NHA UITGELICHT oktober 2016 / nummer 7

# 7 | De wereld in kaart
culturele en maatschappelijke leven
in beide Nederlanden. Intellectuelen
- onder wie cartografische
tekenaars - verlaten Vlaanderen
en nemen de wijk, veelal naar het
tolerantere Noorden. Daar bloeit
het wetenschappelijke leven op.
De grootste Amsterdamse kaartenmakers
zijn hierdoor bijzonder
schatplichtig aan hun Vlaamse
voorgangers. In 1602 werd de Verenigde
Oost-Indische Compagnie
(VOC) opgericht, nieuwe zeeroutes
werden verkend en ontdekkingsreizen
leverden behalve veel geld
ook nieuwe geografische kennis
op. Het wereldbeeld werd daardoor
steeds verder ‘opgerekt’ en
verbeterd. In de ontwikkeling en
verspreiding van dat wereldbeeld
speelde de Amsterdamse cartografie
een grote rol.
De Atlas Maior
Een hoogtepunt vormde de Atlas
Maior of Grooten Atlas, vanaf 1662
in verschillende edities en talen
op de markt gebracht door de
Amsterdamse drukker, uitgever en
kaartenmaker Joan Blaeu. Wanneer
we aan historische kaarten
denken, zien we toch vooral het
meesterwerk de Atlas Maior op ons
netvlies. De Atlas Maior bestond
uit ongeveer 580 kaarten en 3000
pagina’s beschrijvingen. Het waren
elf delen in kloek folioformaat,
gebonden in prachtig leer en met
goud bedrukt. Dit werk werd uitgegeven
in drie edities, een Franse,
een Duitse en een Spaanse. Het
is meesterlijk in omvang, echter
niet in accuratesse, in tegenstelling
tot wat vaak wordt beweerd.
Joan Blaeu had vooral de intentie
Titelblad en de kaart van China uit de Atlas
Maior van Joan Blaeu, Amsterdam 1662.
om zo veel mogelijk kaartmateriaal
bij elkaar te brengen, niet om
zo nauwkeurig mogelijk te zijn.
Janssonius probeerde Blaeu naar
de kroon te steken met een eigen
‘grote atlas’, maar die was minder
homogeen en omvangrijk dan
de Atlas Maior. Blaeu troefde zijn
vakbroeders af door als eerste een
compleet atlasdeel van China op te
nemen.
Haarscherp
De uitvoering is subliem: de gravures
zijn haarscherp, de platen
minutieus met de hand ingekleurd.
Voor elke belangrijke handelsstad
werd een stip aangebracht
in goudverf. De omvang en de
luxueuze uitvoering van deze editie
joegen de prijs evenwel hoog op.
Het was de grootste atlas ooit
gedrukt, en vanwege zijn spectaculaire
uitgave een gewild statussymbool.
Voor een complete atlas
moest ruim 450 gulden neergeteld
worden. Voor de Atlas Maior werd
een speciale kast ontworpen,
waarin de boeken zo goed mogelijk
bewaard konden worden. De
‘Blaeu’ in de Haarlemse bibliotheek
is compleet aanwezig, maar zonder
bijbehorend cabinetje helaas.
De kennis over
de lucratieve
handelsroutes
moest binnenskamers
blijven
De banen van de planeten en het titelblad
uit Andreas Cellarius’ Harmonia Macrocosmica,
Amsterdam 1660.
Bedrijfsgeheim
Momenteel gaan we er vanuit,
dat deze atlas nooit bedoeld is
geweest om mee te nemen op de
vaart, maar als het eerste salontafelboek
fungeerde voor de
rijke reders in dienst van de VOC.
Een pronkboek dus. De gewone
kapitein zal enkelvoudige, niet-ingekleurde
kaarten tot zijn beschikking
hebben gehad, die overigens
eveneens door de firma Blaeu werden
geproduceerd. Alle cartografen
die materiaal produceerden voor
de VOC hadden geheimhoudingsplicht;
de Compagnie realiseerde
zich terdege dat de kennis over de
lucratieve handelsroutes binnenskamers
moest blijven. De kaarten
waren bedrijfsgeheim.
Witte vlekken
Na de teloorgang van de VOC in de
achttiende eeuw was het gedaan
met de grote kaartenmakerij. De
wereld was in feite ontdekt, al
bleven er tot ver in de twintigste
eeuw witte vlekken op de kaart.
Wie de collectie van de bibliotheek
in ogenschouw neemt, kan niet anders
dan bewondering opbrengen
voor de vroege landmeters, die de
hele aarde in kaart brachten - met
in feite niets anders dan theoretische
kennis.
38 39