Nog meer over de natuurbleken") - Historisch Centrum Overijssel

Nog meer over de natuurbleken")
De natuurbleken, die vóór de invoering van stoom en chloor als finishingbedrijven
dienst deden, waren wat Overijssel betreft, voornamelijk tot
Twente beperkt. Daarbuiten vond men er in Ijsselmuiden, zoals in een
vorige bijdrage werd vermeld') en ook in Deventer. In 1620 verlangde de
hervormde kerkeraad, dat de magistraat een verbod zou uitvaardigen om
op zon- en biddagen linnen naar de bleek te brengen 2 ).
Voor Gelderland geldt al evenzeer, dat de bleken vooral in het textielgebied,
de bij Twente aansluitende Achterhoek dus, gezocht moesten worden,
al bracht men het linnen van hier ook wel naar het Münsterland om
gebleekt te worden 3 ).
In Vreden, vlak over de grens, lagen bleken buiten de stadspoort.
In 1848 was in Almelo de armoede zo groot, dat van de blekerijen de goederen
weggeroofd werden'), wat overigens geen uitzondering moet zijn
geweest. Op de enig overgebleven dorpsbleek in de Achterhoek, die van
Hengelo (G.) staat immers een wachthuisje met schietgaten!
Dat B 0 r C u I 0 een bleek heeft bezeten, blijkt uit een oud schilderij, thans
in bezit van Huize Ruurlo, waarop deze bleek voorkomt.
Bredevoort was een centrum voor het weven van linnen, dat er ook
gebleekt werd 5 ). Ook wevers uit Aalten, Groenlo en Winterswijk brachten
hun linnen naar de bleek aan de Zilverbeek 6 ).
Ten zuiden van Ei b erg e n lag omstreeks 1830 de grote doktersbleek en
even ten oosten daarvan de Venneslatsbleek aan een smal watertje, de
Venneslatsgötte. De beste bleekterreinen lagen echter aan de Berkel, waar
de grond aan de marke van Eibergen en Holterhoek toebehoorde 7 ). In genoemd
jaar trouwde Gerrit Jan ten Cate, rederszoon uit Neede, met Gerrit
jen Niessink uit Eibergen, waardoor hij eigenaar werd van de Venneslatsbeek.
Een jaar of acht later bracht hij het bedrijf over naar de Hummelsweide,
een met mooi dicht gras begroeide uiterwaard van de Berkel, die
er midden doorheen stroomde. In dezelfde tijd beëindigde Ten Cate zijn
winkelbedrijf en ging hij zich helemaal aan de blekerij wijden. In de tweede
helft van de eeuw deed de chloor hier haar intrede en zo groeide uit
deze grasbleek een modern finishingbedrijf, de Kon. Textiel Veredelings
Industrie v.h. G. J. ten Cate & Zn. N.V. Dat dit al vóór de modernisering
een druk bedrijf was, blijkt uit de aanwezigheid van een speciale "pinnen-
0) Voor het lste deel zie Textielhistorische Bijdragen nr. 6, bladz. 32 e.v.
65

De bleekspaan van het erve Kots (Lichtenvoorde).
snieder", de man, die de houten pinnen maakte, waarmee het bleekgoed
aan de grond werd vastgezet. De man verdiende daar 7 stuivers daags
meeS).
In G roe n I 0 zijn de beide stads bleken pas na 1800 aangelegd, nadat de
wallen voor een gedeelte geslecht waren. Na de Franse tijd is het zann
van deze wallen gedeeltelijk in de brede grachten geworpen, ten dele is
het door boeren weggehaald. Op de overgebleven glooiende oever werden
beide bleken aangelegd: één bij het kruittorenbolwerk en één bij de -"oormalige
kerkemolen. De laatste is pas na de tweede wereldoorlog verdwenen
door uitbreiding van het gasthuis. Voor oude Grollenaren is het beeld van
spoelende vrouwen op de vlondertj es in de toen nog heldere stadsgrlJcht
een vertrouwde jeugdherinnering"). Over gebruik van de bleek door linnenwevers
is niets bekend. Ook in de stadsprotocollen is over deze bleken
of eventuele voorgangsters niets te vinden 10 ).
In H a a rio kwam nog in 1862 een natuurbleek tot stand, opgericht door
de fabrikeurs Stöcker en Ter Weeme. Deze firma werd in 1865 ontbonden,
daarna zette A. N. ter Weeme (1817-1883) met zijn zoons de blekerij voort.
Het goed werd gebleekt op de grasvelden aan de Berkel en boven deze
beek uitgewassen. Hoewel de Ter Weeme's in Neede woonden, bleven zij
in Haarlo bleken, tot de jaren twintig van deze eeuw. Toen werd de blekerij
overgebracht naar de omstreeks 1890 bij het Needse spoorstation gebouwde
fabriek ll ).
66

