Kampen (Overijssel) - Alle Vestingsteden van Nederland
Kampen (Overijssel) - Alle Vestingsteden van Nederland
Kampen (Overijssel) - Alle Vestingsteden van Nederland
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 1<br />
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>)<br />
<strong>Kampen</strong><br />
Gemeente in <strong>Nederland</strong><br />
Situering<br />
Provincie<br />
Coördinaten<br />
<strong>Overijssel</strong><br />
52°33' NB 5°54' OL<br />
Algemeen<br />
Oppervlakte 161.84 km²<br />
- land 141.45 km²<br />
- water 20.39 km²<br />
Inwoners (30 nov. 2009)<br />
Hoofdplaats<br />
Naam inwoners<br />
50082 (354/km²)<br />
<strong>Kampen</strong><br />
<strong>Kampen</strong>aren<br />
Bijnaam Kamper Uien<br />
Belangrijke verkeersaders<br />
N50 N307 N760 N763 N764 N765; spoorlijn Zwolle-<strong>Kampen</strong><br />
Politiek<br />
Burgemeester (lijst)<br />
Bort Koelewijn (CU)<br />
Economie<br />
Gemiddeld inkomen (2006) € 11.800 per inw.<br />
Gem. WOZ-waarde (2008) € 212.000<br />
WW-uitkeringen (2007)<br />
Autobezit (2007)<br />
13 per 1000 inw.<br />
373 per 1000 inw.<br />
Overig<br />
Postcode(s) 8260-8279<br />
Netnummer(s) 038,0525<br />
CBS-code 0166<br />
CBS-wijkindeling<br />
Website<br />
zie wijken en buurten<br />
www.kampen.nl [1]
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 2<br />
Portaal<br />
<strong>Nederland</strong><br />
<strong>Kampen</strong> ( uitspraak (info·uitleg)) is een stad,<br />
gemeente en oude Hanzestad helemaal aan de<br />
benedenloop <strong>van</strong> de rivier de IJssel in de<br />
<strong>Nederland</strong>se provincie <strong>Overijssel</strong>.<br />
In de gemeente <strong>Kampen</strong> wonen 50082 inwoners<br />
(30 nov. 2009, bron: CBS) op een oppervlakte <strong>van</strong><br />
zo'n 162 km² (waar<strong>van</strong> slechts een klein gedeelte<br />
water). <strong>Kampen</strong> ligt in Noordwest-<strong>Overijssel</strong> (Kop<br />
<strong>van</strong> <strong>Overijssel</strong>) en is in dit gebied de grootste<br />
plaats. Gedeeltelijk ligt de gemeente in het<br />
Nationaal Landschap IJsseldelta [2] . <strong>Kampen</strong> is<br />
bestuurlijk door middel <strong>van</strong> een<br />
Netwerkstad-overeenkomst verbonden met Zwolle.<br />
zicht op <strong>Kampen</strong>, met de Bovenkerk<br />
In <strong>Kampen</strong> wordt een variant op het Sallands<br />
dialect gesproken, ook wel Kampers genoemd.<br />
Geschiedenis<br />
Middeleeuwen<br />
Rond 1150 was er al houten bebouwing op de<br />
plaats waar het huidige <strong>Kampen</strong> ligt, maar de naam<br />
<strong>Kampen</strong> wordt in de geschiedenis pas genoemd in<br />
1277. De stad heeft stadsrechten sinds 1236, al is<br />
het best mogelijk dat <strong>Kampen</strong>, evenals Deventer,<br />
Steenwijk, Zwolle en Hasselt, stad is geworden<br />
door gewoonterecht [3] . De gunstige ligging aan de<br />
drukbevaren handelsroute tussen de Zuiderzee en<br />
de Rijn maakte dat <strong>Kampen</strong> zich al snel<br />
ontwikkelde <strong>van</strong> eenvoudige nederzetting tot<br />
welvarende handelsstad die zou uitgroeien tot één<br />
<strong>van</strong> de machtigste en toonaangevende steden <strong>van</strong><br />
<strong>Kampen</strong> en omgeving<br />
Gemeentegrenzen Wijkgrenzen Buurtgrenzen Autosnelweg Secundaire<br />
weg Spoorweg██ Geselecteerde gemeente██ Bebouwd<br />
gebied██ Bos of park██ Binnenwater, rivier of kanaal
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 3<br />
Noordwest-Europa. In de veertiende eeuw ruilde <strong>Kampen</strong> met de bisschop <strong>van</strong> Utrecht, Jan <strong>van</strong> Arkel, de polder<br />
Mastenbroek tegen het recht op aanwas in de IJsseldelta.<br />
Het verzanden <strong>van</strong> de IJssel maakte <strong>van</strong>af 1430 zeer geleidelijk een einde aan de voorspoed <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong>. Gedurende<br />
lange tijd wilde <strong>Kampen</strong> zich niet tot een verbond laten verplichten en economische en politieke concessies te<br />
leveren aan andere steden, zoals in de Hanze gebruikelijk was. Toen het Graafschap Holland oorlog voerde tegen de<br />
Hanze kwam aan deze situatie een einde: de stad werd gedwongen te kiezen voor één <strong>van</strong> beide zijden. <strong>Kampen</strong> was<br />
<strong>van</strong> oorsprong meer georiënteerd op de Oostzee-handel en handel met het achterland <strong>van</strong> de Rijn, en trad daarom in<br />
1441 formeel toe tot de Hanze. De stad had veel invloed binnen de Hanze: ondanks luidkeels protest <strong>van</strong><br />
benedenloopse steden aan de IJssel en andere Hanzesteden werd in 1448 besloten tot de bouw <strong>van</strong> een brug over de<br />
IJssel. [4] Dit karwei werd in een recordtijd <strong>van</strong> 5 maanden voltooid. Met deze brug hoopte <strong>Kampen</strong> meer binding te<br />
hebben met het achterland.<br />
Na-Middeleeuws<br />
Op 11 augustus 1572 werd <strong>Kampen</strong> op de Spanjaarden veroverd door Willem <strong>van</strong> den Bergh, een zwager <strong>van</strong><br />
Willem <strong>van</strong> Oranje. Na het bloedbad <strong>van</strong> Zutphen op 15 november gaf de stad zich echter vrijwillig over aan de<br />
Spanjaarden. In 1578 kwam de stad weer in Staatse handen na het Beleg <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong>, onder leiding <strong>van</strong> George <strong>van</strong><br />
Lalaing.<br />
De Hollandse Oorlog, tussen de Republiek der Verenigde <strong>Nederland</strong>en en Engeland en Frankrijk, betekende een<br />
