Erasmus Centrum voor Zorgbestuur - Podium december 2020

Rebel-leren
Healthcare Potentials: resultaten
Op naar groene zorg
Leiderschap op de werkvloer
Podium
December 2020

Rebel-leren
“In crisistijd leer je pas echt je organisatie
kennen” zo hoor ik tegen woordig
geregeld. De coronacrisis vergroot
zaken uit en maakt expliciet wat
anders impliciet blijft. Onder druk blijkt
bijvoorbeeld hoe het ervoor staat met
je samenwerkingsrelaties. Het is mooi
als dat positief verrast. Dan is er trots
op de organisatie, bijvoorbeeld op
de bereidheid van professionals die
tijdelijk andere rollen op zich nemen,
op de gerealiseerde samenwerking met
collega-instellingen die tot kortgeleden
misschien vooral als concurrenten
werden gezien. Onder druk van de crisis
lukt het zaken (sneller) voor elkaar te
krijgen die anders moeilijk van de grond
komen, zoals het benutten van de
mogelijkheden voor e-health.
Soms is de ervaring ook minder positief.
Dan lukt het bijvoorbeeld niet om
samen in de regio stappen te zetten,
omdat het verdienmodel niet helder
is, er weinig onderlinge steun en
begrip is, er gedoe ontstaat over wie
verantwoordelijk is waarvoor. Het kan
een ontluisterende ervaring zijn als zelfs
nu, nu het maatschappelijke belang zo
groot is, het niet lukt elkaar te vinden.
Toch is dit ook weer niet zo heel vreemd.
Er zijn verschillende crisissituaties die
misschien minder in het oog springen
- denk aan wachtlijsten in jeugdzorg en
ggz, personele krapte of de noodzaak
tot meer preventieve zorg - die eenieder
in de zorg wel onderkent, maar waarop
het toch moeilijk is in gezamenlijkheid
wezenlijke stappen te zetten.
Rebellen centraal
Personen die ondanks de taaiheid van
systemen toch de gewenste beweging
weten te creëren worden ook wel
‘institutionele ondernemers’ genoemd.
Kenmerkend voor deze personen is
dat zij zich niet laten weerhouden door
schurende regels en gewoonten. Zij
weten de beschikbare speelruimte te
vinden en te benutten voor nieuwe
gelegitimeerde werkwijzen.
Wat opvalt in de onderzoeken is dat de
motivatie voor het rebelse werk ligt in een
scherp eigen gevoel voor wat ‘het goede’
is om te doen.
De afgelopen periode ben ik bij verschillende
studies betrokken geweest waarin
deze vorm van ‘rebellie’ centraal stond.
Rebellen worden daarin omschreven
als positieve en constructieve vernieuwers
die beweging kunnen brengen in
vastgeroeste instituties. Doordat zij
de nieuwe paden niet alleen vinden,
maar ook de paden banen, valt er veel
van rebellen te leren. Wat opvalt in
de onderzoeken is dat de motivatie
voor het rebelse werk ligt in een
scherp eigen gevoel voor wat ‘het
goede’ is om te doen. Wat wel en niet
bijdraagt aan kwaliteit van zorg en
leven – nu en in de toekomst. Denk
aan de gehandicaptenzorg die een
eigen kwaliteitskader heeft ontwikkeld
waarin leren en reflecteren centraal
staan in plaats van registreren en
meten. Of het team in een ziekenhuis
dat niet blindelings registratieplichten
volgt, maar kijkt wat een patiënt op dat
moment aan kan en een controle zo
nodig uitstelt.
Witte raven
Wat ook opvalt is dat de onderzochte
rebellen vaak als uitzonderlijk worden
beschouwd. De ‘witte raven’ die weten
te doorbreken wat anderen niet lukt.
