Erasmus Centrum voor Zorgbestuur - Podium juni 2020

Hoe pakken we de draad weer op?
Zorgbestuurders in coronatijd
Achter de schermen: alles online
Podium
juni 2020

Het kan verkeren
Het is onze gewoonte om bij de start van een onderwijsprogramma
te beginnen met a setting of the scene: een
schets van het landschap van de zorg en een plaatsbepaling.
Het geeft inzicht in de maatschappelijke opgave waar de
zorg voor staat, trends en ontwikkelrichtingen.
De afgelopen jaren vatte ik
de ontwikkelrichting vaak
samen onder de noemer
‘vermaatschappelijking van de
zorg’. Hiermee doelde ik bijvoorbeeld
op een verschuiving van aandacht van
meetbare naar merkbare kwaliteit, van
ziekte & zorg naar gezondheid & gedrag;
van evidence based medicine naar
personal based evidence. Veel meer
dan voorheen vragen we ons af wat
voor en volgens deze persoon de beste
zorg is in de gegeven situatie, gezien
de eigen levensopvatting – zo hield ik
deelnemers voor.
En toen kwam corona
Een nieuw en onbekend virus, dat met
name de meest kwetsbare mensen
in onze samenleving hard leek te
raken. Waarbij niet meteen duidelijk
was hoe die te bestrijden. Passend
bij een situatie van crisis worden de
beslissingen dan centraal genomen.
Er is weinig tijd, niet iedereen kan
meepraten. Ook in de zorg werden in
korte tijd beslissingen voor mensen
genomen. Geen bezoek, geen
dagbesteding, geen behandeling,
tenzij… Immers, in tijden van corona
kan jouw plezier (wat jou kwaliteit
van leven geeft) mogelijk anderen in
gevaar brengen. En dus ging het zoals
het ging: mantelzorgers die zo goed en
zo kwaad als het gaat de weggevallen
dagbesteding opvangen, kleinkinderen
die via beeldbellen proberen contact
te houden met opa en oma, wel
coronazorg maar geen hernia-operatie.
De vermaatschappelijking was even
ver weg. Participeren was er voor veel
mensen even niet bij. Voor persoonlijke
preferenties was weinig ruimte.
Vermaatschappelijking was even ver weg.
Hoe pakken we de draad weer op?
En toen vlakte de curve af
In plaats van een acute crisis belanden
we langzaamaan in een sluimerende
crisis. Een nieuwe fase waarbij de
vraag is: hoe pakken we de draad weer
op? Er is nogal wat gebeurd. Waar
‘we’ klaar stonden voor mensen met
corona, hebben we anderen laten
stikken. Waar sommigen helden waren,
waren anderen even niet nodig. Waar
sommigen niet kunnen wachten om
de draad van hun drukke leven weer
op te pakken is voor anderen ‘alles’
veranderd. Zij hebben geldzorgen,
werden zelf ziek en zijn herstellende of
verloren misschien iemand. Hoe gaan
we verder vanaf hier? Welke lessen te
trekken?
Naast lessen over materiële zaken
als de beschikbaarheid van IC’s en de
herwaardering van voorraad, hoop ik
dat we ook de les trekken dat focus
op (over)leven alleen te mager is. Een
zinvol leven is what keeps the clock
ticking. Voor veel mensen geeft werk
zin. Je doet ertoe. Voor veel bewoners
van verpleeghuizen geeft bezoek van
familie het leven zin, voor anderen is dat
de dagbesteding op de kinderboerderij.
Niet voor niets nuanceerde Maslow
aan het einde van zijn carrière zijn
beroemde behoeftepiramide – waarbij
veiligheid vóór sociale behoeften
komt, vóór erkenning en waardering en
vóór de behoefte aan zelfontplooiing
en zingeving. In plaats van een
volgordelijkheid concludeerde hij
dat zingeving er altijd toe doet, voor
iedereen.
Ik hoop dat ik volgend jaar, bij de start
van onze onderwijsprogramma’s,
nog steeds spreek van vermaatschappelijking:
zorg die persoonlijk
is, dichtbij mensen thuis, en rekening
houdt met wat mensen zin geeft. Het
belang daarvan is mij eens te meer
duidelijk geworden in deze crisis.
Mogelijk heeft de crisis u heel andere
lessen geleerd. Wij kijken er naar uit uw
lessen te horen en met elkaar wijzer te
worden van onze ervaringen.
Wilma van der Scheer is directeur van
Erasmus Centrum voor Zorgbestuur

In een crisis zijn de ogen gericht op leiders, in een gezondheidscrisis als deze coronatijd
in het bijzonder op bestuurders in de zorg. Wat is ‘goed bestuur’ in een tijd met veel
onzekerheden, en een sterke centrale aansturing? Midden in de crisis vroegen we zorgbestuurders
te reflecteren op hun acties en afwegingen. ‘Je vraagt veel van je mensen, maar
je bent zelf niet ter plekke. Dat vond ik erg lastig.’