Bleek met wachthuisje te Hengelo (G.).
Hen ge l 0 (G.) bezit nog zijn dorpsbleek, die keurig onderhouden is, evenals
de ronde, witgepleisterde bleekhut met schietgaten naar alle kanten.
Rondom het grasveld bevindt zich een brede gracht. Een spoelstoep met
treden maakte het de huisvrouwen mogelijk om bij elke waterstand de was
te spoelen. In de hut, die in 1959 met provinciale subsidie gerestaureerd
is, bracht vroeger een wachter met hond en geweer de nacht door. Nu
moeten, net als in Diepenheim, eenden en zwanen voor het vertier zorgen.
Deze "gemene bleek" stamt uit de achttiende eeuw, het water voor de
gracht werd geleverd door de Weppelbeek'2).
Nee d e had ook nog bij mensenheugenis een bleek, aan de Ceciliënkamp.
Het vroegere bleekhuisje staat er nog, zij het onherkenbaar verbouwd. Het
was een wachthuisje, met "wand", d.w.z.: van twijgen gevlochten, met
leem bestreken wanden. Naar dit vlechtwerk (sprikken = twijgen) werd
het 't Sprikkenhuuske genoemd. Later werd het bewoond. Ook de bleek-
67

kolk heeft er nog lang gelegen. Nu is het terrein opgehoogd a) . De fa. Ten
Hoopen had een bleek aan de Schipbeek onder Lochuizen a) .
Win ter s w ij k kan nog op een bleek bogen, de Meijerinksbleek bij de
voormalige watermolen Den Helder en het landgoed PIekenpol, dat in zijn
naam aan het blekers bedrijf herinnert. De hier liggende boerderij Ubbink
wordt al in 1424 genoemd 13 ). Tot in de tweede wereldoorlog is hier voor
de textielfabrieken Meijerink en Co. en Meijerink en Zonen (de scheidslijn
loopt dwars door het bleekhuisje) volgens de natuurmethode gebleekt.
En s c h ede telde tientallen bleken. De Bleekweg (vroeger Dijkmansteeg)
en de Blekerstraat (vroeger Plaayweg) kregen in 1889 hun namen 14 ) naar
de in die buurt gelegen blekerijen. Op de zuidelijke hoek van de Blekerstraat
en de Haaksbergerstraat lag de Buninksbleek, eigendom van de familie
Bunink, die aan de Haaksbergerstraat woonde"). Andere straten
houden de namen van de oude bleken nog vast, maar ook waren er bleken,
waar nu niets meer aan herinnert.
De stadsdoekbleek, ook Noord- of Prinsebieek genoemd, lag tussen Molensteeg
en Korte Stegge, waar nu pension Kleiboer staat. De eerste vermelding
is van 1730. Evenals de stadsgarenbleek werd de grond na de stadsbrand
van 1862 verkocht. In dit geval aan Jan Stroink, wiens naastgelegen
fabriek afgebrand was. In 1863 is deze weer opgebouwd, een jaar later
gevolgd door de bouw van een kantoor op het terrein van de vroegere
bleek. De bleeks loten bleven nog lang dienst doen als waterreservoir voor
de fabriek en deels maakte men er bij de bouw gebruik van om goed geconditioneerde
kelders te hebben'5).
De Blijdensteinsbleek in Lonneker moet vóór 1792 aangelegd zijn'6). Hier
staat nu, aan de Blijdensteinsbleekweg, een der fabrieken van Blijdenstein-Willink.
In 1829 werd er de eerste stoomketel van Twente geplaatst
en in 1833 richtte Thomas Ainsworth er het "Looghues" in' ?). Achter de
gebouwen van dit "Lonneker steumke" liggen nog de bleeksloten tussen
het hoog opgegroeide en verwilderde gras. Deels zijn ze overkapt, maar de
totale vorm van de bleek is nog duidelijk te herkennen. Ook enkele brokken
Bentheimer steen, die de fundering van het houten bleekhuisje gevormd
moeten hebben, zijn bewaard gebleven. Dit bedrijf is gesticht aan
het beekje dat bij "De Welle" ontsprong.
De Breukersbleek, die vóór 1780 aangelegd is, lag bij de Ypkemeule, de
verdwenen watermolen, waaraan de naam Ypkemeulestraat herinnert ' 8 ) .
Van de Ten Cate's bleek is geen eerder jaartal bekend. Wel weten we, dat
Marten Udink ten Cate (1805-1869) in 1834 een garenblekerij oprichtte,
