Qaraqalpaqstan geografiyas? kk

O`zbekstan Respublikasi xalıq bilimlendiriw ministrligi
A`jiniyaz atındag`ı
No`kis ma`mleketlik pedagogikalıq institutı
Geografiya kafedrası
Qaraqalpaqstan geografiyası paninen
L E K Ts Đ Ya T E K S T Đ
No`kis - 2013

K Đ R Đ S Đ U
«Karakalpakstan geografiyası» kursı pedagogikalık jokarı okıu orınlarında, sonday-ak universitet tiykarında bilim
beretugın jokarı okıu jurtlarının geografiya, tebiyattanıu xem geografiya-ekonomika fakul`tetlerinde Ozbekstan
Respublikası xem onın kuramına shertnama tiykarında kiretugın suverenli Karakalpakstan respublikası oz gerezsizligine
erisiui menen jokarı mektep studentlerine bilim xem telim-terbiya beretugın tiykargı okıu penlerinin birine aynaldı.
Xemmege melim, demokratiyalık memleket duziu xem onın okıu sisitemasın jana desturlerge ılayık sholkemlestiriu
jagdayında bizin respublikamızda jokarı bilim beretugın okıu orınlarının strukturasında geograf keniygeler tayarlaugada
ayırıksha itibar berilgen. Sebebi xer bir jokarı bilimli jas eulad oz ana tilin, elinin tariyxın ozlestirgenindey, ulkesinin
tebiygıy-ekonomikalık potentsialın biliui, eldin ondiris taraularının strukturalık duzilisi xem aymaklık jaylasıuı tuuralı,
sonday-ak demografiyalık rauajlanıu tendentsiyaları boyınsha boljau jurgiziu arkalı tebiygıy zonallıklar tesirinde
keliplesken ondiriushi kushlerdin rauajlanıu nızamlıkların sheshe biliui zerur. Bunnan baska jas keniyge geografiya
kursların okıu xem uyreniu arkalı onın ulketanıu printsiplerin terennen ozlestiriui, usı tiykarda oz ulkesinin tebiygıy baylıkların
xalık xojalıgına ozlestiriu jolları jene olardın korların kayta tikleu xem kobeytiuge tiykarlangan kedelerdi ozlestirie
otırıp oz elinin ekonomikalık xem sotsiallık rauajlanıuına baylanıslı mashkalalardı sheshiuge katınasıuı jene jas kenigelerdi
telim-terbiya beriuge shınıktırıuı tiyis. Usıgan seykes jokarı okıu orınlarının geograf studentleri, orta mekteplerdin
geografiya mugallimleri, ulketanıu xem boljau meseleleri menen shugıllanatugın mekemelerdin xızmetkerleri ushın usınılıp
atırgan bul okıulıkta G`ekonomikalık xem sotsiallık geografiyaG` kurslarına ten bilim beriu, okıu-metodikalık xem
terbiyalık xarakterdegi tusinikler usınılıp otır. G`Ekonomikalık xem sotsiallık geografiyaG` kursı jemiyetlik ondiristin
rauajlanıuı jene jaylasıuına baylanıslı mashkalalar menen shugıllanıp, ozinin izertleytugın materiallık ob`ekti retinde tebiyat
penen jemiyetlik ondiris arasındagı oz-ara baylanıs meselelerin karastırıp, bul kuramalı meselelerdi sheshiudi «tebiyatu`adamu`xojalıku`tebiyat»
dizbegi usılında analiz jurgizedi. Usıgan seykes bul jumısta G`Karakalpakstannın tebiygıy
ekonomikalık sharayatın okıp uyreniu boyınsha kolemli maglıumatlar berildi xem tebiygıy sharayatlardın jemiyetlik
ondiristin jaylasıuı jene keniygelesiuine tesirin uyrene otırıp, xalık xojalıgının rauajlanıu etapları karastırıldı. Bul xem
tagıda baska kurstın kuramın duziudegi xem maglıumatlardı izbe-izli jaylastırıudagı tesil xem usıllar en exmiyetli
meselelerdi, esirese Karakalpakstannın xalık xojalıgının territoriyalık duzilisin anıklaudı xem ondiriushi kushlerdin aymaklık
jaylasıuın jetilistriu arkalı ekologiyalık dagdarıstı bosanlastırıuga baylanıslı mashkalaların sheshiuge mumkinshilik
beredi. Bul birinshiden kenigelerge bilim xem terbiya beriude georafiyalık maglıumatlardın kunlılıgın arttırsa, ekinshiden
oz elinin dun`yanın ekonomikalık strukturasına katnasıuı ushın tebiygıy-ekonomikalık potentsialın belgilieuge tiykar
duzedi jene jas keniygelerge oz ulkesi tuuralı bay maglıumatlardı keliplestiriuge mumkinshilik tuudıradı.
Durısında da Karakalpakstan kop jıllar dauamında transport ekonomikalık baylanıslarının uziliske tusiuinen
ondiriushi
kushlerdin rauajlanıu tempi, esirese, sanaattın rauajlanıu derejesi boyınsha Oraylık Aziya respublikalarının ishinde en artta
kalgan ellerden esaplanatugın edi. Respublikada sanaattı rauajlandırıu, esirese, auır sanaattı rauajlandırıu en kıyın
mashkalalardan esap-
landı. Sebebi, Karalpakstan kop esirler dauamında Rossiya, Zakavkaz`ya xem konsılas Oraylık Aziya respublikaları menen
jol katnas taraularının bolmauına baylanıslı bir terepleme rauajlandı yaki auıl-xojalıklı ulkeler katarında kaldı. a`9a`wjıllarda
Karakalpakstannın xezirgi aymagında auır sanaat tarauları joktın kasında boldı. Sonlıktan respublikanının xalık
xojalıgının strukturasında auıl xojalıgı jetekshi tarau bolıp keliplesti.
Usıgan baylanıslı sanaat bir terepleme yaki auıl xojalık onimlerin kayta islep shıgarıu menen sheklendi. Bul sanaatta
keliplesken keri disproportsiyalar bugingi kunlerge shekem dauam etpekte. Xezir Karakalpakstannın sanaat kompleksinin
strukturasında jıl dauamında islep shıgarılatugın ulıuma jıllık onimnin u`h-wqO` azık-aukat xem jenil sanaat taraularında
islep shıgarılgan onimler tutadı. Al, auır sanaat taraularının onimleri sanaatta islep shıgarılgan onimlerdin en asıp
ketkeninde a`w-g`qO` in-ak kuraydı.
Xezir Karakalpakstan respublikasının xalık xojalıgı bazar katnasıkları tiykarında rauajlanıu kedelerin tanlap otır.
Bunday jagdayda biz sanaattın taraulık strukturasına ozgeris kirgizbesek, esirese, sanaat ondirisinin tiykargı taraularına
baza duzbesek, jobalastırılgan maksetke jetiuimiz kıyın.
Karakalpakstan xezir kolemli tebiygıy baylık resurslarına iye bolıuına karamastan Ozbekstanda sanaattın rauajlanıu
tempi boyınsha en keyingi orınlardı iyeleydi, jıl sayın islep shıgarılatugın sanaat onimlerinin tek bolganı a`.w-g`.0O` in
gana ondiredi. Sonlıktan xezirgi bas uazıypa Karakalpakstanda sanaat ushın paydalanatugın shiyki zat resursları zapasların
izertleu xem onı sanaatta paydalanıu jolların tabıudan ibarat. Karakalpakstan sharayatında xalık xojalıgın rauajlandırıu
ushın bas rezervler tek auıl xojalıgı ondirisinde emes, al sanaat ondirislerinde de koplep ushırasadı.
MısalıU` respublikanın sanaat kerxanalarında tiykargı ondirislik fondlardan paydalanıu derejesi tomen. Bul sanaat
kerxanalarında miynettin onimdarlıgının tomenleuine xem rentabelliktin peseyiuine alıp kelmekte.
Sonlıktan barlık rezervlerdi iske kosıu, esirese, paydalanılmay atırgan tebiygıy resurslardı sanaatta kennen
paydalanıu arkalı jıl sayın ondiriletugın jemiyetlik onimnin kolemin arttırıu zerur.
Usıgan baylanıslı bul arnaulı okıu kollanbada Karakalpakstannın tebiygıy-ekonomikalık potentsialın xalık
xojalıgında paydalanıu jolları karastırıldı xem aldagı perspektivada ondiriushi kushlerdi rauajlandırıudın baslı bagdarları
usınıldı. Bunnan baskada respublikada keliplesken xalık xojalıgının taraulık strukturasın analizleu jolı menen en artta
kalgan taraulardı, esirese, auır sanaattı rauajlandırıuga koyılıp atırgan uazıypalardı iske asırıu jolları korsetildi.

Bul akırgı esapta jemiyetlik ondiris taraularının prognozlık meselelerin sheshiuge, esirese, Karakalpakstanda sanaat,
auıl xojalıgı xem transport tarauların jokarı pet penen rauajlandırıuga baza duziuge jerdem beretugını sozsiz. Sonlıktan
jokarıda atı korsetilgen ilajlardı sheshiu xem respublika aymagında aldagı uakıtlarda ondiriushi kushlerdi rauajlandırıuga
bagdarlangan boljaular okıu kollanbanın strukturasına seykes tiyisli salıstırıular jene analizler tiykarında studentler xem
baskada ulke tanıu mashkalaları menen shugıllanıushılarga ogada tusinikli tilde usınılıp otır. Jumıstın juumaklaushı
boliminde respublikanın zonalık ozgesheliklerin esapka ala otırıp, ondiriushi kushlerdi aymaklık sholkemlestiriu
meselelerin jedellestiriuge xem ekologiyalık dagdarıs
jagdayında uzak jıllar dauamında bine etilgen tiykargı ondirislik
fondlardın ekonomikalık netiyjeliligin arttırıuga ayırıksha itibar
berildi. Bul xem baskada ilajlardın tezden is juzine asıuı birinshiden xalıktın turmıs abadanlıgın jokarılatsa, ekinshiden
Ozbekstannın bir tutas territoriyalık - ondirislik komplekslerinin ajıralmas bir bolimi retinde Karakalpakstan
respublikasının ekonomikalık potentsialın koteriuge bagdar tayarlaytugını sozsiz.
Avtor xezirgi jana talaplarga seykes jumıstı tabıslı tamamlauga xem strukturalık jaktan izbe-izli kurıuda baxalı
jerdem jene metodikalık korsetpeler bergeni ushın Ajiniyaz atındagı Nokis Memleketlik Pedinstitutının Geografiya
kafedrasının dotsenti, Ozbekstan respublikası xalık bilimlendiriu ministrliginin agla okıtıushısı, Karakalpakstan
respublikası xalık bilimlendiriu tarauına miyneti singen gayratker K.D. Dauletovaga xem Ozbekstan auıl xojalıgı
Akademiyasının akademigi, ekonomika ilimlerinin doktorı
J.M. Medetullaevka ulken minnetdarlık bildiredi.
I.BAP. KARAKALPAKSTAN RESPUBLĐKASININ TEBĐYGIY ShARAYaTI XAM RESURSLARI
a`.a`. Karakalpakstannın ekonomikalık-geografiyalık jaylaskan ornı, shegaraları xem administrativlik kuramı.
Karakalpakstan Respublikası arka kenlikte Oraylık Aziyanın tuslik-batıs bolimin iyelep jatırgan el. Onın arka, tuslik
bolimindegi koordinatları n`0 0 o`o` / xem n`o` 0 qo` / arka kenlikti jene batıs xem shıgıstagı kıyır shetleri o`u` 0 xem u`g` 0 g`n` /
shıgıs uzınlıklardı iyelep jatır. Karakalpakstan territoriyası tuslikte Xind okeanı, al arka terepinde Arka muz okeanı
aralıgında jaylaskan xem materik ishkerisindegi el bolganlıktan ogan dun`ya juzlik okeanlardın tesiri ogada az. Jaz
aylarında Xind okeanınan tesir etetugın ıgallı xaua massası joldagı biyik taulı rayonlarda irkilip Karakalpakstan
territorityasına kelip jetpeydi. Kerisinshe Karakum sholistanlıgınan esetugın ıssı xem shanlı xaua massasının tesirinde
kurgakshılık ustemlik etedi. Al kıs aylarında jolda irkinish jasaytugın biyik taular bolmaganlıktan Arka muz okeanınan
esetugın suuık xaua massası Torgay deruazası arkalı Karakalpakstan territoriyasının keskin suuınıuına tesir jasaydı. Al
Atlantika xem Tınısh okeanlar Karakalpakstan territoriyasınan aytarlıktay uzak jaylaskanlıktan olardın bizin ulkemizdin
tebiygıy kompleksine tesiri onsha sezilerlik derejede emes.
Karakalpakstan territoriyasının kopshilik boliminde, esirese shıgısında shegaralık rol`di atkaratugın tebiygıy belgiler
az. Al tuslik shıgısında xem tusliginde uzınlık bagdarda jaylaskan Kızılkum jene Karakum sholistanlikları, batısında Ustirt
donisligi, arka xem terepinde Aral tenizi tebiygıy shegaralık rol`dı atkaradı. Solay etip, tebiygıy geografiyalık koz karastan
Karakalpakstan territoriyası Turan oypatlıgının dauamı esaplanıp, Amudar`yanın burıngı xem xezirgi deltasın iyelep, arka
kenliktin en arkaragında jaylaskan eller katarına kiredi. Onın arkadagı shegerası Rossiya Federatsiyasının Astraxan`,
Rostov kalaları arkalı otse, al tusligindegi shegarası Derbent, Tbilisi kalaları jaylaskan kenlikke tuura keledi. Birak
Karakalpakstan materiktın ishkerisinde jaylaskan xem dun`ya juzlik okean jene tenizlerden uzakta jaylaskan bolganlıktan
jokarıdagı korsetilgen territoriyalarga salıstırganda tebiygıy sheriyatı aytarlıktay ozgermeli keledi. Usıgan seykes Karakalpakstan
Respublikasının xalık xojalıgının rauajlanıu peti xem onın dun`ya juzlik bazar katnasıklarındagı tutkan ornı ele
tomen derejede. Bul xem tagı baskada ayırmashılıklar Respublikada paydalanılmay atırgan barlık rezervlerdi tezden iske
kosıudı xem ulkemizdin geografiyalık jaylaskan ornına ten keliplesken ondiris taraularının zonalık keniygelesiu
mashkalaların jetilistiriudi talap etedi.
Karakalpakstan Respublikası administrativlik jaktan arka-shıgıs xem arka-batısında Kazakstan Respublikası menen,
tuslik-batısında Turkmenstan Respublikası, al tuslik xem tuslik shıgısında Ozbekstannın Xorezm, Buxara jene Nauayı
uelayatları menen shegaralasadı. Respublika territoriyası batıstan-shıgıska karay u`u`0 kilometrge, al arkadan tuslikke
karay n`00-n`g`0 kilometrge sozılıp jatır.
Karakalpakstan Respublikası Oktyabr` audarıspagı jıllarında patsha Rossiyasının en tupkirinde jaylaskan, epiuayı
diyxanshılık xem koshpeli mal sharuashılıgı menen shugıllanatugın agrarlı el edi. a`9a`h-jıllarda Turkstanda Sovetlik
Federativlik respublika duziliui menen Amuder`yanın on terepinde jasaushı Karakalpak xalkı Amuder`ya bolimi bolıp
birikse, al burıngı Xiyua xanlıgı territoriyasındagı xalıklar a`9g`0-jılı Xorezm Xalık Respublikası bolıp duzildi. Solay etip,
Amuder`yanın sol terepinde jasaushı Karakalpaklar usı Xorezm Xalık Respublikasının sostavına kiredi. Keyin a`9g`n`jıllardagı
Orta Aziyanı jaylagan xalıklardın memleketlik shegaraların ajıratıu jıllarında Karakalpakstannın memleketlik
strukturası g`-merte keliplesti xem usı jılı Kazakstannın sostavında Karakalpakstan Avtonomiyalı oblastı bolıp duzildi.
a`9q0-jılı Karakalpakstan Rossiya sostavına kiriu menen kop uakıt otpey-ak, a`9qg`-jılı RSFSRdın sostavında
Karakalpakstan Avtonomiyalı Sovet Respublikası bolıp kayta duzildi. Al a`9qu`-jılı Rossiyanın kuramınan Ozbekstanga
otti. a`99a`-jılı a`-sentyabr`de Ozbekstan gerezsiz Respublika dep jeriyalanıuına baylanıslı Karakalpakstan Ozbekstannın
kuramına shertnama tiykarında kiretugın suverenli respublika dep dagazalandı.

