Magazine 2009 (pdf) - Bert Hellinger Instituut Nederland

Bert Hellinger Instituut Nederland
Systemisch werk met opstellingen - Familie - Organisatie - Onderwijs - Samenleving
Magazine 2009
In dit nummer o.a.:
‘Vanwege mijn man ben ik een vrouw’
7 gastdocenten aan het woord
Mini-opstellingen om zelf te doen
Ouders de school in krijgen
en andere ervaringen uit de praktijk
Nieuwe opleidingen
- 1-
Hellingerinstituut Minicongres, september 2008

Inhoud
Mini-opstellingen: opstellingen voor iedereen
Jan Jacob Stam 3
Persoonlijk geweten en het mede-lijden van een kind 4
Jakob Robert Schneider
Vanwege mijn man ben ik een vrouw 5
Carola Castillo
Autonomie en binding 7
Guni-Leila Baxa
Trauma werk 8
Christine Blumenstein-Essen
Herstel van de onderbroken uitreikende beweging 9
Dr. Ursula Franke-Bryson
De helende werking van opstellingen 10
Stephan Hausner
De wijsheid van de cirkel 11
Eelco de Geus
Afstand 12
Bert Hellinger
Opleidingen bij het Bert Hellinger Instituut 13
Kalender 2009 / voorjaar 2010 14
Workshops uitgelicht 16
Als een kat al negen levens heeft, hoeveel heeft een mens er dan? 18
Anton de Kroon
Hidden solution 19
Dan Booth Cohen
Maatschappelijke Veldopstellingen Thuiszorg 20
Doorbraak in Brazilië 21
Paardencoaching 23
International Organization Constellation Training Intensive 24
Ouders op school krijgen 25
Systemische werkvormen in organisaties 26
Colofon
Dit is een uitgave van het
Bert HellingerInstituut Nederland,
en verschijnt één keer per jaar.
Aan dit nummer werkt mee:
Bert Hellinger
Jan Jacob Stam
Bibi Schreuder
Jakob Robert Schneider
Carola Castillo
Guni-Leila Baxa
Christine Blumenstein - Essen
Ursula Franke - Bryson
Stephan Hausner
Eelco de Geus
Anton de Kroon
en vele anderen
Eindredactie
Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder
Oplage
4500
Vormgeving en opmaak
Noordzijde, grafische communicatie
Druk:
Scholma Druk, Bedum
- 2-

Mini-opstellingen:
opstellingen
voor
iedereen
Lange tijd was het beeld dat opstellingen voorbehouden zijn om begeleid te worden door ervaren begeleiders. Dat
is en blijft nog steeds zo, zeker voor de wat meer complexe familie- en organisatie opstellingen. Maar de ontwikkelingen
de afgelopen jaren gaan in de richting dat opstellingen voor steeds meer mensen makkelijk beschikbaar
worden en minder afhankelijk zijn van een begeleider. Ook Bert Hellinger zelf, een tiental jaren geleden nog erg het
middelpunt van de opstelling en degene die alles waarneemt, trekt zich als sturende begeleider steeds meer terug om
de opstelling zelf de ruimte te geven zich zo te ontwikkelen dat het familie of organisatiesysteem kan laten zien wat
het op dat moment wil uitdrukken.
Ergens is deze ontwikkeling ook wel logisch. Opstellingen en systemisch werk zijn, zoals Hellinger het noemt ‘in
service of life’, in dienst van het leven. De flow van leven, én dood, drukt zich uit via de samenleving, door organisaties,
door families en door individuen. Een begeleider van een opstelling kan helpen, die bewegingen met behulp
van een opstelling of een paar treffende vragen zichtbaar en voelbaar te maken, maar kan die beweging niet sturen,
noch beïnvloeden. Veel ego verhoudt zich niet zo goed met systemisch werk.
Mini-opstellingen zijn prachtige vormen om de bewegingen in een systeem waar je deel van uitmaakt, even te laten
zien. Ze geven een inzicht, een nieuw perspectief en voeding voor een net iets andere koers, een heel nieuw pad.
Zonder begeleider, met vaak maar twee of drie representanten en de ‘cliënt’ die haar of zijn eigen representant is.
Mini opstellingen kun je doen op de werkplek, thuis of tijdens een wandeling. In deze nieuwsbrief zijn er een paar
beschreven.
Veel plezier!
Jan Jacob Stam
Bert Hellinger Instituut Nederland
Mini-opstelling:
Nodig: jezelf en drie anderen als representant
Stel, er is iemand in je werk of omgeving waar je een conflict mee hebt of waar je het lastig mee omgaan is.
Vraag iemand om die persoon te representeren. Jij en de representant van deze persoon stellen zich allebei op,
zoals jullie je ten opzichte van elkaar verhouden.
Kijk of het mogelijk is om oogcontact te maken.
Na verloop van tijd nodig je iemand uit om als representant van jouw ‘diepste waarden’ zich op te stellen bij jou
in de buurt. Je hoeft niet precies van te voren te weten of te benoemen wat die waarden zijn. Je weet of voelt het
toch wel, ze zijn er gewoon.
De representant van de ‘moeilijke persoon’ nodigt ook iemand uit om haar of zijn diepste waarden te representeren
en een plek te zoeken in haar of zijn buurt.
Dan kijk je opnieuw. Je neemt waar wat er veranderd is. Misschien ontwikkelen zich bewegingen, in stilte, of met
een paar woorden. Hoe kijk je naar jouw waarden, hoe kijk je naar de ander? Hoe kijk je naar de waarden van
de ander? Hoe kijkt nu de ander naar jou?
- 3-

Persoonlijk geweten en het
mede-lijden van een kind
Jakob Robert Schneider
Het persoonlijke geweten vormt
een kind
Al vanaf het moment waarop we
bij onze geboorte binnenkomen in
onze familie worden we gevormd
door aanwezige levensomstandigheden
en –ervaringen, met name
die van onze ouders. Doorgaans
realiseren we ons niet zo sterk dat
die vorming niet alleen een passief
proces is, maar ook het resultaat
van de werking van het in het kind
ontwaakte persoonlijke geweten.
Dat bindt ons aan onze familie. Het
geeft ons het gevoel erbij te horen
zolang we ons gedragen naar de
normen en geboden die gelden in
de familie. Het straft ons met de
angst buitengesloten te worden als
we ons verzetten tegen de bedoelingen
en wensen van onze ouders of
grootouders. Sterker nog: kinderen
willen graag zijn zoals hun ouders
of degenen die belangrijk zijn
voor hun ontwikkeling. Zijn zoals
de ouders ervaart het kind als de
grootste zekerheid en emotionele
verbondenheid.
‘Is het al eerder iemand vergaan
zoals jou’, is daarom vaak een goede
startvraag als we op zoek zijn naar
informatie om tot een opstelling te
komen. Ons persoonlijk geweten
dwingt ons om ons eigen gedrag en
lot vergelijkbaar te maken met dat
van de ouders. Er zijn ook talrijke
processen die het ons geweten
hierin lastig maken. Wat doet het
kind als vader en moeder het op belangrijke
punten oneens zijn, als ze
scheiden, of wanneer oma of pleegmoeder
de zekere plek voor het kind
blijkt te zijn? Het geweten gaat met
meerdere stemmen spreken. Het
kind zal zich richten naar degene
die voor zijn overleven het belangrijkste
is. Tegelijkertijd voelt hij zijn
slechte geweten over de ouder die
daardoor buitengesloten wordt.
Veronderstel dat een kind, vanwege
de pijn van moeder, geen contact
meer mag hebben met zijn vader,
Jakob Robert Schneider
dan moet het zijn gevoelens voor
vader wegdrukken. Op het vlak van
het persoonlijk geweten blijft het
kind trouw aan zijn moeder en voelt
zich goed bij haar. In het onbewuste,
collectieve geweten verbindt hij zich
echter des te meer met de vader,
om het evenwicht te herstellen.
Dit conflict tussen het persoonlijk
beleefde gevoel van binding met de
ene ouder en -op onbewust niveaude
compenserende reactie naar de
andere ouder, is vaak onderwerp
van therapie wanneer die gespletenheid
ons als volwassen kinderen
in conflict brengt met onze ouders,
partner, eigen kinderen of anderen.
We moeten dan in ons bewuste
geweten zowel boven de persoonlijke
binding uitstijgen als boven
het bewust geworden deel van het
collectieve geweten om te komen
- 4-
tot invoelend vermogen naar beide
ouders en andere personen. Dit
inzicht stelt ons in staat de grenzen
van het geweten te overwinnen en
het algemeen menselijke vermogen
in onszelf te mobiliseren om te
erkennen dat er is wat er is en in te
stemmen met alles wat ons gemaakt
heeft tot wie we zijn.
Het mede-lijden van een kind en
het onbewuste levensplan
Voorziet het persoonlijk geweten
van het kind in de verbondenheid
om te overleven en emotioneel
evenwichtig te zijn, daartegenover
verbindt het mede-lijden het kind
aan de nood die ouders en andere
geliefde familieleden ervaren. Dit
mede-lijden wordt een kind zich
bewust rondom het derde levensjaar.
Hij wil dan niet alleen weten wie er
allemaal bij de familie hoort, maar
begint ook bewust mee te lijden met
familieleden van wie hij houdt. Als
een kind de verwonding van een
geliefde niet kan bevatten, bijvoorbeeld
bij een verkeersongeluk, dan
is zijn mede-lijden niet meer uit te
houden. Om te overleven moet de
ervaring verdrongen worden, met
als gevolg dat ook de liefde niet
meer kan stromen. Want met de
liefde zou ook de alles overweldigende
herinnering terugkomen. Zo
ontstaat een systemisch trauma:
emotionele uitsluiting van familieleden
op grond van traumatische
gebeurtenissen die het eigen incasseringsvermogen
volstrekt te boven
gaan. Ik noem dit bij voorkeur het
persoonlijke, doorgaans onbewuste
levensplan dat uit het mede-lijden
van een kind ontstaat. Eric Berne
heeft dit patroon in de werking van
de ziel ontdekt en Bert Hellinger
heeft het werk met het levensscript

voortgezet voordat hij begon te
werken met familieopstellingen.
Als een klein kind de beleving heeft
dat een ouder in grote nood is dan
kan hij dat niet uithouden. Het
ouderdeel kan bestaan uit vader of
moeder, even goed kan het gaan
om opa, oma, een tante, een oom of
de familie als geheel. Het kind zou
zo graag willen helpen, maar kan
dat niet. Het zegt innerlijk tegen
zichzelf: ‘Lieve mama (of opa, enz)
wees niet bedroefd. Ik help jou in je
grote nood. Alleen ben ik nu nog te
klein. Wacht maar tot ik groot ben.’
Zo ontwikkelt het kind, meestal
onbewust, een innerlijk plan om
zijn leven zodanig vorm te geven
dat hij kan helpen.
Een voorbeeld hiervan is de man
die een kinderziekenhuis had gerealiseerd
en zoveel werkte dat
zijn huwelijk en de relatie met zijn
kinderen op springen stond. Teruggaand
naar zijn jeugd herinnerde
hij zich dat, toen hij vier jaar was,
zijn kleinere broertje bij het spelen
dodelijk verongelukt was. Hij was
naar zijn moeder gerend en had geschreeuwd:
‘Mama, mama, er is iets
verschrikkelijks gebeurd! Ik zal het
goed maken.’ Dat heeft hij vervolgens
gedaan, met alle kracht die in
hem was, tot aan de grens van vernietiging
van zijn relaties.
Een dergelijk levensplan leidt
tot de kinderlijke illusie van te
kunnen helpen en het te kunnen
goedmaken. Op het moment dat
we als volwassenen in staat zijn het
plan uit te voeren is de nood van
degene voor wie we het willen doen
al lang voorbij. Omdat het patroon
uit de liefde van het kind voortkomt
heeft het grote kracht.
Voor opstellingen kan het zinvol
zijn te kijken naar de nood die
iemand als kind aan een volwassene
ervaren heeft. Waar leeft het kind
zozeer mee dat hij zijn leven inricht
naar een dergelijk reddingsplan? En
hoe kan de volwassene zijn eigen
kinderlijke liefde daarin eren en tegelijkertijd
afscheid nemen van zijn
illusies, om zich met liefde en kracht
in de huidige realiteit te begeven?
Vanwege mijn man ben
ik een vrouw
Carola Castillo, Venezuela
Een meisje is veilig bij haar moeder en een jongen moet zo lang mogelijk
bij zijn vader zijn. Van haar moeder neemt het meisje de vrouwelijkheid
en de intimiteit van vrouwen; daarmee verbindt ze zich van jongs af
aan. Als ze volwassen wordt voelt ze zich aangetrokken tot haar man;
ze wil het onbekende integreren en daarmee kan de relatie als een paar
succesvol zijn. Met haar energie, binnen vrouwelijkheid gevormd, voelt
ze zich aangetrokken tot het mannelijke; niet als vervangende maar als
aanvullende energie.
Carola Castillo
Van de traditie van de Yanomami,
één van de inheemse volkeren van
Venezuela, kunnen we iets leren: de
moeder blijft bij haar dochters tot ze
volwassen zijn. Ze leren koken, het
huishouden doen en hun mannen
verleiden als de tijd gekomen is om
zich aan hen te geven.
In verbinding met de volle kracht
van alle mannen leren jongens van
de oudsten de kunst van het jagen
en hoe ze in de toekomst voor hun
gezin moeten zorgen. Lang bij zijn
vader blijvend leert de jongen zijn
nauwkeurig omschreven rol als
man. Hij ervaart deze energie totaal
en hij wordt een man in de volle
betekenis van het woord. Onbekend
voor hem is de vrouwelijke energie,
waartoe hij zich zeer aangetrokken
voelt omdat hij wil aanvullen wat
hij zelf niet heeft. Een man wordt
man door verantwoordelijkheid te
nemen voor zijn daden en door de
aantrekkingskracht van de vrouwelijke
energie die hij niet heeft.
Een man is man vanwege een
vrouw. Een vrouw is vrouw
vanwege een man.
- 5-
Een vrouw dient subtiel te zijn,
vrouwelijk, affectief, niet controlerend.
Maar als deze vrouw heel
dicht bij haar vader is opgegroeid,
of als ze haar moeder afwijst, heeft
ze teveel mannelijke energie. Zodra
ze zichzelf dan vóór haar man ziet,
is de rivaliteit begonnen en ontstaat
strijd om de leidende en controlerende
rol in de relatie.
De relatie wordt dan gekenmerkt
door gebeurtenissen waarbij de
vrouw de man als kind behandelt.
De man is niet in staat beslissingen
te nemen zonder de instemming
van zijn vrouw en op één of andere
manier is hij bang om de confrontatie
aan te gaan.
Lees verder op pagina 6