Besturen in coronatijd:
beleef het mee
Over de reeks
Een crisis met gezondheid als middelpunt: al direct was duidelijk dat de corona
pandemie belangrijke inzichten oplevert over besturen en leiderschap in de zorg.
Relinde de Koeijer, Helene Wüst en Mies Mikx startten met filmmaker Pepijn Leupen een
interviewreeks van achttien bestuurders die met openhartige getuigenissen inzicht geven
in de crisis van binnenuit. Tien hoogleraren reflecteren op wat ze zien in de films en in de
maat schappij, en geven duiding aan de vraagstukken. Deze zomer gaan we verder met
reflecteren op de crisis en de rol van zorgbestuurders. De interviews vormen de basis
voor een onderzoek naar besluitvorming en moreel leiderschap.
Bekijk alle films uit deze reeks op
www.erasmuscentrumzorgbestuur.nl/reflectie-actie
Ernstig kijkt Eddy van Doorn,
bestuur der van Reinier van
Arkel, naar de telefoon naast
de camera. Op het scherm is
Helene Wüst te zien. Zij interviewt
hem, op afstand. ‘We weten dat we per
definitie te weinig informatie hebben,’
zegt Van Doorn, ‘dus we hoeven ons
ook niet per definitie schuldig te
voelen dat we een verkeerd besluit
nemen.’ Besturen in deze onzekere tijd
betekent dat je niet altijd weet wat het
goede is om te doen. De worsteling
met waarden, met druk van buitenaf
en emoties binnen en buiten de
organisatie is te zien in alle interviews
met bestuurders in coronatijd die we
de afgelopen maanden publiceerden,
zag ook Ronnie van Diemen, directeurgeneraal
Curatieve Zorg bij het
ministerie van VWS: ‘Het is mooi om te
zien hoe bestuurders tot persoonlijke
afwegingen komen, juist ook door
te blijven luisteren naar emoties en
ratio van alle betrokkenen. Iedere dag
opnieuw leren en het aandurven om
hun twijfels op tafel te leggen.’ Ageeth
Ouwenhand, bestuurder van Beweging
3.0 vindt de filmpjes ‘een feest der
herkenning’: ‘Het ademt een sfeer van
imperfect mogen zijn, en dat geeft rust.
Want je bent als leider niet perfect en
dat weet je zelf heel goed.’
Nabijheid en veiligheid
‘Wat gebeurt er als de beste zorg
die je wilt leveren conflicteert met
de beste zorg voor je medewerkers?’
vraagt Frido Kraanen, bestuurder van
Omring, zich hardop af. De maatregelen
die in de acute fase centraal werden
opgelegd, stelden de zorgbestuurders
voor duivelse dilemma’s. Kraanen
moest balanceren tussen de waarden
nabijheid en veiligheid. Kees Erends,
(’s Heeren Loo) vertelt bovendien dat
hij moeite had met de fysieke afstand
tot zijn medewerkers. ‘Normaal zou ik
in een moeilijke situatie naast ze gaan
staan. Dat kan nu niet. Je vraagt veel
van je mensen, maar je bent niet ter
plekke. Dat vond ik erg lastig.’ Bianka
Mennema (Bravis) en Jan den Boon
(Medisch Spectrum Twente) merkten
bovendien dat de onrust onder
medewerkers over het naderende
‘onweer’ de eerste weken invloed had
op hun beleid. Den Boon: ‘Mijn plan was
om zo lang mogelijk het reguliere bedrijf
gaande te houden, maar er moest
worden afgeschaald.’

Jopie Nooren, Bartiméus: ‘Ik vind het moeilijk dat
ik medewerkers niet de zekerheid kan geven die
ze zouden willen, omdat de regelgeving elke dag
verandert.’
Patricia Esveld, ProPersona: ‘De tegendruk die je
als bestuurder krijgt: weet je zeker dat je dit doet?
Maar het dan toch doen, terwijl je weet welk risico
je loopt, ook als bestuurder.’
Jan den Boon, Medisch Spectrum Twente: ‘Zo
nu en dan denk ik ook wel: had ik mijn artsenjas
maar niet aan de wilden gehangen, dan
kon ik als arts iets bijdragen aan deze crisis.
Maar als bestuurder word ik ook wel warm van
deze interessante periode.’
Taal
De reflex in een crisis is die van de
autoritaire verleiding, ziet Rob Dillmann
(Isala). Centrale aansturing is nodig,
maar kan ook te ver doorschieten.