Otmishtegi Karakalpakstan ekonomikalık xem sotsiallık rauajlanıu derejesi boyınsha dun`yadagı en artta kalgan
ellerden esaplanar edi. Sebebi, Respublika uzak jıllar dauamında Oraylık Aziya ellerine, sonday-ak, Rossiya
Federatsiyasına shıgıu ushın transport baylanıslarına iye bolmadı. Rossiya xem baskada konsı eller menen ekonomikalık
katnas jaz aylarında Charjouga shekem u`o`0 kilometrdey aralıkta Amuder`ya arkalı kayıklar menen iske asırıldı. Tek
ekinshi dun`ya juzlik urıstın aldında Orta Aziya memleketlik suu jolı transportı sholkemlistirilgennen keyin gana kayık
penen tasılatugın jukler Bukserli flot penen almastırıldı. Netiyjede, a`9qu`-jıllarda Amuder`ya arkalı Karakalpakstanga
jılına a`h0 mın tonna juk tasıp ekelinse, al joneltiletugın juklerdin kolemi a`o`0 mın tonna boldı. Birak degen menen
Respublikanın transport-ekonomikalık baylanıslarındagı deslepki tabıslar a`9o`g`-jıldan baslap Charjou-Xojeli, al onnan
keyin Konırat-Beyneu-Aleksandrov-Gay bagdarındagı temir jol kurılısının iske tusiuine baylanıslı boldı. Keyingi jıllarda
gigant Buxara-Ural xem Orta Aziya-Oray Gaz kubırları salındı xem paydalanıuga berildi. Netiyjede, arba ornına samolet
penen avtomashina, saldaulı kayık ornına paroxod penen teplovozlar isleytugın boldı, bul Karakalpakstan Respublikasının
ekonomikalık xem sotsiallık rauajlanıuına mumkinshilik tuudırdı. Solay etip, Karakalpakstan territoriyası arkalı Oraylık
Aziyadan Rossiya Federatsiyası xem Evropa ellerine tuurılay temir jol katnasının ashılıuı Karakalpakstan Respublikasının
transport-ekonomikalık baylanıslarının keliplesiuine xem rauajlanıuına jol ashtı xem eldin ekonomikalık-geografiyalık
jaylaskan ornının ulken ozgeriske ushırauına, yaki kolaylı tranzitlik ekonomikalık baylanıslardın rauajlanıuına tiykar saldı.
Karakalpakstan Respkblikası administrativlik jaktan a`n` rayonnan xem a`a`9n` elatlı punktten turadı. Usının a`g`-si
kala, o`-i rayon orayı, a`g`-si baska da kala tipindegi poselkalardan, al kalgan a`a`u`o`-si elatlı punktlerden esaplanadı.
Bular u`n` auıllık kenes penen birlikte jokarıdagı a`n` rayonnın kuramın payda etedi.
a`.g`. Karakalpakstannın tebiygıy sharayatı, resursları xem onın ondiristin rauajlanıuına jene jaylasıuına tesiri.
Karakalpakstan Ozbekstannın arka-batısında tegislik aymakka jaylaskan. Jer beti tegislikten ibarat, birak usıgan
karamastan,
tebiygıy kompleksinin xarakteri boyınsha bir-birinen parık kılatugın ush rayonnan turadıU` a) Amuder`ya del`tası, b)
Karakalpakstan Ustirti v) Karakalpakstan Kızılkumı.
a) Amuder`ya del`tası - Orta Aziyadagı en ullı saxaralarU` Ka-
rakum xem Kızılkumnın ushlaskan jerinde jaylaskan. Ol shama menen arka kenliktin n`a` 0 xem n`n` 0 jene shıgıs uzınlıktın
o`w 0 xem u`g` 0 aralıgında jatır. Amuder`ya del`tası Tuyemoyın kısnagınan baslanıp, arkaga bargan sayın biraz keneyip,
Aral tenizine shekem jetedi. Jer beti tegislikke xarakterli bolıp, onın Aral tenizine karay peseyip barıuı ortasha kilometrge
a`n` santimetrdi kuraydı. Del`talık rayonnın iyelep jatkan jer maydanı xem onın relefinin duzilisi kishi-girim kaldık taular
/ustirtlikler/ menen almasıp baradı. Bulardın mısalı retinde, Beltau, Kusxanatau, Kızıljar, Kırantau, Porlıtau, Ketpenshi,
Geuir kala xem tagı baska da kaldık balentliklerdi atauga boladı. Bulardın ishinen kolemi boyınsha ulkeniregi xem
salıstırmalı turde biyigiregi - Kusxana tau esaplanıp, uzınlıgı g`0 kilometrge, al eni w kilometrge sozılıp jatır. Onın en
belent jerinin absolyut biyikligi a`g`q metrge jetedi. Del`tada Emiudar`yanın kop jıllar dauamında agızıp kelgen uyıklarınan
duzilgen biyiklikler de ushırasıp turadı. Bular kobinese Emiudar`ya del`tasının oraylık boliminde kobirek ushırasadı.
Emiudar`yanın del`talık boliminde samaldın tasirinde kaliplesken rel`f formaları da ushırasadı. Olardın katarına
Turkmen kıralgan xem Arzımbet kum sıyaklı kumlı massivlerdi atauga boladı. Del`tada, esirese onın arka boliminde,
suualmalı xem kollerdin tasirinde payda bolgan rel`f formaları da ushırasadı. Bugan mısal iretinde, Sudoch`e, Karauımbet,
Karateren xem tagı baskada aymaklardı atauga boladı.
b) Ustirt - Emiudar`ya del`tasının batısında jaylaskan. Emiu-
dar`yanın del`tasındagı tegislikten Ustirtke otetugın jer tik jarlı formaga iye bolıp, onı jerlikli xalıklar shın/chink/ dep
ataydı. Ustirt arka shıgısında jaylaskan Aral tenizi xem tuslik terepindegi Sarıkamıs kolinen shın liniyası arkalı bolinip
turadı. Ustirttin Karakalpakstanga tiyisli bolimi w0 mın km g` maydandı iyelep, jer betinin duzilisi boyınsha belentlik xem
oypatlıkları menen xarakterlenedi. Ustirtte kolemli oypatlıklar ushıraydıU` Aspantay-matay, Sam etirapındagı aymaklardı,
Assaka-audan xem Sarıkamıs kazan shukırın ultanı okean kaddinen a`0-a`q metr tomende jaylaskan. Shakpaktı kazan
shukırı uzını u` kilometrge, eni q kilometrge sozılıp, ultannın absolyut biyikligi a`h-g`0 metrden aspaydı. Shakpaktı kazan
shukırının ultanında samaldın kushi menen payda bolgan Assaka-audan aralıgında Shorja kazan shukırı jaylasıp, ol uzınına
9 kilometrge, al, enine o` kilometrge sozılıp jatır.
A.Z.Geneusov, V.V.Gorbunov, N.A.Kimberglerdin izertleulerine karakganda. Ustirttin tiykargı shegindi tau
jınıslarında sur-konır topıraklar, eyyemgi kol jatkızlıklarında takırlı kebir topıraklar basım keledi. Đzvestnyaklı jatkızıklar
menen kaplangan aymaklarda sur-konır topıraklar kobirek tarkalgan.
Solay etip, Karakalpakstan Ustirtinin jer betinin duzilisi xem topırak katlamlarındagı ozgeshelikler onın osimlik xem
xayuanat dun`yasının sostavında ozine ten ulken ozgerislerdi payda etedi.
v) Kızılkum saxrası-Emiudar`ya del`tasının tuslik shıgısında
jaylaskan. g`0 mln. gektarday maydandı iyelep jatır. Usınnan Karakalpakstanga tiyisli jaylaular q.g` mln. gektardı iyelep,
otlaklıklardın jıllık zapası u`-w mln. tsentnerdi kuraydı. Kızılkumnın Karakalpakstandagı bolimi, batısta-Emiudar`ya
del`tasındagı alyuvial` tegislik penen, shıgısta xem kublada Oraylık Kızılkum menen, al, arka batısta-Aral tenizi menen
shegaralasadı.
Karkalpakstan Kızılkumnın arka bolimi kurgak say-salalar menen tilkimlenip, jer beti tolkınlangan tegislik
kumlardan ibarat. Bul kumlar Emiudar`ya xem Sırdar`yanın eiyemgi ozeklerinin jatkızıklarınan payda bolgan. Al,

Karakalpakstan Kızılkumnın tuslik bolimin Sultanuayis tauı iyelep jatır. Karakalpakstan Kızılkumnın arka bolimi kum
aralas sazlı allyuviallık tegis jatkızıklarınan duzilip, olar kopshilik jagdayda juuılıp ketken ushinshi dauirdin tiykargı
jınıslarının ustinde gezlesedi. Bunı Beltau xem tagı baska da ushinshi deuirdegi payda bolgan kaldık taulardın rel`fi
tastıyıklaydı.
Karakalpakstan Kızılkumının topırak turleri Emiudar`ya del`tasına salıstırganda putkilley ozgeshe, bunın baslı
topragının turlerine kumlı topraklar menen sur-konır topıraklar jatadı. Sur konır topıraklar Sultanuayis atirapında xem
baskada kaldık taularda ushıraydı. Yarım bekinisken koshpeli espe kumlarda kobinese kumlı topıraklar gezlesedi.
Mineral shiyki-zat resursları. Karakalpakstan Respublikasının kopshilik territoriyası geologiyalık jaktan
tariyplegende Turan
platformasının ajıralmas bir bolegi bolıp esaplanadı. Ol tektonikalık jaktan eyemgi eralardan beri turgın bolıp kalgan
territoriyalar katarına kirip, xaraketsiz aymaklar katarına kiredi. Mezazoy erasına shekem Karakalpakstan aymagı
geosinklinal oblastlardan esaplanıp, tau payda bolıu protsessi polezoydın akırında tamamlagan. Sonlıktan platformanın
fundamentin mezazoyga shekemgi deuirde jatkızılgan shogindi tau jınıslarınan ibarat xek taslar, metomorfizmge
ushıragan saz ılay/slanets/, magma jınıslarınan granit, gneys, serpentinler kuraydı. Bul fundament katlamlı palezoy erasında
keliplesken.
Eyemgi kurgaklıktın payda bolıu deuirinen baslap-ak jerdin beti juuılıu protsessine ushırap, este-akırın-jemirilip,
ugilip, tegislene baslagan. Al, sonın ala platforma deuiri baslanganda, jer beti asta-akırın shogip, paleozoy jınıslarının
ustinde janadan mezazoy xem kaynezoy katlamları toplana baslaydı. Netiyjede olar xezirgi kuni Karakalpakstan
territoriyasında edeuir terende jatır. Fundamentlik katlam Ustirttin Kabaklı zonasında a`00 metrden Barsakemeske karay
u`000 metr terenlikte ushırasa, Amiudar`ya del`tasının Konırat zonasında edeuir jokarırakta g`000 metrde, Xojeli menen
Nokiste-a`000 metr, Tortkulde o`00 metr terenlikte, al, Sultanuayis tauında bolsa fundament katlam jer betinde shıgıp jatır.
Fundamentti jauıp atırgan shogindi tau jınıslarının kalınlıgı usı aymakta sol deuirde ustemlik etken fizikogeografiyalık
sharayat penen tıgız baylanılı.Solay etip, Karakalpakstan aymagı ozinin plat formalık rauajlanıu tariyxıy
boyınsha mezazoy, kaynezoy eralarında mudamı teniz astı bolgan. Sonlıktan da Karakalpakstannın kopshilik territoriyasın
shogindi tau jınıslarının kalın katlamları kaplanıp jatır. Demek bul respublika aymagı boyınsha kazılmalı jer astı baylıklarının
geografiyalık tarkaularına xem olardın zapaslarının keliplesiuine kushli tesir etken.
Karakalpakstanda bunnan kop jıllar burın-ak sanaatlık exmiyetke iye temir rudasının, renli metallardın, fosforitin, as
duzının, mirabilittin, sul`fat natriydin, konır komirdin zapasları anıklangan edi. Keyingi jıllarda Ozbekistan Đlimler
Akademiyasının geoologiya institutının xem Karakalpakstan boliminin geologiya sektorının ilimpazlarının tikkeley
katnasıuında /Samanov J., Palıbekov A., Kurbaniyazov K., xem t.b./. Janıuıshı tebiygıy gazdın, kop sanlı fosforit
kenlerinin, kurılıs ushın jaramlı taslardın, esirese mramordın, xek taslarının, koalin ılaylarının sanaatlık zapasları ashıldı.
Solay etip, bizin ulkemizde bugingi kunge kelip sa-
naatlık exmiyetke iye mineral shiyki zat resurslarının zapasları
belgili bola basladı. Bulardı xalık xojalıgındagı exmiyeti xem
paydalanıuı bagdarları boyınsha tomendegi gruppalarga boliuge boladıU`
a`. Otın-energiyalık exmiyetke iye mineral shiyki zat resursları.
g`. Metallurgiyalık exmiyetke iye mineral shiyki zat resursları.
q. Ximiyalık shiyki zat ushın exmiyetke iye mineral resurslar.
n`. Kurılıs ushın exmiytke iye mineral resurslar.
o`.Azık-aukatlık exmiytke iye mineral resurslar.
Jokarıdagı korsetilgen otın-energetikalık exmiyetke iye tebiyi resurslardan janıushı gazdı. komirdi xem neftti
ayrıksha atauga boladı. Tebiyi janıushı gaz Karakalpakstannın Ustirt bolimindegi Shaxpaxtı, Kuuanısh kenlerinde ashıldı.
Kenigelerdin korsetiuinshe xezirdin ozinde onın ulıuma zapası a`9o` mlrd. kub metrge barabar. Usınnan Shaxpaxtı gaz
keninin zapası n`u`.o` mlrd.kub metrdi kurap, keyingi jıllarda Respublika gaz kubırına tutastırılgan edi. Konır komirdin
zapasları tomengi xem orta yura jatkızıklarında ushırap, bular Tuuarkır, Kulandıda a`o`0-a`o`00 metr terenliktegi aralıkta
ushıraydı xem prognozlık exmiytke iye baylıklar katarına kiredi. Al nefttin sanaatlık zapası Barsakelmes zonasında
ashıldı/karta-sxema/. Jokarıda korsetilgen minerallık shiyki zat resurslardı sanaatta paydalanıu aldagı perspektivada
Karakalpakstannın Otın-energetikalık bazasın duziuge xem gaz, neft`, ximiya sanaatının rauajlanıuına jol ashatugını sozsiz.
Bizin sheriyatımızda bekkem otın-energetika bazasın duziu xezirgi xalık xojalıgı taraularının energiyaga degen talabın
temiyinleude xem niyet etip otırgan sanaat komplekslerin duziuge jol ashıu menen birge paydalanıuga jaramlı mineral
shiyki zat resurslarının sostavındagı bos jınıslardı ajıratıuga mumkinshilik beredi. Karakalpakstanda metallurgiyalık
exmiytke iye minerallık resurslardan temir rudasın, mıs, tsink, nikel`, korgasın xem t.b. baylıklardı atauga boladı.
Geologiyalık izertleu netiyjesinde Sultanuais tauında temir rudasının /zapası a`o` mlrd.t./, mıstın, korgasınnın, tsinktin xem
t.b. baylıklardın kolemli zapasları tabıldı. Tabılgan nikel` avtomobil`, traktor, auır mashina sanaatı ushın kerekli xer kıylı
ukeneler tayarlauga, meditsinalık priborlar, akkumlyatorlar ushın elektrod tayarlauga jene tiyin akshalarga nagıs beriu
ushın jaramlı. Ximiyalık xem azık-aukatlık minerallık shiykki zat resurslarga fosforit, mirobilit, as duzı xem shıpalı jer astı
suuların keltiriuge boladı.
Fosforittin izertlengen zapasları Ustirtte, Bestobede, Kojakolde xem t.b. orınlarda ushıraydı. Mirobilittin sanaatlık
exmiytke iye zapasları Kuskana tauında ushıraydı, zapası a`.a` mlrd. kub metrge barabar. Kagaz, tokımashılık sanaatları,
sonday ak shiysha isleuge xem formatsevtika ushın paydalanıuga jaramlı. As duzının kolemli sanaatlık exmiytke iye
zapasları Karauımbet, Barsakelmes, Aktuba, Sarıkol zonalarında jaylaskan. Usınan tek Barsakelmes kenindegi as duzının