definitief einde aan de enorme macht <strong>van</strong> de stad. Door het recht op aanwas in de IJsseldelta was de stad wel<br />
eigenaar geworden <strong>van</strong> het steeds groter wordende Kampereiland. Vanaf 1500 werden de eilanden verpacht. De<br />
pachtinkomsten werden zo groot dat de stad geen belasting hoefde te heffen.<br />
<strong>Kampen</strong> verkreeg pas weer naam in de 19e eeuw. <strong>Kampen</strong> was toen <strong>van</strong>uit zee moeilijk bereikbaar, omdat de<br />
omliggende watergebieden verzand en dus ondiep waren. Gedurende de voorgaande eeuwen is de waterloop <strong>van</strong> de<br />
IJssel wel meerdere malen uitgebaggerd, maar de kosten hiervoor waren relatief hoog en binnen enkele jaren was de<br />
rivierstroom weer dichtgeslibd. De IJssel kende hier, als delta, toentertijd meerdere uitgangen. De hoofdvaarroute<br />
werd ook meerdere malen verlegd, als reactie op de natuurlijke loop. In de 19e eeuw begon men met proactief<br />
denken: rivierlopen werden afgedamd, om meer water met hogere snelheid door één of twee hoofdvaarroutes te laten<br />
gaan. Dit had als voordeel dat er minder zand en slib werd afgezet, waardoor zo'n rivierloop zichzelf "schoon<br />
spoelde". Sleutelfiguur in dit verhaal is Nicolaas Plomp, stadsarchitect <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong>. Naast zijn werk voor het<br />
huidige IJsselfront <strong>van</strong> de stad <strong>Kampen</strong>, hield hij zich ook bezig met de waterbouwkunde. Voor 1839 liet hij al<br />
strekdammen <strong>van</strong> 2500 meter aanleggen in het Keteldiep, om het water een gerichte uitgang te bieden. In 1839<br />
kwam daar nog eens 900 meter bij. In deze strekdammen is materiaal <strong>van</strong> de stadsmuur <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> verwerkt.<br />
Vanwege de opkomende nijverheid in de 19e eeuw en het belang <strong>van</strong> landwegen en spoorwegen, werd ook vaart<br />
gemaakt met zogenaamde straatwegen, geplaveide wegen, in plaats <strong>van</strong> zand en modderwegen. Zo werd in 1828 de<br />
straatweg <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> verbeterd, in 1837 werd de Zwolseweg als straatweg aangelegd, in 1840 werd de straatweg<br />
<strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> naar Genemuiden aangelegd, en in 1851 de Kamperstraatweg naar Wezep, alwaar die aansloot op de<br />
Zuiderzeestraatweg. Ook werden stoombootdiensten geopend: in 1844 een dienst naar Hamburg en in 1847 naar<br />
Hull. [5]<br />
Nijverheid in de 19e en 20e eeuw<br />
Tabak<br />
Vanaf ongeveer 1815 bepaalde de tabaksindustrie het gezicht <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong>. Deze tak <strong>van</strong> industrie werd<br />
aangetrokken door onder meer het gunstige belastingklimaat in de stad. Na de komst <strong>van</strong> twee kleinere<br />
tabaksfabrieken vestigde de grote uit Bremen afkomstige sigarenfabrikant Lehmkuhl zich in de stad. Rond 1880 was<br />
bijna de helft <strong>van</strong> de Kamper bevolking werkzaam in de tabaksindustrie en werden 1,5 miljoen sigaren per week<br />
geproduceerd. De sigarenindustrie kon geen plaats vinden om een grote fabriek te bouwen, <strong>van</strong>wege de
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 4<br />
pachtgronden, die voor boeren waren bedoeld. Daarom vond veel <strong>van</strong> de sigarenmakerij bij de arbeiders thuis plaats.<br />
De sigarenindustrie verdween later vrijwel geheel uit <strong>Kampen</strong> door regulatie (er mocht niet meer thuis sigaren<br />
gemaakt worden); de economische crisis in de jaren dertig; de Tweede Wereldoorlog; en de opkomst <strong>van</strong> de sigaret.<br />
<strong>Alle</strong>en de inmiddels monumentale sigarenfabriek de Olifant is nog volop in bedrijf. Bijzonder aan de Olifant is dat<br />
het, naast het ambachtelijk produceren <strong>van</strong> sigaren, ook een voortrekkersrol heeft met het aan het werk helpen <strong>van</strong><br />
mensen met een wajong uitkering.<br />
Pannen<br />
Voor 1850 was er al een pannenfabrikant Berk in <strong>Kampen</strong>. Het bedrijf bestond pas officieel in 1851. Deze werd pas<br />
groot nadat het een order had gekregen voor eetbestek voor honderden militairen te maken. Vanaf 1884 werden er<br />
ook emaillen pannen gemaakt. Het bedrijf was zeer succesvol: bood het in 1866 nog werk aan 8 man, in 1913 was dit<br />
gegroeid tot 700 man. Door het bedrijf werden huizen gebouwd voor de slecht gehuisveste arbeiders. In 1931 begon<br />
het met de fabricage <strong>van</strong> aluminium pannen. Door de crisis in de jaren '30 zakte het personeelsbestand in, maar dit<br />
was in 1939 al weer 600 man. Voor de honderdste verjaardag <strong>van</strong> Berk <strong>Kampen</strong> in 1951 kreeg het het predicaat<br />
"Koninklijk". In 1963 ging men over op roestvrijstalen pannen. Eind jaren '80 werd het bedrijf, wat gefuseerd was<br />
met Beccon Doetinchem, overgenomen door Koninklijke <strong>van</strong> Kempen en Begeer. Het A-merk Berk <strong>Kampen</strong> is<br />
inmiddels uit <strong>Kampen</strong> vertrokken, maar heeft haar een grote invloed gehad, onder andere in ruimtelijke ordening <strong>van</strong><br />
de stad. De voormalige fabriek wordt gesloopt en de grond is nu een "een hoogwaardig woongebied" [6] . De<br />
wachterswoning is als enige overgebleven. [7]<br />
Gazeuse, frisdranken en alcoholische dranken<br />
Het bedrijf Siebrand ontstond in 1920, naar aanleiding <strong>van</strong> een vergaan schip met Portugese wijn. De uitbater <strong>van</strong><br />
het bedrijf, Jan-Willem Siebrand had een vaatje wijn weten te bemachtigen voor 200 gulden. Hij goot dit in flessen<br />