die in zijn sterfjaar uitgebreid werd 1o ).
De Cos tb leek op het Witbreuk moet vóór 1771 aangelegd zijn. Meer is er
niet over te vinden '6 ).
De Cromhoffsbleek is in een straat en een tunnel vernoemd 14 ). De laatste
beheerder was "Bets van de Bleek", die er wasgoed bleekte, zoals oude lieden
zich nog herinneren"). Deze bleek heeft verscheidene eigenaren gekend.
In 1759 hebben Jan Blijdenstein en Warner Ypkemeule tegen de zin
der gewaard en "eigener authoriteit" een stuk markegrond in gebruik ge-
68

nomen, in afwachting van een nadere wettelijke regeling, "onder pretext,
dat het haar nuttig en tot een bleekerye zou kunnen dienen".
Het markebestuur diende een klacht bij de drost in. In een verweerschrift
betogen de aangeklaagden, "hoe dat sy supplianten de Iinnenrederijen en
blekerye van dien in compagnie exerceerende, verscheidene linnens om te
bleyken na elders hebben moeten versenden, tot voorkominge van dien in
de Endscheider Eschmarke hebben aangekoft een seker stuk grondt tot de
blekerye bequaam, doch waaraan nog aan de eene syde een kleine ge re
gronds manqueerde om een volle stuk linnen te leggen, daar dog deese
gere een onnut stuk gronds synde de gemeente is toebehoorende". Het
blijkt, dat slechts een der gewaarden bezwaar had tegen de grondafstand
en de drost beval de markegenoten aan in deze "als een sake ten gemeinen
nutte en dienste strekkende, alle mogelijke faciliteit toe te brengen".
Tenslotte hebben de compagnons het hoekje kunnen kopen tegen de hoge
prijs van honderd gulden het schepeI 20 ).
In het laatst van de achttiende eeuw, tot 1804, heette de bleek Waandersbleek,
naar Waander Ypkemeul. In genoemd jaar verkochten de Blijdensteins
hun aandeel aan diens weduwe Judith Lasonder. Zij hertrouwde
met Jan Koster en nu heette de grond Kosters (of Costers) bleek.
Weduwnaar geworden, huwde Koster met de zuster van zijn overleden
vrouw, Hermina Lasonder. Toen Koster stierf, nam deze in 1816 Thijs
Lammerink, de grondlegger van J. F. Scholten, als administrateur en deelgenoot
aan t6 ). Op deze, nu Lasondersbleek genoemde gronden liet Lammerink
ook zijn linnen garens koken, jaarlijks twaalf tot achttien ketels
graafschapper, bronswijker of osnabrücker garen. Per ketel gebruikte men
20 lb potasch en 40 lb weedasch21). Na Hermina's overlijden werd de familie
Cromhoff eigenaar van de bleek. Als Cromhoffsbleek werd zij in
het begin van deze eeuw aan de fa. Gerhm'd Jannink & Co. verkocht, die
de gronden bij haar fabrieksterrein voegde, totdat in 1925 de heer- E. Jannink
er de manège Cromhoffsbleek stichtte.
"Bets van de Bleek" was Bets Robers. Gerrit Robers was in 1804 blekersbaas
voor Kosters. Tot aan de verkoop aan Jannink bleef de familie Robers
op de Cromhoffsbleek een wasserij en blekerij van huishoud- en linnengoed
uitoefenen 16 ).
Van de Flakenbleek is veel minder te vertellen. Zij lag aan de stads zijde
van de brandkolkt").
De Van Heeksbleek in Driene (aan de huidige Van Heeksbleeklaan op
Drienerlo) ontstond in 1780. Zij is aangelegd door Hendrik Jan van Heek,
afkomstig uit Delden, die twee jaar tevoren gehuwd was met Engelbertha
Lasonder 22 ).
Voorts is er in 1796 sprake van een oud-burgemeester Hoedemakersbleike23).
De Janninksweg is in 1899 genoemd naar de hier vroeger gelegen Janninksbleek
14 ).
Het U sseler markeboek spreekt in 1784 en 1786 van de Lasonderbleek H '),
een andere dus dan die welke later Cromhoffsbleek heette.
Herman van Lochem bezat op het gebied van de Lonneker marke de Van
Lochemsbleek, die al in 1755 aanmerkelijk uitgebreid werd 16 ). Dit was de
latere Roessinghsbleek, die in 1929 door Dr. J. H. van Heek en diens broers
69