zapası a`w mlrd.t. dan aslam. Karakalpakstanda xalık xojalıgında paydalanıuga jaramlı jer astı suularınında mol zapasları
ushıraydı. Gidrogeologiyalık ekspeditsiya maglıumatlarına karaganda bul suular emleuxana islerine paydalanıuga xem
mineral suu retinde paydalanıuga imkaniyat beredi. Karakalpakstan territoriyası kurılıs sanaatı ushın jaramlı asbest, dala
shpatının, tal`ktin, mramordın, xektin, granittin xem t.b. zapaslarına ogada bay. Usınnan tal`ktin izertlengen zapası hg`0
mln.kub metrge barabar bolıp, kagaz, kabel`, rezina islep shıgarıuda, bezeu ushın plitalar tayarlauda xem jokarı sapalı
izolyatorlar islep shıgarıuda paydalanıuga boladı, al granit bolsa kesiu, jonıu instrumentlerin tayarlauda paydalanıuga
jaramlı.
Xezir ulkemizde kurılıs materiallarının ishinen mramordan paydalanıu belgili derejede jolga koyılgan. Sultan Uais
tauının mramorının bazasında Nokis granit-mramor zavodı islemekte.
Solay etip, Karakalpakstannın mineral shiyki zat resursların kıskasha analizlegenimizde ulkemizde minerallık
baylıklardın potentsiallı zapasları bar ekenligi baykalıp otır. Sonlıktan bul kolemli resurslardı sanaatta paydalanıuga kosıu
aldagı perspektivada Karakalpakstanda iri-iri sanatt komplekslerinin duziuge mumkinshilik beredi, bul oz gezeginde
ulkemizdin agrar statusın ozgertiuge jol ashsa, ekinshiden xalkımızdın milli doxodının kolemin artıuına gireu bolatugını
sozsiz.
Juumaklap aytkanda, Karakalpakstan respublikasının aymagında auır sanaat tarauların, esirese, tau-ken sanaatı xem
kurılıs materialları sanaatın rauajlandırıu ushın minerallık shiyki zat resurslardın kopshilik turleri jaylaskan. MısalıU`
Tebin-bulak Titan magnetitli ken perspektivalı kenlerden esaplanadı. Sul`fatlı magneziyalı duz keni tiykarında sul`fat
natriyin, as duzın xem metall magniyin alıuga jol ashıladı. Bul akırgı esapta ximiya, metallurgiya sanaatın kennen
rauajlandırıuga mumkinshilik tuudıradı.
Respublikada kurılıs materialların koplep jetistiriudi sholkemlestiriu ushın da mineral baylıklarının zapasları mol.
Xezirgi uakıtta Ustirt zonasınan gaz xem nefttin bir katar kenleri ashıldı. Solay etip,ulkemizde xer kıylı shiyki zat
resurslarının zapaslarının ashılıuı Karakalpakstannın industriyalı bagdarda rauajlanıuına jol ashadı.
Klimat resursları. Karakalpakstannın klimatı keskin kontinentintallıgı xem xedden tıskarı kurgakshılıgı menen
xarakterlenedi. Klimat sharayatının bunday bolıuına onın materiktin ishkerisinde jaylasıuı xem jer juzlik okean jene teniz
suularınan kute uzakta bolıuı jene Arktikadan keletkgın suuık xaua massası ushın irkinishtin joklıgı kushli tesir jasaydı.
Karakalpakstan Respublikasın klimatının kontinentallıgı meteorologiyalık elementlerdin sutkalık xem jıl boylık
barısındagı keskin ozgeriuinen de seziledi. MısalıU` Karakalpakstan territoriyası boyınsha jıl dauamında baklanatugın
xauanın en jokargı xem jude tomengi temperatura derejelerin bir-biri menen salıstırsak, olarda ulken ayırmashılıklardın bar
ekenligin anıklauga boladı. Ol Nokiste wh 0 , Taxiatashta w9 0 , Jaslıkta ha` 0 , Krakalpakiya xem Shabankazganda hn` 0 ka ten.
Karakalpakstanda jaz aylarında sutka ishindegi en tomen temperatura kobinese azangı saat n`-o`, al kute jokargı
temperaturalar saat a`n`-a`u` aralıgına tuara keledi. Kıs aylarında sutka ishindegi xauanın en tomengi temperaturası azangı
saat u`-w baykaladı. Al iyul`degi jokargı temperatura qg`.h 0 bolsa, al yanvardagı en tomen temperatura -a`a`-a`u` 0 barabar.
Respublikanın tebiyiy-ekonomikalık zonaları boyınsha jaz xem kıs aylarının ortasha temperaturasında ulken parıktı
koriuge boladı. MısalıU` Đyul`din ortasha temperaturası kubladagı suugarılatugın zonada qq,a` 0 bolsa, al Kızılkumda qh,g` 0
shekem jokarılaydı. Yanvar` ayındagı en tomen temperatura kubla Aral jagalauında -g`h 0 bolsa, al Ustirt jane Kızılkumda -
qu` 0 ka shekem paseyedi. Ayrım jıllarda iyul`degi absalyut maksimum temperatura suugarılatugın zonada n`g` 0 , n`n` 0 , al
Kızılkumda n`u` 0 , n`h 0 ka shekem jokarılaydı.
Karakalpakstanda jaylaskan meteorologiyalık stantsiyalardın kosretkishine karaganda Respublikanın tabiygıy
ekonomikalık rayonlarda ıssılıktı talap etetugın kopshilik auıl xojalıgı osimlikleri ushın vegetatsiyalık deuirde agroklimatlık
resurslardın jetkilikli ekenligin baykauga boladı.
Karakalpakstan sholler zonasında jaylaskan el xem en ıssı territoriyalar katarına kiredi xem xauanın ıgallalıgı ogada
tomen. Đyul` aylarında xauanın absolyut ıgıllılıgı Konırat penen Shımbayda
q.a` millibarga, al Tortkulde q.q millibarga ten, yagnıy yanvar` ayına salıstırganda ol o`-u` marte kem. Orta esap penen
alıngan kop jıllık maglıumatlarga karaganda jauın-shashımnın jıllık mukdarı h0-a`00 millimetrden artpaydı, jıllık jauın-
shashımnın tiykargı bolimin kıs, baxar aylarına tuura keledi. Jaz ayları dep esaplanatugın iyun`, iyul` xem avgustta jıllık
jauın shashımnın tek h-a`q O` gana jauadı. Mısalı, bul korsetkish Shabankazganda a`0O`, Konıratta a`o`O`, Shımbayda
a`a`O` al, Tortkulde wO` ten artpaydı. Jauın shashını mol degen Ustirtte (Karakalpakiya) xem Jaslık meteorologiyalık
stantsiyasyalarının maglıumatlarına karaganda jıllık jauın shashın mugdarının ulıuma korsetkishtin tek g`g`-g`qO` gana
iyeleydi.
Solay etip, juumaklap aytkanda Karakalpakstan territoriyasında tebiygıy ıgallanıu protsessi ogada az, bul koldan
suugarıu arkalı auıl xojalık eginlerinin suuga degen talabın tolıktırıuga xem termikalık resurslardan edeuir tolık xem
ratsionallı paydalanıuga imkaniyat beredi. Sebebi, jıl boylık jıllı kunlerdin sanı, xauanın temperaturası xem ıgallıgı, effektiv
temperaturalardın jıyıntgı, jauın shashınnın mugdarı, samaldın kushi xem bagıtı tagı baska da koplegen tabiyiy faktorlar
medeniy osimliklerdin osip rauajlanıuı ushın, sonday ak auıl xojalık jumısların oz uaktında xem sapalı jurgiziu ushın ulken
exmiyetke iye.
Suu resursları. Karakalpakstan Respublikası Oraylık Aziyanın baska da aymaklarınday tuyık basseyinde jaylaskan
xem onın keskin kontinentallı klimat sharayatı, jer astı xem jer usti suularının payda bolıu, kobeyiui xem territoriya
boyınsha jaylasıuına kushli tesir etedi.

Xezir Karakalpakstandagı en ulken jane birden-bir agın suu deregi bolıp Emiudar`ya esaplanadı. Sonlıktan
Emiudar`ya regiondagı barlık suu korlarının keliplesiuine tikkeley tesir jasaydı xem respublikanın xalık xojalıgı
kompleksinin rauajlanıu derejesin anıklaydı.
Emiudar`ya orta Aziyadagı en Ullı dar`ya. Onın sagası-Gindikush tauının arka janbauırında n`990 metr belentlikte
jaylaskan Brevskiy muzlıgınan baslanadı. Ol baslanar jerinde Baxdjir dep ataladı.
Emiudar`yanın tiykargı salaları Pamir-Alay taularınan baslanadı, xem shol zonasında jaylasıuına karamastan suuı
mol dar`yalar katarına kiredi.
Emiudar`ya baslanar jerinde Baxdjir, son Baxandar`ya atalsa, al Pamir dar`yası menen kosılgannan keyin Pandj dep
jurgiziledi.
Pandj-Vaxsh dar`yası menen kosılgannan keyin Emiudar`ya dep ataladı. Onın Pamirden Aralga shekemgi ulıuma uzınlıgı
g`o`n`0 kilometrge sozılıp jatır.
Emiudar`ya ozinin tomengi boliminde del`ta payda etip, ol Tuyemoyınnan Aral tenizine shekem sozılıp jatırgan g`0
mın km g` maydandı iyeleydi.
Emiudar`ya Tuyemoyın kısnagınan baslap Aral tenizine shekemgi aralıkta bir neshe tarmaklardı payda etip, olardın
en baslılarınan Akshadar`ya, Gonedar`ya, Dar`yalık, Erkindar`ya, Kıpshakdar`ya xem t.b. atauga boladı. Birak bulardın
kopshiligi derlik kurıp kalgan salalar katarına kiredi xem angarları komilip tegislikke aynalıp ketken. Emiudar`ya Aral
tenizine shekem ulken kıyamaylıkka iye, ol jenil allyuviyal` jatkızıklar menen bekinisken territoriyalar arkalı agıp otip,
shogindi jınıslardı ıgızıp, ogada kop mugdardagı uyıklardı alıp keledi. Onın xer bir kubometr akkan suuında orta esap
penen o` kg. nan a`0 kg.ga shekem uyık boladı. Jıl dauamında Emiudar`ya arkalı agatugın suudın kopshilik bolimi
diyxanshılıkta paydalanıladı.
Diyxanshılıkta paydalanılatugın Emiudar`ya suuı Karakalpakstan territoriyasında tiykarınan iri n` irrigatsiya
sistemalarıU` Paxta arna, Nazarxan-Kıpshak, Suenli xem Kızketken, kanalları arkalı jetkerip beriledi. Olardın xer biri
Emiudar`yadan ayırım turde suu alatugın, egislik jerlerdi ozliginen yamasa nasos jerdeminde suu menen temiyinley
alatugın bir neshe magistral kanallardı ozine biriktiredi.
Respublikanın en tusliginen, yagnıy dar`yanın orinen esaplaganda birinshi bolıp Paxta-Arna irrigatsiyalık sisteması
sanaladı. Bul sistemaga sagasına suu ozliginen agatugın Paxta-Arna, Nayman, Beshtam nasos kanalları biriliktirilgen. Olar
ush rayonnın Ellikkala, Tortkul` xem Beruni rayonlarının xojalıkların xem baskada suudan paydalanıushı mekemelerdi suu
menen tamiyinleydi.
Paxta-Arna kanalı oz sagasın dar`yanın on jagasında jaylaskan Tuyemoyın kısnagınan aladı. Tortkul xem Ellikkala
rayonlarının barlık egislik jerleri Paxta-Arna magistral kanalınan suu ishedi, al Beruni rayonının azırak jerleri ortasha
ulkenliktegi ush kanaldan-Nayman, Beshtam, Bozjap xem Nayman-Beshtam nasos stantsiyasınan suu aladı.
Nazarxan-Kıpshak irrigatsiya sisteması Jumırtau-Karatau kısnagında jaylaskan bolıp, ol sagasınan ozliginen suu
alatugın dar`-
yanın on jagasında jaylaskan Nazarxan kanalınan xem dar`yanın shep jagasında jaylaskan Kıpshak-Nazarxan nasos
kanalınan turadı. Usı irrigatsiyalık sistemalar tek Emiudar`ya rayonın xem Berdax atındagı xojalıktın jerlerin suu menen
tamiyinleydi.
Suuenli irrigatsiyalık sisteması Karakalpakstandagı en iri irrigatsiyalık sitemalardın birinen esaplanadı. Bul sistema
xezir islep turgan Takiyatas gidrouzeline tutastırılgan xem ol Suuenli magistral kanaldan, ogan jerdemshi parallel`
kanaldan, sonday ak suu ozliginen agatugın kuuatlılıgı jagınan kishileu eki kanaldanU` Keneges xem Suuenli kanallarınan
turadı. Usı Suuenli irrigatsiya sistemasının tesir etiushi zonasında, Takiyatas gidrouzelinen tomende, shama menen a`00
km. kashıklıkta G`RaushanG` kanalı jaylaskan. Bul kanal keleshekte Suuenli magistral kanalının akırgı bolimine tutastırılıuı
kozde tutılmakta.
Suuenli irrigatsiya sistemasınan tort rayonnınU` Xojeli, Shomanay, Kanlıkol xem Konırat rayonlarının suugarılıp
egiletugın jerlerin suu menen tamiynlenedi.
G`KızketkenG` kanalı Karakalpakstandagı en kuuatlı irrigatsiyalık sistema bolıp esaplanadı. Ol Karakalpakstannın
arka zonasındagı dar`yanın on jagasında jaylaskanU` Nokis, Kegeyli, Shımbay, Karaozek, Taxtakopir xem Bozatau
rayonlarının jerlerin suu menen tamiyinleydi. Kızketken irrigatsiyalık sistemasının suu alıushı sagası Taxiatash
gidrouzelinin orinde jaylaskan bolıp, injenerlik tipte kurılgan bas tarnaularga iye. Sekundına dar`yadan alatugın suuının
mugdarı g`00,h kub. metr, al jılına alatugın suuının kolemi q,h-n` mlrd.kub.metrdi kuraydı.
Solay etip, jokarıda aytılgan irrigatsiyalık sistemalar Karakalpakstannın barlık suugarılatugın zonasın oz ishine alıp,
dar`yada suu jetkilikli bolgan jagdayda suugarmalı diyxanshılıktın suuga bolgan talabın tiykarınan kanaatlandıra aladı.
Karakalpakstannın irrigatsiyalık sistemalarının baslı korsetkishlerin tomendegi tablitsada maglıumatlarınanda koriuge
boladı.
Solay etip, Karakalpakstan Respublikasının gullan suugarıu tarmakları tiykarınan baslı tort suugarıu sistemasına-
Tuyemoyın gidrouzelinen saga alatugın Paxtaarna kanalına, Taxıyatash gidrouzelinen saga alatugın Suuenli xem Kızketken
kanallarına birlestirilgen. Olardın barlıgının dar`yadan alatugın ulıuma suu mugdarı jılına 9.u`-a`0 mlrd.kub.m. jakın. Bul
xezirgi suugarılıp egiletugın diykanshılık tarauların suulandırıu ushın belgili derejede garantiya duzedi xem aldagı
perspektivada auıl xojalıgınan alınatugın onimlerdi artırıuga jol ashadı.
Karakalpakstan Respublikasının Emiudar`yadan keyingi baslı suu dereklerinin birine Aral tenizi (koli) esaplanadı.
Ol u`u`,a` mın km g` dey maydandı iyelep, onın kubla batıs-bolimi Karakalpakstanga tiyisli. Aral tenizi maydanının
ulkenligi jagınan Kaspiy tenizinen keyin doslık aukamına kiretugın ellerde g` orındı iyeleydi.