Als de man is opgegroeid onder de
bescherming van zijn moeder heeft
hij geen kracht om verantwoordelijkheid
te nemen en heeft hij een sterke
en controlerende vrouw nodig. Zijn
mannelijke kracht geeft hij op en
hij laat alles aan zijn vrouw over
alsof het zijn moeder is. Deze grote
kinderen hebben enkele fysieke
kenmerken. Het meest opvallend
is dat ze er volwassen uit zien, met
grijs haar op de slapen, terwijl een
ander deel van hun gezicht, vooral
de mond, lijkt op die van een kind.
Tegenwoordig hebben veel paarrelaties
volstrekt omgekeerde rollen.
De vrouw met een teveel aan mannelijke
energie trekt een man aan
die veel vrouwelijke energie in zich
heeft.
Dé bekoring in deze relaties ontstaat
in de werkelijke verstrikking. De
man vindt in zijn vrouwelijke
partner de energie die hij zelf geheel
of gedeeltelijk mist. Op gelijke wijze
is de vrouw op zoek naar de vrouwelijke
energie die haar ontbreekt
en waarvan ze aanvoelt dat haar
man haar die kan geven. Mannen
leren dan van vrouwen wat mannelijkheid
is en vrouwen leren van
mannen wat vrouwelijkheid is.
Onderzoek, uitgevoerd door de endocrinoloog
Dr. Jakubowicz, laat
zien dat het hoogste gehalte testosteron
bij vrouwen voorkomt bij
vrouwen in Latijns Amerika.
‘Veel vrouwen komen op het
spreekuur met klachten als haaruitval,
haargroei in gezicht of op
de borst, stofwisselingsstoornissen,
vruchtbaarheidsproblemen, enz.
Het is alsof ik een vrouw-man als
patiënt heb,’ zegt Dr. Jakubowicz.
Het is van belang om in de familie te
onderzoeken waar deze symptomen
vandaan komen. Er kunnen talloos
vele dynamieken onder verborgen
zijn.
Mannen moeten stoppen met onverantwoordelijk,
gemakzuchtig
en verleidelijk te zijn. Vrouwen
moeten beginnen om hun mannen
meer verantwoordelijkheid te laten
nemen en zelf moeten ze stoppen
met alles te controleren.
Het is belangrijk te beseffen dat
deze dynamieken voortkomen uit
het gemis aan ‘de man’ in de geschiedenis
van onze voorouders.
Slaven werden weggehaald uit hun
familie en land, de Conquistadores
deden het en ook de Indianen
overkwam hetzelfde. Het is tijd dat
vrouwen beginnen te voelen dat ze
vrouw zijn vanwege hun man, te
vertrouwen dat ze blijven, zonder
de angst dat ze voor altijd zullen
vertrekken.
Wij vrouwen zijn strijders geweest,
kinderen grootbrengend en zorgend
voor onze families als mannen die er
niet waren. Onder ogen ziende hoe
het werkelijk was, geeft ons de mogelijkheid
om het anders te doen.
Ik eer mijn voorouders: Indianen,
blanken en zwarten.
Ik eer hun vrouwen die vochten en
alleen waren.
Ik eer de afwezigheid van mannen.
Tot slot eer ik mijn man omdat ik
vrouw ben door hem.
Workshop: november 2009
Autonomie en binding, Guni-Leila Baxa
Mini-opstelling: Ik, Agens en Communio
Voor wie wil verkennen hoe op dit moment de krachten die autonomie
waarborgen (agens) en de verbindende krachten (communio) in je leven,
relatie of werk zich verhouden, is de volgende miniopstelling mogelijk:
Je stelt jezelf op, in verbinding met een levensgebied (bv werk, relatie).
Dan stel je daarbij op: iemand die Agens representeert en iemand die
Communio representeert. Je gaat weer op de plek staan waar je jezelf had
opgesteld. Alle drie de representanten kunnen hun innerlijke beweging
volgen. Er is één ‘regel’: van tijd tot tijd hebben de drie representanten
oogcontact, om uit te wisselen wat zich afspeelt. Eventueel kunnen daar
woorden bij komen.
Als jij dat wilt, kun je na afloop uitwisselen wat ieder heeft ervaren.
- 6-

Autonomie en binding
Guni-Leila Baxa
Evenwicht
De verhouding tussen autonomie en binding is het sturingsmechanisme
van elk systeem, zowel intern als naar buiten toe. Een systeem bestaat
enerzijds dankzij het vermogen om zijn heelheid te bewaren, anderzijds
door het vermogen om met de omgeving te kunnen communiceren. Anders
gezegd: een systeem kan als zodanig alleen bestaan als het erin slaagt zijn
eenheid, autonomie en individualiteit te bewaren, zichzelf staande weet te
houden en zijn grenzen kan handhaven. Als dat niet, of niet meer mogelijk
is dan houdt het op te bestaan. Hetzelfde geldt voor de andere pool: elk
systeem -of het nu gaat om een atoom, molecuul, orgaan, mens, cultuur
of natie- overleeft alleen als het zijn omgeving kan waarnemen en het zich
op zijn eigen niveau en manier ertoe kan verhouden. Ken Wilber noemt
deze beide drijvende krachten agens en communio. Vooral met het oog
op levende en sociale systemen noem ik het autonomie en binding. In elke
sociale omgeving speelt de vraag naar het evenwicht tussen die twee.
Gebrek aan evenwicht
Een teveel aan één van beide kanten
is fnuikend voor het systeem omdat
het zijn identiteit verstoort. Zelfs een
klein beetje gebrek aan evenwicht
veroorzaakt structurele ontwrichting.
Om het even of het nu gaat om
de groei van een plant, een organisatie
of zoiets als patriarchaat.
Het inzicht in de fundamentele
noodzaak van evenwicht tussen
autonomie en binding leidt tot
het besef dat veel symptomen,
storingen en problemen in systemen
te herleiden zijn tot een gebrek aan
evenwicht tussen beide krachten.
Bijvoorbeeld: bij teveel nadruk op
binding en aanpassing vervagen de
grenzen. Dat kan leiden tot het zich
onttrekken aan verantwoordelijkheden
en tot gedeeltelijk of algeheel
verlies van identiteit. Dat wordt
zichtbaar in familieopstellingen als
kinderen met partner, broer of zus, of
waar ouders met hún ouders geïdentificeerd
zijn. In organisaties uit het
zich soms in misplaatst kameraadschappelijk
gedrag van leidinggevenden
ten opzichte van medewerkers,
of andersom in de informele leidersrol
van de gewone medewerker.
Een ander voorbeeld: Het evenwicht
tussen autonomie en binding wordt
in systemen vaak vorm gegeven
doordat leden onderling de functies
verdelen. Heel duidelijk wordt dat in
partnerrelaties. De ene partner vertegenwoordigt
autonomie, onafhankelijkheid
en vrijheid, terwijl de andere
staat voor de verbinding en het gemeenschappelijke.
In het helingsproces
van een opstelling is het behulpzaam
gebleken om voor elk van de
partners beide aspecten op te stellen.
Vaak ontstaat dan een genuanceerde
dialoog waarin ze samen nieuwe
handelingsperspectieven, en zowel
naar binnen als naar buiten gerichte
competenties en taakverdelingen in
hun relatie ontwikkelen.
- 7-
Autonomie en binding als
format voor een opstelling
Door beide krachten in beeld te
brengen kunnen veel conflicten verduidelijkt
worden. Bijvoorbeeld die
tussen liefde en vrijheid, betrokkenheid
en individualisering, scheiding
en eenheid, rechten (agens) en
plichten (communio), Yin en Yang,
binnen en buiten. Ook kan het goed
dienen als start van processen van
‘het jezelf weer vinden’
Autonomie en binding: een steeds
opnieuw te vinden balans
Autonomie en binding werken als
gelijkwaardige, zij het tegengestelde
tendensen. Als spanning zijn ze
voelbaar in een systeem. Zo ongeveer
als de spanning tussen de instandhouding
van de soort en de instandhouding
van het individu, tussen
rechten en plichten, individualiteit
en verbondenheid, persoonlijkheid
en gemeenschap, zelfstandigheid en
afhankelijkheid. Het is een spanning
die iedere keer opnieuw dwingt de
vraag te beantwoorden: Hoe kunnen
we onze heelheid bewaren en tegelijkertijd
een deel van iets groters zijn,
zonder het ene op te offeren aan het
andere?
In de daoistische principes van Yin
(communio) en Yang (agens) wordt
reeds het archetypische beeld van
deze oer polariteiten weergegeven.
Het format van autonomie
en binding, toegepast in een opstelling,
laat doorgaans zien waar
de benodigde hulpbronnen zich
bevinden. Gewoonlijk wordt het
systeem zelf er sterker van en
ontstaat er meer ruimte voor de polariteiten.
De balans tussen autonomie
en binding is echter geen toestand
die blijvend is als je die eenmaal
bereikt hebt. Hij bestaat veel meer
bij de gratie van de dialoog, waarin
duidelijk wordt dat het voortdurend
gaat om de gelijkwaardigheid (niet
de gelijkheid!) tussen autonomie en
binding. Geen autonomie zonder
binding; en omgekeerd: geen binding
zonder autonomie.
Workshop: april 2009

