten
en wellicht ook met de deelnemers
oefenen.
Ursula is een all-round therapeute,
die ook andere therapeutische benaderingen
vervlecht in haar systemisch
werk. Vanuit haar achtergrond
werkt ze veel in één op één
–situaties, liefdevol en geduldig.
Ook voor wie geïnteresseerd is in
het één op één-werk is deze workshop
ook heel interessant.
Nicole van der Ouw.
Consultatieopstellingen:
organisatieopstellingen voor adviseurs
en verandermanagers
Voor consultants en verandermanagers
worden er consultatieopstellingen
georganiseerd. Tijdens deze
bijeenkomsten kan er vanuit het
perspectief van de verandermanager
of adviseur gekeken worden naar de
volgende drie soorten vragen:
Waarom is het zoals het is bij de
klant? Wat zijn de onderliggende
dynamieken die hier spelen?
Wat is voor mijzelf een goede
positie/houding om de juiste
impact te krijgen? En wat is het
effect van de positie/houding
die ik nu inneem?
Waarom kom ik in mijn werk
steeds in dezelfde soort situaties
terecht?
Twee maal één dag, apart of samen
te volgen.
Anton de Kroon
Presence, Theory U en
Opstellingen
Meestal trachten we het in de
toekomst beter te doen door het
trekken van lessen uit het verleden.
De kans op herhaling van hetzelfde
is daarmee groot. Zou leren van de
toekomst niet veel kansrijker zijn
om werkelijk te vernieuwen?
En: veranderingen realiseren we
meestal met handelen in de buitenwereld
door nieuwe methoden, functies,
andere afspraken, e.d. Maar hoe
zou het zijn als de verandering in de
buitenwereld als vanzelf ontstaat
doordat wij in onszelf een ‘inner
shift’ realiseren?
Zowel ‘leren van de toekomst’ als
‘inner shift’ zijn de thema’s die
verkend en bewerkt worden in
deze vernieuwende en verbindende
workshop. Theory U (Otto Scharmer)
is de bron van waaruit gewerkt
wordt om je een nieuwe manier van
kijken naar de werkelijkheid eigen
te maken, daarmee te beginnen in
ieder geval. Het is een manier die
aansluit bij de nieuwste inzichten
rond opstellingen. Ook daarmee zal
gewerkt worden.
In de workshop onderzoek en
ervaar je het loslaten van bekende
patronen in denken en handelen.
We oefenen in het waarnemen van
het nu, symptomen te herleiden
naar de onderliggende dynamieken
en de relatie met het grotere geheel
in beeld te brengen. Om vervolgens
te ontdekken wat het is om de toekomst
zich te laten ontvouwen.
Een syllabus bevat korte theoretische
noties. Uitleg en dialoog vindt
plaats. We oefenen in loslaten, waarnemen
en de toekomst laten komen.
Daarmee en met opstellingen onderzoeken
we ook casuisistiek van
deelnemers.
Je gaat naar huis met nieuwe inzichten
en ervaringen om problemen op
te lossen en veranderingen te introduceren.
Margaret Dalman
Loopbaanopstellingen
In deze workshop kunnen vragen
ingebracht worden, die zich aandienen
tijdens de loopbaan en die om
een persoonlijk antwoord vragen.
Enkele voorbeelden:
Zit ik wel op de juiste koers in
mijn werk?
Waar is mijn enthousiasme voor
mijn werk gebleven?
Waarom is het zo lastig voor mij
om keuzes te maken?
Durf ik voor mezelf te
beginnen?
Wat is mijn bestemming
eigenlijk?
- 32 -
Juist de minder voor de hand liggende
verbanden, die op de achtergrond
meespelen, kunnen door de
systemische benadering, verhelderd
worden.
Belemmeringen kunnen een eigen
plek krijgen en dragen veelal bij aan
een oplossing, waardoor een volgende
stap binnen bereik kan komen.
Margaret Dalman (1948) coacht
mensen in hun levensloopbaan.
Praktiserend als loopbaanadviseur en
personal coach sinds 1983. Brengt
een brede achtergrond mee: begon
als textielingenieur en werd later
sociaal pedagoog. Door ervaring
tijdens de eigen zoektocht en loopbaan
groeide belangstelling voor
zingevingsvragen.
Siebke Kaat en Anton de Kroon
Systemisch interveniëren in organisaties
zonder opstellingen
Een organisatieopstelling kan een
mooi middel zijn om te werken aan
hardnekkige en dieper gewortelde
problemen in een team, afdeling of
organisatie. Maar, als je het al zou
willen, je kunt niet zomaar altijd
en overal organisatieopstellingen
‘doen.’