Aral tenizi dun`ya juzlik okean keddinen o`q metr biyiklikte jaylaskan. Onın ortasha terenligi a`u`,o` metrge barabar.
Aral tenizinin kubla-shıgıs terepi ogada sayız keledi, onın en teren jeri batıs boliminde jaylaskan.
Aral tenizinin jagası, esirese shıgıs bolimi buxta tipinde keledi. Akademik Berg L.S. Aral tenizinin shıgıs bolimin
birinshi ret izertlep, onı Aral tipi yamasa buxtalı jaga tipi dep boska aytpagan. Aral tenizinde kop sanlı ataularda ushıraydı.
Olardın katarına Kok Aral, Barsakelmes, Vozrojdenie atauların atauga boladı.
Aral tenizi ogada ıssı klimat sheriyatında jaylaskan tuyık basseyindegi vodoemlardan esaplanıp parlanıu protsessi
ogada jokarı.
Keyingi jıllarda Aral tenizine Emiudar`ya, Sırdar`ya arkalı jıl sayın kelip tusetugın suudın azayıp ketiuine baylanıslı
onın suu basıp jatırgan maydanının a`/q bolimi Kurlıkka kosıldı xem suuının kuramında duzdın mugdarı kobeydi. Mısalı,
eger deslepki jıllarda Araldın suu beti dengeyi o`q,n` metr bolganda, maydanı u`u`,a` mın km g` kurap, ortasha terenligi
a`u`,a` metr, al suuının en teren jeri u`9 metrge barabar bolsa, al suuının duzlılıgı a`a`-a`q O` shamasında edi. Bul deuirde
Aral tenizinde qa`q ten aslam ulken-kishi ataular bar edi xem olar xerkıylı an aulaytugın jene balıkshılık ushın kolaylı
tabigıy makan edi. Sebebi bul jıllarda Emiudar`ya
arkalı Aralga jılına qh,u` km q , Sırdar`ya arkalı a`q,g` km q , yamasa
ortasha o`a`,h km q suu kuyatugın edi. Al parlanıudın netiyjesinde
o`h,u` km q dey suu sarıp etilip region boyınsha suudın kiris-shıgısınan kalgan kaldık tabiygıy komplekstin rauajlanıuında
onsha sezerlik derejede emes edi. Bul Aral tenizi aymagında Tabigıy ortalıktı saklauda xem onın rauajlanıuında ulken
netiyjeler berdi. Tek jıl sayın aulangan balıktın kolemi g`g`n`,u` mın tsentnerdi kurap, balıkshılık penen shugıllanatugın
xojalıklar jılına a`h-a`9 mln. som, al nutriya jene andatra orshitetugın promxozlar n`-o` mln. som payda alar edi. Birak
keyingi jıllarda jagday putkiley ozgerdi. Emiudar`ya xem Sırdar`ya suuının jokargı jene ortangı agıslarında koplep auıl
xojalıgı tarauların suugarıuga sarıp etiliui netiyjesinde Aralga tusetugın suu jıldan-jılga kıskardı. Eger a`9u`0-a`9w0 jıllarda
bul eki der`yadan Aral tenizine kelip kuyatugın suudın mugdarı jılına q0-n`o` km q bolsa, a`9wo` jılı a`0,u` km q , al a`990 jılı
tek bolganı a`,u` km q suu kosıldı. Keyingi jıllardagı Emiudar`ya xem Sırdar`ya arkalı Aralga kuyıuga tiyisli suudın
kopshiligi derlik teniz jagalaularındagı kollerdi xem suualmalardı toltırıuga jumsalmakta. Netiyjede Araldın suu dengeyi
jılına n`0-w0 sm etirapında peseyip, a`990 jılga kele a`n`,u` metrge tomenledi. Araldın suu basıp jatırgan maydandı qo` mın
km g` kıskarıp, en teren jeri o`n`,o` metrdi kurap, al suuının kolemi qw0 km q kemidi. Teniz jagalauınan suular ishkerige
karay o`0-a`00 kilometrge sheginip, suudan bosagan orında ayrım maglıumatlarga karaganda g`w-qo` mın kv. km
maydanga barabar Oraylık Aziyadagı ushinshi sholistan G`Aral kumG` payda boldı. Solay etip, Aral tenizinin suu
dengeyinin tez pet penen peseyiui netiyjesinde aldagı uakıtta teniz suuı g`0 metrge tomenlep Aralda nebarı a`u`g` km q
etrapında suu kalıuı xem tenizdin suu basıp jatırgan maydanı a`g`q,q mın kv.m kıskarıuı, al suuının duzlılıgı o`0-u`0O`
jokarılauı mumkin degen boljaular bar. Bul jagdayda Aral tenizinin xalık xojalıgı jaktan exmiyeti peseyiui menen bir
katarda etrapdagı diykanshılık xem mal sharuashılıgı menen shugıllanatugın zonalarga samaldın tesirinde duz aralas shanlı
topıraklardan ziyanlı keselliklerdin tarkalatını sozsiz. Sonlıktan xezirden baslap Aralga tusetugın suu dereklerin tabıu,
esirese Karakalpakstannın kubladagı dar`yanın sol jagalauındagı jaylaskan diyxanshılık xojalıkları jene konsılas Xorezm
oblastı xem Turkmenistannın Tashauz oblaslarının diykanshılık zonalarınan bosagan auısık suulardı xem izeykesh suuların
Aralga kuydırıu, sonday ak jer astı suuların teniz jagalauındagı jaylaulardı suulandırıuga paydalanıu zerur. Bul birinshiden
korshagan tabigıy ortanı korgauga bagdar tayarlasa, ekinshiden Araldın suu keddin xezirgi derejesine saklauga xem xalktın
azık-aukatlık onimlerge degen talabın kanaatlandırıu maksetinde balıkshılıkta padalanatugın vodoemlardın onimdarlıgın
kelpine keltiriuge mumkinshilik tuudırıuı mumkin. Sonlıktan maydanı a`n`0 mın gektarga shamalas, suu sıyımlılıgı g`a`0
mln.m q barabar Moynak koltıgın, Balıkshı (maydanı a`a` mın ga, suu sıyımlılıgı a`u`o` mln.m q ) koltıgın, Shakpak kol
(a`o`,q mın ga, g`q0 mln. m q ), Domalak kol (g`o` mın ga, qwo` mln. m q ), Jaltırbas (a`n`,u` mın ga, g`a`0 mln. m q ), xem t.b.
kusagan kollerdi jene teniz koltıkların suu menen toltırıp burıngı kelpine keltiriu tek balıkshılık tarauların rauajlandırıp
koymastan, al mal sharuashılıgı ushın ot-shop balansın duziuge, sondayak ondatra xem nutriya orshitiu ushın vodoemlardı
kennen paydalanıuga imkaniyat duziler edi.
Karakalpakstan Respublikasında jer astı suularının zapasları da kop. Birak olardın geografiyalık tarkalıuı xem zapası
birgelkili emes. Mısalı, suugarmalı diykanshılık zonalarında jerastı suuları a`-n`,o` metrge shekemgi aralıkta ushırasa, al
Ustirtte ol w-a`u` metr terenlikte gezlesedi. Kızılkumda jer astı suuları tomendegi
katlamlardın aralıgında toplanıp, ol artezian suuları degen attı iyeleydi. Bunday suular jaylaulardı suulandırıu ushın
paydalanıuga boladı. Sonlıktan Karakalpakstannın xalık xojalık kompleksin rauajlandırıuda Aral tenizinin rolin kusheytiu
xem jer astı suularınan ratsionallı paydalanıu ulken exmiyetke iye. Birak keyingi jıllarda Emiudar`ya xem Sırdar`ya
basseyinlerinde suugarılıp egiletugın egislik jerlerdin egislik maydanının artıuına baylanıslı, sonday-ak Emiudar`ya suuının
ulken bir boliminin Karakum kanalı, Emiu-Karshı xem Emiu-Buxara kanalları arkalı diykanshılıkka kennen sarp etiliuine
baylanıslı Aral tenizinin suu basıp jatırgan keddinin aytarlıktay derejede peseyip ketiuine xem suugarılatugın diykanshılık
zonada kop mugdarda shorlanıu protsessinin kennen en jayıuına duushar etpekte. Usıgan seykes Ozbekistan xukimetinin
G`Karakalpakstan Respublikasının sotsiallık-ekonomikalık rauajlanıuın tezletiugeG` arnalgan kararların basshılıkka ala
otırıp, Aral basseyininde juz bergen ekologiyalık kıyınshılıklardı tup-tamarınan kayta jonleu ulken exmiyetke iye. Bul
Karakalpakstanda ondiriushi kushlerdi tez pet penen rauajlandırıuga, berinen de burın xalkımızdın sotsallık jagdayın
jaksıllauga jol ashadı.
Jer resursları. Karakalpakstan Respublikasının topırak katlamları shol sherayatında kelipleskenlikten xer kıylı
topırak turlerin ushıratıuga boladı. Bulardan en kop tarkalganına kumlı boz topıraklar, batpaklı-otlaklı topıraklar, takırlı

topıraklar xem adamlardın miynet iskerligi netiyjesinde keliplesken medeniy topıraklar, sur-konır topıraklar xem kebirlikler
koplep tarkalgan.
Karakalpakstan Respublikası geografiyalık jaylaskan ornı boyınsha sholler zonasın iyelep, onın zonallık
xarakterdegi topıragına boz topıraklar jatadı. Birak del`tada topıraktın payda bolıuı xem rauajlanıuı Emiudar`ya menen tıgız
baylanıslı bolıp, bul zonada allyuvial` topıraklar kennen tarkalgan.
Professor J.M.Metmuratovtın izertleu maglıumatlarına karaganda Karakalpakstanda otlaklı topıraklar da koplep
ushırasadı. Bular edette avtomorflı topıralar menen gidromorflı topıraklar gruppası arasındagı otkel topırak katlamı bolıp
esaplanadı.
Batpaklı-otlaklı topıraklar, batpaklı oypauıtlardın janbauraylarında, Emiudar`ya xem onın tarmaklarına jakın
jerlerdegi biyikleu uchastkalarga xarakterli. Otlaklı takırlar ushın barinen de burın jer astı suuları menen ıgallanıp turıuı
tiyis, usının saldarınan jer astı suuları puulangan uakıtta otlaklı takırlı jerlerdin ustingi beti kebir ashıp jatadı. Otlaklı
topraklar Karakalpakstanda Suuenli, Kızketken, Paxta-arna xem Nazarxan kanallarının tasir etetugın on xem shep
jagalauların iyelep jatır. Otlaklı-takırlı topraklar otlaklı takırlarday jer astı suuları keddinin terenleui netiyjesinde jer astı
suularının koteriliuine baylanıslı payda bolıu mumkin.
Otlaklı-takırlı topıraklardın tiykargı bolimi Karakalpakstanda suugarılıp egiledi. Olardın tek Emiudar`yanın xezirgi
arnasının boylarındagı onshama ulken bolmagan maydanı gana togay osimlikleri kaplap atırgan tın jerler fondına kiredi.
Takır topraklar asirese arka-shıgısta, del`tanın batıs boliminde Konırat, Xojeli rayonları aralıgı, sonday ak
Karakalpakstan Respublikasının del`talık boliminin tuslik-shıgıs shetinde /Kırk kız massivi/ rauajlangan. Takırlı topıraklar
Emiudar`yanın del`tasında en ken tarkalgan topırak turine kiredi.
Jokarıda aytılgan topıraklardan baska Emiudar`yanın tomengi boliminde egin egiuge jaramsız kumlık xem orpan
toprakları jerlerdin kop sanlı uchastkaları bar. Beti kopship atırgan sorlaklar da ushıraydı.
Kızılkumnın kopshilik bolimin sur konır topıraklar iyeleydi. Sur konır topıraklar Sultan Uayistau atırapında xem
onnan baska da bir katar kaldık taularda ushıraydı. Al kumlı topıraklar bolsa yarım bekinisken tobe-tobe kum massivlerinin
xem yarım bekinisken kopsheli espe kumlarda ushıraydı. Onın iyelep atırgan maydanı u`,h mln.ga ga barabar.
Tuslik Kızılkumnın Aral boylarındagı territoriyalarında kebirlikler de ushıraydı. Kebirlikler ondagı jer astı suularının
onsha teren emes jerden ak /0,o`-a`,o` m./ shıgıuı menen xem ol suulardın kushli minerallanganlıgı menen xarakterlenedi.
Karakalpakstanda sholge xarakterli kumlı boz topraklarda kop maydandı iyelep jatır. Olar ken masshtabta Kızılkum
zonasında ushıraydı. Emiudar`ya del`tasında, Karakalpakstan Ustirtinde de xarakterli.
Suugarılıp etiletugın zonada adamlardın miynet iskerligi netiyjesinde strukturalık jaktan ulken ozgeriske ushıragan
madeniy topıraklar ushıraydı. Bular respublikanın tiykargı egislik jer fondın kuraydı.
Jokarıda atap korsetilgenindey ak Karaklpakstan territoriyasında kop sanlı topıraktın turleri ushırasadı xem olar
maydanı a`u`,o` mln. gektarlık respublikanın jer fondın duzedi. Birak usı kolemdegi jer resurslarının xezirgi uakıtta auıl
xojalıgı ondirisinde barlıgı bolıp n`a`u`,9-n`g`9,u` mın ga maydanı egislik ushın paydalanıladı xem olardın kopshilik bolegi
xadden tıskarı minerilizatsiya protsessin bastan keshirmekte. Sonlıktan Karaklpakstan sharayatında egislik jer fondınan
ratsionallı paydalanıu kun tartibindegi baslı problemalardan esaplanadı.
Bioresursları.- Karakalpakstan territoriyasında ushırasatugın osimliklerdin turleri sholler zonasının tabiyiy
sharayatında iyekemlesken bolıp, olardın kopshiligi derlik mal sharuashılıgı ushın ot-shoplik axmiyetke iye.
Togay tipindegi osimlikler Emiudar`ya del`tasında ushırap, olardın baslılarına torangıl, jigildik, jıngıl, togay tallar
jatadı. Al, suualmalarda, sonday ak burıngı kollerdin ultanlarında kamıs, jeken, kendir, urıklar ken tarkalgan. Bunnan baska
del`tadagı izeylenbegen uchastkalarda boyan, shengel, biydayık, kızıl kendir, karabarak xem sora osimlikleri de osedi.
Karakalpakstan Kızılkumnın kopshilik boliminde ak sekseuil, kara sekseuil, ran, seleu, juzgin, kum peshegi,
bayalısh, kızılsha osse, al ayırım topıraktın sostavında duz basımlau uchastkalarda tasbiyurgin, sarsazanlar kobirek
tarkalgan.
Ustirt ozine ten tebiyiy komplekske iye bolıp, bunda biyurgin, juusan,sekseuil, keyreuik, teresken, ak jıngıldın
turleri, Chitır, arpagan, biydayık xem tagı baska osimliklerdin tuleri osedi. Ustirttin Emiuder`ya del`tası menen shegaraga
jakın rayonlarında jer astı suuları kuta tomende jaylasıp, bul jerlerde jıngıl, jantak, koyansuyek, itsuyek usagan osimlikler
kobirek ushıraydı. Birak Karakalpakstan Ustirti keskin kontinentallı klimat sharayatına iye bolıuına karamastan merdionnal
bagdarda kop aralıkka sozılıp jatıuına baylanıslı osimlikler dun`yasının sanı xem sapası ja-
gınan da ulken ozgeshelikke iye. Mısalı, Ustirttin arka boliminde
bayalısh, biyurgin osimligi kobirek tarkalsa, oraylık Ustirtte juusan, biyurgin basımırak keledi. Al, tuslik Ustirtte biyurgin,
geuirek assotsiatsiyasına kiretugın osimlikler birikpeleri xarakterli.
Karakalpakstan territoriyasında ushıraytugın kaldık taularda jer astı suuları jude tomende jaylasıuına xem jauınshashınnın
az bolıuına karamastan osimlikleri atiraptagı territoriyalar menen salıstırganda kushli parık kıladı xem olarda
juusan, kuyreyik, bayalısh, tau piyazı, geuirek, tau peshegi, kırkbuuın, izen xem buza ubas osedi.
Emiudar`ya alabında jaylaskan oazisler bolsa, kop jıllar dauamında adamlardın miynet iskerligi netiyjesinde ulken
ozgeriske ushırap, madeniy osimlikleri menen kozge tusedi.
Karakalpakstan sharayatında mikroklimatka iykemlestirilgen gulli osimliklerdin xem bezeu ushın kerekli
osimliklerdin turleride kop. Solay etip, Karakalpakstan respublikası aymagında ushıraytugın osimliklerdin ayırımları mal