Die over uitzonderlijke visie en energie
beschikken. De taaie vraagstukken
waar de zorg voor staat kunnen enkele
‘witte raven’ echter niet voor ons
oplossen. Daarvoor is meer nodig. Meer
collectieve actie. Meer institutioneel
werk. Het zou mooi zijn als op al die
plekken waar de coronacrisis tot
nieuwe gezamenlijkheid en trots heeft
geleid het lukt om dit vast te houden
en tot broeinesten van (noodzakelijke)
vernieuwing te maken, waar de rebellie
welig tiert opdat we ook voor andere
prangende vraagstukken nieuwe wegen
vinden.
Wilma van der Scheer,
Directeur Erasmus Centrum
voor Zorgbestuur

Healthcare Potentials gaan door
als Healthcare Challengers
‘Als we patiënten echt de juiste zorg op de juiste plek willen
bieden, hebben we elkaar hard nodig,’ concludeert één van
de deelnemers van het programma Healthcare Potentials
bij de afsluiting dit najaar. Dat de rest deze conclusies
deelt blijkt wel: de deelnemers gaan ook na afloop van het
programma in netwerkvorm verder met elkaar.
De zorg wordt steeds complexer
en voor de oplossingen van
ingewikkelde vraagstukken
van vandaag en morgen
is het noodzakelijk om integraal te
denken. Dit betekent over de eigen
organisatie grenzen en/of professionele
handelen heen. Dit vergt nauwe
samenwerking, bestuurlijk leiderschap
en eigenaarschap. Daarom startten
we in 2019 Healthcare Potentials,
een leergang in opdracht van Reos
en Zorg en Zekerheid. Speciaal
voor professionals die de motivatie
hebben om het verschil te maken in
de eerstelijnszorg voor de regio en
de bereidheid hebben om hierin te
investeren.
De deelnemers, waaronder huisartsen,
apothekers, fysiotherapeuten en
managers van zorginstellingen, werkten
gezamenlijk aan uitdagende vraagstukken
in de zorg. Het programma
richtte zich op zorgverleners en
instellingen uit de regio’s Zuid-Holland
Noord, Haarlemmermeer en Amstelland.
Deelnemers werkten in een jaar
tijd aan hun persoonlijk leiderschap
en verdiepten hun bestuurlijke
en bedrijfskundige kennis van de
gezondheidszorg. Ook bouwden
ze samen aan een sterk regionaal
zorgnetwerk.
Lef, visie en verbinding
De uitkomsten van het programma
zijn divers, van veel persoonlijke
ontwikkeling op het gebied van vaardigheden
in verandermanagement en
leiderschap tot concrete verbeterprojecten.
Zo heeft een deelnemer
gewerkt aan betere samen werking
tussen huisarts en specialist ouderengeneeskunde.
Iemand anders
realiseerde een verbeterde ondersteuning
voor een wijksamen werkingsverband.
Daarnaast was er de groep
deelnemers die een concreet project
gezamenlijk hebben opgepakt:
betere huisvesting voor ouderen in de
regio en het beter verbinden van de
eerstelijnszorg met het sociaal domein.
De deelnemers hebben laten zien
het lef te hebben om het oude los te
laten en zich als leiders op te stellen.
Ze hebben een visie ontwikkeld op
de zorg van de toekomst en weten de
verbinding met anderen te maken. Eén
van hen reflecteerde: ‘het programma
gaf me de gelegenheid om in contact
te komen met huidige én toekomstige
bestuurders van verschillende
organisaties in de gezondheidszorg. Dat
leerde me om organisatieoverstijgend
te denken en gaf me een podium om
mijn visie te presenteren.’
Samen verder
Een belangrijk resultaat is dat de
deelnemers elkaar gevonden hebben
in hun gezamenlijke ambitie en
hebben uitgesproken in de toekomst
de samenwerking te blijven zoeken.
Ze zullen samen verder gaan als
netwerk van ‘Healthcare Challengers’
en stelden een manifest op waarin ze
hun samenwerking bekrachtigen en
hun ambities voor projecten in de regio
tonen: ‘wij brengen een beweging tot
stand en proberen anderen daarbij
aan te laten sluiten’ luidt een van de
stellingen in het manifest.
