NHA UITGELICHT mei 2016 / nummer 6

# 6 | Haarlem bestaat niet of een stad vol mythen
heimzinnige beek, die zich tussen
de Brouwersvaart en het Spaarne
onder het hart van de stad doorslingert.
Geruchten ook, dat de
Beek zou aansluiten op andere
onderaardse gangen. Lennaert
Nijgh rept daarover in zijn verhaal
De geheime stad. ‘Als alle verhalen
waar zouden zijn, dan kon je onder
de binnenstad nu een prachtig metrostelsel
aanleggen,’ relativeerde
de voormalige Haarlemse stadsarcheoloog
Maarten Poldermans.
Ook in Dordrecht bestaat het verhaal
dat het in de bodem van de
stad wemelt van de onderaardse
gangen die werden gebruikt als
vluchtwegen in geval van oorlogen.
Zo zouden er vanaf het Hof en
vanaf de Grote Kerk allerlei gangen
lopen. Zoals in bijna elke legende
zit ook in dit verhaal een kern
van waarheid. Die onderaardse
gangen bestaan. Ze waren echter
niet bedoeld als vluchtwegen maar
als riolering. De gangen werden
schoongehouden door nachtwiven,
die, hoe kan het ook anders,
‘s nachts werkten. De riolen waren
zo groot, dat de schoonmakers er
gebukt doorheen konden lopen.
Vandaar dat de legende van onderaardse
vluchtwegen niet eens zo
ver bezijden de waarheid is. Overigens
was het beroep van nachtwijf
typisch Dordts. In andere steden
werden de nachtelijke werkzaamheden
door mannen gedaan.
Coster
Twee andere verhalen uit de
geschiedenis van Haarlem, de
(vermeende) uitvinding van de
boekdrukkunst door Lourens
Jansz. Coster en de verovering van
Damiate, kunnen na zovele eeuwen
ook wel in het rijtje geplaatst
worden van mythen en legenden.
Over Coster en de geschiedenis van
de boekdrukkunst zijn boekenplanken
vol geschreven. Voor een groot
deel aanwezig in de Bibliotheek
Zuid-Kennemerland (voorheen
Stadsbibliotheek Haarlem) en, in
iets bescheidener mate, in die van
het Noord-Hollands Archief. Conservator
oude boekerij Anneke van
den Bergh vertelt er elders in dit
nummer ook al wat over. Daarentegen
heeft diezelfde Coster wel zijn
sporen achter gelaten in de stad.
Op de Grote Markt staat het
grote standbeeld van Coster.
En op diezelfde Grote Markt, op
de plek van café Studio, zou hij
gewoond hebben. In de stad zijn
nog meer gedenktekens te vinden.
Het oudste is een beeld uit 1722,
dat gemaakt werd door Gerrit van
Heerstal en geplaatst is in de tuin
van het Stedelijk Gymnasium. Van
1801 tot 1856 stond dit beeld op
de Grote Markt. Toen kwam het
bronzen beeld van Louis Royer
hiervoor in de plaats. Een ander
bekend gedenkteken is het Costermonument
uit 1823 van Jan David
Zocher in de Haarlemmerhout. Dat
de Costerlegende in Haarlem zo
populair was en is, zegt wel wat
over Haarlem. Haarlem is namelijk
wel een drukkersstad geworden,
met als bekendste exponent de
firma Joh. Enschedé & Zonen. Twee
andere bekende grafische bedrijven,
Damiate Pers en Spaarnestad,
zijn inmiddels verdwenen. Maar
Haarlemser had hun naam niet
kunnen zijn.
Damiate
In Haarlem is heel lang geloof
gehecht aan het verhaal dat de
verovering van de Egyptische
stad Damiate in 1219 door graaf
Willem I mede te danken was aan
een groot aantal Haarlemmers. De
stad lag op een schiereiland in de
Nijl en de toegang via water werd
afgesloten door een ketting. De
Haarlemmers hadden grote zagen
aan hun schepen vastgemaakt en
zo de ketting kapot gevaren. Deze
zgn. ‘Damiate-legende’ was hier
vooral in de zestiende en zeventiende
eeuw heel populair. Deftige
Haarlemmers beweerden af te
stammen van de Damiategangers.
En tot in de zeventiende eeuw was
er op Nieuwjaarsdag een kinderoptocht,
waarbij de kinderen scheepjes
op stokken rond droegen.
Zwaard en kruis
Men geloofde ook, dat de klokken
in de Grote of Sint-Bavokerk
afkomstig waren als buit van diezelfde
kruistocht naar Damiate. Die
klokken, de ‘Damiaatjes’, zijn echter
een geschenk aan de bisschop van
Haarlem in 1561. Coster en de hele
binnenstad van Haarlem kunnen
elke avond, tussen 21.00 en 21.30
uur, genieten van deze klingelende
klokjes. Ook het stadswapen
staat in verband met de Damiatelegende.
De stad Haarlem had al
een wapen van alleen vier sterren.
Het verhaal gaat dat als beloning
er een zwaard van de Duitse keizer
Frederik II en een kruis van de
patriarch van Jeruzalem aan zijn
toegevoegd. Ook hier is niet echt
bewijs voor. Zo probeerde men
later het stadswapen te verklaren.
Zeker is wel, dat het zwaard en
kruis ooit, om welke reden dan ook,
aan het stadswapen zijn toegevoegd.
Prent van de verovering van Damiate,
door: Romeyn de Hooghe, 1688/1689.
Linkerpagina Standbeeld van L.J. Coster
op de Grote Markt in Haarlem, door: Rob
Plasschaert.
Meer lezen:
Haarlem bestaat niet, Lennaert
Nijgh, Haarlem, 1996.
Haarlemse sproken: ware en
onware stad- en straatverhalen,
red.: Jacques de Jong en Willemien
Spook, Haarlem, 2011.
38
39