sharuashılıgı ushın ot-shoplik axmiyetke iye bolsa, al geybireuleri dari-darmaklık, sonday ak dem alıs orınların bezeuge
jane boyaulık maksetler ushın jaramlı.
Karakalpakstan respublikasının klimat sharayatına ten kuta jokarı temperatura xem xedden tıskarı kurgakshılık
osimliklerdin geografiyasına tasir etkendey, xayuanat dun`yasının tarkalıuına xem tur ozgesheliklerine kushli tasir jasaydı.
Usıgan saykes Emiudar`ya del`tasında, Ustirtte xem Kızılkumda ushıraytugın xayuanlardın tirishilik etiu sharayatı, tur
ozgeshelikleri bir birinen xedeuir parık kıladı.
Aral tenizi xem Emiudar`yanın tomendegi agısı respublikanın tiykargı balık kesipshiligi menen shugıllanatugın
rayonlarınan esaplanıp, bunda balıktın kopshilik turleri ushırasadı. Juumaklap aytkanda, Karakalpakstanda ushıraytugın
osimlikler xem xayuanlardın kopshilik turleri ekonomikalık jaktan onimdarlıgı juda tomen.
Mal sharuashılıgında otlak ushın paydalanılatugın sazlı shollerde osetugın osimliklerdin zuraatliligi gektarında g`,o`
tonnanı, sekseuilli uchastkalardın zuraatliligi gektarına g`o`-o`0 tonnanı kurasa, al zoomassanın onimdarlıgı barlıgı bolıp
gektarına g`-n` kilogrammnan artpaydı. Ot shoplik exmiyetke iye izertlengen jantaktın maydanı a`00 mın gektardı iyelep,
zuraatliligi gektarına o`-u` tsentner onim beriu mumkinshiligine iye. Al pishenzarlıklardın esapka alıngan maydanı q00 mın
gektarga barabar, ortasha h-a`0 tsentner zuraat algan jagdayda mal sharuashılıgı, esirese, iri karamal sharuashılıgı ushın mol
ot shop bazasın duziuge mumkinshilik berer edi.
Respublika aymagında esapka alıngan dari-darmeklik gulli osimliklerdin a`q0 aslam turleri ushırap, bulardın
katarına garmola, efedren, reven`, iyitsiygek, xem solotka osimliklerinin turlerin atauga boladı. Đlimpazlardın pikirlerine
karaganda dari darmeklik osimliklerdin ayrım turlerin tabiygıy sharayatka iykemlestiriu jolı menen koldan osiriu xem
arnaulı xojalıklar duziu arkalı bul maseleni sheshiu alga maxset etip koyılıp otır.
Karakalpakstanda dari darmeklik onim tayarlauga jaramlı boyan tamırdın a`o` mın gektarga jakın maydanı
tarkalgan. Al olardın onimdarlıgı xem tamırı sostavındagı glitserin kislotasının salıstırmalı darejesi Ozbekistannın baska
regionlarına salıstırganda a`-g` ese derlik jokarı. Sonlıktan Karakalpakstan shariyatında boyan tamırın ondiriu menen
shugıllanatugın xojalıklardı kobeytiu ulken exmiyetke iye. Bunı tezden iske asırıu xezirgi bazar katnasıkları sharayatında
respublikanın ekonomikalık rauajlanıuın tezletiu ushın kosımsha aksha dereklerin toplauga da mumkinshilikler duziui
sozsiz. Karakalpakstannın kontinentall klimatı jagdayında jergilikli sharayatka iyekemlesken osimlikler xem xayuanatlar
dun`yasın korgau xem olardın turlerin kobeytiu ilajların karap shıgıu ulken exmiyetke iye. Sebebi Aral dagadarısına seykes
xezir respublikanın osimlik xem xeuanatlar dun`yası ulken ozgeriske ushıramakta. MısalıU` Aral tenizinin suu basıp
atırgan territoriyalarınan kop maydanlar sholistanlıkka aylandı xem oraylık Aziyadagı ushınshi G`Aral kumG` sholi payda
boldı. Netiyjede bul duz aralas shanlar bizin regionımızdın tabiygıy otlakları menen xayuanatlar dun`yasının ozgeriske
ushırauına keri tasirin tiygizbekteU` Aral suuının korilmegen derejede kurıuı balıkshılık xem andatra xojalıgının
bulginshilikke ushırauına alıp keldi xem jıl sayın g`g`,w-g`n`,0 mln. somlık ziyanga ushırattı. Usıgan saykes teniz
jagalaularında duzlı-shanlı topıraklardın tabiygıy otlaklarga keri tesirin bosanlastırıu xem balıkshılık xojalıklardın
vodoemların kelpine keltiriu ushın Aral jagalaularındagı kollerdi xem burıngı suu basıp jatırgan koltıklardı suu menen
toltırıu ulken exmiyetke iye. Bul ushın Ajibay koltıgında g`00 mın gektar, Moynak koltıgında a`n`0 mın gektar, Makpal
kolde a`o`q mın gektarday maydan suu menen toltırılatugın boladı. Netiyjede bul zonada aldagı perspektiva u`ho` mln m q
suulı alaplar payda boladı. Domalak kol, Jaltırbas kol zonasında q9,o` mın gektarday maydanda o`ho` mln m q lik suu zapası
duziliui kutiledi. Bul respublika aymagında tebiygıy otlaklardı kalpine keltiriu xem balıkshılık, sonday-ak andatra jane
nutriya xojalıkların belgili derejede janlandırıuga imkaniyatlar duziui mumkin. Solay etip, jokarıda atap otkenimizdey
Karakalpakstan respublikası kolemli tabiygıy resurslardın korlarına iye. Keyingi jıllarda tabiygıy resurs korların xalık
xojalıgı aylanısına kosıu boyınsha belgili jumıslar iske asırıldı. Esirese jer resurslarınan paydalanıudın derejesi aytarlıktay
jaksılandı. Bul Karakalpakstanda jıl sayın ondiriletugın auıl-xojalık onimlerin kobeytiuge ulken mumkinshilikler duziui
sozsiz.
Respublikada kolemli jaylaulardı ozlestiriu xem jer astı kazılmalı baylıklardın zapasların ashıu boyınsha da ulken
jumıslar iske asırılmakta. Birak keyingi jıllarda Emiudar`yanın suu balansının azayıuına baylanıslı ulkemizdin tabiyiy
resurslarınan, esirese bioresurslardan xalık xojalıgında paydalanıudın derejesi peseymekte. Usıgan seykes G`Baday
togayG` zoopovednigi tipinde korık bazalardı duziu arkalı ilim izertleu jumısların tezletiu, jer resursları, mineral shiyki zat
resursları xem tagı da baska resurslardan ratsionallı paydalanıudın ilajların islep shıgıu ulken xalık xojalıklık exmiyetke iye.
II. BAP. KARAKALPAKSTAN RESPUBLĐKASININ XALKI XEM MĐYNET RESURSLARI.
g`.a`. Xalk sanının osiu dinamikası, kuramı xem aymaklık jaylasıuı
Karakalpakstan territoriyası Ozbekstannın baskada aymaklarınday erteden xalık konıslangan xem medeniyatı
rauajlangan ulkeler katarına kiredi. Statistikalık esap-sanak maglıumatı boyınsha g`0a`0-jıldın a`-yanvarında respublika
aymagında a` mln.u`qq mın xalık jasadı, bul Ozbekstan xalkının u`,a`O` i degen soz. a`9g`u`-a`99u` jıllar aralıgında yaki
keyingi w0 jıl ishinde Karakalpakstan xalkının absolyut osimi a` mln. ho`.g` mın adamdı kuradı, yaki respublika xalkı
a`9g`u`-jıllarga salıstırganda n`.q esege, al a`9o`9-jıllarga karaganda q ese derlik kobeydi. Ayırım jıllar ishinde
Karakalpakstanda xalık sanının osiuin tomendegi tablitsa maglıumatlarınan da koriuge boladı. Tablitsada korsetilgen
xalık esap-sanak maglıumatlarının juumagına karganda a`9g`u`-a`9o`9 jıllar aralıgında, yaki ekinshi dun`ya juzlik urıs
jılların oz ishine kamtıytugın qq jıl dauamında Karakalpakstan xalkının absolyut osimi a`wu` mın adamdı kurasa, al a`9o`9a`99g`
jıllarda yaki keyingi qq jıl ishinde bul korsetkish h00 mın adamga kobeydi. Solay etip, Karakalpakstan