en was ze nog dezelfde dag kwijt. Hij richtte vervolgens een bedrijf dat zich toelegde op de productie <strong>van</strong> gazeuse en<br />
alcoholische dranken. Tot 1965 was dit bedrijf gevestigd aan de Groenestraat in <strong>Kampen</strong>. Daarna verhuisde het naar<br />
de andere kant <strong>van</strong> de IJssel, naar IJsselmuiden. Het is nu één <strong>van</strong> de grootse wijnfabrikanten <strong>van</strong> <strong>Nederland</strong> met 60<br />
werknemers. [8]<br />
Militaire geschiedenis<br />
<strong>Kampen</strong> kende <strong>van</strong> oorsprong stadsmuren om de gehele stad heen. In<br />
de 14e eeuw werd de stadsmuur aan de landzijde verplaatst <strong>van</strong> de<br />
Burgel naar waar nu de Ebbingestraten langs lopen. Ook werd het<br />
verlegd <strong>van</strong> waar heden de Botervatsteeg loopt naar de Hagenkade, om<br />
zo de buitenmuurse wijk "de Hagen" te omsluiten. Aan de IJsselzijde<br />
werd alleen het gedeelte langs de Oudestraat, <strong>van</strong> oudsher de straat die<br />
langs de IJssel liep, verplaatst naar voor de Voorstraat, waar nu nog<br />
steeds een gedeelte <strong>van</strong> de muur zichtbaar is. De Vestingwet <strong>van</strong> 1874<br />
gaf steden toestemming om hun vestingen te slopen, om meer<br />
Plattegrond <strong>Kampen</strong> uit Blaeu's Toonneel der woongebied te creëren, maar <strong>Kampen</strong> zag zich al in de Franse tijd<br />
Steden<br />
genoodzaakt haar verdediging te slopen. Belastingen werden niet of<br />
nauwelijks geheven -dat was eerder ook niet nodig <strong>van</strong>wege de<br />
inkomsten <strong>van</strong> de pachtgronden- en het onderhoud <strong>van</strong> de verdediging kon niet betaald worden. In 1809 werd<br />
zodoende aan Lodewijk Napoleon verzocht de muur (aan de IJsselzijde) te mogen slopen. Deze gaf toestemming,<br />
zolang deze nog wel als waterkering dienst kon doen. Gedeeltes <strong>van</strong> de muur aan de IJsselzijde zijn ook niet<br />
gesloopt, omdat daar inmiddels woon- en pakhuizen tegenaan waren gebouwd. In 1812 mocht ook de muur aan de
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 5<br />
landzijde gesloopt worden. Het slopen begon toen weliswaar, maar werd pas in halverwege de jaren '30 <strong>van</strong> de 19e<br />
eeuw voltooid. Een gedeelte <strong>van</strong> het puin werd gebruikt voor strekdammen in het Keteldiep. Ook veel <strong>van</strong> de grote<br />
poorten en alle kleine poorten zijn gesneuveld. In 1803 werd de Zwanenpoort al gesloopt, in 1837 de Vispoort, die<br />
toegang gaf tot de brug, in 1843 de Venepoort (aan de zuidzijde) en in 1893 de Hagenpoort (officieel om<br />
stadsuitbreiding mogelijk te maken, officieus omdat de goten ver<strong>van</strong>gen moesten worden, maar dit niet mogelijk<br />
was. Daarna bleef <strong>Kampen</strong> evenwel een belangrijke garnizoensstad, dit had te maken met de strategische ligging <strong>van</strong><br />
<strong>Kampen</strong> in die tijd: aan de IJssel, aan de Zuiderzee en bij een brug <strong>van</strong> de IJssel, die <strong>van</strong>af 1600 tot midden 19e<br />
eeuw door een buitenwacht aan de andere kant <strong>van</strong> de IJssel bewaakt werd. Op de plek <strong>van</strong> de huidige Stadsbrug<br />
stond immers al sinds 1448 een permanente brug. [9] <strong>Kampen</strong> telde tot de jaren '70 <strong>van</strong> de twintigste eeuw drie<br />
kazernes: een was de <strong>van</strong> Heutszkazerne aan het <strong>van</strong> Heutszplein aan de Oudestraat. Hierin was tot in het begin <strong>van</strong><br />
de 21e eeuw een Kunstacademie gehuisvest, voordat deze naar Zwolle verhuisde onder de naam ArtEZ. Een andere<br />
was de Koornmarkt Kazerne, thans is daar de Theologische Universiteit <strong>Kampen</strong> gevestigd. Verder was er op de<br />
Vloeddijk een kazerne waar ook een officierenopleiding gevolgd kon worden, dit gebouw wordt tegenwoordig<br />
gebruikt door Quintus, centrum voor kunsteducatie. Aangezien ook militairen oud worden, was er ook een tehuis<br />
voor militairen aan de Nieuwe Markt (dit was in de middeleeuwen een tuin <strong>van</strong> de monniken <strong>van</strong> de nabijgelegen<br />
Broederkerk). [10]<br />
Kernen<br />
Binnen de gemeente <strong>Kampen</strong> liggen de volgende plaatsen:<br />
Inwoners per woonkern,<br />
1 juli 2009<br />
Plaatsnaam<br />
Inwoners<br />
<strong>Kampen</strong> 32.840<br />
IJsselmuiden 10.310<br />
Grafhorst 900<br />
Wilsum 780<br />
Kamperveen * 780<br />
's-Heerenbroek 590<br />
Zalk 540<br />
Bron: CBS<br />
* alleen verspreide huizen
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 6<br />
Cultuur<br />
Historische bouwwerken en andere bezienswaardigheden<br />
<strong>Kampen</strong> heeft een flink aantal oude tot zeer oude<br />
gebouwen, waaronder resten <strong>van</strong> de oude stadsmuur,<br />
(Koornmarktspoort, Cellebroederpoort, Broederpoort),<br />
en de Boven- of St-Nicolaaskerk. De structuur <strong>van</strong> de<br />
ommuurde stadvesting is in het stratenplan nog goed<br />
zichtbaar.<br />
• De Koornmarktspoort aan de IJsselkant dateert<br />
waarschijnlijk uit de veertiende eeuw en werd in de<br />
vijftiende eeuw voorzien <strong>van</strong> twee gedrongen torens<br />
op de buitenhoeken.<br />
• De Broederpoort is een rechthoekig poortgebouw<br />
met vier slanke hoektorens, oorspronkelijk uit 1465,<br />
in 1615 verbouwd in renaissancestijl.<br />
• De Cellebroederspoort is eveneens een rechthoekig<br />
poortgebouw, geflankeerd door twee zware ronde<br />
torens, oorspronkelijk uit 1565, in 1617 verbouwd,<br />