En hoe gaan wij verder? Wij verkennen
samen met de initiatiefnemers op
welke wijze we de ingezette beweging
zo goed mogelijk kunnen doorzetten.
En we blijven contact houden met onze
alumni.
Bent u zelf ook geïnteresseerd in een
meer integrale zorgverlening in uw
regio? Wij gaan graag met u in gesprek!
Neem contact op via:
info@erasmuscentrumzorgbestuur.nl

Milieu en zorg hebben veel met elkaar te maken: milieu vervuiling en klimaatverandering
hebben zonder twijfel invloed op de volksgezondheid. Steeds meer zorg organisaties tekenen
daarom de Green Deal van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS).
Op naar groene zorg
Cathy van Beek is kwartiermaker
Duurzame Zorg
(i.o.v. VWS). Zij probeert de
bewust wording voor duurzaamheid
bij zo veel mogelijk zorgorganisaties
aan te jagen. ‘De impact
van de zorgsector op het milieu
is groot,’ vertelt ze. ‘In Nederland
stoot deze sector 5,9 procent van
de broeikasgassen uit. Dat is meer
dan het wereldwijde gemiddelde van
4,4 procent. Er zijn veel quick wins
binnen organisaties te behalen om de
uitstoot aanzienlijk te reduceren.’
Green teams
Van Beek stimuleert zorginstellingen
om duurzaamheid integraal onderdeel
te maken van de strategie.
Zij bevordert het aannemen van
duurzaam heidscoördinatoren en het
samen stellen van zogenaamde ‘green
teams’ van professionals binnen
de organisatie. Deze teams kijken
kritisch naar de duurzaamheid van
bijvoorbeeld nieuwbouw, circulair
gebruik van materialen, vervuiling
van ons water door medicijnen
terug te dringen en stimuleren een
gezondmakende leef/werkomgeving.
Ze hebben een
visie ontwikkeld
op de zorg van de
toekomst en weten
de verbinding met
anderen te maken.
‘Waar ik me aan kan storen is bijvoorbeeld
het weggooien van suiker en
melk. Volgens de hygiënenormen
moeten ongebruikte zakjes suiker, als
ze eenmaal bij een patiënt of cliënt
zijn geweest, weggegooid worden.
Je kan kopjes koffie ook aanbieden
zonder dat er suiker of melk bij zit.
Vráág gewoon even of iemand dat wil.
Duurzamer worden komt niet alleen
tot uitdrukking in materiaalkeuzes,
maar ook in gedragsverandering .’ Ze
ziet ook kansen en ontwikkelingen
in het primaire proces: ‘Organisaties
kunnen zorgen voor andere prikkels
in het systeem. Bijvoorbeeld, de stap
van bezit naar gebruik. Als Philips
de lampen blijft bezitten, en de
zorginstelling betaalt geld voor het
leasen, dan zal je zien dat die lampen
langer meegaan dan wanneer het
verkopen van zo veel mogelijk lampen
het verdienmodel is.’
Verbetertraject
Medicijnen in het drinkwater, broeikasgassen
in de anesthesie, de invloed
van voedsel en omgeving op de
opname tijd van patiënten: de kansen
in de zorg voor verduurzaming zijn
divers. Jennifer Schreinemakers,
oncologisch chirurg bij Amphia, zag
ook mogelijkheden in haar ziekenhuis.
De impact van de
zorgsector op het
milieu is groot.
‘Ziekenhuizen zijn grote werkgevers
met veel woon-werkverkeer. In de OK’s
leiden doorgeslagen hygiëneregels
tot veel verkwisting en verspilling.
We gebruiken zo veel disposables,
zoals OK-jassen en instrumenten.
Als het ziekenhuis instrumenten en
kleding steriliseert en het woonwerkverkeer
groener maakt, kunnen
we echt verschil maken in uitstoot en
vervuiling. Op korte termijn scheelt dat
bijvoorbeeld fijnstof, en op de langere
termijn is het beter voor het welzijn
van mensen in lage-inkomenslanden.
En het scheelt ook geld, dat laat het
groene inkoopbeleid van andere
ziekenhuizen zien.’