G. J. en A. H. van Heek (achter-achter-kleinzoons van Hermans dochter
Catharina van Lochem) onder de naam Van Lochemsbleekpark aan de
gemeente Enschede geschonken werd 24 ). Ook de naam Roessinghsbleekweg
herinnert er nog aan 14 ) .
Jan van Lochem bezat de oudste particuliere bleek in de H eume, waar zijn
ouders al grond in eigendom hadden. Al in 1690 wordt zij als Jan van
Lochemsbleike genoemd. In 1795 woonde Jannes Vrieler op Van Lochemsbleike
25 ) . De Nabersbleek, ook Esch-, Penninks- en Nieuwenhuisbleek geheten,
wordt genoemd in 1723. Er is dan sprake van Jan Lambertsen Naber
zijn bleike buiten de Eschpoort2:!). In strijd hiermee lijkt mij de mededeling
van H . ter Weele (Enschede voorheen en thans), volgens welke de Nabersbleek
tegenover de Deurningerstraat gelegen was. Er stond een blekershuisje
op, zo zegt hij.
De Nabersbleek, ook Esch-, Penninks- en Nieuwenhuisbleek geheten,
wordt genoemd in 1723. Er is dan sprake van Jan Lambertsen Naber zijn
bleike buiten de Eschpoore").
In 1786 is er in de Eschmarke de bleek van Lucas Reef; Laurens Reef
wordt in 1804 genoemd als landbouwer en fabriqueur 23 ).
De Richtersbleek, ook Rigtersbleek gespeld, leeft voort in de naam van
een moderne fabriek, van sportverenigingen en van een straat. Op het
naambordje van de Rigtersbleekstraat leest men: "Naar de "Bleek" van de
rigter Greve gelegen hebbende in het Twekkelerveld". Dat was Willem
Philips Carel Greve (1768-1833), rigter van het landgericht Enschede tussen
1798 en 1811. Ook de naam Richtersweg (tussen Tubantiasingel en de
fabriek) herinnert eraan, evenals de Grevestraat in dezelfde buurt. Bij de
laatste is vermeld, dat de familie Greve op de nabijgelegen Grevenbleek
of Richtersbleek woonplaats had 14 ).
Er is verder sprake van een Schophausbleek 20 ) en in 1796 blijkt Gerrit
Westendorp te wonen op Stroinks- en Penninksbleike 23 ). De laatste overblijfselen
van deze Stroinksbleek, die aan de huidige Stroinksbleekweg lag,
zijn in 1958 verdwenen. Het was een woonhuis aan de Hulsmaatweg, tegenover
het einde van de Stroinksbleekweg. Omstreeks 1900 was het verbouwd,
voor die tijd diende het als blekershuisje. Oude mensen kunnen
zich de bleeksloten nog herinneren en uit overlevering wist men, dat de
heren Stroink hier garen en bombazijn bleekten.
De fabrikeurs Stroink beschikten over een blekerij , die op de kadasterkaart
van 1830 voorkomt op de plaats van het huidige Nieuwlustpark. Elk
der drie eigenaren verhuurde zijn deel aan de vennootschap voor f 80,-,
later f 90,- per jaar. Na die tijd is de nieuwe en grotere Stroinksbleek
aangelegd. Op de oude bleek stichtte Jhr. Charles de Maere in 1832 zijn
weverij en garenververij, die later naar het Schuttersveld verplaatst is.
Ook de nieuwe Stroinksbleek had drie eigenaren, maar in 1859 kreeg Jan
Stroink Wzn. het hele terrein in handen. De familie verkocht het in 1907
aan 1. 1. V. Rozendaal's Import en Export Co. N.V., die er haar bedrijf en
in 1915 de fabriek Tetem bouwde 27 ).
Het Lonneker Markeboek vermeldt in 1736 de Wagelaersbleek bij de
Bolhaar'6). Van de hier nu gevestigde wasserij De Bolhaar bezit het
Twents-Gelders textielmuseum een fraaie bleekspaan.
70

