EUROPA. NASZA HISTORIA.

EUROPA 

Nasza historia 1 

gimnazjum

Spis treści 

Rozdział I. Czym jest historia? 8 

1.1 Historia i pomiar czasu 10 

Warsztat historyka. Konstruowanie osi czasu 12 

1.2 Historycy badają przeszłość: źródła 13 

1.3 Czym zajmują się historycy 14 

1.4 Test kompetencji 16 

Rozdział II. Od epoki kamienia po epokę żelaza 18 

2.1 Pierwsi ludzie – co o nich wiemy? 20 

Warsztat historyka. Czytanie i rozumienie tekstu 23 

2.2 Ludzie starszej epoki kamienia: łowcy i zbieracze 24 

2.3 Ludzie zaczynają prowadzić osiadły tryb życia: młodsza epoka kamienia 28 

2.4 Miedź, brąz, żelazo – metale zmieniają świat 34 


Rozdział III. Starożytne cywilizacje Bliskiego Wschodu 40 

3.1 Mezopotamia: kraina pomiędzy Tygrysem a Eufratem 42 

3.2 Nad Nilem powstaje wielkie państwo 46 

3.3 Życie i praca w Egipcie 50 

Warsztat historyka. Analiza schematu 53 

3.4 Religia i kultura Egipcjan 54 

3.5 Starożytny Izrael 60 


Rozdział IV. Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 64 

4.1 Powstanie świata greckich państw 66 

4.2 Sport to rzecz boska? Tak właśnie uważali Grecy 70 

4.3 Dwa miasta-państwa: Sparta i Ateny. Całkowicie odmienne? 74 

Warsztat historyka. Korzystanie ze źródła pisanego 79 

4.4 Grecy przeciwko Persom – starcie cywilizacji? 80 

4.5 Aleksander Wielki tworzy światowe imperium 84 


Rozdział V. Imperium Rzymskie 90 

5.1 Od wiejskiej osady do republiki 92 

5.2 Od miasta do potężnego państwa 94 

5.3 August tworzy nowy porządek 98 

5.4 Rzym – światowa metropolia 102 

Warsztat historyka. Analiza pomnika 107 

5.5 Rzymianie i Germanie – sąsiedzi i przeciwnicy 108 

5.6 Chrześcijaństwo – od prześladowanej mniejszości do religii państwowej 112 

5.7 Kryzysy i katastrofy – upadek cesarstwa zachodniorzymskiego 116 

5.8 Test kompetencji 120

Rozdział VI. Wspólnoty religijne w średniowieczu 122 

6.1 Wspólnoty chrześcijan 124 

Warsztat historyka. Rozumienie znaczenia symboli chrześcijańskich 127 

6.2 Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa 128 

6.3 Powstanie i rozwój islamu 130 

6.4 Judaizm 132 


Rozdział VII. Wspólnoty polityczne w średniowieczu 136 

7.1 Bizancjum kontynuatorem cesarstwa rzymskiego 138 

7.2 Powstanie imperium islamskiego 140 

7.3 Państwo Franków – nowe cesarstwo rzymskie? 142 

7.4 Słowianie i ich państwa we wczesnym średniowieczu 146 

7.5 Cesarstwo Ottonów – cesarstwo „niemieckie“? 148 

Warsztat historyka. Analiza i interpretacja wizerunku władcy 153 

7.6 Początki Polski: dynastia Piastów 154 


Rozdział VIII. Społeczeństwo średniowieczne: życie według ustalonego porządku 162 

8.1 Módl się! Broń! Pracuj! – każdy ma swoje miejsce w społeczeństwie 164 

8.2 Jak żyli ludzie we wczesnym średniowieczu? 170 


Rozdział IX. Konflikty religijne oraz kryzysy polityczne w średniowiecznej Europie 178 

9.1 Papież czy cesarz – kto ma władać chrześcijańskim Zachodem? 180 

9.2 Podboje w imię krzyża 184 

Warsztat historyka. Porównanie źródeł pisanych 191 

9.3 Walka o panowanie nad Europą Środkową i Wschodnią 192 

9.4 Krytyka Kościoła i kryzys papiestwa 194 

9.5 Powstanie imperium osmańskiego 196 


Rozdział X. Powstają nowe formy wspólnot politycznych 200 

10.1 Król i stany rządzą wspólnie 202 

10.2 Jak można było zostać monarchą i zapewnić sobie władzę? 206 

10.3 Dwa państwa i wspólny władca: dynastia Jagiellonów 208 


Rozdział XI. Miasta znieniają życie społeczeństw 216 

11.1 Powstawanie miast – ośrodków gospodarczych 218 

11.2 Rzemieślnicy i kupcy – społeczność miejska 224 

11.3 Rozwój osadnictwa wiejskiego i miejskiego w Europie Środkowo-Wschodniej 228 


Rozdział XII. Średniowieczna Europa – wspólnota kulturowa? 238 

12.1 Korzenie i drogi rozwoju kultury europejskiej 240 

12.2 Edukacja i kultura w średniowieczu 244 

Warsztat historyka. Porównanie budowli romańskich i gotyckich 247 

12.3 Rycerze, mieszczanie i chłopi – kultura społeczeństwa stanowego 248 


Indeks wybranych osób, nazw i pojęć 252 

Konsultacja, tłumaczenie i redakcja 256 

Źródła ilustracji i fotografii 257

Drodzy 

Uczniowie, 

„Europa. Nasza historia” to szczególny 

podręcznik do historii. Jest napisany 

wspólnie przez polskich i niemieckich 

autorów. Dzięki temu poznacie europejską 

historię z różnych perspektyw. Dowiecie się 

również ważnych rzeczy o historii naszych 

najbliższych sąsiadów. Zrozumiecie, 

że społeczeństwa Europy mają bardzo 

różne doświadczenia historyczne, 

ale ich dzieje były zawsze ze sobą 

ściśle splecione. 

Ramki „Punkty widzenia" 

W takich ramkach znajdziesz różne opinie historyków 

na temat wydarzeń i procesów opisywanych 

w podręczniku. 

PUNKT WIDZENIA 

Czy królowa Nefretete została uprowadzona do Niemiec? 

Egipt domaga się od Niemiec zwrotu popiersia władczyni, które zostało odkryte w 1912 r. podczas niemieckich 

wykopalisk w Tell el-Amarna i następnie przywiezione do Berlina. 