Gelukkig biedt de systemische invalshoek
ook andere mogelijkheden
tot handelen. Vanuit dit perspectief
wordt een organisatie/team
beschouwd als een levend systeem.
Alle uitingsvormen van dat systeem
zijn –al dan niet effectieve- manieren
om zichzelf in stand te houden. Als
systemisch adviseur kijk je naar organisatie-fenomenen
(bijvoorbeeld
hardnekkige problemen als: weerstand,
pesten, burn out, groot
verloop, hoog ziekteverzuim, veel
overwerk,) met als cruciale vraag
wat de functie van dit fenomeen is
(geweest). Dus: wat zou er mis gaan,
wat zou verloren gaan als dit fenomeen
er niet zou zijn? Voor wie of
wat zou dat nadelig zijn? Beschermt
het wellicht iets? Zo speur je naar
de echte belemmeringen die ten
grondslag liggen aan problemen.
Die vragen doorgaans andere interventies
dan de direct voor de hand
liggende. Systemisch interveniëren

estaat uit het plegen van interventies
die het gehele systeem (afdeling/organisatie)
sterker en veerkrachtiger
maken, waardoor energie
weer gaat stromen.
Er zijn diverse manieren om te ontdekken
wat er écht aan de hand is
en wat het systeem nodig heeft om
weer in zijn volle kracht te komen.
Dat is de kern van deze workshop.
Doelen van de workshop:
Aanscherpen van het systemisch
en fenomenologisch gewaarzijn;
Inzicht in de systemische manier
van kijken naar organisaties en
organisatie-vraagstukken (inclusief
veel voorkomende dynamieken
en patronen);
Diverse manieren leren om het
systeem en zijn patronen in
beeld te brengen zonder opstelling.
Interventies en werkvormen
leren kennen, die je kunt inzetten
ten bate van het gehele
systeem (organisatie/afdeling).
Voor iedereen die vanuit zijn functie
verantwoordelijkheid draagt voor
een (deel-)systeem. Bijvoorbeeld:
HR-adviseurs, interim-managers,
leidinggevenden, adviseurs.
Kennis van organisatie- en familieopstellingen
is niet noodzakelijk.
Jakob Schneider
Verdieping en kwaliteit
Jakob is een familieopsteller pur
sang. Hij begeleidt op een bijzonder
fijne manier, raakt heel snel de kern.
Naar aanleiding van opstellingen
geeft hij steeds kleine lezinkjes over
een thema, waarbij hij inzichten op
een verrassend andere manier verwoordt.
Zeer inspirerend. Jakob is
een opsteller van het eerste uur, is
jarenlang bestuurslid van de internationale
koepelorganisatie voor systeemopstellers
I.A.G. en geeft mede
het tijdschrift Praxis der Systemaufstellung
uit. Jakob is kwaliteit en integriteit
en een heel bescheiden en
liefdevol mens.
Hij geeft een open workshop op 10,
11 en 12 december 2010. Mensen
die een opleiding gevolgd hebben,
kunnen veel van zijn manier van
werken en praktijktheorie leren.
Daarnaast is het voor ieder natuurlijk
mogelijk om ook eigen vraagstukken
in te brengen.
Jan Jacob Stam
Trauma in organisaties
Deze workshop zal als speciaal
aandachtspunt hebben: Trauma in
organisaties. We spreken van een
trauma wanneer een systeem zo
overweldigd is door een gebeurtenis,
dat het niet weer terug veert
naar een toestand waarin het zich
verder kan ontwikkelen. Vaak
gebeurt dit door verlies. Denk aan
fusies, (massa-) ontslag, fraude, (bedrijfs-)
ongevallen, dood, ernstige
schuld etc. Bij trauma worden verbindingen
verbroken en daardoor
heeft het trauma effect op het hele
systeem. Ook diegenen die later in
de organisatie komen, werken in
een systeem waar iets niet verbonden
is. Op onverwachte momenten
uit zich dat bijvoorbeeld in
een team of organisatie. Trauma’s
hebben de neiging zich te herhalen,
soms op data van eerdere trauma’s.
In deze workshop onderzoeken we
trauma’s in organisaties en de mogelijkheden
om groeikracht weer te
laten stromen.