espublikasının xalkı buginge kele a`.o` mln. adamdı kuraydı. Bul deuir ishinde respublikanın ondiriushi kushlerinin
rauajlanıuı xem xalıkka medeniy jene meditsinalık jaktan xızmet korsetiudin jaksılanıuına baylanıslı jokarı tebigıy
osiushilikke erisildi. Xezir Karakalpakstan xalkının sanı boyınsha Ozbekstan oblastları ishinde segizinshi orındı iyeleydi
xem tek Sırder`ya, Jizzak, Nauayı, Buxara, Xorezm oblastlarınan aldında turadı. Barlık Ozbekstannın oblastlarına ten
korsetkishke uksap, Karakalpakstannın xalkı ekinshi dun`ya juzlik urıstan keyin aytarlıktay tez ose basladı. Eger a`9n`0a`9o`9
jıllar aralıgında Ozbekstan xalkının jıllık osimi a`.a`O` ti kurasa, a`9o`9-a`9w0 jıllarda q.qO` ke arttı, yaki
kosımsha xalık sanı q.w mln. adamga kobeydi, al keyingi a`0 jıl ishinde /a`9w9-a`9h9/ bul korsetkish jılına qO` ke artıp
bardı. Karakalpakstanda bolsa, xalıktın osiu peti a`9n`0-a`9o`9 jıllarda 0.wO`, al a`9o`9-a`9h9 jıllarda g`.hO` ti kuradı.
Solay etip, Karakalpakstan xalkının jıllık osiu peti jıldan-jılga aytarlıktay jokarılamakta. Karakalpakstanda xalık sanının
jıllık osiu petinin a`9n`0-a`9o`9 jıllar aralıgında aytarlıktay pes bolıuı birinshiden, urıs jıllarındagı kolaysız sotsiallık-ekonomikalık
sharayatlarga baylanıslı bolsa, ekinshiden uzak jıllar dauamında ulkemizde transport-ekonomikalık
baylanıslardın bolmauı ulken toskınlık jasadı. a`9o`g`-a`9o`o` jıllar aralıgında Charjou-Konırat temir jolının kurılıuı menen
respublika xalkının medeniyatı xem materiallık abadanlıgı jokarıladı, bul oz gezeginde xalık sanının tez pet penen osiuine
xem a`9o`9-a`99u` jıllar aralıgında xalıktın absolyut osimin 900 mın adamga kobeyiuge jol ashtı. Xezir respublikada jıl
sayın xalıktın absolyut derejede kobeyiui g`0-g`9 mın adamdı kuraydı. Bul tiykarınan tebigıy osiu koeffitsentinin
jokarılauına baylanıslı iske aspakta. Eger xezir biygerez memleketler aukamına kiretugın ellerde a`000 adamga tebiyiy
osiushiliktin derejesi u`.o` adamdı kurasa, bul korsetkish Belorussiyada g`.o` adamdı, Rossiya Federatsiyasında g`.g`,
Ukrainada 0.u`, Tajikistanda qg`, Ozbekistanda g`w.u` adamdı kuraydı. Al Karakalpakstanda bolsa, a`000 adamga tuura
keletugın tebiyiy osiushilik q0.w adamga bara-bar.
Xalık sanının osiuin temiyinleytugın faktorlarga analiz jasasak, konsı ellerde xalıktın tebiyiy osiui aytarlıktay
tomenlese, al bul korsetkish Karakalpakstanda jokarı tebiyiy osiushilik koeffitsenti menen xarakterlenedi. Sonlıktan
Karakalpakstan respublikası tebiyiy osiushilik derejesi boyınsha tek gana Tejikistannan keyin turadı. a`990-jılı Tejikistanda
tebiyiy osiushilik a`000 adamga qg` adamdı kurasa, al Karakalpakstanda bul korsetkish q0.w adam boldı. Solay etip,
Karakalpakstan respublikası boyınsha tebiyiy osiushilik xer bir a`000 adamga ortasha SNG ellerine karganda n`.w ese
jokarı bolsa, Belorussiyaga salıstırganda a`g`.q ese, Rossiya Federatsiyasınan a`n`
ese, Ukrainaga karaganda o`a`.g` ese kop boldı. Bul ayırmashılık xezirgi uakıtlarda aytarlıktay tomenlemekte. Bugan
birinshiden ulkemizde juz bergen ekologiyalık dagdarıs tesir jasasa, ekinshiden dun`ya juzlik tsivilizasiyaga ten
Karakalpakstan respublikasında da ondiristin taraulık struktarası ozgeriske ushıramakta xem kvalifikatsiyalı miynetti
koplep talap etetugın taraular payda bolmakta. Netiyjede kuramalaskan miynettin tesirinde xalıktın jumıs xarakteri
ozgeriske ushıramakta xem medeniyattın rauajlanıuına seykes tuuılıushılık koeffitsentinde ozgerisler juzege keldi. Usıgan
seykes xezir ulkemizde xer bir mın adamga tebiyiy osiushiliktin derejesi g`a`.u`-g`g`.w adamdı kuraydı.
Jokarıdagı maglıumatlardı analizlegenimizde, Ozbekstanda tebiy osiushiliktin derejesi a`9a`0-jıllarga karaganda
g`.g` ese jokarı bolsa, al Karakalpakstanda bul korsetkish a`.o` esege arttı.
Karakalpakstanda keyingi jıllarda juz bergen tebiyiy osiushilik koeffitsenti berinende burın bir kansha siyasiyekonomikalık
jagdaylarga baylanıslı,olar tomendegilerden ibaratU`
a`. Karakalpakstan xem baskada Oraylık Aziya ellerine ten sem`yanın kop baladan turatugınlıgıN`
g`. Rauajlangan baska ellerge karaganda respublika ekonomikasına elede bolsa ilimiy-texnikalık progress
jetiskenliklerinin az mugdarda engiziliuiN`
q. Respublika sharayatında urbanizatsiya protsessinin pesligine baylanıslı auıl xalkının jokarı salıstırmalı ulesti
iyeleuiN`
n`. Sem`yada balalar sanın rejelestiriude tuuıushılıktın shekleuge karatılgan ilejlardın tomen derejede iske asırılıuıN`
o`. Jemiyetlik ondiris protsessinde xem kayta islep shıgarılatugın sanaat taraularda jergilikli millettin xayallarının
jude az mugdarda katnasıuı aytarlıktay toskınlık jasamakta.
Karakalpakstanda tuuıushılık koeffitsentinin jokarı bolıuına neke jasındagı xayallardın aytarlıktay kop bolıuı xem
nekenin turaklılıgı da ulkeen rol` atkarmakta. Mısalı, eger SNG ellerinde xer bir a`000 adamga tuura keletugın a`u` jastan
jokarı nekede turgan xayallardın sanı o`00 di kurasa, bul korsetkish Ozbekstanda u`a`q xayaldı, al Karakalpakstanda o`o`0
adamdı kuraydı. Usının menen bir katarda neke kurganlardın arasında g`0-n`9 jaska shekemgi xayallardın salıstırmalı ulesi
tez ospekte. Bul xem tagı baskada faktorlar respublikada xalıktın tebiy osiuine kushli tesir etpekte.
Xalıktın jınıs xem jas kuramı, jene olardı xer terepleme uyreniu demografiyadagı en exmiyetli meseleler katarına
kiredi. Bul mashkalanı barınsha uyreniu xem xer terepleme sheshiu xalık sanının osiuin boljauda, jas xem jınıs kuramına
karay xalıktı tutınıu tovarları menen temiyinleude, esirese xalık xojalıgı taraularında miynet resurslarınan ratsionallı
paydalanıuga imkaniyat beredi. Solay etip, xalıktın jınıs kuramına ten yamasa jas strukturasında jas ospirimlerdin sanı
jokarı bolsa, tuuıushılık koeffitsenti jokarı boladı. Bul rayonlar koleminde ondiriushi kushlerdin aymaklık rauajlanıuın
planlastırıuda kushli rol` atkaradı. Mine usı tiykarda Karakalpakstan respublikası xalkının jas xem jınıs kuramına analiz
jasau ozine ten ozgesheliklerge iye. Otmishte Karakalpakstan sharayatında xalıktın jınıs kuramında erkek adamlar jokarı
salıstırmalı ulesti iyeledi. Mısalı, a`9q9-jıllarda Karakalpakstanda a`000 er adamga hg`u` xayal tuura kelse, al bul
korsetkish a`9w0-jıllarda a`0a`0, a`9w9-jılı a`0a`h, al a`9h9-jılı a`0a`o` xayaldı kuradı. Al kalalarda xer a`000 er adamga
a`0g`q xayal tuura kelse, auıllık jerlerde a`00g` xayal turra keldi.
Karakalpakstan respublikası sharayatında xalıktın jınıs strukturasının keliplesiuine ekinshi dun`ya juzlik urıs
aytarlıktay keritesirin tiydirdi. Solay etip xalıktın jınıs kuramında er adamlar o`q.0O` tutsa, al a`9o`9-jılı n`9.wO` ti kuradı.

Urıstan keyingi jıllarda bul korsetkish aytarlıktay durıs keliplese basladı. Bunı a`9h9-jılgı xalıktın esap-sanak
maglıumatlarıda tolık tastıyıklaydı.
a` jastan n`, o`-9, a`0-a`n`, a`o`-a`9 jas aralıgında jas ospirimlerde er balalardın salıstırmalı ulesi jokarı bolsa, g`0g`n`,
g`o`-g`9, q0-qn`, qo`-q9 N`jas aralıgında xayallardın salıstırmalı ulesi jokarı N` n`0-n`n`, n`o`-n`9, o`0-o`n` xem o`o`o`9
jas aralıgında er adamlar aytarlıktay jokarı salıstırmalı ulesti iyeleytugın bolsa, al u`0-u`n`, u`o`-u`9 xem w0 jastagı
adamlardın kategoriyasında xayallar jokarı ulesti iyeleytugını korinip tur. Bunın tiykargı sebebi 0-a`9 jas aralıgında
kategoriyada tuuılgan er balalardın basım keliuinen bolsa, g`0-q9 jas aralıgında xer kıylı keselliklerge baylanıslı er adamlar
peseyip ketken. n`0-o`9 jas kategoriyasındagı adamlar ishinde erlerdin sanı kop bolsa, al u`0-w0 jastagı xem onnan da
jokarı jastagılar arasında arasında xayallar jokarı salstırmalı ulesti tutadı. Sebebi, ekinshi dun`ya juzlik urıs zardabına
seykes bul deuirde er adamlar kobirek kırgınga ushıragan edi.
Solay etip, Karakalpakstan xalkının jas xem jınıs kuramına analiz jasasak, konsılas ellerde, esirese Belorussiya,
Ukraina xem Rossiyada xalıktın tebiyiy osiuinin peseyiuine baylanıslı G`millettin kartayıu protsessiG` baykaladı, al
Uzbekistanda, sonday-ak Karakalpakstanda jokarı tuuılıushılık koeffitsentine baylanıslı xalıktın basım kopshiligi jas
adamlar iyeleytugınlıgı aykın korinedi. Bul oz gezeginde aldagı perspektivada miynet resurslarının sapalık korsetkishlerin
jaksılauga jol ashatugını sozsiz.
Karakalpakstanda xalık xojalıgı taraularının xezirgi kenegelesiu derejesine seykes kala xem auıl xalkının salıstırmalı
ulesi aytarlıktay ozgeriske ushıradı. Eger a`9g`u`-jıllarda respublika xalkının tek o`O` i gana kalalarda jasasa, xezir kala
xalkının salıstırmalı ulesi n`h.qO` ke jetti. Degen menen respublikanın ekonomi-
kalık potentsialında agrosanaat kompleksi jetekshi orındı iyelegenlikten, elede xalıktın basım kopshiligi auıllık jerlerde
jasaydı.
Respublika xalkının struksurasında auıl xalkının ulesi protsent jagınan aytarlıktay peseyse de, onın absolyut osimi
a`9g`u` jıllarga karaganda g` esege kobeydi. Mısalı, Karakalpakstannın auıllarında a`9g`u` jıllarda qa`n` mınday xalık
jasasa, al a`99u` jıldın a` yanvarındagı maglıumat boyınsha bul korsetkish wqa`.h mın adamdı kuradı. Ayırım jıllar ishinde
respublikanın tebiyiy-ekonomikalık zonaları boyınsha kala xem auıl xalkının osiu petin xem salıstırmalı ulesin tomendegi
maglıumatlardan da baykauga boladı.
a`9o`9 jıllardan baslap respublikanın kala xem auıl xalkının salıstırmalı ulesinde xem geografiyalık jaylasıuında
ayırım unamlı ozgerisler payda boldı.
Eger a`9o`9 jıllarda Karakalpakstannın kubla rayonlarında a`u`u` mın adam jasagan bolsa, al a`99u` jılga kele bul
zonada xalık sanı q esege kobeydi. Birak Teniz boyı zonası Karakalpakstan territoriyasının a`/n` bolimin iyeleuine
karamastan, xalık sanı bul zonada w-a`0 O` ke azayıp ketti. Bul berinen de burın Aral tenizinin suu basıp jatkan
maydanının kıskarıuına xem usı tiykarda ekologiyalık sharayatlardın ozgeriuine tikkeley baylanıslı bolmakta.
a`9g`u` jıldan a`99u` jıllar arasında Karakalpakstanda kala xalkının sanı a`w mın adamnan u`hn` mın adamga arttı, al
ayırım Shımbay, Xojeli, Konırat kusagan kalalardın xalkı burıngı q-o`.n` mın adamnan qa`.9-w0.w mın adamga kobeydi.
Xetteki, burın adam ayak baspagan sholistanlı dalalarda a`a` mın xalkı bar Bostan, o`0 mın xalık jasaytugın Taxiatash xem
a`9a` mın xalkı bar Nokis kalaları osip jetisti. Korsetilgen jıllar ishinde auıl xalkının salıstırmalı ulesi protsent jagınan
peseygeni menen absolyut san jagınan g`.q esege kobeydi. Usıgan saykes auıllık jerlerde xalıkka xızmet korsetetugın
taraulardı rauajlandırıu ayırıksha exmiyetke iye. Bul birinshiden auıllık jerlerde xalıktı jumıs penen temiyinleuge jol ashsa,
ekinshiden miynet resurslarınan ratsionallı paydalanıuga imkaniyat beredi.
Karakalpakstan kop milletli respublika. Xalkının milliy sostavında karakalpaklar qg`.a` O` in iyeleydi. Ayırım jıllar
ishinde
respublika xalkının milliy sostavına ten ozgesheliklerdi xem olardın barlık respublika xalkına salıstırgandagı tutkan ulesin
tomendegi maglıumatlardan koriuge boladı.
Karakalpakstan xalkı tiykarınan ush millettin uekillerinen turadı xem olar barlık respublikada jasaytugın xalıktın
9a`.g`O`in kuraydı. Keyingi jıllarda respublikada Karakalpak milletindegi xalıktın sanı kobeymekte. Eger olar a`9o`9
jıllarda a`o`u`.0 mın adamdı kurasa, al a`9h9 jılgı xalık esap sanagı boyınsha bul korsetkish qh9,q mın adamga kobeydi.
Karakalpak milletindegi xalıktın basım kopshiligi (o`0.o`-ho`.wO`) Shımbay, Kegeyli, Karaozek, Kanlıkol, Nokis rayonları
xem Nokis kalasına tuuara kelse, al Taxtakopir, Moynak, Shomanay, Xojeli rayonlarında shep jagaularında jaylaskan
aymaklar temir jol transportı arkalı tutastırıldı, ondiris kerxanalarının energetikalık bazası bekkemlendi xem tınnan
ozlestirilgen territoriyalarda jana elatlı punktler, auıllık kooperativlik kerxanalardın orayları osip jetisti. Usıgan seykes xalık
konıslagan aymaklardın masshtabı keneydi xem xalıktın ortasha tıgızlıgı artpakta. Eger a`9o`9 jılı Karakalpakstan xalkının
a` km g` jerge ortasha tıgızlıgı q.u` adamdı kurasa, al a`99u` jılga kelip bul korsetkish ortasha h.u` adamga tuura keldi.
Respublika aymagında xalıktın ortasha tıgızlıgı birgelikli emes. Eger kubla zonada a` km g` jerge xalıktın ortasha tıgızlıgı
q0.a` adamdı kurasa, arka zonada h.0 adamdı, al teniz boyı zonasında barlıgı bolıp 0.w adamdı kuraydı. Emiuder`ya
alabında jaylaskan xem irrigatsiya tarmakları menen temiyinlengen suugarmalı diykanshılık penen shugıllanatugın rayonlarda
xalıktın a` km g` jerge ortasha tıgızlıgı aytarlıktay jokarı. Mısalı, Xojeli, Nokis, Emiuder`ya, Kegeyli rayonlarında
a` km g` jerge o`w-g`g`w adamnan tuura kelse, Konırat, Taxtakopir rayonlarında a`.n`-a`.9 adamga, al Moynak rayonında
0.w adamga tuura keledi. Ustirt xem Kızılkumda bolsa a` km g` jerge barlıgı bolıp 0.a`-0.q adamnan artpaydı. Xalıktın
konıslanıuındagı bunday ulken ayırmashılıklar tebiyiy-ekonomikalık zonalardın klimat sharayatına xem ayırım
territoriyalardı xalık xojalıgı taraularına ozlestiriu derejesine de tikkeley baylanıslı.
q.g`. Miynet resursları xem xalık xojalıgı taraularının miynet resursları menen temiyinleniu derejesi.