TN. 1. Zahi Hawass, były szef egipskiego 

urzędu ochrony starożytnych zabytków, 

powiedział w wywiadzie z 2009 r.: 

1 W rzeczy samej otrzymałem dokumenty, z których 

wynika, że popiersie naszej królowej odnalezione 

przez niemieckich archeologów, zostało nielegalnie 

wywiezione z Egiptu w 1913 r. Niemcy mieli 

5 w oczywisty sposób inne informacje, niż te, które 

przekazali egipskim władzom. Stwierdzili bowiem, 

że chodziło o gipsową figurę pewnej egipskiej 

księżniczki. W rzeczywistości był to tylko pretekst – 

pod warstwą gipsu było bowiem ukryte popiersie 

10 żony faraona. 

„Der Spiegel”, 2009, nr 53, s. 89. 

TN. 2. Hermann Parzinger, szef Zarządu 

Muzeów Państwowych w Berlinie, powiedział 

w wywiadzie z 2012 r.: 

1 Z naszej perspektywy nie ma żadnego punktu spornego. 

W owym czasie funkcjonowała bowiem ustalona 

zasada podziału znalezisk archeologicznych. W celu 

ratowania rozmaitych dóbr kultury sprowadzano 

5 wówczas do kraju [tj. Egiptu] zagraniczne ekspedycje 

archeologów, którzy finansowali wykopaliska, 

a w zamian otrzymali część znalezionych przedmiotów. 

Dla mnie jest rzeczą decydującą, że odbywało się 

to zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami. 

10 Nefretete jest częścią dziedzictwa kulturowego ludzkości. 

Zwrot jej popiersia z czystej wspaniałomyślności 

uznaję za nie do zaakceptowania. 

„Der Spiegel”, 2012, nr 49, s. 133. 

Ramki „Przeszłość w teraźniejszości" 

„Przeszłość w teraźniejszości” to materiał przedstawiający, 

co zostało nam do dzisiaj z dawnych lat. 

PRZESZŁOŚĆ W TERAŹNIEJSZOŚCI 

Ostatnie starożytne igrzyska olimpijskie odbyły 

się w 393 r. n.e. Wówczas chrześcijański cesarz 

rzymski Teodozjusz zakazał ich urządzania, gdyż 

widział w nich obrzędy pogańskie. Dopiero 

pod koniec XIX w. Francuz Pierre de Coubertin 

(czytaj: pier de kubertę) doprowadził do odrodzenia 

się idei igrzysk. W 1896 r. w Atenach odbyły się 

pierwsze nowożytne igrzyska olimpijskie, 

odwołujące się do starożytnych tradycji. W 1924 r. 

po raz pierwszy urządzono igrzyska zimowe. 

IL. 16. Dyskobol, rzeźba z ok. 450 r. p.n.e. 

IL. 17. Plakat olimpijski z 1948 r. 

Strony działowe: 

Każdy rozdział został 

oznaczony innym 

kolorem. 

Na osi czasu pokazano 

najważniejsze wydarzenia 

dotyczące danego tematu 

i ich datację. 

Strona tytułowa 

lekcji: 

Numer lekcji i kolor 

pomagają w szybkim 

odnalezieniu właściwego 

tematu. 

Krótki tekst wprowadzający 

do tematu. 

Na osi czasu pokazano 

najważniejsze wydarzenia 

związane z tematem 

i ich daty. 

Najważniejsze pojęcia 

zostały wyjaśnione 

na marginesach. 

Test kompetencji: 

Na końcu każdego 

rozdziału zamieszczono 

test kompetencji, 

który zawiera zadania 

pozwalające na sprawdzenie 

wiadomości i umiejętności 

analizy źródeł. 

ROZDZIAŁ IV | Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 

64 

84 

W V w. p.n.e. 

Ateny 

były 

największą polis 

staroży 

tnej 

Grecji. Nad miastem górował 

Akropol, na którym wznie 

siono 

liczne świątynie 

nie. Do dziś widok 

ich ruin na wzgórzu jest 

wpisany w panora 

mę miast 

a. 

III tysiąclecie – 

koniec II tysiąc lecia 

p.n.e. 

Cywilizacje minojska 

i mykeńska 

338 r. p.n.e. 

Podbój Grecji przez Filipa II 

Macedonia – kraj na północ 

od Grecji; w 338 r. p.n.e., król 

macedoński Filip II podporządkował 

sobie osłabione greckie polis. 

ok. 800–500 p.n.e. 

Wielka kolonizacja 

grecka 

DZIAŁ IV | Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 

4.5 

331 r. p.n.e. 

Ostateczne zwycięstwo 

Aleksandera nad Persami 

IV w. p.n.e. 

776 r. p.n.e. 

Pierwsza pisemna 

wzmianka 

o igrzyskach 

olimpijskich 

Aleksander – wielki wódz 

323 r. p.n.e. 

Śmierć 

Aleksandra; 

początek 

epoki hellenistycznej 

ok. 500 r. p.n.e. 

Ateny potęgą 

morską 

Aleksander Wielki 

tworzy światowe imperium 

336–323 p.n.e. 

Panowanie Aleksandra 

Wielkiego 

W 338 r. p.n.e. Grecja została podbita przez władcę Macedonii króla Filipa II. 

Wkrótce tron po nim przejął jego 20-letni syn Aleksander. Władca ten stanął 

na czele wielkiej wyprawy Greków i Macedończyków przeciwko imperium 

perskiemu. Jakie były skutki pojawienia się Greków na Wschodzie? 

30 r. p.n.e. 

Podbój Egiptu – 

ostatniego 

państwa 

hellenistycznego 

przez Rzym 

I w. p.n.e. 

Aleksander, syn Filipa II, starannie wykształcony uczeń filozofa Arystotelesa, podobnie 

jak wielu wodzów swojej epoki pragnął sławy i nieśmiertelności. Po wstąpieniu na tron 

stłumił powstanie Greków, którzy zbuntowali się przeciw panowaniu Macedończyków 

. 

Udało mu się też pozyskać Greków dla idei wojny przeciw Persji, gdyż głosił, że pragnie 

pomścić zburzone świątynie i krzywdy zadane greckim miastom-państwom przez 

króla Kserksesa 150 lat wcześniej. Wyprawa ta miała stać się jednocześnie dla Aleksandra 

drogą do najwyższej chwały. Wkrótce ruszył na czele swojej macedońsko-greckiej 

armii na wyprawę przeciwko ogromnemu państwu perskiemu, rozciągającemu się 

od Azji Mniejszej i Egiptu aż po Indie. 

IL. 1. Mozaika przedstawiająca scenę z bitwy pod Issos (333 r. p.n.e.): Aleksander atakuje z lewej strony, pośrodku perski król Dariusz III. 