Judith Hemming
Resonans: Het grotere geheel in
iedere activiteit
Judith beschrijft zichzelf soms als
‘a somewhat excentric lady’, maar
als er iemand gecentered is in haar
werk en aanwezig zijn, dan is het
Judith wel. Authentiek, omzichtig
direct, nieuwe situaties open tegemoet
tredend en met een onmiskenbare
schat aan ervaring, vele ontwikkelde
inzichten gekruid met die
typische Britse humor en ‘Twinkle
in the eye.’ Iedere keer weer verrassend
in wat ze nu weer ontdekt
heeft en waar ze nu staat. Hieronder
geeft ze daar een beschrijving van.
De laatste jaren ben ik me in mijn
werk als opsteller meer bewust geworden
van de vele verschillende
- 33 -
krachten die allemaal tegelijk hun
invloed hebben op een individu. Ik
probeer niet alleen de betekenis van
familiesystemen te laten zien, maar
ook wat het betekent om trouw te
zijn aan clan en cultuur, de beperkingen
van het heden, en ook de
kracht waarmee de toekomst al leeft
in de ziel van individuele mensen.
Dat heeft allemaal invloed op ons. Al
is het wel zo dat op verschillende momenten
in het leven andere opgaven
zich aandienen. Daarom besteed
ik veel aandacht aan de keuzes om
tot een opstelling te komen: velerlei
mogelijke elementen en verborgen
loyaliteiten, om te onderzoeken
hoe ze allemaal kunnen bijdragen
aan versterking van de cliënt. Mijn
ervaring is dat het goed werkt, niet
alleen in scholen en andere organisaties,
maar ook bij cliënten bij wie
symptomen om onbekende redenen
hardnekkig aanwezig blijven. Vaak
is een opstelling slechts een deel
van een continu leerproces. Daarom
ben ik erop gericht –meer dan ik
aanvankelijk dacht dat nodig wasom
follow-up te blijven geven.
Presence, aanwezig zijn, is iets wat ik
meer op zijn waarde ben gaan schatten.
Het leidt tot oprechte en betrokken
resonantie tussen mensen en
wat hen bezig houdt. Aanwezigheid
uit zich zonder, en mét woorden.
Beide hebben mijn aandacht. Veel
van wat ik oorspronkelijk geleerd
heb is na achttien jaar opstellingenwerk
op de achtergrond aanwezig.
Ik ben minder gericht op technieken
en principes en vertrouw meer
op de eindeloze mogelijkheden van
een creatieve dialoog met het veld.
De workshop is voor ieder die iets
wil onderzoeken, een volgende stap
wil ontdekken en wil leren hoe menselijke
systemen overleven. Ook begeleiders
die hun werkmogelijkheden
willen vergroten, zijn welkom.’

Minicongres Systemische
Werkvormen in Organisaties
2010
De tweede versie van dit scheppende
en uitwisselende veld van organisatieopstellers
en systemisch werkers
vindt plaats op 17 en 18 september
2010, wederom in De Zeven Linden
te Groningen.
Voor 2010 willen we (nog) meer
aansluiten bij wat zich beweegt in
het veld van systemisch werk en
wat zich beweegt in organisaties.
Systemisch werk onderweg……. We
ontmoeten elkaar weer, delen in
onze reiservaringen, groeien aan en
met elkaar en trekken weer verder,
het veld in….
We? Ja, natuurlijk diegenen die hun
hart verpand hebben aan organisatieontwikkeling
vanuit systemisch
perspectief. Naast opstellers en consultants
nodigen we van harte ook
(HRM) managers en bedrijfs eigenaren
uit.
Dymphie Kies, Nicole van der Ouw,
Anton de Kroon en Jan Jacob Stam
zijn graag gastvrouw en gastheer en
bereiden de condities voor co-creatie
voor, die naast ieder van ons,
ook het hele veld van systemisch
werk in organisaties verder leidt…..
- 34 -

Het Noorderlicht
Uitgeverij Het Noorderlicht is in 2002 opgericht door Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder. De uitgeverij beoogt een
bijdrage te leveren aan het toegankelijk maken van systemisch werk voor het Nederlands taalgebied. Daartoe verzorgt
ze Nederlandstalige uitgaven van boeken van Bert Hellinger en anderen. De uitgeverij beoogt, binnen de haar
gegeven mogelijkheden, een zo hoog mogelijke kwaliteit te leveren. Dat betekent dat de vertalingen die ze uitbrengt,
zo goed mogelijk de bedoelingen van de auteurs weergeven. Die boeken worden vertaald en uitgegeven, waarvan de
opinie in het veld is dat ze een hoge kwaliteit hebben.
De uitgeverij is nauw verbonden met het Bert Hellinger Instituut Nederland.