Trauma werk
Christine Blumenstein-Essen
Toen ik drie jaar geleden begon met het leren van trauma werk volgens Peter Levine (somatic experiencing)
werd ik al snel getroffen door de relatie tussen dat werk en opstellingen. Sindsdien vallen me in het werken met
opstellingen steeds meer verschijnselen op die erop wijzen dat de cliënt in contact is gekomen met iets in zijn
leven dat hij als traumatisch ervaart.
Hoe uiten die verschijnselen zich?
Het is bijvoorbeeld zichtbaar in de
representant die als het ware gestopt
is met ademen, of die eruit ziet als
gedeeltelijk versteend of bevroren.
Of het is hem aan te zien dat hij
ontsteld, geschrokken, ongeïnteresseerd
of gedesoriënteerd is. Het zijn
op dat moment uitingen waarvoor
in het proces van de opstelling zelf
geen directe verklaring is.
Als dit soort verschijnselen zich
voordoen vraag ik gewoonlijk aan de
cliënt of hij een verklaring heeft voor
deze reactie van zijn representant.
Of ik vraag hem direct naar traumatische
ervaringen in zijn leven. Niet
altijd kunnen cliënten daar antwoord
op geven omdat ze zich er niets van
kunnen herinneren.
Ervaring heeft me geleerd dat het
behulpzaam kan zijn om elementen
in de opstelling in te brengen om
posttraumatische symptomen op te
lossen. Als ik er hier enkele opsom,
betekent dat niet dat ze steeds zo
genoemd moeten worden of dat ze
steeds allemaal gebruikt moeten
worden. Ik wil slechts een idee geven
waar je als opsteller in een dergelijk
geval aan zou kunnen denken.
Dat wat (misschien) gebeurd is,
Dat wat mij (toen) van nut had
kunnen zijn,
Dat wat mijn overleving mogelijk
gemaakt heeft (of: de kracht die
het mij mogelijk maakte om alles
te doorstaan)
Dat wat (toen) verloren is gegaan
(en nu weer terug wil keren naar
mij),
Dat waarin alles opgelost is.
- 8-
Zeer vaak is het voldoende om uit te
nodigen om, in contact met zichzelf
en al het andere, zijn innerlijke
impulsen tot beweging te volgen.
Wat er dan gebeurt kan zowel een
heel stil en teer proces zijn als één
dat gepaard gaat met heftige lichamelijke
en emotionele reacties. Dat
is welkom te heten, met daaraan
gekoppeld de uitnodiging om de
ontlading zich te laten voltrekken
in kleine en langzame stappen.
Ervaring in het begeleiden van dergelijke
processen helpt de opsteller
om eenvoudigweg aanwezig te
zijn en de ruimte te representeren
waarin alles opgelost is, soms de
ontwikkeling ondersteunend met
vragen of minimale suggesties, uitnodigend
tot kleine en zeer kleine
stapjes.
Soms laat zich in opstellingen een
dynamiek zien die ik zou willen
noemen: ‘het trauma voor een ander
helpen verlichten’. De traumatiserende
gebeurtenis komt dan niet
voort uit het leven van de cliënt zelf,
maar heeft plaats gevonden in de
levensgeschiedenis van een ander
familielid. Enkele voorbeelden: Een
kind ‘leent’ aan zijn moeder het
‘innerlijk licht’ dat zij na de dood
van een ander kind ‘verloren’ heeft.
Of het kind schenkt zijn vader een
‘vitaal aspect’ dat deze zelf, na een
zwaar ongeluk in zijn kindertijd,
‘verloren’ heeft toen hij dagen lang
in coma lag en maar nauwelijks
overleefde.
Het werk in de opstelling behelst
dan dat de cliënt deze aspecten
weer tot zich neemt en aan de ouder
diens eigen lot laat.
Het boek van Peter Levine is in het
Nederlands vertaald onder de titel:
De tijger ontwaakt.

Herstel van de onderbroken
uitreikende beweging
Dr. Ursula Franke-Bryson
Onderbroken uitreikende beweging
(OUB) is een eenvoudige naam
voor een complexe dynamiek. OUB
komt voort uit onderbreking van
de stroom van liefde tussen ouder
en kind en kan leiden tot een verminderd
vermogen om ‘te zijn’ en
primaire emoties te voelen. Als er
sprake is van OUB kan het moeilijk
zijn voor de cliënt om zich te
verbinden met anderen, de wereld
en zichzelf; in situaties waarin het
erop aankomt kan hij de bron van
zijn eigen kracht niet meer vinden.
OUB cliënten zijn vaak zeer actief,
onafhankelijk en functioneel
ingesteld, met veel kennis, hoog ontwikkelde
vaardigheden en een groot
oplossend vermogen. Hoewel professioneel
en financieel succesvol,
kunnen ze toch een essentieel gemis
ervaren; dat ondanks hun vaardigheden,
inzet en successen hun honger
naar heelheid niet gestild wordt.
Een kind ontwikkelt zijn eigen persoonlijkheidsstructuur,
het leren om
zichzelf te zijn én zich tot anderen
te verhouden, in de context van de
relatie met zijn ouders. Er ontstaat
een scheuring tussen het zelf en de
capaciteit om met de buitenwereld
om te gaan als de emotionele toenadering
van het kind tot de ouder
beantwoordt wordt met onverschilligheid,
minachting of agressie. Als
een kind te vroeg in zijn ontwikkeling
gedwongen is voor zichzelf
te vechten en op eigen kracht met
de buitenwereld om te gaan, dan
verliest het zijn voeling met het aangeboren
vermogen om alleen maar
te zijn.
Als de behoeften van het kind niet
vervuld worden, dan is verder alles
alleen maar gericht op overleven.
In het zo gevoelige begin van
opbouw van de persoonlijkheidsstructuur
leert het kind dan slechts
disfunctioneel gedrag dat ook op
de lange termijn niet vruchtbaar is.
Als volwassene kan de cliënt zich
onmachtig voelen om het anders te
doen.
Zonder de spiegeling van zijn ouders
is het voor het kind moeilijk om zijn
eigen zijn te ervaren. Cliënten zijn
vaak hun hele leven lang op zoek
naar deze innerlijke oorspronkelijkheid,
allerlei wegen bewandelend
om zichzelf te ontdekken en technieken
te leren om de spanning te
verminderen. Vaak hebben ze een
lange therapeutische geschiedenis
en zijn ze nog steeds op zoek.
De innerlijke verscheuring die
een OUB cliënt doet kiezen voor
therapie uit zich in een grote reeks
verschillende thema’s. Het kan gaan
om relatieproblemen, lichamelijke
ongemakken, een moeilijke persoonlijkheid,
ineffectief gedrag of
andere symptomen die ondanks
veel inspanning van de cliënt maar
niet verdwijnen.
- 9-
Oog hebben voor de OUB dynamiek
is behulpzaam. Maar, blijvende verandering
ontstaat slechts door een
nieuwe ontmoeting met de emoties
uit de kindertijd. Met de mogelijkheden
en hulpbronnen die de volwassene
tot zijn beschikking heeft –en
het kind destijds nog niet- kunnen
andere keuzes gemaakt worden.
Door de relatie met de therapeut,
de werkelijke wil om te veranderen
en gecontroleerde blootstelling aan
de emoties kan voor de eerste keer
een ander, adequater eind van het
verhaal ervaren worden.
Om voor de cliënt een goede afloop
van zijn moedige confrontatie met
zijn diepste gevoelens te garanderen
is het essentieel om langzaam en
zorgvuldig te werken, met respect
voor de diepgewortelde ambivalentie
die het kenmerk is van OUB.
In het kader van een familieopstelling
heeft de ontmoeting met de
representanten van de ouders grote
impact: de cliënt gaat terug naar het
voelen van primaire emoties en hij
her-leert primaire bewegingen. Als
de cliënt zijn eigen innerlijke kloof
overbrugt en zich verbindt met zijn
diepste zelf kan zijn inzet in het
leven leiden tot diepere persoonlijke
voldoening.
Workshop: juni 2009

De helende werking
van opstellingen
Systemish werk met ziekte en symptomen
Stephan Hausner
Wat maakt dat genezingsprocessen via opstellingen op gang kunnen
komen? In de loop van vele jaren werken met patiënten is bij mij steeds
meer de indruk ontstaan dat een diepe oorzaak voor ziekte gelegen is in de
primaire behoefte aan liefde die het kind van zijn ouders wil ontvangen.
In ieder geval is het dit verlangen naar nabijheid van ouders en familie
waardoor de patiënt vasthoudt aan zijn verstrikking en zijn symptomen.
In mijn werk met zieken is dat één
van de meest wezenlijke aspecten,
waardoor ook mijn aanpak van opstellingen
is veranderd. Vaak ga ik
niet meer terug naar de oorsprong
van de verstrikking of het probleem.
Zodra ik weet wat het diepste
verborgen verlangen van de cliënt
is, confronteer ik hem meteen met
de persoon op wie zijn behoefte
gericht is, meestal vader of moeder.
Ik kijk nauwkeurig wat er op betrekkingsniveau
tussen hen gebeurt en
gebruik de persoon om het systeem
te veranderen, niet andersom. Ik
richt me op de persoon en op zijn
mogelijkheden als onderdeel van
het systeem en appeleer aan de
eigen verantwoordelijkheid. Daartoe
breng ik de patiënt in contact met
zijn eigen verstrikkende grondhouding
én met de houding die vrij
maakt en geneest.
Ik ben ervan overtuigd dat elke
genezing uitsluitend door zelfgenezing
tot stand komt, niet door
een ingreep van buiten af. Als behandelaar
kan ik hoogstens het
veld creëren waarbinnen helende
krachten hun werk kunnen doen.
Als behandelaar ben ik als een
tuinman die zorgt voor goede groei
omstandigheden; de groei komt uit
de plant zelf.
Een opstelling laat vaak zien dat
de cliënt in zijn kinderlijke verlangens
en behoeften gevangen is. Het
draagt bij aan genezing om dit deel
van het kind-zijn op te geven en te
groeien naar volwassen autonomie.
Dat wordt mogelijk in afstemming
met de ouders.
Naar mijn mening is het grotendeels
het levensconcept van de cliënt zelf
dat hem gebracht heeft waar hij nu
is. Dat noem ik de ecologie van de
ziekte. Een voorbeeld: wie, na een
beenbreuk met liggips het bed moet
houden, kan al snel niet meer lopen.
Ons lichaam investeert slechts in
structuren die gebruikt worden. En
dat brengt me op de vraag: waarom
houdt het lichaam een ziekte in
stand, vaak een leven lang? Dat
is verklaarbaar als de ziekte een
dieper gelegen doel dient, of als de
cliënt uit de ziekte, onbewust, een
voordeel haalt.
Als je zo naar ziekte kijkt, dan raakt
die ook de eigen verantwoordelijkheid
voor de huidige situatie waarin
de cliënt verkeert. Het ‘ja’ van de
cliënt naar zijn huidige situatie is
voor mij de voorwaarde om aan
een opstelling te beginnen. Tegelijkertijd
is het de eerste stap in de
richting van de oplossing. Ervaring
heeft me geleerd dat wie geen
‘ja’ kan zeggen tegen de huidige
situatie, tegen zijn leven zoals hij
het van zijn ouders gekregen heeft,
ook geen ‘ja’ kan zeggen tegen wat
de opstelling laat zien. Als dat het
geval is dan werk ik eerst aan het
instemmen met de huidige situatie.
Tegenover de cliënt zet ik zijn vader
- 10-
en moeder, zodanig dat ze samen
gezien worden. Om te bereiken dat
de cliënt hen ook werkelijk ziet, is
het soms nodig ook grootouders en
zelfs overgrootouders op te stellen.
Na verloop van kortere of langere
tijd wordt het voor cliënt onmogelijk
zijn (voor)ouders níet in de ogen te
zien. Zijn ‘nee’ kan hij dan niet meer
uithouden. Zijn herkomst werkelijk
onder ogen ziende, is het doorgaans
onontkoombaar geworden om
ermee instemmen.
Toekomst is er alleen voor degene die
leeft vanuit het werkelijk aannemen
van het verleden. Wie hangt aan het
verleden, is gebonden en niet vrij
voor de toekomst.
Workshop: maart 2009
Opleiding: 2010
Boek: ‘Zelfs als het me mijn
leven kost’

De wijsheid van de cirkel
Systeemopstelling, dialoog en ritueel
Sinds 10 jaar ken ik nu het systemisch werk met opstellingen, en ben
nog steeds onder de indruk van de inzichten die dit werk brengt, zowel
voor het persoonlijke leven als ook voor organisaties. Het is alsof in de
systeemopstelling een dieper weten naar voren komt, dat ons raakt, daar
ze in een taal wordt gesproken, waarvoor woorden over het algemeen
tekort schieten. In deze vreemde taal voeren we een dialoog met de
diepere bewegingen van de ziel, en komen met datgene in contact, wat
onszelf en wat organisaties op een diepere laag beweegt.
Ik raakte geboeid door de kracht
van het rituele aspect van systemisch
werk met opstellingen: het
bijeenkomen in een cirkel, waar een
thema wordt ingebracht, waarbij
toeschouwers als getuigen aanwezig
zijn en een transformatieproces
in het midden plaatsvindt: een
oeroude vorm van cirkelwerk, die op
heel verschillende manieren, door
de eeuwen heen, in allerlei culturen
heeft plaatsgevonden; ofwel met als
doel persoonlijke heling te vinden,
ofwel om bepaalde collectieve
vraagstukken en problemen op te
lossen.
Zo vindt het systemisch werk met
opstellingen haar kracht in een
rituele context en ondersteunt het
ritueel de werking van de opstellingsbeelden,
als ze de ziel van de
mens en de ziel van organisaties
bewegen.
Misschien is het wel één van de wezenlijke
werkzame aspecten van systeemopstellingenwerk;
de behoefte
van de mens om zich in een cirkelvorm
te begeven en zich gezamenlijk,
met en door anderen, te laten
raken en van daaruit nieuwe voedingsbodem
te vinden voor werkelijke
verandering.
In die zin is de systeemopstelling
ook een diepgaande vorm van
dialoog: een uitwisseling van ervaringen,
waarnemingen, gedachten
en gevoelens, waarin ieder evenveel
recht heeft op een plaats, waarin
alles gehoord en gezien mag en kan
worden, wat op dat moment relevant
is, voor het individu en voor het collectief,
zonder dat we met elkaar
argumenteren of ons vast leggen
op één bepaald standpunt: En zo
kunnen we de systeemopstelling
verbinden met andere vormen van
dialoog, zoals de dialoog naar David
Bohm, of de rituele dialoog, zoals
deze in bijvoorbeeld in de native
american tradities met talking
stick in cirkelvorm werd gevoerd.
Ook daarbij gaat het om persoonlijke
heling, of om het gezamenlijk
denken over en oplossen van
bepaalde collectieve vraagstukken.
Zo ondersteunt de systeemopstelling
een dialoogproces, in onszelf,
en ook in een team of organisatie:
Eelco de Geus
Systeemopstelling, dialoog en
ritueel, het zijn drie vormen voor
mensen om in een cirkel te werken
en in contact te komen met de kracht
van het collectieve, van het systeem
als geheel, waarbij de gezamenlijkheid
en de uitwisseling de bron
voor heling en verandering vormen.
Ze putten uit eenzelfde bron, versterken
en ondersteunen elkaar,
drukken zich soms in dezelfde en
soms in andere talen uit, baserend
op een diepe ontmoeting tussen
mensen.
Rumi drukt iets daarvan uit in het
volgende gedicht:
Voorbij aan de voorstellingen over
goed en fout, is een veld. Daar wil ik
je ontmoeten.
Als de ziel zich daar in het gras legt,
is de wereld te vol om erover te
praten
Eelco de Geus
Workshop: maart 2009
september 2009
Opleiding: 2010
- 11-