Jennifer
maakte van
duurzaamheid
het onderwerp
van haar
verbetertraject
in ons
programma
Imagine2. ‘Ik
wilde echte
verandering
teweegbrengen. Mijn eerste doel
was dan ook om het hoogste
bestuurlijke niveau van het
ziekenhuis mee te krijgen in mijn
duurzaamheidsambities, en dat is
gelukt. Via hen gaat duurzaamheid
nu ook verankerd worden in de jaarplannen
van de managers van het
OK-complex, van de teamleiders van
verpleegunits en andere afdelingen.
Zo worden er steeds meer mensen
betrokken bij het verduurzamen van de
organisatie.’

Leiderschap op de werkvloer
De (ouderen)zorg verandert. Steeds meer ouderen willen zelf de regie over hun leven
houden. Ook inzichten op het gebied van de zorg veranderen voortdurend, bijvoorbeeld
over wanneer een opname in een verpleeghuis noodzakelijk is en wanneer zorg nog thuis
kan worden verleend. Dat heeft consequenties voor het werk van zorgmedewerkers.
Het accent ligt steeds minder
op de verzorgende taken en
juist meer op het integraal
kijken en handelen. Dit
vraagt van zorgmedewerkers dat
zij de draagkracht en draaglast van
de oudere kunnen inschatten en als
uitgangspunt voor het eigen handelen
nemen. Én dat zij zelf passende en
creatieve oplossingen bedenken.
Dit alles vraagt om leiderschap van
zorgmedewerkers.
Nascholing
Veel van deze zorgmedewerkers zijn
niet opgeleid in deze manier van
werken. Opmerkelijk genoeg is juist
voor de grootste groep medewerkers
in de zorg, mbo’ers, weinig aanbod
van nascholing. Terwijl er veel van
hen wordt verwacht. Zij hebben het
meeste contact met cliënten, familie
en verwanten. In diverse recente
onderzoeken en rapporten wordt
dit wel gesignaleerd, maar niet
geadresseerd.
Vakmanschap en Leiderschap
ZuidOostZorg en Friesland College
signaleerden het gebrek aan
passende scholing en ontwikkelden
samen het post-mbo-programma
Vakman schap en Leiderschap voor
zorgmedewerkers.
Petra Cremers en Wilma van der
Scheer volgden de deelnemers
een jaar lang in hun leiderschapsontwikkeling.
Zij gingen op zoek naar
de verhalen van de deelnemende
zorgmedewerkers zelf. Wat houdt
leiderschap voor hen in? Door
observaties, interviews en reflecties
van deelnemers verkregen zij
inzicht in wat persoonlijk leiderschap
volgens de deelnemers van
het programma zelf inhoudt en hoe
het opleidingsprogramma heeft
geholpen bij de ontwikkeling daarvan.
Uit het onderzoek blijkt dat voor de
deelnemende zorgmedewerkers
leiderschap vooral gaat over: zelfbewustzijn,
samenwerken, collegialiteit
en in balans zijn.
Leiderschap, zo concludeerden de
deelnemers aan het einde van het
programma, is niet iets dat ver weg
plaats vindt in bestuurskamers, of
alleen is voor mensen die goed uit
hun woorden kunnen komen. Nee,
leiderschap blijkt bij uitstek iets van
mensen die willen leren en reflecteren
op zichzelf, op hun vak en de omgeving
waarin ze dat vak uitoefenen. Die
zich willen verdiepen in met wie ze
samenwerken (collega’s) en voor wie
ze dat doen (cliënten) en die door
dat te doen respect afdwingen en
invloed uitoefenen op hun omgeving
(thuis, in de vrije tijd en op het werk).