Mozaika znajduje się w Pompejach i stanowi kopię greckiego oryginału pochodzącego z III lub II w. p.n.e. 

DZIAŁ IV | Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 

4.6 

1. Wyjaśnij własnymi 

słowami znaczenie 

podanych pojęć. 

2. Przerysuj tabelę 

do zeszytu. Wpisz 

w rubryki różnice, jakie 

dostrzegasz w funkcjonowaniu 

Aten i Sparty. 

3a. Na podstawie 

poniższego tekstu 

oraz ilustracji 

ukazującej nagrobek 

opisz rolę kobiety 

w starożytnej Grecji. 

3b. „Uważam, że życie 

kobiet w starożytnej 

Grecji było...” – 

dokończ zdanie 

i uzasadnij swoje 

stanowisko. 

3c. Porównaj sytuację 

kobiet w starożytnej 

Grecji i dzisiejszej 

Europie. Podaj 

podobieństwa 

i różnice. 

Test kompetencji 

ZADANIE 1. Sprawdź swoją wiedzę. 

• arystokracja 

• demokracja 

• świat bogów 

• hellenizm 

• kolonizacja 

• oligarchia 

• olimpiada 

• wyrocznia 

• polis 

• tyrania 

ZADANIE 2. Sprawdź swoją wiedzę i umiejętność wyciągania wniosków. 

ATENY 

SPARTA 

ZADANIE 3. Sprawdź swoją wiedzę i umiejętność pracy ze źródłem oraz analizy obrazu. 

1 

5 

10 

15 

20 

25 

TN. 1. Grecka rodzina 

Historyk Sophie Royer pisze 

o zasadach panujących w greckiej 

rodzinie w starożytności. 

Ojciec był głową rodziny i sprawował 

władzę absolutną nad wszystkimi 

członkami swego oikos [grecka 

wspólnota domowa]. Tylko on mógł 

uznać dziecko za swoje albo wyrzucić 

je z domu, decydować o zawarciu 

małżeństwa przez małoletniego syna 

lub córkę i dysponować majątkiem 

rodziny czy posagiem żony. Ta ostatnia 

przez całe życie podlegała władzy 

swego kyrios – ojca, męża albo 

najstarszego syna. Wszystkie kobiety 

w domu, młode i stare, a także wolne 

i niewolnice, przebywały w osobnej 

części mieszkalnej (gynaikon) 

i rzadko miały okazję pokazywać 

się publicznie. Jedynym celem 

wychowania dziewczyny było 

nauczenie jej doskonałego prowadzenia 

gospodarstwa domowego, gdyż 

kobietę oceniano na podstawie tego, 

jak dbała o swój dom. Ta niepozorna 

rola nie przeszkadzała jej jednak 

w pełnieniu odpowiedzialnych funkcji 

w rodzinie […]. 

Sophie Royer, Catherine Salles, François Trassard, 

Leben im alten Griechenland, przeł. Isa Odenhardt- 

-Donvez, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 

Darmstadt 2005, s. 10 (przeł. na j. pol. Patrycja 

Pieńkowska-Wiederkehr) 

IL. 1. Na nagrobku z IV w. p.n.e. zmarła 

kobieta została wyobrażona na krześle, 

w towarzystwie córki i męża, który 

na znak miłości trzyma żonę za rękę. 

6 

88

IV 

STAROŻYTNA GRECJA – 

KOLEBKA NASZEJ KULTURY 

Wiele zjawisk i pojęć, z którymi spotykamy się na co dzień we współczesnym 

świecie, narodziło się ponad 2500 lat temu w starożytnej 

Grecji. Nawet sama nazwa naszego kontynentu – Europa – wywodzi 

się z greckiej mitologii. Imię to nosiła królewna tyryjska, którą porwał 

bóg Zeus. Grekom zawdzięczamy filozofię i teatr, a ich architektura 

i sztuka wywarły olbrzymi wpływ na późniejszą kulturę europejską. 

Ze starożytnej Grecji wywodzi się też idea igrzysk olimpijskich, a zasady 

demokracji znamy dzięki Ateńczykom, którzy pierwsi rządzili według 

jej norm. Jak w Grecji narodziła się kultura, która ma tak wielki wpływ 

na nas? Jak wyglądało życie starożytnych Greków? Jak byli nastawieni 

do swoich sąsiadów? 

M. 1. Starożytna Grecja, ok. 500 r. p.n.e. 

65 

Krótki tekst wprowadzający 

do rozdziału 

informuje o jego 

treści i stawia pytania, 

na które odpowiedź 

znajduje się w rozdziale. 

Mapa w tym miejscu 

stanowi element 

wprowadzający 

do lekcji. 

Warsztat historyka 

Na stronach „Warsztat historyka” poznasz metody 

analizy różnego typu źródeł. 

Hierarchia – (gr. święta 

władza) – ład społeczny, 

w którym rozkazy wędrują z góry 

drabiny społecznej ku dołowi, 

a wykonują je osoby niższe rangą. 

Oznacza to, że posłuszeństwo 

obowiązuje od dołu ku górze. 

Etapy pracy 

1. Opis 

• Powiedz, czego 

dotyczy schemat. 

• Opisz jego formę, 

poszczególne części 

i ich uporządkowanie. 

Wykorzystaj do 

tego legendę. 


Analiza schematu 

Warsztat historyka. Analiza schematu | 

Dzięki schematowi możemy przedstawić w uproszczony sposób ważne 

zagadnienia. Wykorzystane są w nim różne znaki i symbole, np. strzałki. 

Nie jest on źródłem historycznym, lecz pewnym sposobem przedstawienia 

i zrozumienia dawnej rzeczywistości. Można konstruować różne schematy 

dotyczące tego samego zagadnienia. Aby odczytać schemat, należy wykonać 

trzy etapy pracy, które opisane są na marginesie. 

Społeczeństwo egipskie było społeczeństwem hierarchicznym. Kto miał w nim wyższe 

miejsce, czyli wyższą rangę w hierarchii społecznej, ten wydawał rozkazy osobom 

stojącym na niższych szczeblach drabiny społecznej. Polecenia musiały być wykonane. 

Pozycja społeczna zależała od grupy zawodowej, do której należał dany człowiek. 

faraon 

wydawanie rozkazów 

wydawanie rozkazów 

i sprawowanie kontroli 

zależność i sprawanie 

sprawozdań 

zależność 

Niespodziewanie podbój tego potężnego państwa zajął Aleksandrowi zaledwie kilka 

lat, a trzy wielkie bitwy z Persami przyniosły mu sławę wielkiego wojownika i utalentowanego 

wodza. Po raz pierwszy pokonał wojska perskie w 334 r. p.n.e. nad rzeką 

Granik. Następnie w 333 r. p.n.e. rozbił armię samego króla perskiego Dariusza III 

pod Issos, a dwa lata później, w 331 r. p.n.e., pod Gaugamelą. W ten sposób został 

władcą wielkiego imperium. 