eveneens in renaissancestijl.<br />
• Het voormalig stadhuis <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> dateert uit het<br />
einde <strong>van</strong> de 14de eeuw; in de schepenenzaal een<br />
rijke zandstenen schouw in renaissancestijl<br />
(1543-1545) en houtsnijwerk.<br />
Koornmarktspoort bij nacht<br />
• Het Gotisch Huis uit 1500, nu Stedelijk Museum.<br />
Hier bevindt zich een rosmolen<br />
• De Nieuwe Toren met carillon dateert uit de jaren<br />
1648-1664 en werd ontworpen door Philips<br />
Vingboons.<br />
• De Boven- of Sint Nicolaaskerk is een grote<br />
gotische kruisbasiliek uit de 14e en 15e eeuw. Tot<br />
het interieur <strong>van</strong> de kerk behoort een<br />
vroeg-renaissance koorhek (1552), een natuurstenen<br />
kansel (circa 1500) en een monumentaal orgel uit de<br />
jaren 1670-1676.<br />
• De Broederkerk is een 14e-eeuwse hallenkerk die<br />
oorspronkelijk behoorde tot een franciscaner klooster.<br />
De Bovenkerk<br />
• De Onze Lieve Vrouwe- of Buitenkerk, een zogenaamde hallenkerk, ontstaan door verbouwingen <strong>van</strong> een<br />
14e-eeuwse kruiskerk.<br />
• De Burgwalkerk is een 19e-eeuws classicistische kerk, met een indertijd bijzonder grote overkapping. De kerk is<br />
gelegen aan de stadsgracht de Burgel.<br />
• d' Olde Zwarver is een (verplaatste) achtkantige stellingmolen uit 1842.<br />
• Het Olde Vleyshuis tot 1593
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 7<br />
• Het Linnenweverspoortje is een poortje uit 1665.<br />
• De Oude Buitenhaven met het Schokkermonument. Een monument voor de Schokkers die zich in 1859 na de<br />
ontruiming <strong>van</strong> Schokland vooral in Brunnepe vestigden.<br />
• Enkele stadstuinen<br />
Bij opgravingen kwamen resten <strong>van</strong> andere kerken (12de en 13e eeuw) aan het licht, die op het veen en de klei waren<br />
gebouwd. <strong>Kampen</strong> bezit verschillende oude Gast- en Proveniershuizen. In de stad bevinden zich ook enkele<br />
boerderijen, de zogenaamde stadsboerderijen. Een <strong>van</strong> deze stadsboerderijen is ook te bezichtigen als museum.<br />
Vanaf de overkant <strong>van</strong> de rivier de IJssel levert <strong>Kampen</strong> een der fraaiste stadsgezichten <strong>van</strong> <strong>Nederland</strong>.<br />
In tabaksfabriek 'de Olifant' worden sigaren nog met 19e-eeuwse machines<br />
vervaardigd en er worden rondleidingen gegeven.<br />
Verspreid in de binnenstad <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> bevinden zich tientallen muurreclames.<br />
Deze verwijzen naar oude (niet meer bestaande) winkeltjes in <strong>Kampen</strong>. Deze<br />
kleurige muurschilderingen, waarin onder meer Jugendstil-invloeden zijn te vinden,<br />
werden gemaakt door plaatselijke schilders. De schilderingen worden 'fresco's <strong>van</strong><br />
de middenstand' genoemd. Er is een actief gemeentelijk beleid om, waar deze<br />
schilderingen onder oude verf- en pleisterlagen worden aangetroffen, te trachten<br />
deze in de oude staat te herstellen.<br />
Verder ligt aan de rand <strong>van</strong> de binnenstad de koggewerf. Op deze koggewerf is een<br />
kogge gebouwd naar een voorbeeld uit de 14e eeuw. Verder bevinden zich op deze<br />
werf een nagebouwd vissershuisje uit de 15e eeuw. En wordt op dit moment een<br />
botter nagebouwd. De naam <strong>van</strong> de botter is de "De Dolfyn".<br />
Reclameplaat <strong>van</strong> sigarenfabriek<br />
W.G. Boele senior -<br />
Hofleverancier<br />
Zie verder de Lijst <strong>van</strong> rijksmonumenten in <strong>Kampen</strong>. Ook kent <strong>Kampen</strong> sinds 1975 een beschermd stadsgezicht.<br />
Evenementen<br />
<strong>Kampen</strong> telt een aantal bekende en minder bekende evenementen.<br />
Een jaarlijks terugkerend evenement gedurende de zomermaanden zijn de Kamper ui(t)dagen. De naam is afgeleid<br />
<strong>van</strong> Kamper ui, een reeks folkloristische volksverhalen waarin de inwoners <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> als dom worden<br />
afgeschilderd. Een ander zomers evenement is het Full Color Festival, dat jaarlijks wordt georganiseerd door o.a. 't<br />
Ukien en Quintus. Het festival wordt gehouden in juni en heeft als locatie De Wijde Blik, een deel <strong>van</strong> het<br />
Stadsplantoen. Op de 3e zaterdag <strong>van</strong> augustus, organiseert <strong>Kampen</strong> een stripevenement met meer dan 100 kramen,<br />
het Kamper Stripspektakel genaamd.<br />
Eens in de twee jaar vindt Sail <strong>Kampen</strong> plaats. Dit is een spektakel met oude schepen.<br />
Weg <strong>van</strong> Kunst is een evenement dat in het Museumweekend wordt gehouden. Het is een kunstwandeling door de<br />
binnenstad langs huizen <strong>van</strong> verschillende particulieren, waar men 2 dagen kunstwerken exposeert <strong>van</strong> een bepaalde<br />
kunstenaar. Hiermee krijgt men een kijkje achter deuren die normaal voor het publiek gesloten blijven. De<br />
desbetreffende kunstenaar is er bij aanwezig. Ook doen verschillende openbare tuinen en gebouwen mee, zoals het<br />
Stedelijk Museum <strong>Kampen</strong>.<br />
Eén weekend voor de kerstdagen wordt Kerst in Oud <strong>Kampen</strong> georganiseerd. Er is straattheater, waarbij stukken <strong>van</strong><br />
bekende musicals worden gespeeld, daarnaast lopen er personages uit de midden negentiende eeuw rond. Ook zijn er<br />
(bijpassende) kraampjes op particulier initiatief verspreid over de binnenstad. De lokale theatergroep Ventura neemt<br />
het leeuwendeel <strong>van</strong> het straattheater voor haar rekening.