Afstand
Door afstand bewaar ik mijn zelf,
mijn eigenheid, waardigheid en
kracht. Door afstand blijf ik in
zekere zin ook in controle.
Afstand valt ons soms zwaar, want
wij verlangen naar innigheid en
versmelting. Maar afstand en versmelting
vereisen elkaar. Afstand
nemen kan ik pas na versmelting,
want de eerste afstand die we
nemen, zelfs nemen moeten, is de
geboorte. Die komt na de eerste
innige versmelting met de moeder.
Deze eerste afstand is pijnlijk, maar
pas daardoor komen wij tot onszelf,
worden wij onszelf. Het symbool
voor deze afstand is onze eigen
naam. Als we bij de naam geroepen
worden, worden we uitgenodigd
om dichterbij te komen, de afstand
te verkleinen. Tegelijk worden wij
daardoor ook als zelfstandig en gescheiden
erkend.
Iedereen voelt wat de juiste afstand
tot een ander mens is. Niet te
dichtbij en ook niet te ver. Alleen
als de juiste afstand aangehouden
wordt, voelen wij ons veilig en op
onze plaats. De gepaste verwijdering
in afstand hangt van onze rangorde
af. En ook van onze leeftijd, invloed
en macht. Hoe hoger de rang, hoe
groter de afstand. En hoe groter de
groep waarover we macht hebben
en waarvoor we verantwoordelijkheid
dragen, des te groter ook hier
de afstand.
Wie de gepaste afstand tot anderen
aanhoudt, wint vertrouwen. Wie
anderen te dicht nadert, verliest
vertrouwen. Instinctief sluiten wij
ons voor hem af en ontwijken hem.
Als een ander, alleen maar omdat
hij macht en invloed heeft, te dicht
bij ons wil komen, dan verliest hij
iets van zijn macht en zijn invloed,
en verliest hij aan aanzien. Ouders
ervaren dat bijvoorbeeld, wanneer
zij hun volwassen kinderen te
dicht naderen. Ook hulpverleners
verliezen aanzien en vertrouwen
als zij hulpbehoevenden te nabij
komen, buiten dat wat die werkelijk
nodig hebben.
Ook geliefden kunnen elkaar te
dicht naderen, bijvoorbeeld als ze
proberen om de ander in bezit te
nemen of als ze meer van de ander
willen weten, dan diegene aan haar
of hem vanuit zichzelf wil toevertrouwen.
Soms komen we ook te dicht bij
dingen of bij een geheim, of bij
onszelf. Bijvoorbeeld, als we teveel
willen weten, als we te diep willen
doordringen in iets dat wezenlijk
verborgen wil en moet blijven.
Afstand is opgeven. Het vereist
het afscheidnemen van de kindertijd
en de instemming met
de laatste eenzaamheid. Maar op
afstand behouden we zicht op onze
grootheid. We blijven toegewijd
zonder onszelf te verliezen, en we
worden open voor iets dat meer
omvat, voor het grotere en het vele.
Bert Hellinger, Gedachten aan God
(vertaling Bert Terpstra en Suze
Maclaine Pont)
Meer en meer merken we dat we in ons werk ons laten voeden
vanuit het veld van de Wetende Geest, zoals Bert Hellinger de
dimensie noemt van waaruit hij de laatste jaren werkt. Fenomenologisch,
de werkelijkheid en de wereld nemend en lief hebbend,
zoals die zich aandient. Ook de ‘klassieke’ opstellingen krijgen
daardoor meer diepgang. Er dienen zich ook nieuwe vormen van
opstellingen aan, waarbij representanten niet meer echt representant
zijn, maar deelnemers rechtstreeks zich in dienst laten
nemen als aspecten van het volle leven van de cliënt en haar
of zijn systeem. Wanneer een beweging zijn bestemming bereikt
heeft gaat de ‘representant’ weer zitten.
Steeds blijken er in dit werk weer nieuwe ontwikkelingen, soms
doorbraken mogelijk, waar, wanneer die zich voordoen, we met
verwondering, soms verbazing en dankbaarheid naar kijken.
Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam
- 12-

Opleidingen bij het
Bert Hellinger Instituut
Bij het Bert Hellingerinstituut gaan opleidingen, nieuwe ontwikkelingen, verdieping, exploratie van toepassingsmogelijkheden
en uitwisseling hand in hand. Opleidingen vormen een enorm goede basis om je het gedachtegoed
van systemisch werk en de daarbij behorende methodes, zoals opstellingen eigen te maken. Daarnaast
ondersteunen opleidingen dikwijls de deelnemers in hun persoonlijke proces van groei en ontwikkeling.
Het systemisch werk ontwikkelt zich nog steeds in hoog tempo en wordt steeds breder toegankelijk. Vervolgopleidingen
zijn goede manieren om in contact te blijven met de verdiepingen, verbredingen en nieuwe inzichten
in binnen- en buitenland die zich voortdurend aandienen. Voor mensen die langer geleden een (basis-) opleiding
hebben gevolgd biedt een vervolgopleiding een goede ‘update’.
Nieuw:
De opleiding ‘Familieopstellingen voor organisatieopstellers’
is een vijfdaagse opleiding voor organisatieopstellers
die willen leren patronen vanuit een familiesysteem
te herkennen en familieopstellingen willen
kunnen begeleiden.
Nieuw:
Vervolgopleiding Familieopstellingen en Ritueel. Door
Eelco de Geus. Deze opleiding omvat 6 dagen, waarin we
met elkaar het rituele aspect van de familieopstelling
nader onderzoeken, de kenmerken van rituelen leren
kennen en verbinden met het familieopstellingenwerk.
Nieuw:
Vervolgopleiding: ‘Opstellingen met ziekten en
symptomen.’ Door Stephan Hausner. Een opleiding
van drie blokken van drie dagen om je het systemisch
gedachtegoed over ziekten en symptomen eigen te
maken en opstellingen rond ziekte en gezondheid te
leren begeleiden.
Nieuw:
Opleiding: ‘System Dynamics in Organizations International.’
In 2010 zal de opleiding Systeemdynamiek
in Organisaties op veler verzoek ook een keer in het
Engels worden gegeven, in drie blokken van vijf dagen,
in Nederland. Open voor Nederlandse én buitenlandse
deelnemers.
die het systemisch gedachtegoed willen gebruiken bij
hun werk met of in organisaties.
De ‘Vervolgopleiding’ is een verdiepingsopleiding voor
zowel mensen met een achtergrond in familie opstellingen
als in organisatie opstellingen. Het maakt je
sterker en zekerder in je eigen stijl als opsteller en geeft
daarnaast een state of the art.
De ‘Vervolg op de Vervolg-opleiding’ is een masterclass
voor opstellers die willen bijtanken, verdiepen en
kennis maken met de meest recente ontwikkelingen en
vormen van opstellingen en thema’s.
De opleiding ‘Organisatieopstellingen voor Familieopstellers’
is een korte opleiding voor familieopstellers
die zich ook willen bekwamen in Systemisch werk in
organisaties en Organisatieopstellingen.
De ‘Training Systemisch Onderwijs’ is een opleiding
om vanuit de systemische houding het systemisch
gedachtegoed praktisch toe te passen in onderwijs. Vernieuwend
en intens.
Over al deze opleidingen, de uitgangspunten, manier
van werken en voorwaarden voor deelname is
uitgebreide informatie te vinden op de website van het
Hellingerinstituut.
De ‘Basisopleiding Systemisch Werk met Familieopstellingen’
levert een gedegen opleiding voor de beginselen
van het begeleiden van Familieopstellingen en de
Systemische houding en waarneming.
De opleiding ‘Systeemdynamiek in Organisaties’ is
een basisopleiding voor zowel mensen die organisatie
opstellingen willen leren begeleiden als voor diegenen
- 13-
www.hellingerinstituut.nl

Kalender 2009 / voorjaar 2010
Workshops
Workshops Familieopstellingen
€ 225,- incl. koffie/thee en lunches - locatie: de Zeven Linden, Groningen, tenzij anders vermeld.
Datum: Begeleider(s): Extra informatie:
ma 16 en di 17 maart ‘09 Marije Demoed en Elmer Hendrix Locatie: omgeving Arnhem € 240,-
wo 15 en do 16 april ‘09
Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam
ma 27 en di 28 april ‘09 Marije Demoed en Elmer Hendrix Locatie: omgeving Arnhem € 240,-
di 19 en wo 20 mei ‘09
Bibi Schreuder
do 18 en vr 19 juni ‘09
Bibi Schreuder
do 9 en vr 10 juli ‘09
Marije Demoed en Elmer Hendrix
ma 14 en di 15 september ‘09 Marije Demoed en Elmer Hendrix
ma 12 en di 13 oktober ‘09
Bibi Schreuder
ma 9 en di 10 november ‘09 Marije Demoed en Elmer Hendrix Locatie: omgeving Arnhem € 240,-
do 19 en vrij 20 november ’09 Bibi Schreuder Thema: ouderschap en kinderen.
do 10 en vr 11 december ‘09
Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam
Workshops Organisatieopstellingen
€ 225,- incl. koffie/thee en lunches - locatie: de Zeven Linden, Groningen
Datum: Begeleider(s): Extra informatie:
wo 3 juni ‘09
Jan Jacob Stam en Nicole van der Ouw Thema: Van systemische blik naar
systemische actie bij organisaties
€ 90,00
do 1 en vr 2 oktober ‘09
Anton de Kroon
di 3 en wo 4 november ‘09
Jan Jacob Stam
Workshops Presence Theory U en Opstellingen
ma 5 en di 6 okt. ‘09 Anton de Kroon € 245,-
ma 12 en di 13 april ‘10
Anton de Kroon
Workshops Onderwijsopstellingen
locatie: de Zeven Linden, Groningen (inclusief koffie/thee en lichte snack / lunch)
Datum: Begeleider: Extra informatie:
wo 8 april ‘09 Bibi Schreuder 15-21 uur, kosten: € 75,-
vr 2 oktober ‘09 Bibi Schreuder 10-18 uur, kosten: € 100,-
Opleidingen
Alle opleidingen vinden plaats in De Zeven Linden te Groningen.
Basis opleiding Familieopstellingen
Groep 18 van 31 maart 2009 tot februari 2010 € 2950,-
Groep 19 van januari 2010 tot december 2010 € 2950,-
Vervolgopleiding Systemisch Werk
groep 7 19-20 jan., 30-31 mrt., 8-9 juni, 17-19 nov. 2010 € 1750,-
Opleiding Systeemdynamiek in Organisaties
SDO 16 van september 2009 tot februari 2010 € 3100,-
SDO 17 van november 2009 tot april 2010 € 3100,-
- 14-