Rozpad imperium Aleksandra 

Aleksander Wielki tworzy światowe imperium | 

W TYM SAMYM CZASIE W EUROPIE 

1. Około 300 r. p.n.e. – w Rzymie początek rywalizacji 

pomiędzy plebejuszami a patrycjuszami 

o wpływy polityczne. 

2. 264 r. p.n.e. – początek I wojny punickiej między 

Rzymem a Kartaginą; Rzym rozpoczął ekspansję 

na Sycylię. 

3. Około 250 r. p.n.e. – Pergamon, greckie miasto 

w Azji Mniejszej, stał się jednym z głównych 

centrów kultury hellenistycznej. 

W tym samym 

czasie w Europie 

Tutaj znajdziesz 

informacje 

o wydarzaniach, 

które rozgrywały się 

równolegle do opisanych 

w temacie lekcji. 

2. Analiza 

• Poddaj analizie 

wszystkie informacje, 

jakie możesz 

wyczytać z wykresu. 

• Uporządkuj zdobyte 

informacje. 

3. Wyjaśnienie 

• Sformułuj 

najważniejsze 

wnioski, które 

możesz wyciągnąć 

na podstawie 

informacji 

przedstawionych 

na schemacie. 

• Zastanów się, 

czy wybrana 

forma schematu 

dobrze nadaje 

się do prezentacji 

tego tematu. 

pisarze 

chłopi 

wezyr 

urzędnicy 

kapłani 

rzemieślnicy 

53 

Aleksander zmarł nagle w Babilonie w 323 r. p.n.e. w wyniku gorączki. Jego 

imperium, w którym wspólnie żyli Grecy, Persowie oraz wiele innych ludów, 

rozpadło się na trzy części. Na ich czele stanęli dawni wodzowie Alek- 

sandra, którzy w rezultacie utworzyli trzy nowe monarchie: Antygonidów 

rządzących Grecją i Macedonią, Ptolemeuszy władających Egiptem oraz 

Seleukidów dzierżących Syrię i tereny leżące na wschód od niej. 

1 

5 

ŹR. 1. Bunt żołnierzy Aleksandra nad brzegami Gangesu 

Grecki historyk Plutarch (ok. 50–120 n.e.) 10 i nie ruszał się stamtąd, uważając, 

opisał bunt żołnierzy macedońskich że nie ma dla niego zapłaty za wszelkie 

wobec planów Aleksandra. Do zdarzenia dotychczasowe czyny, jeśli nie przekroczy 

doszło podczas wyprawy do Indii 

rzeki Ganges; bez tego powrót jego jest 

(327–325 p.n.e.). 

otwartym przyznaniem się do klęski. 

15 Wreszcie jednak pod wpływem namów 

Bitwa z Porosem [indyjski książę pokonany ze strony przyjaciół, jak również na skutek 

przez Aleksandra] osłabiła jednak zapał próśb żołnierzy stojących u wejścia 

Macedończyków i powstrzymała ich 

do namiotu i błagających go krzykiem 

od dalszego marszu w głąb Indii. […] 

i jękami, uległ i zdecydował się na marsz 

dlatego z całą stanowczością oparli się 20 powrotny […]. 

Aleksandrowi, kiedy ich chciał zmusić 

jeszcze do przeprawy przez Ganges. […] 

Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, 

W tej sytuacji Aleksander początkowo 

Aleksander Wielki, przeł. M. Brożek, 

z żalu i gniewu zamknął się w namiocie 

Wrocław 2004, s. 153. 

IL. 2. Wizerunek Aleksandra 

Wielkiego na greckiej monecie 

z ok. 336–323 r. Władca został 

przedstawiony jako młody 

Herakles. Monety te były 

używane nawet długo 

po śmierci Aleksandra. 

Źródła, rysunki 

rekonstrukcyjne, 

ilustracje ułatwiają 

poznanie tematu 

i pozwalają 

na samodzielną pracę. 

Rozpisane na marginesie 

etapy pracy uczą analizy 

materiału źródłowego. 

? 

1. Opisz własnymi słowami, jak Aleksander został władcą imperium i wymień najważniejsze wydarzenia z tym związane. 

2. Opisz wizerunki Aleksandra i Dariusza przedstawione na mozaice. Wyjaśnij, jaką rolę miało odegrać takie ukazanie bitwy. 

3. Na podstawie ŹR. 1. wyjaśnij, dlaczego macedońscy żołnierze zmusili Aleksandra do wycofania się z dalszej wyprawy. 

Powiedz, jak Plutarch ocenia osobowość Aleksandra jako wodza. 

4. Przedyskutujcie w klasie, czy Aleksander Macedoński zasługuje na przydomek Wielki. 

85 

Zadania na końcu 

pozwolą na sprawdzenie 

i utrwalenie wiedzy. 

Test kompetencji | 

ZADANIE 4 Sprawdź umiejętność wyciągania wniosków. 

Filozofia (tyle co umiłowanie mądrości) ma swój początek w starożytnej Grecji. Narodziła się 

ok. 600 r. p.n.e. w greckiej kolonii w Azji Mniejszej (Milet) i w południowej Italii (Kroton, Elea), 

zanim dotarła na kontynent. Na ogół mała grupa uczonych Greków dyskutowała o takich zagadnieniach, 

jak: co jest początkiem świata; jak wyjaśnić zjawiska przyrody; jak powinien żyć 

człowiek; jak powinno być zorganizowane państwo. Odpowiedzi na te pytania filozofowie 

coraz rzadziej znajdowali w wizji świata przedstawionej przez mity. Raczej szukali wyjaśniej 

rozumowych. W V i IV w. p.n.e. Ateny stały się centrum filozofii. 

IL. 2. Popiersie Sokratesa IL. 3. Popiersie Platona 

IL. 4. Popiersie Arystotelesa 

(ok. 470–399 p.n.e.) 

(427–347 p.n.e.) 

(384–322 p.n.e.) 