Deelnemers hebben ontdekt dat:
1. om te excelleren als professional
het belangrijk is dat je er van
jezelf mag zijn. Je neemt jezelf
mee naar je werk met al je vragen,
deskundigheid, creativiteit, uniciteit;
2. leiderschap gaat om aandacht
hebben voor jezelf en de mensen
met wie je samenwerkt. Dit vraagt
zelfbewustzijn, zelfzorg, samenwerking,
collegialiteit, het elkaar
scherp houden, en elkaar steunen in
de eigen persoonlijke ontwikkeling;
3. aandacht en ondersteuning helpt
om jezelf te blijven ontwikkelen
als professional en om persoonlijk
leiderschap vorm te geven in je
werk. Dat kan door: overleg met
professionele vrienden, zo nodig
buiten het eigen team; tijd en ruimte
nemen voor reflectie; ondersteuning
door het management en de
organisatie.
Dr. Petra Cremers
Dr. Wilma van der Scheer
Voor een uitgebreid verslag van het
onderzoek: zie hier.
Leiderschap gaat over: zelfbewustzijn,
samenwerken, collegialiteit en in
balans zijn.

Leidinggeven(d) in de zorg
Met onderwijsprogramma’s, wetenschappelijk onderzoek en maatwerk levert het Erasmus Centrum
voor Zorgbestuur een actieve bijdrage aan de kwaliteit van (het bestuur van) de gezondheidszorg.
Academische werkplaats
Actueel en relevant onderzoek
met als rode draad ‘goede zorg
met goed bestuur’ vindt u op:
www.erasmuscentrumzorg
bestuur.nl/academischewerkplaats
Top Class
Managementdevelopmentprogramma
voor toekomstige
zorg bestuurders.
Start: 15 januari 2021
Goede Kwaliteit met
Gedeeld Leiderschap
Leiderschaps programma
voor gedreven professionals
én bestuurders in de
ouderen zorg.
Start: september 2021
Governance Class
Voor ervaren toezichthouders
en voorzitters van
raden van toezicht.
Start: september 2021
Financieel Bestuur
in de Zorg
Strategisch
Vastgoedbeleid
Master of Health Business
Administration
Nieuw Verpleegkundig
Leiderschap
Over actuele en aankomende
financieeleconomische
vraagstukken.
Start: 6 oktober 2021
Vastgoedvragen strategisch
beoordelen en aansturen.
Start: 12 april 2021
Internationaal geaccre diteerde
MBA opleiding
in Nederland specifiek
voor de zorg.
Start: 15 september 2021
Voor verpleegkundig leiders
die het voortouw nemen.
Start: 4 februari 2021
Imagine2
Medisch specialisten
nemen een leidende rol in
de continue verbetering van
de zorg.
Start: 11 maart 2021
Master Class
Management developmentprogramma
voor eindverant
woordelijke
zorgbestuurders.
Start: 10 februari 2021
Academische Leergang
Zorg Management
Over het strategisch
management en bestuur
van organisaties in de zorg.
Start: 5 maart 2021
Medisch Specialist en
Bestuur
Voor bestuurlijke medici
die meer willen leren op
bestuurlijk, persoonlijk en
inhoudelijk vlak.
Start: medio 2021
Meer informatie vindt u op
www.erasmuscentrumzorgbestuur.nl
Programma’s op maat
In-company leerprogramma’s die uw organisatie precies
passen. Wij vertellen u graag over de mogelijkheden.
Gezien uw verhouding met ons centrum vinden wij het gepast aan u onze nieuwsbrief te versturen, maar wij doen dit liever met uw toestemming.
Indien u in het vervolg geen prijs meer stelt op onze nieuwsbrief of mailingen dan kunt u zich uitschrijven door een bericht te sturen naar
info@erasmuscentrumzorgbestuur.
Colofon
Dit is een uitgave van Erasmus Centrum voor Zorgbestuur
Teksten en eindredactie Erasmus Centrum voor Zorgbestuur, Mies Mikx, Sui-Ai Chen
Grafische realisatie en drukwerkGrapefish, Voorschoten.
Foto’s Yvonne Witte, Pepijn Leupen. Dick Barendse, Guido Pijper
Erasmus Centrum voor Zorgbestuur is een onderdeel van Erasmus School of Health Policy & Management van de Erasmus Universiteit Rotterdam. www.erasmuscentrumzorgbestuur.nl