Karakalpakstanda ondiriushi kushlerdi bunnan bılayda rauajlandırıudın prognozlık korsetkishlerin iske asırıuda
xalıktın geografiyalık jaylasıuın jetilistiriu xem miynet resurslarınan ratsionallı paydalanıu ulken exmiyetke iye.
Karakalpakstanda xalık sanının jokarı pet penen osiui xem olardın jas ozgesheliklerindegi ulken ayırmashılıklar
miynet resurslarının kobeyiuine mumkinshilik tuudırmakta. Keyingi jıllarda respublikada miynetke jaramlı jastagı
adamlardın strukturasında unamlı ozgerisler baykalmakta. Mısalı, a`9o`9-w0 jıllar aralgında respublika xalkının jas
strukturasında miynetke jaramlı jastagı adamlardın salıstırmlı ulesi tomen bolsa, al a`9w0-h9 jıllar ishinde bul
kategoriyadagı adamlardın sanı kobeydi. Bul xalık xojalıgı tarauların jumısshılar menen temiynleuge xem miynet resursları
balansın duziuge tiykar tayarlamakta. Xezir respublika xalkının strukturasında a`o` jaska shekemgi jas ospirimlerdin sanıı
kobeymekte. Olar statistikalık maglıumat boyınsha o`u`o`.n` mın adamdı kuraydı, bul respublika xalkının n`0O`i degen
soz. Solay etip, jıl sayın miynetke jaramlı adamlardın katarına g`q-g`u` mın jas adamlar kosılmakta. Karakalpakstanda xalık
sanının osiui xem miynet jasındagı adamlardın kategoriyasının artıp barıuı xalık xojalıgı taraularında isleushi jumısshı xem
xızmetkerlerdin sanının kobeyiuinen de baykaladı.
Karakalpakstannın xalık xojalıgı taraularında isleushi jumısshı xem xızmetkerler sanının jıl sayın kobeyip
kiyatırganlıgın tastıyklaydı. Eger a`9wa` jıllarda respublikanın xalık xojalıgı taraularında
a`wg`.o` mın adam jumıs islese, bul korsetkish a`9h0 jılı g`w0.a` mın adamdı, a`9hu` jılı qn`u` mın, a`990 jılı q9u`.o` mın
adamdı kuradı, al xezirigi uakıtta bul n`w0 mın adamga kobeydi. Usınnan auıl xojalıgı taraularında isleushi jumısshı xem
xızmetkerlerdin sanı a`9wa` jıldagı o`w mın adamnan xezirgi kunge kele a`qo` mın adamga arttı.
Xalık xojalıgı taraularında jumısshı xem xızmetkerlerdin sanının kobeyiui ondiris protsessin modernizatsiyalauga xem
miynetke jaramlı jastagı adamlar menen temiyinleniu derejesine de baylanıslı. Xezir respublika xalkının u`00 mın nan
aslamı miynetke jaramlı kategoriyadagı adamlardan esaplanıp, usınnan w0 mın nan aslamı ulıuma xem orta arnaulı bilim
beretugın okıu orınlarında isleydi. Ulıuma miynetke jaramlı jastagı adamlardın kopshiligi auıllık jerlerge tuura keledi.
Birak, degen menen auıl-xojalıgı kerxanalarında isleushi adamlardın salıstırmalı ulesi barlık xalık xojalıgı taraularında
isleushilerdin tek qg`O` in gana kuraydı.
Usıgan seykes auıllık jerlerde xalıkka sotsiallık jaktan xızmet korsetetugın taraulardın ondirislik bazaların
rauajlandırıu xem keneytiu ulken exmiyetke iye. Bul birinshiden, sotsiallık taraularda ulken mashkalalardı sheshiuge jol
ashsa, ekinshiden, auıl puxaraların, esirese jas keniygelerdi auıl-xojalıgının turaklı agzalarına aylandırıuga mumkinshilik
beredi. Solay etip, auıllık jerlerde jasaushı xalıktı jumıs penen temiynleu xem olardı sotsiallık jaktan xer terepleme korgau
auıllık jerlerde miynet resurslarının kobeyiuin temiynleydi. Birak, degen menen auıllık jerlerde xalıktın jokarı pet penen
osiui xem ulkemizdin tebiyiy-ekonomikalık sharayatındagı ozgesheliklerge ten ayırım zonalardı xalık xojalıgı aynalısına
kosıudagı irkinishler akırgı esapta miynet resurslarınan ratsionallı paydalanıuga toskınlık jasamakta. Xetteki geypara
jagdaylarda jer resursları menen miynet reurslarının geografiyalık tarkalıuı arasında seykes kelmeushilikti tuudırıp otır. Mısalı,
kubla zonanın auıllık jerlerinde Karakalpakstannın o`a`O` miynet resursı tuura kelse de, al bul zonada respublikanın
auıl xojalıgında paydalanıuga jaramlı jer fondının tek g`u`O` i gana jaylaskan. Arka zonada Karakalpakstannın wa`.qO`
auıl-xojalıgına paydalanıuga jaramlı jer fondı jaylassa da, bul zonada miynet resurslarının n`wO`i gana tuura keledi. Solay
etip, arka zona kolemindegi jer resursların ozlestiriu ushın xem Aral tenizinin suu keddinin peseyiuine baylanıslı juz bergen
ekologiyalık dagdarıstı
esapka ala otırıp, diykanshılıktın egislik maydanlarının strukturasına ozgerisler kirgiziu xem suudan paydalanıu ushın jana
texnologiyalık uskenelerdi auıl xojalıgı taraularına koplep engiziu ulken exmiyetke iye. Bul ilejlar birinshiden,
diykanshılıkta suudı az talap etetugın dakıllardı engiziu arkalı miynet resurslarınan ratsionallı paydalanıuga baza tayarlasa,
ekinshiden, arka zonada gelleshilikti kennen rauajlandırıu jolı menen vegetatsiyalık deuirde tolık zurret toplau
mumkinshiligine iye emes xem miynet resursların koplep talap etetugın paxtanın egislik maydanın Karakalpakstannın
kubla zonasına otkeriuge mumkinshilik tuudıradı. Bul oz gezeginde arka xem teniz boyı zonaların suulandırıu jolı menen
tebiyiy otlaklardı kobeytiuge xem mal sharuashılıgı tarauların rauajlandırıu ushın bekkem ot-jem bazasın duziuge jol
ashadı. Solay etip, ondiris protsessine suugarıudın jana texnologiyasın engiziu xem diykanshılık taraularının egislik
maydanlarına strukturalık jaktan ozgerisler jasau arkalı ulıuma netiyjelikke erisiu janadan ozlestirilgen rayonlarda elatlı
punktlerdin payda bolıuına xem respublikanın tebiyiy-ekonomikalık zonaları boyınsha miynettin ishki rayon aralık
masshtabta ratsionallı boliniuine imkaniyatlar tuudıradı. Bul xem tagı baskada ilejlar Karakalpakstan masshtabında xalıktın
tebiyiy-ekonomikalık zonalar boyınsha aymaklık jaylasıuın jetilistiriu jolı menen Aral dagdarısı tiykarında juz bergen ekologiyalık
kıyınshılıklardı bosanlastırıuga xem miynetke jaramlı adamlardı jumıs penen temiyinleu arkalı ulkemizdin tebiyiy
resurslarga bay Ustirt, Tuslik Kızılkum xem Karatau usagan territoriyaların xalık xojalıgına kennen ozlestiriu arkalı milliy
doxodtın kolemin kobeytiuge jene osip baratırgan respublika xalkının materiallık xem medeniy abadanlıgın bekkemleuge
imkaniyatlar duzedi.

III. BAP. KARAKALPAKSTAN RESPUBLĐKASI XALK XOJALIGININ AYMAKLIK STRUKTURASI XEM
JAYLASIUI.
q.a`. Ondiriushi kushlerdin taraulık strukturası.
Karakalpakstan Ozbekstannın arka batısında jaylaskan agrarlı-indusriyalı aymaklarının birinen esaplanadı. Keyingi
jıllarda respublikada kop tarmaklı rauajlangan sanaat, auıl xojalıgı xem transport osip jetisti.
Xalık xojalıgının taraulık strukturasında, auıl xojalıgı, esirese paxtashılık, karakol koy sharuashılıgı, pilleshilik,
jonıshka osiriu xem salıgershilik tarauları ulken exmiyetke iye. Bul taraular Karakalpakstan respublikası xalık xojalıgının
kenigelesiu bagdarların xem respublikanın rayon aralık miynettin geografiyalık boliniuindegi tutkan ornın belgileydi.
Usıgan baylanıslı xalık xojalıgının strukturasında auıl xojalıgı ondirisin, esirese paxtashılık tarauların rauajlandırıuga
ayırıksha itibar berilmekte. Auıl xojalıgı intensivli taraulardan esaplanıp, bul tarau Ozbekistanda ondiriletugın jıllık paxta
onimnin wO` jakının, salının o`w-o`9 O`, palız onimlerinin 9O`, ovoshtın qO` jakının, goshtin u`O`, suttin o`.qO`, junnin
qO` jetistiredi. Respublikada diyxanshılık penen bir katarda iri kara mal xem karakol koy sharuashılıgı taruların
rauajlandırıu ushın kolaylı tabiygıy klimat sharayatlarına iye.
Ekinshi dun`ya juzlik urıstan keyingi jıllarda auıl xojalıgı ondirisi menen bir katarda sanaat, transport xem sotsiallık
sferalarda ulken tabıslar kolga kirgizildi. Eger, otmishtegi Karakalpakstan xakıykatında da tomen rauajlangan el bolıp, onın
sanaatının tiykarın kishi girim paxta tazalau zavodları, bılgarı iyley-
tugın kerxanalar xem kol onermentshilik ustaxanaları iyeler edi.
Barlık sanaat kerxanalarında ornatılgan mexanikalık dvigatellerdin kuuatı a`q0 at kushinen artpadı. Netiyjede
Karakalpakstan boyınsha jumıs isleytugın qg` paxta tazalau zavodı jılına a`0a`q paxta talshıgın islep shıgaradı, ortasha bir
kerxananın kuuatlılıgı a`n`a` tonnadan artpadı. Al xezir respublikanın 9 paxta tazalau zavodı jıl satın a`00-a`a`g` mın
tonnaday paxta talshıgın ondirip, xerbir kerxananın ortasha kuuatlıgı 9-a`q.o` mın tonnaga barabar. Birak degen menen
respublikada sanaattın ulıuma rauajlanıu tempi kolda bar mumkinshiliklerge tolık seykes kelmeydi. Karakalpakstan Ozbekistandagı
shiki zat korların bay respublika bolsada, olardı sanaatta paydalanıu derejesi tomen. Usıgan saykes aldagı
perspektivada nefti, gaz kondentsatların ondiretugın sanaat tarauların duziu, ximiya sanaatı tarauların, metal remontlau xem
mashina sogıu sanaatının ayırım tarauların duziu, jenil xem azık aukat sanaatı kompleksin jokarı pet penen rauajlandırıu
kejet.
Degen menen keyingi jıllarda respublikada usı maksetlerdi gozlep memleket tarepinen sanaat tarauların
rauajlandırıuga karjı bolip shıgarıudın kolemi aytarlıktay kobeyildi. Mısalı, a`9g`h-a`9n`0 jıllar aralıgında ondiris
tarmakların rauajlandırıu xem rekonsruktsiya jasauga bolip shıgarılgan iri karjılardın kolemi o`g` mln. sum shamasında
bolsa, a`9o`a`-a`9o`o` jıllarda a`0g` mln. somdı kurasa, bul korsetkish a`9ha`-a`9ho` jıllarda g`.9 mlrd. somga kobeydi. Al
a`9hu`-a`990 jıllarda xalık xojalıgı tarauların rauajlandırıu ushın bolip shıgarılgan iri karjı q.0 mlrd. somdı kuradı.
Respublika aymagında a`9o`0-a`9u`0 jıllar aralıgında xalık xojalıgı taraularına memleket terepinen bolip shıgarılgan
iri karjılardın kolemi aytarlıktay tomen derejede edi. Bul sanaat, auıl xojalıgı xem baskada xalık xojalıgı tarauların
rauajlandırıuga xem ondiris protsessin modernizatsiya jasau ushın jetkiliksiz boldı. Bunnan baska respublika uzak jıllar
dauamında Oraylık Aziya xem baska da konsı ellerge shıgıu ushın jol katnas taraularına iye bolmadı, bul da belgilengen
xalık xojalık taraularındagı jobalardı iske asırıuga toskınlık jasadı. Tek eliuinshi jıllardın baslarında gana tomengi
Amuder`ya aymagın Oraylık Aziyanın baska da rayonları menen tutastırıu boyınsha belgilengen jobanın iske asıuı xem
a`9o`g`-jılı tariyxta a`-ret Charjau-Konırat temir jolı menen birinshi poezddin Taxiatash kalasına keliui Karakalpakstannın
ondiriushi kushlerinin, sonın ishinde auır sanaat taraularının rauajlanıuına jol ashtı. Mine usı deuirden baslap xalık xojalıgı
tarauına memleket terepinen iri karjı bolip shıgarıudın kolemi arttı. Eger a`9o`u`-a`9u`0 jıllarda Karakalpakstan
respublikası boyınsha xalık xojalıgın rauajlandırıu ushın bes jılga molsherlengen iri karjı a`09 mln. som shamasında bolsa,
bul korsetkish a`9hu`-a`990 jıllar aralıgında xezirgi aynalıstagı pul birligi boyınsha q mlrd. n`0 mln. somga kobeydi.
Usıgan seykes sanaat taraularında jıl sayın islep shıgarılatugın onimlerdin kunı a`9u`0 jıllardagı g`q0 mln. somnan a`990
jıllarga kele ha`q.w mln. somga, al a`99o` jılı o`.w mlrd. somga kobeydi.
Keyingi jıllarda sanaattın taraulık strukturasında da ulken ozgerisler boldı. Eger, a`9u`0 jıllarda barlık ondirilgen
sanaat oniminin hwO`in jenil xem azık-aukat tarauları ondirse, al a`99o` jıllarga kele auır sanaat taraularının ulesi jokarılay
basladı.
Auır sanaat taraularında elektr energetika sanaatının roli jokarıladı. Xezir bul tarau jılına g`.w mlrd. kvt saat elektr
energiyasın ondirip Oraylık Aziya ellerinde, xetteki dun`yanın ayırım memleketlerinin korsetkishlerinen de kalıspaydı.
Meselen, eger dun`ya juzi boyınsha jıl sayın ondirilgen elektr energiyasın jan bo-
yınsha bolgende g`0n`h kvt saattı kurasa, bul korsetkish Karakalpakstanda g`u`w9 kvt saattı, Portugaliyada a`9qu` kvt
saattı, al konsılas Đranda 90o` kvt saattı, Kıtayda o`o`g` kvt saattı, Pakistanda g`n`9 kvt saattı, Turtsiyada u`9n` kvt saattı
kuraydı. Solay etip, xezirgi Karakalpakstannın energetikalık potentsialı a`9a`q jıllardagı patsha Rossiyası kusagan ulken
memleketlerdin energetikalık kuuatınan artıp ketti.
Karakalpakstanda xalık xojalıgının jokarı pet penen rauajlanıuı g` dun`ya juzlik urıstan keyingi jıllarga, esirese
a`9u`0 jıllarga tuura keldi. Alpısınshı jıllarda Buxara-Ural, Orta Aziya-Oray Gaz kubırlarının iske tusiriliui jene keyin ala
Amudar`yaga Taxiatash Gidrouzelinin salınıuı xem Taxiyatash-Nokis-Shımbay temir jol linyasının paydalanıuga beriliui
Karakalpakstannın dun`yanın kopshilik elleri menen esirese Rossiya Federatsiyası xem Oraylık Aziyadagı konsı eller