Uchodzi za twórcę klasycznej Uczeń Sokratesa. Platon Uczeń Platona. Arystoteles 

greckiej filozofii. Od swoich stworzył wizję państwa 

założył szkołę w Lykeion na 

rozmówców oczekiwał 

idealnego, rządzonego przez wschód od Aten. W swoich 

posługiwania się argumentami filozofów, strzeżonego przez dziełach zajmował się tym, 

także w odniesieniu do kwestii, wojowników, w którym 

jak funkcjonuje ludzkie 

w które do tej pory po prostu rzemieślnicy, chłopi i kupcy myślenie (logika) i jak człowiek 

wierzono. Sokrates wierzył powinni troszczyć się 

powinien odpowiedzialnie 

w istnienie najwyższej prawdy, o utrzymanie wspólnoty. rozumować i postępować 

a jej poszukiwanie uważał za Platon założył akademię – (etyka). Zajmował się również 

obowiązek każdego człowieka. własną szkołę filozoficzną, zagadnieniami związanymi 

Nie zachowały się po nim która istniała prawie 1000 lat. z polityką i naukami 

żadne pisma. Jego filozofię 

przyrodniczymi. 

przejął przede wszystkim 

Platon. 

ŹR. 1. Z życia Sokratesa 

Ateński arystokrata Ksenofont (ok. 430– zaprząta sobie głowę takimi sprawami, 

354 p.n.e.), który w młodości dołączył jest głupcem. […] Sam natomiast zawsze, 

do Sokratesa, tak oto wspomina filozofa. kiedy rozważał sprawy ludzkie, starał się 

zbadać, czym w swej istocie jest pobożność, 

a czym bezbożność, czym piękno, 

1 Sokrates […] zawsze przebywał w miejscach 20 

publicznych. Rano szedł do krużganków a czym brzydota, czym sprawiedliwość, 

i gimnazjów, około południa, kiedy rynek a czym niesprawiedliwość, czym rozsądek, 

napełniał się ludźmi, można było go tam a czym szaleństwo, czym męstwo, a czym 

5 widzieć, a przez pozostałą część dnia 

tchórzostwo, czym państwo, a czym mąż 

zawsze tam się obracał, gdzie spodziewał 25 stanu, czym władza nad ludźmi, a czym 

się spotkać najwięcej ludzi. Bardzo wiele władca; i podobnie rozprawiał o istocie 

z nimi rozmawiał, a kto chciał, mógł 

innych rzeczy. Ci, którzy zdobywali tego 

się przysłuchiwać jego wywodom, ale rodzaju wiedzę, w jego mniemaniu 

10 nikt nigdy nie widział, aby czynił coś 

stawali się ludźmi moralnie doskonałymi, 

bezbożnego albo niegodziwego, ani 

30 ci natomiast, którzy nie mieli o tym 

nie słyszał, aby mówił o czymś podobnym. wyobrażenia, zasługiwali na miano dusz 

Nie rozprawiał o naturze wszechrzeczy tak, niewolniczych. 

jak czyni większość filozofów […]. 

15 Przeciwnie, jasno dowodził, że kto 

Ksenofont, Pisma sokratyczne, Warszawa 1967, s. 21, 23. 

4a. W rozdziale 4.2 

przedstawiono, jak 

duży wpływ na życie 

Greków mieli 

bogowie. Wyjaśnij, 

dlaczego filozof 

mógł podawać 

w wątpliwość istnienie 

tego obrazu świata. 

4b. Przedstaw własnymi 

słowami, czym 

zajmowali się 

filozofowie Sokrates, 

Platon i Arystoteles 

(IL. 2., IL. 3. i IL. 4.). 

4c. Grecja – kolebka 

naszej kultury? 

Uzasadnij to 

stwierdzenie i podaj 

przykłady z całego 

rozdziału. 

4d. Opisz przebieg dnia 

Sokratesa (ŹR. 1.). 

4e. Sporządź listę 

tematów, które były 

ważne dla Sokratesa. 

4f. Wyjaśnij istotę filozofii 

według wyobrażeń 

Sokratesa. 

W zadaniach, których treść wymaga uzupełnień, 

znajdziesz zaciemnione miejsca : 

lub 

takie symbole: 

Pamiętaj, by odpowiedzi pisemnych udzielać 

poza podręcznikiem. 

Skróty 

Aby ułatwić pracę z podręcznikiem, wykorzystano 

w nim następujące skróty: 

ŹR. – źródło; 

TN – tekst naukowy lub popularnonaukowy; 

M. – mapa; 

IL. – ilustracja, rysunek, zdjęcie. 

89 

7

ROZDZIAŁ VI | Wspólnoty religijne w średniowieczu 

Jerozolima to święte miasto 

wyznawców trzech wielkich religii 

monoteistycznych – judaizmu, 

chrześcijaństwa oraz islamu. 

Tutaj znajdują się miejsca ważne 

dla każdej z nich: dla judaizmu – 

Ściana Płaczu, dla chrześcijan – 

bazylika Grobu Pańskiego, a dla 

muzułmanów – meczet Kopuła 

na Skale. 

od IV w. 

Działalność misjonarzy 

chrześcijańskich 

w zachodniej części 

Europy 

622 r. 

Ucieczka Mahometa 

z Mekki do Medyny; 

początek islamskiej 

rachuby czasu 

ok. 860 r. 

Działalność misyjna 

Cyryla i Metodego 

wśród ludów 

słowiańskich 

1054 r. 

Wielka schizma 

wschodnia – podział 

chrześcijaństwa 

na zachodni Kościół 

łaciński oraz wschodni 

Kościół prawosławny 

1095 r. 

Wezwanie papieża 

Urbana II do I krucjaty 

122

| 

VI 

WSPÓLNOTY RELIGIJNE W ŚREDNIOWIECZU 

Chociaż judaizm, chrześcijaństwo i islam przez stulecia rozwijały się 

w różny sposób, mają jednak cechy wspólne. Wszystkie trzy religie 

są wyznaniami monoteistecznymi, a dla ich wyznawców święte 

są księgi: Tora – dla wyznawców judaizmu, Biblia – dla chrześcijan 

i Koran – dla muzułmanów. W średniowieczu chrześcijaństwo i islam 

rozprzestrzeniły się na większą część znanego wówczas Europejczykom 

świata. W jaki sposób udawało się tym religiom pozyskiwać nowych 

wyznawców? Dzięki czemu wyznawcy judaizmu, gdy osiedlali się 

w nowym otoczeniu, potrafili zachować swoje wierzenia i religijne 

obyczaje? Czy ludzie wyznający te trzy religie potrafili tolerować się 

nawzajem? Co się działo, gdy napotykali osoby niepodzielające ich 

wiary? 