Kalender 2009 / voorjaar 2010
Opleiding System Dynamics in Organizations International
opleiders o.a.: Jan Jacob Stam, Bibi Schreuder, Georg Senoner (Italy), Claude Rosselet (Switzerland)
22 t/m 26 mrt, 21 t/m 25 juni, 8 t/m 12 nov. ‘10 € 3400,-
Training Systemisch Onderwijs
opleider: Bibi Schreuder en gastdocent Judith Hemming
TSO 2009 van 3 oktober 2009 tot april 2010 € 1150,-
Vervolgopleiding Opstellingen met Ziekte en Symptomen
opleider: Stephan Hausner 8-10 feb, 19-21 mrt, 20-22 sept. 2010 € 1700,-
Vervolgopleiding Familieopstelling en ritueel
opleider: Eelco de Geus
Blok 1: ma 10 t/m wo 12 mei 2010 € 1150,-
Blok 2: ma 11 t/m wo 13 oktober 2010
Korte opleidingen
Familieopstellingen voor Organisatieopstellers (FOSDO)
opleider: Bibi Schreuder en gastdocent Jan Jacob Stam
FOSDO 2 7 t/m 9 okt. ‘09 en 1 en 2 dec. ‘09 € 760,-
Organisatieopstellingen voor Familieopstellers (SDOFO)
opleider: Jan Jacob Stam
SDOFO 3 10,11 nov en 15,16 dec ’09 € 590,-
Gastdocenten Workshops
Workshops worden gegeven in De Zeven Linden te Groningen
Stephan Hausner ma 9 en di 10 mrt ‘09 Thema: Ziekte en Gezondheid (voertaal Engels) € 275,-
Eelco de Geus do 19 t/m za 21 maart ‘09 Thema: Systeemopstellingen en Dialoog € 375,-
Guni Baxa ma 20 en di 21 april ‘09 Thema: Procesgeoriënteerd Opstellen (voertaal Engels) € 275,-
Ursula Franke za 6 en zo 7 juni ‘09 Thema: Opstellingen in de verbeelding en € 275,-
onderbroken uitreikende beweging (voertaal Engels)
Eelco de Geus ma 7 t/m wo 9 sept. ‘09 Thema: Familieopstellingen en Ritueel € 375,-
Angwyn St.Just za 24 en zo 25 okt. ‘09 Thema: Opstellingen en Trauma (voertaal Engels) € 275,-
Carola Castillo vr 6 t/m zo 8 nov.‘09 Thema: mannen, vrouwen, mensen (voertaal Engels) € 375,-
Judith Hemming do 4 en vr 5 feb. ‘10 Thema: het grotere geheel in iedere activiteit. € 275,-
(voertaal Engels).
Matthias Varga von Kibéd wo 19 t/m vr 21 mei ‘10 Thema: Struktuuropstelingen , nieuwe ontwikkelingen € 575,-
en Insa Sparrer
(voertaal Engels)
Guni Baxa en vr 11 t/m zo 13 juni ‘10 Thema: De kracht van het verschil € 575,-
Christine Blumenstein-Essen
(voertaal Engels)
Aanmelden via www.hellingerinstituut.nl
- 15-

Anngwyn St. Just
Systemisch gericht traumawerk
De workshop onderzoekt de zich
alsmaar verder ontwikkelende, cocreërende
relatie tussen lichaamsgericht
trauma werk en het systemische
opstellingenwerk naar Bert
Hellinger. Ze gaan zo mooi samen.
Werken met individueel, sociaal of
wereld trauma vanuit systemisch
perspectief opent nieuwe mogelijkheden
tot doorgronden van het
menselijk bestaan en daarmee tot
groei van mogelijkheden om machteloosheid
terug te dringen, gebroken
verbindingen te helen en verborgen
verstrikkingen op te lossen.
Sinds 1997 beweegt deze vernieuwende
aanpak zich op het grensvlak
van het gekende en het niet-gekende
van de impact die ingrijpende gebeurtenissen
hebben op zowel een
individu, een generatie als een hele
cultuur. Enerzijds toont de methode
de potentie en de beperkingen
van de respons mogelijkheden in
het menselijk organisme, anderzijds
geeft het ook de dynamische
potentie van morfologische velden,
helende bewegingen en een bereidheid
de nog onbekende wereld van
hart en ziel te onderzoeken.
“Doorgaans start ik mijn workshop
met een overzicht over dit
onderwerp. Vervolgens bied ik een
combinatie van opstellingen en
trauma werk om te laten zien hoe
ze samengaan. Ik werk met deelnemers,
precies zoals het zich ontwikkelt.
De workshop is geschikt voor
iedereen met interesse in persoonlijk
en sociaal trauma. De hoofd doelstelling
is scholing, geen therapie en
zeker geen groepstherapie.”
Angwynn St. Just, Ph.D., is een systemisch
gerichte sociaal traumatoloog,
gepromoveerd aan The Western
Institute for Social Research en de
University of California, Berkeley,
USA. Ze is ook cultuurhistoricus,
psychotherapeut en leraar somatiek,
gespecialiseerd in het ontwikkelen
van gemakkelijk overdraagbare
cross culturele methoden voor
trauma, educatie en herstel.
Ze is directeur van het Arizona
Center for Social Trauma and
ACST International en werkte als
adviseur voor het Drug and Alcohol
Studies Program van de universiteit
van California. Al meer dan
25 jaar werkt ze samen met Peter
Levine, de ontwikkelaar van somatische
ervarings methoden voor het
werken met trauma. Angwynn St.
Just heeft vaak in Noord en Zuid
Amerika, Europa en Rusland onderwezen
in vernieuwende methoden
om individueel en sociaal trauma
te helen. Ze heeft talloze artikelen
geschreven. Haar nieuwste boek is
A Question of Balance.
Van systemisch inzicht naar
systemische actie
Datum 3 juni 2009
Experimentele workshop voor
mensen die veranderingen in organisaties
teweeg brengen
Organisatie-opstellingen hebben de
potentie om je te laten zien waarom
het is zoals het is in een organisatie.
En om je inzicht te geven welke
beweging leidt naar een betere
situatie. Maar... dan kom je vervolgens
met dat inzicht terug in de
echte wereld. En hoe zet je dat nu
om naar actie? Zodat de beweging
die je in de opstelling gezien hebt,
ook in de organisatie gestimuleerd
kan gaan worden??
Ben je, net als wij, geïntrigeerd
door deze vraag, dan ben je van
harte welkom in deze ééndaagse
workshop.
- 16-
We willen vanuit de inzichten uit een
opstelling met elkaar de mogelijke
interventies uitwisselen die in de organisatie
kunnen worden toegepast.
Om vervolgens te testen welke het
beste effect zal/zullen hebben.
Daarom is de doelgroep voor deze
experimentdagen dan ook ‘mensen
die veranderingen in organisaties
teweeg brengen’.
Nicole van der Ouw en
Jan Jacob Stam
Presence, Theory U en
Opstellingen
verrassend vernieuwend
Meestal trachten we het in de
toekomst beter te doen door het
trekken van lessen uit het verleden.
De kans op herhaling van hetzelfde
is daarmee groot. Zou leren van de
toekomst niet veel kansrijker zijn
om werkelijk te vernieuwen?
En: veranderingen realiseren we
meestal met handelen in de buitenwereld
door nieuwe methoden,
functies, andere afspraken, e.d. Maar
hoe zou het zijn als de verandering
in de buitenwereld als vanzelf
ontstaat doordat wij in onszelf een
‘inner shift’ realiseren?
Zowel ‘leren van de toekomst’ als
‘inner shift’ zijn de thema’s die
verkend en bewerkt worden in
deze vernieuwende en verbindende
workshop. Theory U (Otto
Scharmer) is de bron van waaruit
gewerkt wordt om je een nieuwe
manier van kijken naar de werkelijkheid
eigen te maken, daarmee te
beginnen in ieder geval. Het is een
manier die aansluit bij de nieuwste
inzichten rond opstellingen. Ook
daarmee zal gewerkt worden.
In de workshop onderzoek en
ervaar je het loslaten van bekende
patronen in denken en handelen.
We oefenen in het waarnemen van

het nu, symptomen te herleiden
naar de onderliggende dynamieken
en de relatie met het grotere geheel
in beeld te brengen. Om vervolgens
te ontdekken wat het is om de
toekomst zich te laten ontvouwen.
Een syllabus bevat korte theoretische
noties. Uitleg en dialoog vindt
plaats. We oefenen in loslaten,
waarnemen en de toekomst laten
komen. Daarmee en met opstellingen
onderzoeken we ook casuisistiek
van deelnemers.
Je gaat naar huis met nieuwe
inzichten en ervaringen om
problemen op te lossen en veranderingen
te introduceren.
Begeleiding: Anton de Kroon
Workshop Guni Baxa en
Christine Blumenstein-Essen
Veel mensen hebben gevraagd Guni
Baxa en Christine Blumenstein-
Essen een keer samen te ontmoeten
in een workshop. Guni en Christine,
beiden uit Graz, instituut Apsys,
werken regelmatig samen op een
manier die meer geeft dan de som
der delen.
In hun workshop kun je onder
andere zien en ervaren:
hoe twee begeleiders met elkaar
samen een opstelling kunnen
begeleiden, bijvoorbeeld
doordat eerst de een, dan
de ander een interventie doet.
hoe een ‘positie van reflectie’ de
opstelling versterkt.
hoe verschillende zienswijzen
en perspectieven kunnen
worden ingesloten in het proces
van opstellen.
waneer er ambivalentie is of er
tegengestelde krachten
werkzaam zijn in een systeem
kunnen elk van de
begeleiders een polariteit
representeren, soms zelf
daarover ruziën en daardoor
helderheid in de opstelling
bewerken.
Daarnaast zijn Guni en Christine
opstellers van het eerste uur, met
een rijke therapeutische- en advies
achtergrond en veel ervaring met
persoonlijke, organisatie- en maatschappelijke
thema’s.
11-13 juni 2010
Systemische coaching ennnnn....follow-up....
Systemen zijn prachtig! Trouw, streven naar eenheid; ‘Alles hoort erbij!’
Proberen telkens weer een ‘oplossing’ te vinden voor dat wat ontbreekt of
voor dat waar ze generaties terug niet mee wisten om te gaan. De ‘oplossingen’
die het systeem van de cliënt jaren ‘geholpen’ heeft en die de cliënt dus
zo gewend is, probeert op die manier alles bij het oude te houden, of althans
zo lijkt het. Als we een opstelling doen dan krijgt de cliënt vaak een aantal
systemische inzichten. Sommige zijn zo klaar als een klontje en toch, toch
gaan we weer snel terug naar het ‘oude’, het bekende.....naar hoe het systeem
het al jaren heeft ‘opgelost’. Het is prachtig om te zien....hoe loyaal we zijn, maar niet altijd even makkelijk voor de
cliënt. Vooral om er dan zelf (alleen) in het dagelijkse leven iets mee te doen; het te zien, te herkennen en toe te
passen, omdat we zo vast zitten in ons ‘eigen’ systemen.
Na de opstelling komen vaak weer nieuwe vragen naar boven. Cliënten hebben het gevoel het niet meer te weten,
het ‘kwijt’ te zijn en raken in verwarring; de verwarring van ‘het niet meer weten’, die de nieuwe inzichten met zich
meebrengen. Dan is de makkelijkste stap weer terug te gaan naar het ‘oude’ vertrouwde.
Wat we kennen in ‘opstellingenland’ is, dat wat gezien is, over te laten aan de beweging van de ziel. Naast die natuurlijke
beweging en dat wat ervaren is, is onze keuze nu om op een ander moment nog eens met de cliënt het verschil
te ervaren tussen het bekende en onbekende (het oude en nieuwe) en dat wat nog meer mogelijk is.
Na een opstelling:
“In de opstelling was het duidelijk wat er speelde, terwijl het nieuwe dat werd gezien de volgende dag alweer
verdwenen was. De essentie waarin de verandering van het nieuwe mogelijk is, verdween als sneeuw voor de zon.
Door in een follow-up contact weer even verbinding te maken met de essentie was het mogelijk om deze essentie
weer te herinneren en te integreren.”
Een follow-up contact kan de mogelijkheid bieden dat er weer vertrouwen komt in; ’hoe kan ik met dat onbekende,
de nieuwe inzichten in het dagelijkse leven omgaan? Hoe neem ik dat mee in het hier en nu?’
Marije Demoed en
Bauwina van der Meer
- 17-