Hij maakt zich zorgen over hoe we
terug moeten gaan naar een normale
organisatiestructuur: ‘Je wilt natuurlijk
niet altijd een organisatie aansturen
als ware zij in een crisis.’ Volgens
Roland Bal, hoogleraar Health Care
Governance bij ESHPM, zullen bestuurders
een ‘nieuwe bestuurlijke taal’
gaan ontwikkelen nu de acute fase
van de crisis voorbij is en ze de strakke
crisisorganisatie weer los moeten laten.
‘Dichter bij emotie en menszijn, minder
bij ratio en instrumenteren. Het is een
emotionele tijd, bestuurders zijn op
andere dingen aangesproken. Ik zie
in de films bestuurders in de rol van
mediator. Ze vertalen de binnenwereld,
de emotionele wereld naar: wat
betekent dit voor mijn organisatie en
handelen?’
Creativiteit
Beslissingen kunnen worden teruggedraaid,
de koers kan worden verlegd
door nieuwe inzichten. Onzekere tijden
vragen om een subtiele manier van
leidinggeven, zonder stevige visies.
René ten Bos, hoogleraar Filosofie,
vertelt over ‘intelligent aanmodderen’.
Te midden van alle onzekerheid
vertrouwen op het moreel kompas
en wendbaar durven zijn. Julianne
Meijers, bestuurder van Siza, wijst op
response-ability; verantwoordelijkheid
nemen door op dit moment het beste
antwoord te geven op een situatie.
Conny Helder (TanteLouise) ziet dat
ook bij haar medewerkers: ‘Je merkt
dat je op de inventiviteit en het
improvisatievermogen in de zorg wéér
opnieuw kunt vertrouwen. Als het
radicaal de andere kant op moet, dan
doen ze dat. Binnen een dag. Dat vond
ik mooi en hartverwarmend.’ Over de
trots op de creativiteit en daadkracht in
hun organisatie en in samenwerkingen,
zijn de bestuurders in de films
eensgezind. En die hopen ze natuurlijk
mee te nemen in het vorm geven aan de
sector na deze crisis.

‘Achter de schermen’
Het Centrum voor Zorgbestuur in coronatijd
De uitdaging
De intelligente lockdown duurt
sinds maart, we werken thuis en
communiceren via het beeldscherm
is van ongemakkelijk al bijna
vertrouwd geworden. Corona zette
de zorg en onze deelnemers plots
voor een enorme opgave terwijl
alles daarbuiten ‘op pauze’ werd
gezet. Geen mogelijkheid tot fysieke
groepsbijeenkomsten zette ook onze
programma’s onder druk. Stellen we
alles uit of moeten we aangepast door?
We wilden recht doen aan de impact
van de coronacrisis en tegelijkertijd
waar mogelijk continuïteit bieden aan
onze deelnemers.
De re-actie
Een leidraad in de reactie in de
eerste weken was dat we er echt voor
onze deelnemers wilden zijn, dat we
duiding wilden geven aan de situatie
en ruimte wilde creëren om die te
doordenken. We hebben intensiever
dan anders overleg gevoerd met onze
deelnemers over het onderwijs. We
hebben een luisterend oor geboden
voor de soms heftige verhalen in
nieuwe online inloopspreekuren. We
hebben duiding willen geven door
online intervisie te organiseren en door
met alle betrokkenen te reflecteren
op (de impact van) de crisis. En
natuurlijk hebben we waar mogelijk
die continuïteit geboden. Zo zijn
programmabijeenkomsten aangepast
of ‘online’ gegaan, wat veel flexibiliteit
van betrokkenen vraagt. Deelnemers
moesten via een scherm kennis
opdoen en via de ‘raise hand’ button
de onderlinge interactie opzoeken.
Docenten hadden nauwelijks tijd om
zich nieuwe tools eigen te maken
en moesten bijdragen vertalen naar
Zoom-bijeenkomsten. In dit alles ben je
als programmamanager druk met het
‘Achter de schermen’
is hard gewerkt
om ‘op het scherm’
kwaliteit te bieden
online en offline in goede banen leiden
van het onderwijs.
Onze ervaringen
De ervaringen met online werken
zijn dan ook divers en we zijn daarin
niet uitgeleerd. Afstemmen en
kennisoverdracht via programma’s als
Zoom gaat prima en is wellicht zelfs
efficiënter, maar echt samenwerken,
ergens over brainstormen of iets
nieuws creëren is op die manier een
stuk lastiger. Er is ‘achter de schermen’
ontegenzeggelijk hard gewerkt om ‘op
het scherm’ continuïteit en kwaliteit te
bieden. Toch ontbreekt er iets. Hoewel
online misschien meer mogelijk is dan
gedacht, vraagt onze werkwijze in onze
programma’s ook om ont-moeten,
ruimte voor groepsdynamiek, informele
contactmomenten en het plezier dat
daarbij hoort. Dat is zowel voor ons als
voor onze deelnemers van belang.