M. 1. Zasięg judaizmu, chrześcijaństwa i islamu ok. 750 r. 

123

Wspólnoty chrześcijan | 

łacińskim. Chrzest władcy przychylniej nastawiał ludność Galii 

do króla. Wkrótce wskutek dalszych podbojów państwa Franków 

obrządek łaciński umocnił się także wśród innych plemion 

germańskich. 

Misjonarze rozprzestrzeniają chrześcijaństwo 

Do chrystianizacji pogan zamieszkujących ziemie dawnego cesarstwa 

rzymskiego, które znalazły się pod panowaniem Franków, nie 

wystarczył sam chrzest Chlodwiga. Nawrócenie króla nie oznaczało 

bowiem, że wszyscy wyznawcy religii pogańskich w jego państwie 

stali się chrześcijanami. Doprowadziły do tego dopiero misje mnichów 

z Irlandii i Szkocji, gdzie wiara w Chrystusa zakorzeniła się 

już w V w. Jednym z pierwszych misjonarzy przybyłych do państwa 

Franków z Irlandii był Kolumban Młodszy (ok. 543–615). Założył 

on w Wogezach (pasmo górskie w dzisiejszej Francji) trzy ważne 

klasztory, które dały początek ok. 50 nowym ośrodkom zakonnym. Powodzenie misji irlandzkich 

i szkockich mnichów było jednak uzależnione od wsparcia ze strony frankijskiego 

króla i możnych. 

Klasztor: życie według bożych reguł 

Po latach wędrówek wielu misjonarzy szukało stałych miejsc, w których mogliby oddawać 

się służbie Bogu. Najchętniej osiadali w klasztorach. Tam mnisi i mnisz ki żyli 

według określonych reguł w zamkniętych wspólnotach, poddani władzy przełożonego 

– opata lub przeoryszy (ksieni). Od VI w. wiele klasztorów przyjęło regułę ułożoną 

w Italii przez św. Benedykta z Nursji (480–547). Hasło przewodnie św. Benedykta: ora 

et labora – módl się i pracuj, oraz stworzone przez niego reguły życia stały się podstawą 

dla licznie powstających w Europie zachodniej klasztorów zakonu benedyktynów. 

IL. 1. Chrzest Chlodwiga 

w Reims (dzisiejsza Francja), 

ilustracja z księgi z XIV w. 

Misja – słowo to oznacza 

zlecenie i posłanie. Misjonarze 

podróżują do różnych krajów, 

aby pozyskiwać nowych 

wyznawców swojej wiary. 

Opat, przeorysza (ksieni) – 

przełożony lub przełożona wspólnoty 

zakonników lub zakonnic 

danego klasztoru. 

7 

1 

8 

2 

5 

4 

6 

9 

10 

11 

15 

3 

14 

13 

12 

IL. 2. Rekonstrukcja 

komputerowa benedyktyńskiego 

klasztoru Sankt Gallen (dziś w Szwajcarii) 

na podstawie planu z 820 r.: (1) kościół; (2) piwnica; 

(3) kuchnia; (4) jadalnia mnichów; (5) ogród i krużganek; 

(6) sypialnia mnichów; (7) szpital; (8) szkoła dla nowicjuszy; 

(9) cmentarz; (10) ogród warzywny; (11) stodoła; (12) młyn; (13) piekarnia 

i browar; (14) stajnie; (15) dom pielgrzyma i przytułek dla ubogich. 

? 

1. Opisz przedstawione na IL. 1. osoby i uroczystość chrztu. Wyjaśnij, jakie skutki miał dla mieszkańców Galii chrzest króla. 

2. Na podstawie relacji Grzegorza z Tours (ŹR. 1.) podaj powody przyjęcia chrześcijaństwa przez Chlodwiga. 

Oceń motywy nawrócenia króla wymienione w źródle. 

3. Opisz funkcje poszczególnych budynków i plan klasztoru w Sankt Gallen (IL. 2.). Wyjaśnij, w jaki sposób było w klasztorze 

realizowane benedyktyńskie hasło: ora et labora. 

125

Warsztat historyka. Rozumienie znaczenia symboli chrześcijańskich | 


Rozumienie znaczenia symboli 

chrześcijańskich 

Symbole pełnią ważną funkcję w religii, polityce i życiu 

codziennym. W przenośny sposób wyrażają rozmaite idee, 

np. serce symbolizuje miłość. Chrześcijaństwo korzysta 

z symboli – używa znanych wszystkim znaków, aby przedstawić 

treści, które jego wyznawcy uznają za święte. Chrześcijańskie 

symbole odnajdujemy również dzisiaj w wielu miejscach. 

Już pierwsi chrześcijanie używali ich jako znaków swojej wiary 

i umieszczali je m.in. na nagrobkach. 

IL. 1. Nagrobek z państwa Franków, VI w., wysokość 118 cm, szerokość 

59 cm, grubość 26 cm. Napis głosi: „W tym grobie spoczywa w pokoju, w dobrej 

pamięci [dziewczę] o imieniu Rignedrudis, wielce ukochane przez swoich 

rodziców, których musiało opuścić, otoczone miłością. Żyło na świecie szesnaście 

lat i odeszło z tej ziemi piętnastego dnia przed majowymi kalendami [data 

w kalendarzu rzymskim oznaczająca 17 kwietnia]”. 

SYMBOLE CHRZEŚCIJAŃSKIE ORAZ ICH ZNACZENIE 

Alfa i omega 

Pierwsza litera i ostatnia litera alfabetu greckiego 

symbolizują początek i koniec (świata). Według 

chrześcijan oba te wydarzenia zależą od Boga. 

Chrystogram Chi Rho 

Skrót złożony z greckich liter Χ (Chi) oraz P (Rho), 

pierwszych dwóch liter słowa Christos, od II w. 

używany jako znak chrześcijan. To również symbol 

pokoju. 

Ryba 

Krzyż 

Liść palmowy / 

gałązka palmowa 

Gołąb / gołębica 

Znaku ryby używali pierwsi rzymscy chrześcijanie. 

Poszczególne litery greckiego wyrazu ichthys 

(ryba) to pierwsze litery greckiej wersji wyrażenia 

„Jezus Chrystus, Syn Boży, Zbawiciel”. 

Krzyż związany jest ze śmiercią Jezusa, ludzką winą 

i pokutą, ale także z pokojem i zbawieniem. 

Liść palmowy był dla Rzymian znakiem 

zwycięstwa. Dla chrześcijan to symbol życia 

wiecznego i zmartwychwstania. 