Als een kat al negen
levens heeft, hoeveel
heeft een mens er
dan?
Anton de Kroon
Een kat leeft al zijn levens achter
elkaar. Anders dan een kat leeft
de mens meerdere levens tegelijk.
Kijkend naar verschillende aspecten
van ons leven zou je kunnen zeggen
dat we naast een fysiek ook een
emotioneel, sociaal, psychologisch
en spiritueel leven leiden. Dat zijn
er al vijf. Er is steeds meer kennis
vergaard over hoe het functioneert
binnen en tussen al die lagen. Het zó
toepassen daarvan in het dagelijks
leven, dat wij zelf en anderen het
prettig hebben is niet zo vanzelfsprekend.
Allemaal doen we op
elk niveau ook dingen die eerder
afbreuk doen dan dat ze bijdragen
aan een gezond en gelukkig leven.
Zo moeilijk is het kennelijk om alles
recht te doen en gezond te leven.
Ons ‘systemisch leven’ is er één waar
we steeds meer kijk op krijgen. Het
inzicht in wat de wetten van plek,
ordening en balans betekenen neemt
toe, evenals ervaring in het werken
ermee in opstellingen en anderszins,
zowel in familie verband, in een organisatie
als bij maatschappelijke
en cultuur vraagstukken. Maar vergeleken
met de andere ‘levens’ die
we leiden staan we volgens mij hier
nog maar aan het begin van kennis
en toepassing ervan. De inzichten
zijn nog zo pril.
Liefde maakt blind
Uit liefde en trouw aan een systeem
kunnen mensen dingen doen die in
het hier en nu destructief, maar in
de wereld waar ze hun oorsprong
vinden van groot nut zijn doordat
ze recht doen aan de (geschonden)
wetten van het systeem als geheel.
Het is alsof we in twee werelden
leven, waarbij het ene –het systemische-
de overhand heeft over het
andere. Wat wortelen we diep in de
systemen waartoe we behoren!
Ik vind het boeiend om steeds
opnieuw stil te staan bij de vraag:
wat ik nu zie, waarvan zou dat een
uiting kunnen zijn? Zouden er verschijnselen
zijn die níet naar iets
anders verwijzen? Wat in Theory
U bepleit wordt is voortdurend het
ultieme loslaten en niet weten: met
open hart, geest en wil aanwezig
zijn. Om vervolgens onbevangen
binnen te laten komen wat komen
wil. Daar raakt het voor mij aan het
systemisch werk met opstellingen
waarbij het ook de kunst is om te
laten zijn wat is, dat te erkennen en
zijn plek te laten innemen.
Soms voel ik me in dit alles als een
kat in een vreemd pakhuis. Wat me
steun geeft is het feit dat als de kat
heel stil zit en haar pupillen in het
duister op maximale grootte staan
ze steeds meer en scherper gaat
zien. In het aanvankelijk vreemde
pakhuis voel ik me dan steeds meer
thuis.
- 18-

Hidden solution
Opstellingen met veroordeelden en slachtoffers
door Dan Booth Cohen
Een mooie naam heeft Dan Booth
Cohen gekozen voor zijn website:
hidden solution. Net als wij stelt hij
zich als opsteller open voor wat uit
het tot dan toe verborgene tevoorschijn
wil komen.
Bij hem heeft ‘hidden’ nog een extra
dimensie omdat hij werkt met zeer
lang gestraften in de gevangenis.
Dat is de plek waar de samenleving
mensen opsluit (= buitensluit) waar
ze ‘niets beters mee weet te doen’:
hidden.
Op een zaterdag in november vorig
jaar werkte Dan een dag in de Zeven
Linden, met een 35 geïnteresseerde
aanwezigen. Om te beginnen bracht
hij de hartelijke groeten mee van
een groep misdadigers uit de gevangenis.
Ze wensen ons een vruchtbare
en plezierige dag toe. Hij is een
opsteller die de tijd neemt. Waarom
ook niet, als je cliënten toch 40 jaar
beschikbaar zijn? Hij is zorgvuldig
en respectvol. Hij heeft een bijzondere
expertise opgebouwd in het
werken met moordenaars en verkrachters
in Massachusetts in de VS.
Veel van zijn werk speelt zich af
rond goed en kwaad, schuldig en
onschuldig. Met één en dezelfde
handeling kan iemand schuldig
zijn ten opzichte van de één en onschuldig
ten opzichte van de ander.
Misdadigers noemde hij schuldig
aan de bevolking. Maar ieder van
hen heeft ook een relatie met iets
of iemand waarin hij onschuldig
is, waaraan hij trouw blijft. Als je
daaraan toevoegt dat in de familie
van werkelijk elke lezer van deze
Nieuwsbrief moordenaars, verkrachters
en dieven voorkomen,
helpt dat wellicht om uit het morele
oordeel te blijven. En op een geheel
ander niveau dan alleen strafrecht
aan healing te werken.
Dan gaf een demonstratie. Een
persoon staat in het midden, op
gelijke afstand van de representant
van het goede en die van het
kwade. Op het moment dat deze
persoon een misdaad begaat voegt
hij zich bij het kwaad en neemt
daarmee afstand van het goede. Op
het niveau van systeemdynamiek
geeft Dan aan dat diezelfde daad er
ook één is van onschuld, waarbij hij
ontdekt heeft dat het vaak gaat om
trouw aan een buitengesloten lid in
het familiesysteem van de dader.
In opstellingen ziet hij vaak dat
het slachtoffer, staand tegenover
de dader, kijkt naar iets achter de
dader. Als dat in beeld gebracht
en naast het slachtoffer opgesteld
wordt, trekt dat onontkoombaar
de aandacht van de dader: trouw
zijn aan díe persoon, daarom ging
het hem onbewust in zijn daad van
slechtheid; niet om het slachtoffer.
Dat kan de dader tegen het slachtoffer
zeggen. Bovendien kan hij
daar zeer doorleefd aan toevoegen
dat hem dat oprecht spijt voor het
slachtoffer. En dat hij de volle ver-
antwoordelijkheid neemt voor de
onomkeerbaarheid van zijn daad,
met alle pijn en consequenties die
daarbij horen.
Op systemisch niveau eert de dader
zo het slachtoffer. De verstrikking
met het eigen familielid kan
opgelost worden. Dader en slachtoffer
worden vrijer ten opzichte van
elkaar. De dader kan zich daarmee
verwijderen van zijn plaats dichtbij
het slechte, meer naar het midden
tussen kwaad en goed. Zijn nabijheid
tot het laatste neemt toe. Een nieuw
evenwicht kan gaan groeien.
Op zijn terugreis naar de VS neemt
Dan onze beste wensen mee voor
‘zijn’ inmates.
In dat begrip zit trouwens ook een
bijzondere spanning: wie je eerst
buitengesloten hebt, noem je vervolgens
inmate.
Meer lezen?
www.hiddensolution.com
Anton de Kroon
In tense moments, remember to take an inner step back
and breathe. To open up the “space of possibility” that
can exist between us. I now think of that space in a real
physical way – as a felt and living sense of “engaged
detachment”.
Jane Peterson, USA.
- 19-

Maatschappelijke
Veldopstellingen
Thuiszorg
We gingen er altijd vanuit dat het
voor een organisatieopstelling wenselijk
is dat er een vraaginbrenger is
die een concrete vraag heeft over
een organisatie waar je deel van
uitmaakt of waar je als adviseur aan
verbonden bent.
Tijdens een workshop stelde Tamara
de Kroon, adviseur in onder andere
zorgorganisaties, voor om met
behulp van een opstelling te onderzoeken
hoe een aantal principes
in de zorg zich ten opzichte van
elkaar verhouden, in dit geval: ‘de
oude waarden uit de charitatieve
zorg’, ‘nieuwe waarden’, ‘schaarste
aan middelen’ en ‘zelfbeschikkingsrecht’.
Verder werden er onder
andere opgesteld: de zorgvrager
en het management van een zorgaanbieder.
Deze opstelling leidde
meteen tot een eye-opener: voor de
zorgvrager was ‘schaarste aan geld’
geen enkel probleem om onder ogen
te zien en hij voelde zich betutteld
als alleen het management van de
zorgaanbieder zich over ‘schaarste’
zou ontfermen.
Inzichten uit een opstelling zonder
concrete casus, dat beeld liet ons
niet los……
Een paar maanden later deden we
de eerste zogenaamde Maatschappelijke
Veld Opstelling. Vertegenwoordigers
van verschillende partijen
en organisaties in de thuiszorg
bijeen: een familielid van een klant,
twee zorgverleners, management
en directie van een zorginstelling,
enkele adviseurs in de thuiszorg.
Een paar andere vertegenwoordigers
van onder andere de gemeente
(uitvoering van de Wet Maatschappelijke
Ondersteuning) en het zorgkantoor
(verantwoordelijk voor de
toewijzing van middelen) hadden
veel belangstelling maar konden
niet komen.
Bij de eerste opstelling wilde een
familielid van een klant graag zien
hoe al die organisaties in Nederland
waar je mee te maken krijgt als je
thuiszorg wilt of hebt, zich tot elkaar
verhouden. Samen met de andere
deelnemers kwamen we tot representanten
voor: Klant, familie van
de klant, een grote thuiszorg organisatie,
een kleine thuiszorgorganisatie,
het zorgkantoor, de gemeente,
het C.I.Z (verantwoordelijk voor de
indicatiestelling), het CAK (regelt
inning eigen bijdrage van de klant),
een verzorgende en de staatssecretaris.
Toen die allen waren opgesteld en
verteld hadden hoe ze zich voelden
in deze constellatie gebeurde er iets
bijzonders: de deelnemers van de
aanwezige organisaties die om de
opstelling heen zaten keken elkaar
aan: ‘Zo zit het’, ‘Zo is het dus in
Nederland’, ‘zo zitten we met elkaar
in één groot geheel’. Het inzicht dat
het zoveel groter was ontlokte de
reactie : ‘Hier staan we dus samen
voor!’ Dit is niet alleen ons probleem.’
Fascinerend was de betekenis voor
het grotere systeem van ‘dat wat nog
ontbrak’ (ethiek, principes, waarden,
betekenisgeving?) In deze opstelling
werd duidelijk zichtbaar dat
een verandering in het hele stelsel
eigenlijk bij de staatssecretaris zou
moeten beginnen……..
Na een pauze, want er was best veel
met elkaar te bepraten, deden we
een tweede opstelling. Die begon
met drie elementen: een zorgklant,
een zorgverlener en het management
van een zorgaanbieder.
Ze vormden een prachtige, krachtige
driehoek. De afstanden en verhoudingen
tussen alle drie de posities
bleken heel precies te komen. Zodra
de verzorger iets te dicht naar de
klant ging, voelde de klant zich als
kind behandeld of werd de relatie
te intiem voor een professioneel
contract.
Behalve het vinden van de juiste
afstand tussen de zorgklant en de
verzorger speelde hier ook de balans
in geven en nemen. ‘Het alleen maar
aannemen van zorg voelt niet goed’.
Een verrassend nieuwe manier van
kijken naar zorgvragers, waar maak
je ze groter of kleiner mee… Het
later ingebrachte element voor geld
voegde aan dit beeld niet veel toe,
de beste plek vond het geld bij de organisatie
aan de zijde van de klant.
Een constellatie met enorm veel
levendigheid, waardigheid en potentieel!
De deelnemers erom heen
werden enthousiast: ‘Dit is waar het
om gaat’. ‘Hier zien we een basis
patroon met verhoudingen waarop
we onze organisatie zouden kunnen
opbouwen’…………
Aan verdere opstellingen zijn we
niet toegekomen. Dit was voor een
avond genoeg…
En deze manier van werken lijkt
vruchtbaar. Veldopstellingen.
Meerdere vertegenwoordigers van
partijen en organisaties rond een
maatschappelijk thema bijeen.
Onderzoeken naar hoe het zit op
dit moment. En verkenningen
naar mogelijke kansrijke nieuwe
patronen.
Er zijn al ideeën gekomen voor
veldopstellingen in de verslavingszorg
en in de jeugdzorg. Als er nog
meer concrete ideeën komen om het
komende jaar samen met belangengroepen
te onderzoeken, dan ondersteunt
het Hellinger Instituut dat
graag.
Jan Jacob Stam
- 20-