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 8<br />
Waterkering<br />
Na de wateroverlast <strong>van</strong> 1995 is besloten om ook <strong>Kampen</strong> de benodigde waterkering te geven, dit kwam mede<br />
doordat er in 1995 een nooddijk moest worden aangelegd om bij een eventuele dijkdoorbraak het oude centrum te<br />
beschermen. Er is gelijk een begin gemaakt om de dijken rond <strong>Kampen</strong> te verhogen. <strong>Alle</strong>en voor de oude binnenstad<br />
kon dit natuurlijk niet. Hier is een ingenieus plan voor bedacht. Gedeeltes <strong>van</strong> de oude stadsmuur doen dienst als<br />
waterkering, op plekken waar deze muur niet meer staat, of waar straten zijn, zijn diverse manieren bedacht op hier<br />
het water tegen te houden, onder meer door schotbalken en klepkeringen wordt hier het water tegen gehouden. Om<br />
dit systeem helemaal te laten werken, is er een hoogwaterbrigade opgericht. Deze bestaat uit zo'n 150 mensen die bij<br />
een eventuele wateroverlast uitrukken om alle systemen te bedienen en de stad hermetisch af te sluiten.<br />
Verkeer en vervoer<br />
<strong>Kampen</strong> ligt aan de N50. Het deel tussen<br />
<strong>Kampen</strong> en Knooppunt Hattemerbroek (A50) is<br />
uitgevoerd als een driestrooksweg. Het deel<br />
tussen <strong>Kampen</strong> en Emmeloord (N50) is deels<br />
ongelijkvloers, deels gelijkvloers uitgevoerd.<br />
Voor deze weg is ten westen <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> een<br />
nieuwe brug gebouwd; Eilandbrug genaamd. In<br />
het centrum en ten oosten <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> liggen<br />
nog twee bruggen: de Stadsbrug en de<br />
Molenbrug. Daarnaast is <strong>Kampen</strong> voor vervoer<br />
naar Zwolle niet alleen <strong>van</strong> de N50, die toegang<br />
geeft tot het zuidelijk deel <strong>van</strong> Zwolle<br />
afhankelijk, maar ook in mindere mate <strong>van</strong> de<br />
N764, die in <strong>Kampen</strong> bekend staat als de<br />
Stadsbrug hefgedeelte<br />
Zwolseweg en naar het centrum <strong>van</strong> Zwolle leidt<br />
en zodoende naar het noordelijk deel <strong>van</strong> Zwolle. Ook de wegen naar Genemuiden de N760, Wezep de N763 en<br />
Dronten de N307 zijn belangrijk. In mindere mate is ook de N765 naar Emmeloord via Kampereiland belangrijk , dit<br />
geldt voor verkeer <strong>van</strong>uit het centrum <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> , IJsselmuiden en Grafhorst naar de N50 alsmede voor het<br />
verkeer <strong>van</strong>uit Kamperzeedijk en Genemuiden naar Emmeloord en de N50.<br />
<strong>Kampen</strong> is per trein bereikbaar <strong>van</strong>af Zwolle, wat toentertijd het laatste gedeelte was <strong>van</strong> de Spoorlijn<br />
Utrecht-<strong>Kampen</strong>. Station <strong>Kampen</strong> ligt op de IJsselmuider oever en ligt dus ten noorden <strong>van</strong> (en zoals gebruikelijk<br />
buiten) de historische stad <strong>Kampen</strong>. De spoorlijn wordt vertramd, waardoor er mogelijk ook nog een halte<br />
<strong>Kampen</strong>-Oost aan deze lijn komt. Eind 2012 zal er een nieuw station in de nieuwe dienstregeling komen, <strong>Kampen</strong><br />
Zuid, gelegen aan de Hanzelijn. Enkele buslijnen zijn: lijn 74 (<strong>Kampen</strong> - Genemuiden - Hasselt - Zwolle(busstation<br />
Eekwal)); lijn 140 (Zwolle campus - Dronten Melisse (stopt niet bij NS-station); lijn 141 (Zwolle - Emmeloord -<br />
Urk), lijn 143 (<strong>Kampen</strong> - Dronten - Lelystad); de Hanzeliner 330 Zwolle - Lelystad komt niet langs het station, maar<br />
stopt wel bij de Carpoolplaats N50. Verder bedienen de stadslijnen 11 en 12 de inwoners <strong>van</strong> de stad <strong>Kampen</strong>.<br />
Voor de toekomst liggen er nog enkele plannen op de stapel. Zo moet de N50 worden opgewaardeerd naar A50 en<br />
zal de Hanzelijn worden aangelegd, met bijbehorende nieuwe station ten zuiden <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong>. De Zuiderzeehaven,<br />
een nieuwe, 50 hectare grote haven is inmiddels opgeleverd.