Leven, zoals het is
Bert Hellinger, Gunthard Weber, Marianne
Franke-Gricksch, Albrecht Mahr en Jakob
Schneider € 15,-
978 90-80687-41-7.
Stilte in het midden
Bert Hellinger
978-90-80687-42-4.
€ 21,50
Kind en familielot
Ingrid Dykstra
978-90-77290-06-4.
€ 17,50
Als ik mijn ogen sluit, kan ik je zien
Ursula Franke
978-90-77290-07-1.
€ 18,-
De wijsheid is voortdurend onderweg
Bert Hellinger
978-90-80687-45-5.
€ 32,90
De maat van het hart
Bert Hellinger
978-90-80687-44-8.
€ 19,90
De Helende kracht van de
werkelijkheid
Wilfried Nelles
978-90-77200-90-05.
€ 18,-
Gedachten aan God
Bert Hellinger
978-90-77290-10-1.
€ 22,-
Jij hoort bij ons!
Marianne Franke-Gricksch
978-90-80687-49-3.
€ 18,-
Zelfs als het me mijn leven kost
Stephan Hausner
978-90-77290-11-8.
€ 22,-
Het Verbindende Veld
Jan Jacob Stam. Organisatieopstellingen in
de praktijk. 978-90-77290-02-6. € 12,50
Engelstalige versie: Fields of Connection
978-90-77290-08-8. € 19,-
De kunst van het Helpen
Bert Hellinger
978-90-77290-05-7.
€ 20,-
www.hetnoorderlicht.com
Deze boeken zijn on-line te bestellen
Middelberterweg 13A - 9723 ET Groningen – Nederland
telefoon: 00 31 (0)50 5020680 - fax: 00 31 (0)50 5425400
uitgeverij@hetnoorderlicht.com - www.hetnoorderlicht.com
- 35 -

Scheurkalender 2010
Zielsverbanden uit opstellingenwerk en het leven van alledag.
Anneke Meiners
Inzicht houdt meer van loslaten dan van
inspanning.
Dit kalenderblad kan je afscheuren.
Je ouders nooit.
In de aarzeling zit het geheim.
Het tegenovergestelde van ziekte is zien.
Alles stilleggen = in beweging komen
Opstellen is opstaan uit de vraag waar
je mee zit
Stelligheid heeft zo schattig
onzekerheid aan de hand.
Na een familieavondje zie je je eigen
leven scherper.
Vrijdag
1
januari 2010
Elk nieuw begin heeft oude wortels.
Maandag
6
september 2010
Na krijgen volgt geven.
Zondag
18
juli 2010
Medicijnen zijn des gezondheids
wisselgeld.
Na nemen volgt halen.
Wat zijn de verborgen verbanden,
die als aderen door het leven lopen
en het lot van zuurstof voorzien?
Wat doemt er op, als je in mensen en
gebeurtenissen het grotere geheel
zoekt waarvan ze deel uitmaken?
Welke openingen gaan er schuil in
vastlopen, welke wetten kleuren
onze vrije wil? De zinnen op deze
kalender komen rechtstreeks uit
de wereld van de familieopstellingen
en ander systemisch werk, en
passen deze manier van kijken toe
op het veel-lagige leven van alledag.
Het zijn oordeelloze pop-ups uit de
diepten van de ziel, die zich in een
soort vrolijke helderheid aan de
geest presenteren. Om dan weer
te verzinken in waar ze vandaan
komen, ruimte makend voor het
volgende - te worden afgescheurd,
zo u wilt.
Deze kalender jongleert met systemische
gedachten over relaties,
liefde, geloof, opvoeding, gezondheid,
verschillende culturen en
maatschappelijke vraagstukken, en
over de praktijk van het werken met
opstellingen: het jaar rond met ernstige,
grappige, gewaagde en ontroerende
uitspraken. Voor mensen die
met opstellingen bekend zijn en het
leuk vinden om systemisch om zich
heen te kijken, en voor iedereen die
van beschouwen houdt.
Anneke Meiners (1963) is theoloog,
werkte als geestelijk verzorger in
een ziekenhuis en in het onderwijs
op het gebied van levensbeschouwing
en kindermeditatie, is tekstschrijver
en begeleidt (familie)opstellingen.
Prijs € 14,00
ISBN nr: 978-90-7729-012-5
- 36 -
Online bestellen via
hetnoorderlicht.com
Aanbieding
In december 2009
geen verzendkosten
op bestellingen bij
het Noorderlicht!