Mini-opstelling: Mijn collega, het project en ik
Samen met een collega werk je aan iets: een taak, een project, een feest……
Er is een eenvoudige mini-opstelling om in korte tijd veel informatie te vergaren over het mini-systeem dat jij, je
collega en het project vormen.
Nodig: jezelf en twee representanten, één voor je collega en de ander voor het project of doel of taak. Ga eerst
staan in de vorm zoals getekend: jij en je collega naast elkaar en het project zo’n anderhalve meter voor jullie met
het gezicht naar jullie toe.
Alle drie representanten vertellen hoe het gaat, wat ze waarnemen en hoe in deze constellatie de relaties met de
andere elementen zijn. Kijk en voel ook even wat de conditie van het héle systeem collega-project-ik nu is.
Verander dan zoals op tekening 2: jij en je collega draaien een beetje naar elkaar toe. Oogst wat er verandert. Draai
daarna nog iets verder naar elkaar toe, zoals op tekening 3.
Wissel van plek met je collega, hoe is dit anders (4).
Vanaf nu heb je vast tal van ideeën over variaties in posities die je wilt voelen, uitproberen. Niet om ‘dé beste
oplossing’ te willen vinden, maar wel om te ervaren hoeveel verschillende rollen en mogelijkheden er zijn en hoe
die steeds een andere uitwerking hebben op dit minisysteem. Misschien ontstaat zo wel meer ‘oplossingsruimte’
of bewegingsmogelijkheden.
ik
collega
ik
collega
ik
collega
collega
ik
project
project
project
project
1 2 3 4
Doorbraak in Brazilië
Organisatie opstellingen omarmd als instrument in een van de grootste banken van Brazilië
Het is even wennen: in Brazilië is
de beleefde aanspreekvorm met
de voornaam: Naira, de assistente
van de president(e) van de bank,
heeft alles georganiseerd. Zij volgt
trouwens met zes collega’s een
opleiding voor organisatie opstellingen
en systemisch werk in Sao
Paulo. Ze is enthousiast én geraakt
door wat opstellingen kunnen doen
en brengt dat nu in haar bank.
Er zijn problemen gerezen in de
afdeling die de strategie bepaalt.
Deze afdeling ressorteert meteen
onder Fernanda, de president van
de bank. De afgelopen maanden is
opeens het commitment en de inspiratie
binnen deze 100 vrouw en
man grote afdeling gedaald. Durval,
de directeur strategie, zit er mee in
zijn maag. Hoewel hij opstellingen
nog niet kent besluit hij om op voorspraak
van Naira, twee dagen met
zijn team te willen werken aan het
blootleggen van de onderliggende
dynamieken en zoeken naar oplossingsrichtingen.
In een voorbespreking in Sao
Paulo worstelen we met de vraag
wat een goede setting kan zijn.
Durval, voorheen voorman van de
vakbonden, wil graag bottom-up
werken: hij stelt zich voor dat we
met alle 100 medewerkers, dat zijn
vier hiërarchische lagen, tegelijkertijd
werken. Voor mij is dat niet
alleen te ingewikkeld, maar ik ben
vooral huiverig voor het mogelijke
effect wanneer dynamieken en
problemen, die in de top spelen, in
beeld komen voor overige medewerkers.
Uiteindelijk besluiten we één dag
met Durval en zijn vier mededirecteuren
te werken en de dag erna
met dit drectieteam,uitgebreid met
- 21-
de 30 afdelingshoofden, verdeeld
over vier strategische directies.
Twee dagen later vliegen we naar
Brasilia, de hoofdstad van Brazilie,
vijftig jaar geleden in het centrum
van het land in the middle of
nowhere gebouwd onder architectuur
van Oscar Niemeyer. Een
stad met enorm veel groen, en elke
vierkante woonwijk heeft zijn eigen
voorzieningen. Alle hotels staan bij
elkaar in één wijk in het centrum.
Het gebouw van de ‘Eerste Kamer’
heeft de vorm van een grote witte
halve bol en geeft daarmee de beslotenheid
aan, het gebouw van het
Parlement is ook een witte halve
bol, maar dan als een schaal open
naar boven. Dit symboliseert de
openbaarheid. De enorme kathedraal
heeft vier ingangen naar alle
windrichtingen en is niet gekoppeld
aan één bepaalde godsdienst, open

voor allen. Brasilia is een totaal
andere wereld dan de als een jungle
groeiende steden zoals Sao Paulo.
De aanpak blijkt goed te werken. De
eerste dag met Durval en zijn vier
directeuren doen we meerdere opstellingen
die gaan over de strategie
als geheel en de relaties met de
verschillende onderdelen van de
bank en de politiek. Deze bank is
eigendom van de regering en één
van de problemen is dat na de presidentsverkiezingen
over twee jaar
het hele management en mogelijk
het beleid over de kop zal gaan. Er is
dus haast om nog veel voor mekaar
te krijgen in deze korte periode. In
de lunchpauze meldt Durval dat hij
graag nog een persoonlijk opstelling
voor zichzelf wil doen, zonder
zijn directeuren erbij. Alles kan in
Brazilië, dus dit ook. Overigens hing
er een verzoek in de lucht om ‘s
avonds ook nog met Fernanda, de
presidente, een opstelling te doen,
maar uiteindelijk kwam het haar, tot
mijn opluchting, moet ik bekennen,
niet goed uit.
De tweede dag stroomt de zaal vol
met 35 managers. Fernanda komt
om te vertellen hoe belangrijk ze
vindt wat we doen, dat ze opstellingen
ook kent en er goede ervaringen
mee heeft, dat ze zo meteen
door moet naar Lula, de Braziliaanse
president om over de kredietcrisis
te praten, en en passant meldt ze dat
het belangrijk is om toch echt de 42
miljoen klanten in beeld te houden.
Dat komt terug in een van de opstellingen
van die dag. Deze bank
richt zich ook op het arme deel van
de bevolking, heeft kantoren in de
meest afgelegen dorpen, verleent
microkredieten en wil een life-line
zijn voor de allerarmsten. De representant
van de 42 miljoen klanten is
heel duidelijk: wat ze van de bank
nodig heeft en wil is datgene, dat
haar waardigheid vergroot. Voor
velen aanwezigen een eye-opener.
Elk van de vier directies wil die dag
een opstelling doen. Steeds is een
heel team, de directeur en vijf of
zes afdelingshoofden, samen cliënt
voor een opstelling. Steevast willen
ze een representant voor het doel
van de bank, een representant voor
het doel van hun directie en ook
representanten voor ieder van de
teamleden en dan nog representanten
die nodig zijn voor hun specifieke
vraag of probleem. Ik bewonder
hun moed om ten overstaan van
hun collega’s uit de andere directies
zichzelf in beeld te durven brengen
en de consequenties daarvan te
nemen. Er vloeien ook tranen bij
vele aanwezigen in de zaal, wanneer
een vroeger dierbaar doel, dat nu
verloren is gegaan, in beeld komt.
Het lijkt erop dat het verdwijnen
van dat doel veel te maken heeft
met het gedaalde commitment.
Ook nu weer willen twee directeuren
tussen de middag een opstelling
doen over hun onderlinge relatie.
Het kan en ze gaan ervoor.
Na twee dagen hard werken, voor
iedereen, racen we naar het vliegveld
om ‘de bus’ naar Sao Paulo te halen.
Wat me vooral bijgebleven is, is
hoe vanzelfsprekend deze mensen
omgaan met opstellingen.
Een paar dagen eerder kwam onverwacht
de vice-president van de
Kamer van Industrie, met 85000
(!) industriële ondernemingen als
leden, aanschuiven bij een dag opstellingen.
Hij begon ogenblikkelijk
mensen te bellen om hen aan te
moedigen ook te komen, omdat hij
op iets erg bruikbaars was gestuit.
Voor de Brazilianen een enorme
opsteker: een grote bank en een
enorme koepelorganisatie die opstellingen
omarmen als een zeer
bruikbare en tegelijkertijd heel
gewone methode.
Jan Jacob Stam
Kathedraal Brasilia
- 22-

Paardencoaching
Jij coacht niet het paard maar het paard coacht jou.
‘Een paard kent geen ‘ik’, alleen ‘wij’, de kudde als geheel’. ‘Voor een paard
maakt het niet zoveel uit wáár zijn of haar plaats in de ordening is, áls er
maar ordening is’. ‘Een paard reageert er onmiddellijk op wanneer je als
mens innerlijk niet congruent bent’. Met deze eenvoudig zinnen legt Ruud
Knaapen uit wat de basisprincipes van paardencoaching zijn.
En verder: ‘Een paard verhoudt zich ten opzichte van de man of vrouw in de
bak van de manege als een systemische spiegel en zelfs zo dat het paard een
familielid kan representeren’.
Paardencoaching sluit enorm aan bij systemisch werk. Het meemaken van
paardencoaching is vaak intens en ontroerend. Het paard is volstrekt zonder
oordeel. Dat helpt bij het openen van de ziel voor dat, wat is.
Bovendien draagt een dag paardencoaching enorm bij tot een diep begrip
van wat systemisch werk in essentie is.
Om die reden bieden Ruud Knaapen en het Hellingerinstituut in 2009 twee maal een dag de mogelijkheid om paardencoaching
te ervaren. Deze dag is bedoeld voor mensen die bij het Hellinger Instituut een opleiding volgen of
voltooid hebben.
Meer info over paardencoaching: www.wind.nu
Begeleiding: Ruud Knaapen en collega’s, Bibi Schreuder
Data: 8 mei en 1 oktober 2009
Plaats: Bennekom
Prijs: € 110,-
Opgave via de website van het Hellingerinstituut
Reactie van deelnemer:
Ik ben zeer onder de indruk. Geweldig opstellingenwerk wat je zo kunt doen, op zo’n stille manier.
Geweldig voor in de opleiding.
Ik raakte in verwarring door het zien van wat een paard weet. Zodra je samen met het paard in een ruimte bent,
wordt je onderdeel van zijn kudde.
Het paard reageert vanuit een collectief kuddebewustzijn. Hier kon ik het zien. Dit deed iets met mijn bewustzijn,
er was een enorme verschuiving in
mezelf.
Hier ben ik verward door geraakt.
Wat helemaal prima is.
Het is nog niet uitgekristalliseerd.
Het liefst zou ik nu enkele weken
meelopen met het paard en de opstellingen.
Om er meer van te ervaren. Er zelf
iets mee doen, dat niet.
Een prachtige aanvulling op het opstellingenwerk
- 23-

International
Organization
Constellation
Training Intensive
Guernavaca, Mexico, oktober 2008.
In een haciënda van Hernan Cortes,
de Spaanse conquistador vindt de
derde IOCTI plaats. Tachtig deelnemers
uit vele landen. Verschillen
in culturen, menging van culturen.
Maya ritmes in dit huis van een veroveraar.
Daderschap en slachtofferschap
vloeien in elkaar over.
Een intense week van leren over
systemisch werk in organisaties.
Knooppunt van uitwisseling en
‘state of the art’. Organisatieopstellingen
gedijen goed in Latijns
America. Vele landen zijn in groei
aanwezig. De Australier David
Matthes verhaalt over zijn organisatieopstellingen
in China. Vaak
hoort hij na een opstelling: ‘Thank
you very much, and can you fix my
other problem too?’
Naast een trainersteam van ervaren
rotten is er veel ruimte voor inbreng
van opstellers die wat nieuwer zijn
in het veld. Dat inspireert en verrijkt.
Bijna elke avond wordt het feest.
Het concept van de IOCTI is een
korte, intense, internationale training
in systemisch werk in organisaties.
Een week lang verdelen overdag
de ongeveer 100 deelnemers zich
in kleinere leergroepen, naar voorkennis
of interesse. Die leergroepen
ontmoeten iedere dag een andere
trainer, met een eigen invalhoek en
thema. Het programma voor elke
leergroep kent een logische opbouw
gedurende de week. Aan het eind
heeft ieder deelnemer op zijn of
haar niveau enorm veel bijgeleerd
over systemisch werk in organisaties.
Naast de leergroepen zijn er iedere
dag ook plenums en workshops rond
een organisatie thema. Zo ontstaat
er een intense uitwisseling en wordt
ook het tweede doel van de IOCTI
bereikt: een internationaal uitwisselingsplatform
van mensen die in
verschillende landen hard werken
aan de ontwikkeling van organisatie
opstellingen.
De eerste twee IOCTI’s vonden in
Nederland plaats in 2004 en 2006.
In 2008 is het stokje overgenomen
door Katia del Rivero Vargas en
vele helpers uit Mexico. Katia is een
ervaren consultant die systemisch
werk integreert in haar werk in
bedrijven in Mexico. Daarnaast is
ze een begaafd organisator. Op een
prachtige plek, in een haciënda op
twee uur rijden van Mexico City,
vindt de derde IOCTI plaats.
Het bruist vanaf het eerste moment.
Veel deelnemers zijn opgelucht dat
ze er überhaupt zijn. Ondanks de financiële
crisis die hier hard toeslaat
(If the USA has a headache, Mexico
get’s ill) en de problemen die Colombianen
hebben met visa, komen
ze allemaal. Alleen dat al ontroert.
Er is veel te leren over nieuwe
vormen van opstellen; over het
gebruik van dialogische processen
na een opstelling in en met een
team; over familiebedrijven vanuit
systeemtheoretisch perspectief;
over de onbewuste bewegingen
- 24-
rond ‘geld’; over management-opstellingen.
Er ontstaan contacten en vriendschappen
voor lange tijd.
Katia heeft, ondanks de gebruikelijke
en soms verrassende locale
probleempjes als fakkeldraagster en
organisator haar sporen verdiend.
Volgens de traditie zal zij ook de
volgende IOCTI organiseren waarna
de fakkel zal worden overgedragen
naar een volgend land.
De volgende IOCTI is van 25 tot 30
oktober 2010, in Mexico