Gołębica symbolizuje Ducha Świętego; gołąb 

jest też symbolem pokoju. Chrześcijanie wierzą, 

że Bóg istnieje w trzech osobach (Trójca Święta): 

Boga Ojca, Syna Bożego (Jezusa Chrystusa) 

i Ducha Świętego. 

Etapy pracy 

1. Opisywanie 

• Opisz nagrobek, zwróć przy tym 

uwagę także na jego rozmiary 

i stan zachowania. 

• Wynotuj symbole, które rozpoznałeś/ 

rozpoznałaś na nagrobku. 

2. Badanie 

• Opisz, w jaki sposób nagrobek 

oraz umieszczone na nim 

symbole i napisy oddziałują 

na oglądającego, określ też – 

jak mogły kiedyś oddziaływać. 

• Zastanów się, dlaczego rodzice 

zmarłej umieścili na nagrobku 

właśnie takie symbole. 

3. Interpretacja 

• Opisz i wyjaśnij układ elementów 

oraz symbolikę nagrobka. 

127


IL. 3. Świątynia Hagia Sophia w Konstantynopolu (dziś Stambuł), 

wzniesiona z rozkazu cesarza Justyniana w VI w. – najważniejsza 

bazylika Koscioła wschodniego. Widoczne na zdjęciu 

wieże (minarety) dobudowano w XV w. po przekształceniu 

świątyni w meczet. 

Patriarcha – tytuł najwyższych biskupów w Kościele prawosławnym. 

Schizma – rozłam w Kościele. 

Podział na Kościół wschodni i zachodni 

Chrześcijańskie kościoły Europy znajdowały się pod duchowym 

wpływem Rzymu, w którym rezydowali papieże, 

uznawani za następców św. Piotra. Jednak papieże nie 

byli uważani za jedynych duchowych przywódców chrześcijaństwa. 

Nie mniejszym poważaniem na Wschodzie 

cieszyli się patriarchowie Antiochii, Aleksandrii, Jerozolimy 

oraz Konstantynopola, który Bizantyjczycy uważali 

za „nowy Rzym”. Między papieżem a patriarchą Konstantynopola 

zrodził się konflikt o pierwszeństwo i zwierzchność 

nad całym chrześcijaństwem. Patriarchowie Konstantynopola, 

wspierani przez cesarzy bizantyjskich, 

odmawiali uznania zwierzchnictwa papieży, czyli biskupów 

Rzymu. W VIII w. pojawiły się poważne rozbieżności 

na tle religijnym między Bizancjum a Rzymem, np. 

używanie w liturgii Kościoła rzymskiego wyłącznie łaciny, 

a w Kościołach wschodnich – greki i innych języków. 

Konflikty te doprowadziły do trwającej od 1054 r. do dziś 

wielkiej schizmy wschodniej, czyli podziału na zachodni 

Kościół rzymski (łaciński) i wschodni Kościół grecki (bizantyjski), 

czyli prawosławny. 


Schizma – rozłam w Kościele. 

Różnice, które doprowadziły do wielkiej schizmy wschodniej, mimo upływu ponad tysiąca lat, nadal dzielą Kościół 

rzymskokatlicki i Kościoły prawosławne. Poniżej opisano najważniejsze z nich: 

Znaczenie 

nazwy 

Zwierzchnictwo 

i organizacje 

Liturgia 

Liczba 

wiernych 

i ich rozmieszczenie 

KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI 

grec. katholicos – powszechny 

Jedynym zwierzchnikiem Kościoła katolickiego 

jest papież, uważany za następcę 

św. Piotra Apostoła. Podlegają mu wszystkie 

arcybiskupstwa i biskupstwa katolickie. 

Biskupstwa dzielą się na parafie. 

Kalendarz liturgiczny bazuje na kalendarzu 

gregoriańskim. Dopiero od pocz. lat 60. 

XX w. Msze św. są odprawiane przez księży 

stojących przodem do wiernych i w językach 

narodowych. Wcześniej Msze św. 

odprawiane były wyłącznie po łacinie. 

Około 1,2 mld wyznawców głównie 

w Afryce Środkowej, Azji Południo wo- 

-Wschodniej, Ameryce Środkowej oraz 

Południowej, w Europie Zachodniej, 

Południowej i Wschodniej. 

KOŚCIOŁY PRAWOSŁAWNE (ORTODOKSYJNE) 

grec. όrthos – prawdziwy, właściwy 

grec. dόkeo – wierzyć 

Dziewięć Kościołów lokalnych, utworzonych wokół 

patriarchatów (4 z nich powstały w starożytności) oraz 

6 Kościołów autokefalicznych (niezależnych). Tytularne 

pierwszeństwo ma patriarchat konstantynopolitański. 

Patriarchowie zarządzają samodzielnie Kościołami. 

Kalendarz liturgiczny oparty jest na kalendarzu juliańskim, 

dlatego święta obchodzi się później niż w innych 

Kościołach chrześcijańskich. Msze są odprawiane przez 

księży stojących tyłem do wiernych, a przodem do ołtarza. 

Liturgie są odprawiane są w różnych językach, 

np. greckim lub starosłowiańskim. Ważną rolę odgrywa 

kult ikon (świętych obrazów). 

Około 300 mln ludzi w Europie Wschodniej i Południowo- 

-Wschodniej, nieliczne skupiska w Ameryce Północnej. 

? 

1. Poszukajcie w parach informacji o budowie świątyni Hagia Sophia i przygotujcie na ten temat krótką prezentację. 

2. Przedstaw najważniejsze różnice pomiędzy Kościołem katolickim a Kościołami prawosławnymi. 

126

Judaizm | 

Życie Żydów wśród ludów chrześcijańskich i muzułmańskich 

Na terenach byłego cesarstwa rzymskiego we wczesnym średniowieczu chrześcijanie 

i wyznawcy judaizmu przeważnie żyli ze sobą w pokoju. Żydzi często byli dobrze wykształceni, 

stąd niektórzy z nich wykonywali zawody cieszące się szacunkiem: pracowali 

w administracji, byli lekarzami lub zajmowali się handlem towarami z dalekich 

krajów. Ich kontakty handlowe pomnożyły bogactwo wielu miast. Mimo to w średniowieczu 

większość chrześcijan odnosiła się z niechęcią do wyznawców judaizmu, m.in. 

dlatego że obciążano ich winą za śmierć Chrystusa. Natomiast chrześcijańscy władcy 

z reguły dostrzegali korzyści związane z działalnością Żydów, otaczali ich opieką 

i gwarantowali swobodne wyznawanie religii. W zamian za opiekę ze strony królów, 

książąt i biskupów Żydzi musieli jednak płacić specjalny podatek. 