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 9<br />
Onderwijs<br />
In 1854 vestigden de afgescheidenen hun predikantenopleiding in <strong>Kampen</strong>, mede <strong>van</strong>wege het gunstige<br />
belastingklimaat. Na de Vrijmaking in 1944 waren er twee theologische universiteiten: de gereformeerde<br />
Theologische Universiteit <strong>Kampen</strong> (Oudestraat) (ThUK) en de vrijgemaakte Theologische Universiteit <strong>Kampen</strong><br />
(Broederweg). De eerste is gevestigd aan de Oudestraat en de Koornmarkt, en was eigendom <strong>van</strong> de Gereformeerde<br />
Kerken in <strong>Nederland</strong>. De tweede is gevestigd aan de Broederweg en is eigendom <strong>van</strong> de Gereformeerde Kerken<br />
vrijgemaakt.<br />
Thans behoort de ThUK tot de Protestantse Kerk in <strong>Nederland</strong> (PKN) en is zij sinds 1 januari 2007 opgenomen in de<br />
ene Protestantse Theologische Universiteit en luidt haar nieuwe naam: Protestantse Theologische Universiteit<br />
vestiging <strong>Kampen</strong> (PThUK). De andere vestigingen <strong>van</strong> de PKN-universiteiten zijn in Utrecht en Leiden.<br />
In het gebouw aan de Koornmarkt was vroeger een officiersopleiding <strong>van</strong> het Koninklijk <strong>Nederland</strong>se Indisch Leger<br />
gevestigd.<br />
In <strong>Kampen</strong> was ook een kunstenaarsopleiding gevestigd, deze is verhuisd naar Zwolle en verder gegaan als ArtEZ,<br />
ook was er een Sociologische en een Journalistieke opleiding in <strong>Kampen</strong> gevestigd.<br />
Politiek<br />
<strong>Kampen</strong> ligt in de <strong>Nederland</strong>se Bijbelgordel. Politiek uit zich dit in een christelijk stemgedrag, met onder andere een<br />
relatief hoog percentage mensen dat stemt op christelijke partijen als de ChristenUnie en de SGP en de christelijke<br />
mainstreampartij <strong>van</strong> het CDA. Deze beweringen vallen te staven met onderstaande tabel <strong>van</strong> de<br />
gemeenteraadsverkiezingen.<br />
College <strong>van</strong> Burgemeester en Wethouders<br />
Het College <strong>van</strong> Burgemeester en Wethouders bestond voor de periode 2006-2007 uit ChristenUnie, PvdA, SGP en<br />
GBK (Gemeente Belang <strong>Kampen</strong>). Op 8 november 2007 zegde de gemeenteraad in meerderheid (15 tegen 11) het<br />
vertrouwen op in de GBK-wethouder. De overige partijen gingen gedrieën verder [11] .<br />
Eind november 2008 besloot wethouder Mark Markusse (SGP) uit de politiek te stappen <strong>van</strong>wege de bedreigde<br />
zondagsrust. Daarna besloot de hele fractie om uit het college <strong>van</strong> B & W te gaan, wegens de grote verschillen <strong>van</strong><br />
mening over de zondagsrust. De PvdA bepleitte opening <strong>van</strong> winkels bij grote evenementen op zondag, terwijl de<br />
SGP daar principieel tegen was. Sinds medio december 2008 is er weer een college <strong>van</strong> B&W, dat -gelijk de<br />
nationale regering- bestaat uit een nieuwe coalitie <strong>van</strong> CDA, PvdA en de CU. Eind december 2008 besloot<br />
wethouder Harrie de Goede (PVDA) ook uit het college te stappen, hij was het niet eens met de nieuw te vormen<br />
coalitie.<br />
Sinds 1 oktober 2009 is Bort Koelewijn <strong>van</strong> de ChristenUnie burgemeester <strong>van</strong> de Gemeente <strong>Kampen</strong>.<br />
Gemeenteraad<br />
Uitslagen <strong>van</strong> de gemeenteraadsverkiezingen <strong>van</strong> 2002 en 2006:
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 10<br />
Gemeenteraadsverkiezingen<br />
Partij % 2002 % 2006 Z. 2002 Z. 2006<br />
ChristenUnie 19,3 20,9 6 6<br />
CDA 24,8 18,1 7 6<br />
PvdA 17,2 18,0 5 5<br />
SGP 13,8 11,8 4 3<br />
GBK 10,1 16,4 3 5<br />
GroenLinks 4,8 6,3 1 2<br />
KIJK op <strong>Kampen</strong> - 4,5 0 1<br />
VVD 10,0 4,0 3 1<br />
Opkomst 61,2 67,2 29 29<br />
Stedenbanden<br />
<strong>Kampen</strong> heeft de volgende partnersteden:<br />
• Eilat, Israël<br />
• Pápa, Hongarije<br />
• Soest, Duitsland<br />
• Meinerzhagen, Duitsland<br />
Bekende inwoners<br />
Ereburger<br />
• Willem Johan Kolff (1911 - 2009), arts; uitvinder <strong>van</strong> de kunstnier (1945, Stadsziekenhuis <strong>Kampen</strong>)<br />
Geboren<br />
• Jan Willem de Winter (1761-1812), opperbevelhebber <strong>van</strong> de <strong>Nederland</strong>se strijdkrachten ten tijde <strong>van</strong> de Franse<br />
revolutionaire en napoleontische oorlogen<br />
• Johannes <strong>van</strong> Vloten (1818-1853), theoloog, filosoof, kunstcriticus en letterkundige<br />
• Jan Voerman (1857-1941), kunstschilder<br />
• Alexander Cornelis Noordhoek Hegt (1870-1933), bestuurder in Suriname<br />
• Klaas Schilder (1890-1952), theoloog en verzetsstrijder<br />
• Walter Brandligt (1901-1943), schrijver <strong>van</strong> streekromans<br />
• Gerrit Jan Held (1906-1955), cultureel antropoloog<br />
• Nol Wolters (1912-1994), hoofdcommissaris Rotterdam<br />
• Ab Hofstee (1919-1985), acteur en zanger<br />
• Willem G. <strong>van</strong> Maanen (1920), journalist en schrijver<br />
• Sybren Polet (1924), dichter en schrijver<br />
• Henk <strong>van</strong> Ulsen (1927-2009), acteur en toneelspeler<br />
• Gait L. Berk (1927-2006), schrijver en cineast<br />
