Marilar Aleixandre - Tempos Dixital

Freud e a política
// M. V. F.
No seu demoledor ataque contra
Freud, Onfray inclúe tamén a denuncia
dun Sigmund Freud admirador
do fascismo de Mussolini e
contemporizador co nazismo. “Progresista ou
revolucionario, Freud?”, pregúntase Onfray,
para retrucar de seguido: “en absoluto. Era un
arteiro conservador, gardián dos bos costumes
e partidario dos réximes autoritarios”.
FrEUD E O FASCISMO
En que se apoia o polémico pensador francés
para trazar ese retrato político do psiquiatra
vienés? Hai, en primeiro lugar, a anécdo-
Die Besitzkröten (Sapos propietarios) // George Grosz
ta dun discípulo italiano, nos primeiros anos
do acceso ao poder do fascismo, que lle presenta
ao pai dun paciente, fascista fervente.
Este pídelle a dedicatoria dun libro para llo
entregar ao duce, cousa que Freud efectivamente
fai, e con palabras que Onfray interpreta
como indo para alén do que cabería
agardar dunha simple fórmula de cortesía.
Hai algunhas alusións a certas testemuñas
segundo as cales Freud tería visto con non
malos ollos a política autoritaria do almirante
Horthy en Hungría e do chanceler Dollfuss
na propia Austria. Hai, por fin, as evidencias
de que Freud adoptou toda clase de cautelas
para evitar calquera tipo de enfrontamento
co novo réxime alemán do III Reich, ata o
punto de aceptar colocar á cabeza da Escola
Psicanalítica un psiquiatra non xudeu.
En realidade, que Sigmund Freud era un
home de concepcións políticas conservadoras,
e que a mesma teoría psicanalítica, segundo
este a concibiu, tiña un carácter eminentemente
conservador, moi distante da lectura
que posteriormente farían, por exemplo, os
freudomarxistas da Escola de Frankfurt, é algo
ben coñecido. Freud era moi consciente do que
as súas ideas tiñan de desafío contra a maior
parte das concepcións dominantes na ciencia
da súa época, mentres que simultaneamente
aspiraba a que fosen recoñecidas con todas
as beizóns e predicamentos favorables que a
ciencia oficial reservaba para o “confirmado”
ou “establecido”.
Esta tensión marca tamén a inserción política
da psicanálise. Interpretar, no sentido
que parece facer Onfray, o pesimista e absolutamente
desesperanzado berro sobre a condición
humana d’O malestar da cultura, obra
que Freud escribiu baixo a influenza das terribles
matanzas da Primeira Guerra Mundial,
como unha simple reacción anti-ilustrada e
irracionalista, semella unha inxenua volta ás
lecturas do racionalismo ilustrado ao xeito do
Asalto á razón lukacsiano. Algo que sorprende
especialmente en alguén que se presenta
como un lector apaixonado da crítica nietzscheana
da ilustración, liña onde cabe inserir o
texto freudiano.
FrEUD E OS XUDEUS
Seguramente o que resulta especialmente
chocante é a presentación dun Freud, xudeu,
disposto a chegar ás máis humillantes concesións
diante do réxime nazi. En realidade,
a posición de Freud con respecto á súa condición
xudía, resístese a simplificacións. Freud
é un xudeu non practicante, autor de textos
que a comunidade relixiosa xudía verá como
auténticas blasfemias (léase Moisés e a relixión
monoteísta) e responsable dunha das concepcións
materialistas da relixión máis influente
na nosa época, como por certo Onfray, autor
dun popular Tratado de ateoloxía, ben sabe.
Pero a interpretación que este fai do freudismo
como expresión do “nihilismo da época” condúceo
a culpalo de aliado intelectual do nazismo
e finalmente de unificar a vítimas e verdugos,
ao situar nun mesmo plano, desprovisto
de calquera distanciamento ético, os desaparecidos
nos fornos crematorios de Austwitz
(entre eles, as dúas irmás do doutor vienés) e
os oficiais nazis que dirixían o campo.
Como se fai esta equiparación? Mediante
un moi discutible salto analóxico. Da tese psi-
21 1
proSpección Crítica //
canalítica da indefinición entre doente psíquico
e persoa sa –xa en si mesma cuestionable:
non é o mesmo dicir que a psicanálise reduce
a distancia entre doente psíquico e individuo
san, o que é certo, que asegurar que elimina
absolutamente esa distancia, algo ben máis
discutible– pasa Onfray a establecer que esa
indistinción se traduce na indistinción paralela
entre vítimas e verdugos. Podería aceptarse
unha certa equivalencia (nunca identidade)
entre “doente” e “vítima”, pero en base a que a
do “san” e o “verdugo”...?
DO FrEUDOMArXISMO AO BIOPODEr
Na miña opinión, o carácter unilateral do ataque
de Onfray evidénciase no tratamento do
posfreudismo. Exime da descualificación que
aplica a Freud, aos freudomarxistas Reich e
Marcuse, e mesmo á relectura existencial da
psicanálise que efectúa Sartre. Por que? Só
atopo unha explicación: porque as propostas
ideolóxicas, políticas, destes autores, coinciden
coas do propio Onfray. Agora ben, como
se pode salvar a estes autores sen levantar
previamente a condena, cando menos parcial,
de quen os inspirou? Cando Onfray denuncia
que só quen non ten lido a Freud pode colocar
o seu retrato a carón dos de Marx ou o Che,
non habería que estender a mesma crítica aos
Reich, Marcuse e Sartre?
Coido que é aquí onde naufraga especialmente
o traballo de Onfray. Poida que non sobren
as críticas da sacralización ou mitoloxización
da figura de Freud. Pero non parece que
a necesaria operación de desmitoloxización
se deba efectuar mediante unha simple inversión
demonizadora. Neste sentido, sorprende
que Onfray non tome máis en conta unha das
direccións críticas co freudismo que, na miña
opinión, resulta máis reveladora, xustamente
porque apunta, non ás súas insuficiencias,
senón ao que encerra de problemática a súa
mesma positividade. Isto é: antes de denunciar
que a psicanálise non ofrece aquilo que
promete, que é unha fraude, como proclama
Michel Onfray, trataríase máis ben de situar
o seu éxito –porque ese éxito existe, como o
propio Onfray recoñece–, na senda da crítica
foucaultiana da teoría clásica do poder. Así, tal
e como propón Deleuze no Antiedipo, a psicanálise
aparecería como un dispositivo máis ao
servizo da administración dos corpos e da vida
por parte do biopoder que caracteriza as sociedades
contemporáneas.
Este podería ser un enfoque crítico para resituar
á psicanálise hoxe. Pero non foi o camiño
escollido por Onfray. El preferiu chamar a
atención sobre as pequenas miserias do home
Freud no canto de investigar sobre as grandes
luces e sombras que proxecta a súa obra.