Pod panowaniem muzułmańskim Żydzi z reguły cieszyli się większą swobodą niż 

w chrześcijańskich królestwach Europy. Muzułmanie tolerowali judaizm zgodnie z nauczaniem 

Mahometa. Jednak i tu Żydzi musieli płacić daniny, ponieważ byli uznawani 

za niewiernych, którzy nie przyjęli objawienia proroka. Podobnie jak żyjący w krajach 

islamskich chrześcijanie, musieli też uznawać zwierzchność muzułmanów. 

IL. 2. Tora. 


Po zniszczeniu świątyni Salomona w Jerozolimie Żydzi zaczęli zakładać synagogi, czyli domy modlitwy, w których 

wspólnoty żydowskie mogły praktykować swoje obrządki religijne. 

Zachowane synagogi do dziś przypominają, że w średniowieczu 

w wielu miastach Europy mieszkali Żydzi i pokazują, gdzie 

skupiała się żydowska diaspora. Historia synagogi w Wormacji 

(w dzisiejszych Niemczech) sięga początków XI w. W budynku 

mieściła się również podziemna łaźnia, tzw. mykwa, służąca 

członkom wormackiej gminy żydowskiej do rytualnych 

kąpieli. 

W XII w. w Toledo (Hiszpania) mieszkało 12 tys. Żydów. 

Z dziesięciu synagog stojących w dawnej dzielnicy 

żydowskiej zachowała się Santa María la Blanca. Wznieśli ją 

arabscy budowniczowie ok. 1200 r., a nazwę nadali chrześcijanie, 

po przejęciu jej w XV w. Okrągłe łuki przypominają 

o wpływie islamskiej architektury oraz świadczą o kunszcie 

twórców gmachu. 

IL. 3. Synagoga w Wormacji, zdjęcie współczesne. IL. 4. Dawna synagoga w Toledo, zdjęcie współczesne. 

? 

1. Wyjaśnij swoimi słowami następujące pojęcia: diaspora, Tora, Talmud. 

2. Przedstaw zachowanie chrześcijan i muzułmanów wobec Żydów i podaj przyczyny ukształtowania takich postaw. 

3. Dowiedz się, czy w twoim miejscu zamieszkania lub najbliższej okolicy są ślady kultury żydowskiej. Przedstaw w klasie 

wyniki tych poszukiwań. 

133


6.5 

Test kompetencji 

1. W każdym ze zdań 1–8 

występuje błąd 

rzeczowy. Znajdź go, 

popraw, a następnie 

napisz w zeszycie 

zdanie w poprawnej 

wersji. 

ZADANIE 1. Sprawdź swoje wiadomości. 

1. Kolumban Młodszy krzewił chrześcijaństwo na terenie Półwyspu Iberyjskiego. 

2. Matka Chlodwiga wpłynęła na jego decyzję o przyjęciu chrześcijaństwa. 

3. Po chrzcie Chlodwiga wszyscy Frankowie nawrócili się na chrześcijaństwo. 

4. Frankowie zostali nawróceni przez skandynawskich misjonarzy. 

5. Cyryl i Metody byli misjonarzami z Rzymu działającymi w południowo-wschodniej Europie. 

6. Mnich żył w dostatku i posiadał wielki majątek. 

7. Kościoły wschodni i zachodni zawsze stanowiły jedność. 

ZADANIE 2. Sprawdź umiejętność pracy ze źródłem ikonograficznym 

i umiejętność wyciągania wniosków. 

2a. Opisz ilustrację. 

Przedstaw 

najpierw jej górną 

część, następnie 

zaś dolną. 

2b. Wyjaśnij, dlaczego 

artysta tworzący 

300 lat po śmierci 

św. Bonifacego 

ukazał właśnie 

te sceny z życia 

świętego. 

IL. 1. Żywot św. Bonifacego. 

Chrzest udzielany przez 

misjonarza (u góry) oraz śmierć 

Bonifacego (na dole), ilustracja 

z księgi z ok. 1000 r. 

134

Test kompetencji | 

ZADANIE 3. Sprawdź umiejętność analizy tekstu źródłowego. 

1 

5 

ŹR. 1. O języku słowiańskim w czasie nawracania Słowian 

List papieża Jana VIII z 880 r. 

I wreszcie słusznie pochwalamy wynaleziony przez pewnego Filozofa Konstantyna [czyli 

Cyryla – przybrane imię zakonne] alfabet słowiański, za pomocą którego można należycie 

wychwalać Boga. Polecamy w języku tym głosić słowa i czyny Chrystusa, naszego Pana. 

Autorytet świętych [Pism] uczy nas, że nie tylko trzema [tj. po hebrajsku, grecku i łacinie], 

ale wszystkimi językami należy chwalić Boga […] Nie sprzeciwia się też nic prawdziwej 

wierze i nauce, by w języku słowiańskim sprawować mszę świętą, czytać świętą Ewangelię 

oraz lekcje ze Starego i Nowego Testamentu […] Ten bowiem, który stworzył trzy główne 

języki: hebrajski, grecki i łaciński, stworzył też i wszystkie inne na swoją większą chwałę. 

3. Przeczytaj list papieża 

Jana VIII i powiedz, 

jakich argumentów 

używa, godząc się 

na stosowanie języka 

słowiańskiego 

podczas misji 

i w liturgii. 

Cyryl i Metody – apostołowie i nauczyciele Słowian. Studia i dokumenty, red. Jan Sergiusz Gajek i Leonard Górka, cz. 2, 

Lublin 1991, s. 94–96. 

ZADANIE 4. Sprawdź swoją wiedzę. 

4. Pięć filarów islamu 

stanowi podstawę 

życia pobożnego 

muzułmanina. 

Sporządź w swoim 

zeszycie rysunek 

przedstawiający pięć 

filarów i opisz ich 

znaczenie. 

PIĘĆ FILARÓW ISLAMU 

1 2 3 4 5 

ZADANIE 5. Sprawdź umiejętność wyciągania wniosków. 

5. Żyd i muzułmanin 

grający w szachy. 

Na podstawie ilustacji 

oraz informacji 

z podręcznika 

powiedz, jak 

koegzystowali Żydzi 

i wyznawcy islamu 

pod panowaniem 

muzułmańskim. 

IL. 2. Ilustracja z Księgi gier – 

chrześcijańskiego rękopisu autorstwa 

Alfonsa X Mądrego, 

króla Kastylii i Leonu (Hiszpania), 

1282 r. 

135

EUROPA. NASZA HISTORIA.

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?