• Cathy Ubels (1928), politica<br />
• Ton Schipper (1935-2007), politicus (o.a. burgemeester <strong>van</strong> Texel en Oosterhesselen)<br />
• Hilbrand Nawijn (1948), politicus<br />
• Reindert Lenselink (*1956) algemeen secretaris IFSC
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 11<br />
• Aleid Wolfsen (1960), politicus<br />
• Petra <strong>van</strong> Staveren (1966), zwemster<br />
• Jaap Stam (1972), voetballer<br />
• Barbara Karel (1976), presentatrice<br />
• Willy Kanis (1984), wielrenster<br />
• Gerben Last (1985), paralympische sporter<br />
• Henrico Drost (1987), voetballer<br />
• Jeroen Drost (1987), voetballer<br />
Langdurig inwoner<br />
• Hendrick Avercamp (1585-1634), schilder<br />
• Ida Gerhardt (1905-1997), dichteres<br />
• Klaas Jan Mulder (1930-2008), organist, pianist en dirigent<br />
• Willem Tholen (1860-1931), schilder<br />
• Geert <strong>van</strong> Wou (1440-1527), klokkengieter<br />
• Willem Hendrik Zwart (1925-1997), musicus<br />
Herdenkingssteentjes<br />
Op initiatief <strong>van</strong> de Kamper Persclub is ruim 25 jaar geleden gestart met een eerbetoon aan prominente<br />
(oud-)inwoners <strong>van</strong> <strong>Kampen</strong> en <strong>Kampen</strong> op positieve wijze in het nieuws hebben gebracht. Zij worden vereerd met<br />
een "steentje" op het Koeplein waarin hun naam is gegraveerd, alsmede een korte zinsnede waarom ze een steentje<br />
hebben. Hier liggen o.a. steentjes <strong>van</strong> Willem Kolff, Henk <strong>van</strong> Ulsen en Jaap Stam (Var eskupt: ver geschopt, maar<br />
dan in dialect).<br />
Trivia<br />
• In het Kamper Tabaksmuseum is de grootste sigaar <strong>van</strong> Europa (ruim 5 meter) te bezichtigen.<br />
• In het Ikonenmuseum, onderdeel <strong>van</strong> de Alexanderstichting, bevinden zich ca 150 iconen.<br />
• Op 17 november 2007 is de Pakjesboot 12 <strong>van</strong> Sinterklaas en de Zwarte Pieten hier succesvol aangemeerd. Jeroen<br />
Kramer deed hier verslag <strong>van</strong>.<br />
Zie ook<br />
• Lijst <strong>van</strong> plaatsen aan of in de voormalige Zuiderzee<br />
• Lijst <strong>van</strong> rijksmonumenten in <strong>Kampen</strong><br />
• Buurten en wijken in <strong>Kampen</strong><br />
Externe links<br />
• Website <strong>van</strong> de gemeente <strong>Kampen</strong> [1]<br />
• <strong>Alle</strong> monumenten te <strong>Kampen</strong> [12]<br />
• Website voor bezoekers <strong>van</strong> deze historische stad [13]<br />
• <strong>Kampen</strong> in oude ansichten [14]<br />
Groet uit <strong>Kampen</strong> 1902<br />
• Site <strong>van</strong> de Schokkervereniging [15]<br />
• <strong>Kampen</strong> Oude ansichten anno 2009 [16]
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) 12<br />
Bronnen, noten en/of referenties<br />
Plaatsen in de gemeente<br />
<strong>Kampen</strong><br />
Stad: <strong>Kampen</strong> Dorpen: Grafhorst · 's-Heerenbroek · IJsselmuiden · Kamperveen · Wilsum<br />
· Zalk<br />
Buurtschappen: De Zande · Zuideinde · Hogeweg<br />
<strong>Overijssel</strong> · Steden en dorpen in <strong>Overijssel</strong> <strong>Nederland</strong> · Provincies · Gemeenten<br />
Provincie <strong>Overijssel</strong><br />
Almelo · Borne · Dalfsen · Deventer · Dinkelland · Enschede · Haaksbergen · Hardenberg · Hellendoorn · Hengelo · Hof <strong>van</strong><br />
Twente · <strong>Kampen</strong> · Losser · Oldenzaal · Olst-Wijhe · Ommen · Raalte · Rijssen-Holten · Staphorst · Steenwijkerland ·<br />
Tubbergen · Twenterand · Wierden · Zwartewaterland · Zwolle<br />
Steden en dorpen · Voormalige gemeenten · <strong>Nederland</strong> · Provincies · Gemeenten<br />
52°33'N, 5°54'O (http:/ / www. nsesoftware. nl/ wiki/ maps.<br />
aspparams=52_33_0_N_05_54_0_E_type:city_region:NL& pagename=<strong>Kampen</strong>_(<strong>Overijssel</strong>))
Paginabronnen en auteurs 13<br />
Paginabronnen en auteurs<br />
<strong>Kampen</strong> (<strong>Overijssel</strong>) Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phpoldid=19468097 Auteurs: Abnormaal, Afhaalchinees, Ahoerstemeier, Alankomaat, Aleichem, Algont, Andre Engels,<br />
Apampakai, Arend041, ArjanH, Arminiuzz, Asfarer, BertS, Blackbird, Bob.v.R, Chielio0ow, Christoffel K, Cicero, Commonsfreak, Cycn, Daanborn, DavidD, Dimitri, Dinsdagskind, Dolfy,<br />
EdY, Edoderoo, Effeietsanders, Ellywa, Empoor, EricvtE, Erik hoven, Erik1980, ErikWarmelink, Eriksw, Eugene, E<strong>van</strong>herk, Feanfan, Fiorentina, Floris V, Flurps, Fnorp, Folkward Jansma,<br />
Fruggo, G.Lanting, Geograaf, GerardM, GerdavMierlo, Gevalllus, Gidonb, GijsvdL, Glatisant, Goudsbloem, Gouwenaar, Gpvos, HJvdH, Henry58, Hsf-toshiba, Hvg-oud, Ischa1, Janmeut, JePe,<br />
Jeroen, Jeroen linderhof, Johan300, Johan66, Jvhertum, Jw1982, Koektrommel, Koko, Krinkle, Kristof vt, Kwiki, Laban, Langejanneman, LennartBolks, Maarten Hagi, Maarten1963, Machaerus,<br />
Maniago, MartinD, Matthias92, Mexicano, Mezelf13, Mezelf14, Michiel1972, Mtthshksm, Muijz, <strong>Nederland</strong>se Leeuw, Niels, Ninane, Notum-sit, OmikronWeapon, Onderwijsgek, PPP,<br />
Papiervreter, Partnersteden, Patrick, PatrickVanM, Paul B, Pepijntje, Pieter1, Pieter100, Pjetter, Polleket, Pompidom, Poppenkast, Pven, Quistnix, RU<strong>Kampen</strong>, Reformator, Richardboddeus,<br />