Ouders op
school krijgen
Het is een veel gehoorde klacht
onder onderwijzers van het vmbo:
Ouders komen vrijwel niet naar
ouderavonden toe. Leerlingen
krijgen briefjes mee naar huis maar
raken ze kwijt, vergeten ingevulde
briefjes mee te nemen, of ouders
nemen helemaal niet de moeite om
te komen. Hierdoor gaat een belangrijk
moment in het onderwijs
verloren: Het moment dat ouders en
de mentor elkaar in de ogen kijken.
In het verleden kostte het me veel
moeite om alle ouders naar school
te krijgen voor bijvoorbeeld een
mentoravond. Eerst de uitnodigingen
meegeven aan de leerlingen,
paar dagen wachten, bellen naar
alle ouders waar je nog niks van
gehoord hebt en ze nog eens persoonlijk
uitnodigen. Zo had ik heel
wat avonden voorwerk verricht om
tot een geslaagde ouderavond te
kunnen komen, waar ik al blij was
als de helft van de ouders kwamen.
Anderen die niet zulke investeringen
willen of kunnen leveren
kunnen rekenen op niet meer dan
een handjevol ouders.
Na de Training Systemisch
Onderwijs die ik volgde aan het
Bert Hellinger Instituut besloot ik
tot een interessant experiment over
te gaan met mijn mentorklas, een
derdeklas vmbo. Na de uitnodigingen
gegeven te hebben, vertelde ik
het niet eerlijk te vinden dat ik nu
hun ouders kreeg te zien terwijl
ze mijn ouders nog niet gezien
hadden, en ik liet hen een foto van
mijn ouders zien. Ik vertelde wat ze
belangrijk vinden in het leven. Mijn
vader werkte in een TBS-inrichting
en mijn moeder was lang huisvrouw
geweest voordat ze activiteitenbegeleidster
werd. Maar vanaf het begin
van de relatie was hun grote droom
om samen een huis voor geestelijk
gehandicapten te openen. De
klas was dan ook verbaasd om te
horen dat ze beiden hun baan op
hadden gezegd om een Thomashuis
te openen: Een huis waar in kleinschalige
setting autisten wonen en
verzorgd worden.
Ook vertelde ik ze over waarden
waarmee ik ben opgevoed. Dat ze
het allerbelangrijkste vinden dat
ik voor mezelf beslissingen kan
maken zonder beïnvloed te worden
door buitenaf. Dat het voor mij als
kind onmogelijk was om daar van af
te wijken. Aan de ene kant heeft dit
veel gebracht, want het geeft me het
vermogen om creatief en innovatief
te kunnen zijn waar anderen dat niet
kunnen, maar het heeft er ook voor
gezorgd dat ik me onvoldoende kon
aan passen aan de normen van bijvoorbeeld
de klas en dat ik daarom
vroeger wel eens gepest werd. Dit
alles hoorden ze geïnteresseerd aan.
De dagen daarna stroomden de
briefjes van ouders binnen. Zelfs
notoire briefjesvergeters leverden
vol enthousiasme het briefje in. Van
de achttien leerlingen waren er vervolgens
zestien waarvan de ouders
kwamen. Een ongekend resultaat!
Het opvallende was het enthousiasme
waarmee leerlingen de briefjes
aan me teruggaven. Alsof door op
een open manier te praten over
mijn achtergrond en wat ik naar
school breng voor hen de weg had
geopend om ook hun achtergrond
naar school te brengen.
-René Kneyber
Mini-opstelling: De plek tegenover het kind is die van de ouders.
Stel een representant op voor een leerling (of cliënt, medewerker,
collega) en ga er zelf tegenover staan. Kijk elkaar aan. Doe dan een
stapje naar links, als of je plaats maakt voor zijn/haar ouders tegenover
hem of haar.
Je staat nu ook in dienst van zijn/haar ouders..
Neem waar wat het effect is voor jou en voor de leerling.
Dit stapje naar links kan je in iedere situatie, innerlijk doen.
- 25-

Mini conferentie:
Systemische
werkvormen
in organisaties
Ingrediënten: Twee mooie nazomerdagen, vijftig collega’s die zich
bewegen in het veld van opstellingen en organisatieontwikkeling, 24
workshops in twee zalen en een yurt, barbecue en terugspeeltheater. Dit
was het recept voor een conferentie in de vorm en sfeer van co-creatie uit
Theory-U en met als inhoud: systemische werkvormen in organisaties
Twee bijzondere dagen afgelopen
september bij de miniconferentie
op het Hellingerinstituut. De sfeer
van co-creatie was in alles aanwezig,
waardoor er mooie nieuwe mogelijkheden
in systemisch werken
konden ontstaan. Mogelijkheden en
verbindingen die daarvoor nog niet
bestonden. We genieten er nu nóg
van na.
Het ontstaan van deze bijzondere
dagen:
Jan Jacob hoorde van oud-deelnemers
van de opleiding voor organisatie-opstellingen
regelmatig prachtige
verhalen hoe zij het systemische
werk op een creatieve manier verder
aan het exploreren waren. Creatieve
systemische interventies zonder een
opstelling te doen. Verrassende of
ontroerende verhalen. Op een dag
stelde hij zich voor wat voor een
vliegwiel in de ontwikkeling van
het systemische werk er op gang
gebracht zou kunnen worden, als al
deze nieuwe interventies, methoden,
ideeën en verhalen met elkaar
gedeeld zouden kunnen worden.
Gedeeld op een manier dat elk idee
en verhaal aan waarde zou kunnen
winnen. En er mogelijk nog nieuwe
ideeën en verhalen zouden kunnen
ontstaan.
Gegrepen door de U-theorie van
Otto Scharmer, hoopte hij op een
mogelijkheid gestuit te zijn om een
vorm van uitwisselen te faciliteren
die in plaats van ‘downloading’ gaat
in de richting van ‘co-creatie’ (zie
kader)
Downloading is een manier van
luisteren waarbij ik alleen datgene
toelaat dat mijn wereldbeeld
versterkt en het andere uitfilter. Je
kunt je die congressen wel voorstellen:
Shoppen wat bij je past. En
kritisch op wat niet bij je past.
Open Mind is een manier van
luisteren waarbij het in orde is dat
je wereldbeeld veranderd. Hoe komt
het toch dat opeens die film van Al
Gore in een bedding is gevallen van
Open Mind, terwijl daarvoor Global
Warming meer in een sfeer van
Downloading werd ontvangen?
Listening
Seeing
Sensing
- 26-
Downloading
Open mind
Open heart
Open will
Connecting to source
Bij Open Heart luister je vanuit de
ander. Je verplaatst je in de ander,
zonder je eigenheid te verliezen.
De grens tussen ik en jij vervaagt.
Het is de relatie die creeert, nieuwe
inzichten brengt
Bij Open Will (Open Soul, zouden
we ook kunnen zeggen) luister je
vanuit het veld. Opeens vervloeit de
som van de aanwezige individuen
tot iets dat meer is dan die som.
Ideeën doemen op. Niemand kan
meer aanwijzen wie de eigenaar
van een nieuw idee is. Co-creatie.
Consonans. In het hier en nu in verbinding
met de toekomst zoals die op
ons af komt. Kippevel en opwinding.
Broedplaats van inzichten, inspiratie
en nieuwe beelden. Dit kennen
we ook zo in opstellingen, waar het
veld spreekt. Een conferentie in deze
vorm betekent dat een methode of
een idee niet af hoeft te zijn om gepresenteerd
te worden. Degene die
gepresenteerd heeft, gaat, net als
andere aanwezigen, veel rijker weg
uit een workshop. Stel je voor hoe
feed-back er uit zou zien en zou
voelen en klinken in de vorm van
Open Will……..
Results through practice
Prototyping
Crystallizing
Theory U, Otto Scharmer

Met deze wens als basis zijn we
samen deze twee dagen gaan
vormgeven. En ook dat verliep in
een sfeer van co-creatie. Een opening
van de miniconferentie door de
gastheer waarin iedereen welkom
geheten wordt, met alles wat daarbij
hoort en de uitnodiging om dat alles
in je hart te sluiten. Een oefening
om het verschil te ervaren tussen
concurrentie en co-creatie leverde
bij de deelnemers de juiste mind-set
op van “ Ja, en….”.
Regelmatig gingen we zo op in het
vormgeven van de dagen dat we
gevoel voor tijd en ruimte verloren.
Hierin ontstond het idee om een
mogelijkheid voor een derde groep
te creëren in een Yurt buiten, een
vaas waarin mensen hun stokpaardjes
kwijt konden, en een goed doordachte
opening om mensen direct
Downloading
Wat wil ik beschermen
Aan wat ben ik trouw?
Overleven staat nu voorop
Open Mind:
Hoe zijn we hetzelfde
Hoe zijn we anders
Verschil mag
Dialoog
Luisteren naar de ander
Samen initiëren
in de juiste stemming te brengen.
En ook het idee om de mogelijkheid
om de balans in geven en nemen
op meerdere manieren in orde te
maken door workshops te geven,
mee te denken in het versterken van
ideeën, de catering te verzorgen en
verslagen te maken.
Wat het gebracht heeft:
inspirerende inzichten om met
elkaar te delen
Warme, open contacten met
nieuwe mensen binnen het veld
van professionele
organisatieopstellers.
Geïntrigeerd raken door het
lopen van de Lemniscaat in
opstellingen
inzicht in wat interventies zijn
die helpen in bepaalde fases van
de U
Open Heart:
Empathie
Ervaren
Invoelen
Luisteren met open hart
naar de ander en naar jezelf
Samen voelen
Open Soul:
Verbinding
Bron van inspiratie
Stilte
Samen spelen
Samen creëren
Ook krachtige vragen die ons
verder inzicht kunnen verschaffen
in zowel de U-theorie
als opstellingen. Zoals: Wie is
de proto-typing instantie? En is
dat een andere dan de
cristalizing-instantie? Waardoor
de horizon zich nog verder uitstrekte.
Hoe verschillende management
modellen (Quinn, Graves,
Boszor meny-Nagy,
Kernkwaliteiten...)
een krachtig kader kunnen
scheppen in een opstelling.
Wat je met touwen in
opstellingen kunt.
Hoe de focus kan verschuiven
van een ‘ik-vraag’ naar een ‘wijvraag’.
Nieuwe ideeën voor nieuwe
opstellingen en het lef dit uit
te proberen. Alleen al door te
ervaren wat er allemaal mogelijk
is, weet je ‘als dit mogelijk is,
moet dat en dat ook mogelijk
zijn’
Open genieten
Het verschil weten en ervaren
tussen samenwerken,
concurreren en co-creëren.
Dymphie Kies
Nicole van der Ouw
Jan Jacob Stam
- 27-

Het Noorderlicht
Uitgeverij Het Noorderlicht is in 2002 opgericht door Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder. De uitgeverij beoogt een
bijdrage te leveren aan het toegankelijk maken van systemisch werk voor het Nederlands taalgebied. Daartoe verzorgt
ze Nederlandstalige uitgaven van boeken van Bert Hellinger en anderen. De uitgeverij beoogt, binnen de haar gegeven
mogelijkheden, een zo hoog mogelijke kwaliteit te leveren. Dat betekent dat de vertalingen die ze uitbrengt, zo goed
mogelijk de bedoelingen van de auteurs weergeven. Die boeken worden vertaald en uitgegeven, waarvan de opinie
in het veld is dat ze een hoge kwaliteit hebben.
De uitgeverij is nauw verbonden met het Bert Hellinger Instituut Nederland.
Leven, zoals het is
Bert Hellinger, Gunthard Weber, Marianne
Franke-Gricksch, Albrecht Mahr en Jakob
Schneider
978 90-80687-41-7.
Stilte in het midden
Bert Hellinger
978-90-80687-42-4.
Kind en familielot
Ingrid Dykstra
978-90-77290-06-4.
Als ik mijn ogen sluit, kan ik je zien
Ursula Franke
978-90-77290-07-1.
De wijsheid is voortdurend onderweg
Bert Hellinger
978-90-80687-45-5.
De Helende kracht van de
werkelijkheid
Wilfried Nelles
978-90-77200-90-05.
De maat van het hart
Bert Hellinger
978-90-80687-44-8.
Gedachten aan God
Bert Hellinger
978-90-77290-10-1.
Jij hoort bij ons!
Marianne Franke-Gricksch
978-90-80687-49-3.
Het Verbindende Veld
Jan Jacob Stam. Organisatieopstellingen in
de praktijk. 978-90-77290-02-6.
Engelstalige versie: Fields of Connection
978-90-77290-08-8.
De kunst van het Helpen
Bert Hellinger
978-90-77290-05-7.
Zojuist verschenen!
Zelfs als het me mijn leven kost
Stephan Hausner
978-90-77290-11-8.
Vanaf 20 april verkrijgbaar!
Het Afscheid
Bert Hellinger
www.hetnoorderlicht.com
Deze boeken zijn on-line te bestellen
Middelberterweg 13A - 9723 ET Groningen – Nederland
telefoon: 00 31 (0)50 5020680 - fax: 00 31 (0)50 5425400
uitgeverij@hetnoorderlicht.com - www.hetnoorderlicht.com
- 28-