Tenslotte is er onder Enschede sprake van de Wienenbleek. Het was de
bleek van W . Nijhoff (in 1742 en 1758 als damastfabriqueur vermeld), die
in het Register der aangegraven landen 1682-1749 voorkomt ter grootte
van 1/3 ha 2B ). Het Lonneker markeboek meldt de oprichting: "Doordien
Wijnand Nyhof en Hendrik en Jan Hofstede voornemens syn sekere nieuwe
fabriqc van Linnen goederen te maken van garen, alhier binnen Endschede
of in 't Gerigte aan te leggen, waar door veel mede Ingesetenen
nog een stuk brood sullen konnen gewinnen, en daarom die goede zake des
te meerder behoorde te worden gefaciliceert, en bovengemelde tot het
bleken en witmaken van garen suijver waeter nodig hebben, hetgene alhier
op den naasten niet anders hebben kennen vinden als uit sekere Springe
in het Lonneker Veld agter het Pol digt aan de Eschmarkte" hebben
Goedsheeren enz. hun op 9 April 1742 voor 120 gulden vijf schepel lands
aldaar gelegen verkocht met het recht deze "met gravens te omtrekken" en
er een kook- of wachthuis op te zetten. Het bedoelde stuk land stond in
1920 nog als Wieningsbleke bekend 29 ), hoewel er ook sprake is van Hermen
Gerrits op Hofstedenbleike, waarmee dezelfde bleek bedoeld zou
zijn 23 ).
ADRIAAN BUTER.
Bi; de Fa. Van Hogerwou en Zonen te Boxtel in Noord Brabant wordt het
handgewe/:'en damast nog op notuurli;ke wijze gebleekt. Het gebruik üan paalt;es
is een kwestie van plaatsruimte.
71

Bronnen
a) Volgens mondelinge mededeling
1) Slicher van Bath, B. H. Een samenleving onder spanning, 144, 198
2) Verslagen en Mededelingen Ov. Regt en Gesch. 1965, 35
3) Lutke Meier, G. D. Spinnen en weven in de Achterhoek, Spil en Spoel juni
1952

Bleeksloten achter het " Lonneker steumke".
(Cliché Twentsche Crt.)
73