Rinse, Robert, RoboRex, Roelzzz, Roepers, Romaine, RonaldB, Rudi, SdeVries, Serassot, Siebrand, Sietske, Simeon, Sjakie08, Skuipers, Sonuwe, Speur, Steinbach, T Houdijk, Template<br />
namespace initialisation script, Tibor, Tony99, Troefkaart, Tubantia, Tukka, Vijverln, VinnieBoy69, Virtlink, Vis met 1 oog, Waldo79, Wenceslas, Wikix, Wutsje, Zanaq, 124 anonieme<br />
bewerkingen<br />
Afbeeldingsbronnen, licenties en bijdragers<br />
Bestand:Flag of the Netherlands.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Flag_of_the_Netherlands.svg Licentie: Public Domain Auteurs: Anarkangel, Bawolff, Dbenbenn,<br />
Fibonacci, Klemen Kocjancic, Madden, Ms2ger, Odder, Pumbaa80, RaakaArska87, Reisio, Rfc1394, SB Johnny, Upquark, Urhixidur, Wisg, Zscout370, 21 anonieme bewerkingen<br />
Bestand:Flag of <strong>Kampen</strong>.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Flag_of_<strong>Kampen</strong>.svg Licentie: Public Domain Auteurs: User:Siebrand<br />
Bestand:Coat of arms of <strong>Kampen</strong>.jpg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Coat_of_arms_of_<strong>Kampen</strong>.jpg Licentie: Public Domain Auteurs: Unknown<br />
Bestand:Map - NL - Municipality code 0166 (2009).svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Map_-_NL_-_Municipality_code_0166_(2009).svg Licentie: Creative<br />
Commons Attribution-Sharealike 3.0 Auteurs: User:Michiel1972<br />
File:Bevolkingspiramide 2008 - CBS gemeentecode 0166.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Bevolkingspiramide_2008_-_CBS_gemeentecode_0166.svg Licentie:<br />
Public Domain Auteurs: Michiel1972<br />
Bestand:Portal icon.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Portal_icon.svg Licentie: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Auteurs: WikiPedia<br />
Bestand:<strong>Kampen</strong> overview.jpg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:<strong>Kampen</strong>_overview.jpg Licentie: GNU Free Documentation License Auteurs: User Roepers on<br />
nl.wikipedia<br />
Bestand:Map - NL - <strong>Kampen</strong> (2009).svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Map_-_NL_-_<strong>Kampen</strong>_(2009).svg Licentie: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0<br />
Auteurs: Michiel1972<br />
Image:Loudspeaker.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Loudspeaker.svg Licentie: Public Domain Auteurs: Bayo, Gmaxwell, Husky, Iamunknown, Nethac DIU,<br />
Omegatron, Rocket000, 5 anonieme bewerkingen<br />
Bestand:Blaeu 1652 - <strong>Kampen</strong>.jpg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Blaeu_1652_-_<strong>Kampen</strong>.jpg Licentie: Public Domain Auteurs: Erik Warmelink, P199, Simplicius<br />
Bestand:<strong>Kampen</strong>kmpoortklein.jpg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:<strong>Kampen</strong>kmpoortklein.jpg Licentie: Public Domain Auteurs: Original uploader was E<strong>van</strong>herk at<br />
nl.wikipedia<br />
Bestand:Kerk <strong>Kampen</strong>.jpg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Kerk_<strong>Kampen</strong>.jpg Licentie: Public Domain Auteurs: Original uploader was Hsf-toshiba at nl.wikipedia<br />
Bestand:<strong>Kampen</strong> Wall Painting Boele 3b49728t.png Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:<strong>Kampen</strong>_Wall_Painting_Boele_3b49728t.png Licentie: Public Domain Auteurs:<br />
SdeVries, 1 anonieme bewerkingen<br />
Bestand:<strong>Kampen</strong> stadsbrug hefgedeelte.jpg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:<strong>Kampen</strong>_stadsbrug_hefgedeelte.jpg Licentie: Public Domain Auteurs: User:Arend041<br />
Afbeelding:Flag of Israel.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Flag_of_Israel.svg Licentie: Public Domain Auteurs: AnonMoos, Bastique, Bobika, Brown spite,<br />
Cerveaugenie, Drork, Etams, Fred J, Himasaram, Homo lupus, Humus sapiens, Klemen Kocjancic, Kookaburra, Madden, Neq00, NielsF, Nightstallion, Oren neu dag, Patstuart, Pumbaa80,<br />
Ramiy, Reisio, SKopp, Technion, Valentinian, Yellow up, 31 anonieme bewerkingen<br />
Afbeelding:Flag of Hungary.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Flag_of_Hungary.svg Licentie: Public Domain Auteurs: User:SKopp<br />
Afbeelding:Flag of Germany.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Flag_of_Germany.svg Licentie: Public Domain Auteurs: User:Pumbaa80<br />
Bestand:ansicht kampen.jpg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Ansicht_kampen.jpg Licentie: Public Domain Auteurs: Original uploader was Erik hoven at nl.wikipedia<br />
Bestand:Flag <strong>Overijssel</strong>.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Flag_<strong>Overijssel</strong>.svg Licentie: onbekend Auteurs: -<br />
Afbeelding:Flag <strong>Overijssel</strong>.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Flag_<strong>Overijssel</strong>.svg Licentie: onbekend Auteurs: -<br />
Image:Internet-web-browser.svg Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.phptitle=Bestand:Internet-web-browser.svg Licentie: onbekend Auteurs: Abu badali, Bdesham, Sasa Stefanovic,<br />
SkyBon<br />
Licentie<br />
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported<br />
http:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/