En weer door?
Na de initiële stress en het wennen
aan het nieuwe, voelt het goed met
een pas op de plaats ook weer vooruit
te kijken. We gaan door met luisteren,
analyseren, duiden, inspireren,
reflecteren en het vertellen van onze
en andere verhalen. We moeten ook
onze lessen leren: de crisis vergroot
de goede én de minder goede kanten
uit, bevestigt wat we moeten bewaren
en wat we kunnen ontwikkelen en
levert nieuwe inzichten op over
relevante thema’s als het zorgstelsel,
leiderschap, samenwerking en
kwaliteit van zorg. Deze inzichten zijn
medebepalend voor ons antwoord op
de fundamentele vraag: hoe kunnen
we blijvend een bijdrage leveren aan
de grote vragen in de zorg en hoe
equiperen we onze deelnemers in
kennis, kunde en visie om daarmee
om te gaan. Dit vraagt flexibiliteit in
wat we overdragen en in hoe we dat
doen. In zowel het online- als het offline
onderwijs, in ons wetenschappelijkeen
toepassingsgerichte onderzoek en
in en met de praktijk. Want daar zal de
impact van corona nog lang te voelen
zijn. Wij kijken er naar uit om samen
met onze deelnemers, docenten en
relaties een vrijplaats voor de zorg te
blijven. Niet alleen nu maar juist straks.
Dr. Maarten Janssen is is
programmamanager, docent en
onderzoeker bij het Erasmus Centrum
voor Zorgbestuur

Leidinggeven(d) in de zorg
Met onderwijsprogramma’s, wetenschappelijk onderzoek en maatwerk levert het
Erasmus Centrum voor Zorgbestuur een actieve bijdrage aan de kwaliteit van (het
bestuur van) de gezondheidszorg.
Academische werkplaats
Actueel en relevant onderzoek
met als rode draad ‘goede zorg
met goed bestuur’ vindt u op:
www.erasmuscentrumzorg
bestuur.nl/
academische-werkplaats/
Top Class
Managementdevelopment
programma voor
toekomstige bestuurders.
Start: 15 januari 2021
Master Class
Managementdevelopmentprogramma
voor
eindverantwoordelijke
bestuurders.
Start: 10 februari 2021
Master of Health Business
Administration
De enige internationaal
geaccrediteerde MBAopleiding
in Nederland
specifiek voor de zorg.
Start: 16 september 2020
Strategisch
Vastgoedbeleid
Vastgoedvragen strategisch
beoordelen en aansturen.
Start: 15 juni 2020
Governance Class
Voor toezicht houders en
voorzitters van raden van
toezicht.
Start: 7 oktober 2020
Financieel Bestuur
in de Zorg
Over actuele en aankom
en de financieeleconomische
vraagstukken.
Start: 7 oktober 2020 VOL
Imagine2
Medisch specialisten
nemen een leidende rol in
de continue verbetering van
de zorg.
Start: begin 2021
Goede Kwaliteit met
Gedeeld Leiderschap
Voor profesisonals
en bestuur ders in de
ouderenzorg
Start: 2021
Nieuw Verpleegkundig
Leiderschap
Voor verpleegkundig leiders
die het voortouw nemen.
in de ontwikkelingen in de
zorg.
Start: 4 februari 2021
Academische Leergang
Zorg Management
Over het strategisch
management en bestuur
van organisaties in de zorg.
Start: 5 maart 2021
Programma’s op maat
Uw organisatie versterken
en de zorg verbeteren?
Ook voor in-company leerprogramma’s
kunt u bij ons
terecht.
Wij vertellen u graag over
de mogelijkheden.
Meer informatie vindt u op www.erasmuscentrumzorgbestuur.nl
Gezien uw verhouding met ons centrum vinden wij het gepast aan u onze nieuwsbrief te versturen, maar wij doen dit liever met uw toestemming.
Indien u in het vervolg geen prijs meer stelt op onze nieuwsbrief of mailingen dan kunt u zich uitschrijven door een bericht te sturen
naar info@erasmuscentrumzorgbestuur.
Colofon
Dit is een uitgave van Erasmus Centrum voor Zorgbestuur
Teksten en eindredactie Erasmus Centrum voor Zorgbestuur, Mies Mikx.
Grafische realisatie en drukwerk Grapefish, Voorschoten.
Foto’s Yvonne Witte, Pepijn Leupen, Iris van den Broek.
Erasmus Centrum voor Zorgbestuur is een onderdeel van Erasmus School of Health Policy & Management van de Erasmus Universiteit Rotterdam. www.erasmuscentrumzorgbestuur.nl