menen ekonomikalık baylanısın kusheytiuge xem kuuatlı otın-energetikalık bazasın kurıuga jol ashtı. Bul Karakalpakstanda
ondiriushi kushlerdin rauajlanıuına kushli tesir jasadı.
a`99o` jıllarda Karakalpakstanda sanaat onimlerin islep shıgarıu a`9o`0 jıllar menen salıstırganda n`a`h esege osti.
Xalık xojalıgının materiallık-texnikalık bazası bekkemlendi xem juzlegen sanaat karxanaları iske tusti. Tek a`9ha`-a`9ho`
jıllardın ozinde respublikanın xalık xojalıgı tarauların rauajlandırıu ushın g`.9 mlrd. manattay iri mamlleketlik karjı
jumsalındı. Xezirgi Karakalpakstan iri ondiris tarmaklarına iye eller katarına kiredi xem jıl sayın respublikada onlagan
sanaat kerxanaları boy tiklemekte. Eger a`9ha`-a`990 jıllarda eki tigiu fabrikası, g` tokmashılık kerxanası, Ellikkala,
Shomanay paxtatazalau zavodı, Nokis, Janbaskala xem Ellikkala gerbish zavodları, Nokis xem Tortkul temir-beton zavodları,
Nokis keramzit zavodı, Shomanay-II, Chimbay salı tayarlau zavodları xem t.b. kerxanalar paydalanıuga berilse, al
a`990-a`99o` jıllarda jıllık kuuatlıgı n` mln. o`00 mın dana trikotaj onimlerin islep shıgaratugın G`KATEKSG` tokmashılık
komleksi, jıllık kuatlıgı u` mln. dana djinsi onimlerin tayarlaytugın Ellikkala rayonında G`ELTEKSG` kompleksi iske tusti.
Sonday-ak usı korsetilgen jıllar ishinde karakalpak kurılıs materiallırı aktsionerlik jemiyetine karaslı Đtaliyadan alıp
keltirilgen uskeneler tiykarında birinshi gezektegi kuuatlıgı jılına g`o` mln. kirpich tayarlaytugın Nukus kiripich zavodı,
kuuatlıgı jılına g`0 mln. dana shiyshe ıdısların tayarlauga molsherlengen Xojeli steklotar zavodı iske tusirildi. Germaniya
firmalarının katnasıuı menen Nokis mebel` fabrikasında shalı sabanınan matras islep shıgarıudın texnologiyası islep
shıgıldı.
Respublikada xezirgi uakıtta bazar katnasıkları talabına saykes xalk xojalıgı taraularının infrastrukturasına ulken
ozgerisler kirgizilmekte. Konırat kalasında ustirttin kolemli shiyki zat resursları bazasında kal`tsilengen soda tayarlaytugın
jıllık kuuatlıgı g`a`0 mın tonna onim ondiriuge ukıplı Konırat soda zavodının kurılısı baslandı.
Xalık tutınıu tovarların uyde tayarlaytugın Nokis fabrikası, Kegeyli rayonında G`Promkambinat xalkabadG`,
Moynak rayonında G`Kazaxdar`yaG` atlı tutınıu tovarların tayarlaytugın oraylar ashıldı. Miyue konservaların, nan
onimlerin islep shıgaratugın, makaron xem tiygiushilik onimlerin jene baypak, ton islep shıgaratugın mini-tsexlar Nokis,
Taxiatash, Tortkul, Ellikkala, Amudar`ya, Xojeli, Shomanay, Karaozek rayonlarında xem Nokis kalasında iske tusirildi.
Bul birinshiden xalıktı jumıs penen temiynleuge jol ashsa, ekinshiden jana sanaat onimi turlerin tayarlauga mumkinshilik
bermekte. Mısalı Karakalpakstan respublikası oz suverenitetine iye bolıuımenen birge Konırat gaz onimlerin ondiretugın
kerxanaga ka-
raslı G`UrgeG` de Gaz kondensatı xem tabigıy gaz onimlerin sanaatlık usılda ondiriu iske asırıldı.
Karakalpak kurılıs materialları aktsionerlik jemiyetine karaslı birlespede jılına u`0 mın m g` jokarı sapalı mramor
blokların xem plitaların tayarlaytugın jana mramor tsexı iske kosıldı. G`Karakalpak galleG` onimlerine karaslı aktsionerlik
arenda karxanalarında da ulken jumıslar iske asırılmakta. Olardın katnası menen Taxta kopir rayonında sutkasına g`0 tonna
biyday tartatugın karaz iske tusirilse, Nokis un zavodının aktsionerlik jemeti sutkasına q tonna spirt jetistiretugın mini
zavodtı paydalanıuga berdi. Bul xem tagı baskada exmiyetli baslamalar respublika aymagında sanaat onimlerinin kolemin
kobeytiuge jol ashpakta.
Auıl xojalıgı ondirisinde iri sapalı ozgerisler kolga kirgizildi. Respublikada h0 jıllardın ortasına kele auıl xojalıgı
kerxanalarının materiallık-texnikalık bazası bekkemlene basladı xem auıl xojalıgı tarauların keniygelestiriudi jedellestiriu
boyınsha kolemli jumıslar iske asırıldı. Xezir respublikadı a`o` auıllık rayonnın jeteui paxtashılıkka, altauı aralas bagdardasalıgershilik
xem paxtashılıkka, al ekeui mal sharuashılıgına keniygelesken. Bular respublika boyınsha jıl dauamında
ondiriletugın paxtanın hqO`, salının 9o`-9u`O` jetistiredi. Mal sharuashılıgına keniygelesken xojalıklarda karakol terisinin
9w-9hO`ti tayarlanadı. Goshke semirtip tapsırılatugın kara mallardın n`n`-n`o`O` Bozatau xem Moynak rayonının karamal
sharuashılıgına keniygelesken xojalıklarında bagılıp atır. Bul auıl xojalıgındagı strukturalık ozgerisler paydalanıp atırgan
ondirislik tiykargı fondlardın kunının kobeyiuine xem ondiristin netiyjeliliginin artıuına belgili derejede tesirin tiydirmekte.
Mısalı, eger a`9o`o` jıllarda auıl xojalıgının traktor parkinde fizikalık birlikte h.o` mın traktor jumıs islese, a`9h0 jıllarga
kele auıl xoljalıgının traktor parki a`o`.a` mın danaga, al a`990 jılı a`w,0 mın danaga kobeydi, usınnan paxta teretugın
kombaynlar g`.o` mın dananı, al galle jıynaytugın kombayinler g`.a` mın dananı kuraydı. Bul xem tagı baskada ilajlar auıl
xojalıgında paydalanılatugın egislik jerelerdin koleminin artıuına jol ashtı, mısalı, a`9o`0 jıllarda Karakalpakstan
respublikası boyınsha suugarılıp egiletugın egislik maydan a`o`9.0 mın gektar bolsa, bul korsetkish a`99o` jılı q9o`.h mın
gektarga kobeydi. Auıl xojalıgının en baslı tarauı paxtashılıkta, kolemli sanlık xem sapalık ozgerisler kolga kirgizildi.
Netiyjede jıllık paxta jetistiriudin kolemi a`9o`0 jıllarga salıstırganda g`.o` esege arttı. Birak degen menen ondiriste G`xelsiz
buınlardınG` payda bolıuına (xojalık shertnaması boyınsha baylanıslardın uziliske tusiui, texnika ushın usak boleklerdin
jetispeui, ekologiyalık dagdarıska seykes jerdin meliorativlik jagdaylarının tomenleui xem t.b.) baylanıslı auıl xojalık
onimlerin jetistiriu xem memleketke satıudın kolemi paseymekte. Usıgan saykes auıl xojalıgında orın algan kemshiliklerdi
saplastıra otırıp bazar katınasıklarının talabına seykes jekke dara diyxan xojalıklarındagı, sonday-ak fermer xojalıklarının
en aldıngı is tejiriybelerin ondirske engize otırıp, mol auıl xojalık onimlerin tayarlau kajet. Bul brinshiden xalıktın osip
baratırgan auıl xojalık onimlerine degen talabın jaksılauga jol ashsa, ekinshiden ondiristin netiyjeliligin koteriuge
mumkinshilik beredi. Bul meseleni tabıslı sheshiu ushın ilim janalıkları menen aldıngı tejiriybeni barkulla baylanıstırıp
sheshiu xem onı kundelikli tejiriybege engiziu ulken exmiyetke iye.
Respublika aymagında ekinshi Dun`ya juzlik urıstan keyin, esirese o`0 jıllardın ortalarınan baslap transport xem
baylanıs taraularında da ulken jumıslar iske asırıldı. Uzak jıllar dauamında transport-ekonomikalık baylanıslardın
zardabın tartkan tomengi Emudar`ya regionı Oraylık Aziya elleri menen temir jol baylanısına iye boldı. a`9o`g`-a`9o`w
jıllar aralıgında Taxiatash-Konırat-Beyneu aralıgın tutastıratugın temir joldın iske tusiuine baylanıslı Karakalpakstan
respublikası, Ozbekstannın kubla rayonları, Tajikistan xem Turkmenistan respublikaları Rossiya federatsiyası xem baskada

Evropa ellerine shıgıu ushın en kolaylı xem kıska aralıktagı temir jol liniyasına iye boldı. Xezir Karakalpakstan
respublikası n`wo` kilometrden aslap temir jol liniyasına, qa`9a` kilometrden aslam asfal`tlangan avtomobil` jollarına iye.
Bul jıl sayın a`o`.9 mln.tonnaday xer kıylı xalık xojalık juklerin tasıuga, al juk aylanısının kolemin a`,g` mlrd. t/km
jetkeriuge jol ashtı. Jıl sayın. respublika aymagında hqw,n` mln. jolaushılar aynalısı iske asırılıp, usının q0h.9 mln. j/km
temir jol transportının, o`0h.g` mln.j/km avtomobil` transportının, al g`0.q mln. j/km ishki energotransport tarmaklarının
ulesine tuura keledi.
Aldagı perspektivada ulkemizdin transoport-ekonomikalık baylanısların rauajlandırıuga ayrıksha itibar beriledi,
Nokis-Uchkuduk-Buxara temir jolı paydalanıuga tusedi. Tuslik kızıl kumnın kolemli jaylau fondın xem tebiygıy resursların
xalk xojalıgına ozlestiriu maksetinde Nokis-Shımbay-Taxtakopir-Kazalı bagdarındagı temir jol kurılısın baslau ulken
exmiyetke iye.
Keyingi jıllarda xalıktın materiallık xem madeniy abadanlıgıda artpakta. Eger birinshi dun`ya juzlik urıs aldında
Krakalpakstannın Shoraxan boliminde tas koparatugın jumısshı puxaranın kunlik is xakısı g` somdı kuragan bolsa, xezir
ulkemizde xalık xojalıgı taraularında islep atırgan bir adamnın aylık ortasha is xakısı g`a`wu` somdı kuraydı, al kunlik is
xakısı w0-wg`.n` somga barabar, degen soz.
Xalıkka bilim beriu xem mdeniy jaktan kızmet korsetiudin derejesi de artpakta. Eger a`9n`0/n`a` okıu jıllardına
Karakalpakstannın ulıuma bilim beretugın baslauısh xem orta mekteplerinde 9g` mınday jaslar okıp, bilim xem terbiya
algan bolsa, bul korsetkish a`99o` jılga kele qo`0.o` mın adamga kobeydi. Xezir respublikada wg`w ulıuma bilim beretugın
mektep, g`q jokarı xem orta arnaulı bilim beretugın okıu orınları, qu` kesip-texnikalık jaktan bilim beretugın uchilisheler
jumıs isleydi. Olarda bilim alıp atırgan jaslardın sanı n`w.g` mın adamdı kuraydı. Eger mektepke shekemgi jastagı mekemelerde
terbiyalanıp atırgan n`a`.o` mınday jas ospirimlerdi kosa esaplasak, xezir respublika aymagında jıl sayın n`q9.q
mın jaslar okıp bilim xem telim-terbiya aladı. Bul jude jokarı korsetkish yaki Karakalpakstan xılkının qa`.a`O` degen soz.
Xalıkka meditsinalık jaktan xızmet korsetiudin derejesi-de jaksılanbakta. Eger ekinshi dun`ya juzlik urıs
aldında(a`9n`0 j) Karakalpakstanda qw emleuxanalar bolıp, olarga koyılgan a`u`00 orın bolgan bolsa, xezir respublikada
xalıkka meditsinalık jaktan kızmet korsetiletugın a`o`n` emleu mekemeleri bolıp, olar a`g`.9 mın emleu orınlarına iye.
Respublika xalkın temiynleytugın a`o` rayonlık emleuxana xem n`w auıllık uchastkalık emleuxana jumıs islep tur. Olarga
kosımsha g`g` keniygelesken dispanserler, u`q auıllık vrachlıkambulatoriyalık punkt, a`o` poliklinika xem w
kenigelestirilgen emleuxanalar bar. Den saulıktı saklau taraularında q.w mın shıpakerler xem a`u`.w mınday orta buuındagı
meyirbiykeler jumıs isleydi. Zaman talabına seykes meditsinalık xızmet korsetiudin jana buuınları osip jetispekte.
Mekemeler janında wg`9 orınga iye hw ambulatoriyalar-poliklinikalar jumıs islep ataır. Deri dermekler tayarlaytugın
Respublikalık G`Deri dermekG` aktsionerlik birlespesi jumıs isley basladı, al derixanalar menshikleudin xer kıylı formaları
tiykarında jumıs islep atır.
Keyingi jıllarda respublikada xalıkka meditsinalık jaktan xızmet korsetiudin derejesi de jaksılandı. Usı tiykarda
xalıkka medeniy xızmet korsetetugın mekemelerdin materiallık-texnikalık bazası bekkemlendi. Klub xem kitapxanalardın
jumısları xalık talaplarına seykes duzilip atır. Xezir respublikalık masshtabta xalıkka medeniy jaktan xızmet korsetetugın q
memleketlik teatr, g` memleketlik kontsert orayı islep atır. Eger a`9n`0 jıllarda Karakalpakstan respublikası aymagında
barlıgı bolıp qq kinoteatr xem g`0h biblioteka jumıs islep, olardın kitap fondı g`a`n` mın danadan artpasa, xezir
respublikalık masshtabta xalıkka medeniy jaktan xızmet korsetetugın qqq klub mekemeleri, g`qh kinoteatr xem a`g`hn`
bibliotekalar jumıs isleydi. Usınnan tek klub mekemeleri xem kinoteatrlarda ww mın orın ornatılgan bolıp, jıl sayın
katnasatugın tamashagoylerdin sanı qa`g`.o` mın adamdı kuraydı. Jumıs islep turgan bibliotekalardın kitap fondı a`h mln.
o`hh mın dananı kurap, olarga tartılgan kitap okıushılardın sanı w9o`.h mın adamga barabar, yaki xezirgi respublika
xalkının eki adamınan bireui kitap okırman bolıp esaplanadı. Bunnan baska respublikalık masshtabta xalıkka medeniy
jaktan xızmet korsetetugın q memleketlik kontsert orayı, q memleketlik muzey, g` arnaulı okıu ornı, g`a` balalar ushın korkem-oner
xem muzıka mektepleri jumıs islep atır.
Xalıkka memleketlik xem kooperativlik mekemeler arkalı sauda kızmetin jaksılau boyınshada ulken ameliy ilajlar
iske asırılmakta. Mısalı a`9n`0 jıllarda sauda mekemeleri terepinen xalıkka usaklap satıu arkalı korsetilgen xızmettin
mugdarı g`h mln. som bolsa, bul korsetkish a`9u`0 jıllarga kele xezirgi aynalıstagı pul esabında q mlrd. n`a`q mln. somdı
kuradı, yaki xezirgi jıl dauamında respublika xalkının jan basına tuura keletugın usaklap satıu aynalısının mugdarı,
g`n`g`o` somga barabar. Solay etip xezir respublika aymagında sauda mekemeleri xem jemlespegen kala puxaraları
terepinen xalıkka korsetip atırgan sauda xızmetinin masshtabı keneymekte. Usıgan seykes G`KarakalpaktutınıuG`,
G`KKSaudaG`, G`KKtayarlau SaudaG` mekemeleri garezsiz memleketlerdin aukamına kiretugın ellerde sauda oraylarının
filialların sholkemlestiriu arkalı xalıktın tutınıu tovarlarına degen talabın temiynleu meselelerin jobalastırmakta.
Juumaklap aytkanda keyingi jıllarda Karakalpakstan respublikası xalık xojalıgında unamlı korsetkishlerge erisildi. Xalık
xojalıgı tarauların keniygelestiriu boyınsha kop gana meseleler sheshildi. Ondiristin taraulık strukturasın jetilistiriu
boyınshada bir kansha ilajlar islep shıgıldı. Birak degen menen ondiristin ayrım taraularında tar buuınlı uchastkalarda
ushıraydı. Mısalı materiallık ondiris tarauları ozinin kuuatına seykes ondirislik bazasına iye emes. Sonlıktan
Karakalpakstan respublikası ozinin xezirgi rauajlanıu derejesi boyınsha auıl xojalıklı el bolsada, ondirislik bazasının
xelsizliginen kopshilik auıl xojalık onimlerinin aytarlıktay bir bolimin (paxta, pille, jun, teri, boyan tamırı xem t.b.)
kolemli transport shıgınların sarıp etip, kayta onlau ushın baska rayonlarga joneltedi. Respublika aymagında xezirgi
kunlerde ekinshi derejeli auıl xojalık onimlerin kayta isleytugın sanaat tarauların tilge almagannın ozinde, xetteki auıl
xojalık onimlerin birinshi derejeli kayta isleytugın taraular (jun juıu, teri iyleu, pille juuıu, ovosh xem baxsha onimlerin,
sok tayarlau xem t.b.) dın ozide jetkiliksiz. Karakalpakstan respublikası Ozbekstandagı jer astı baylıklarının turleri xem

korı boyınshada kolemli potentsialga iye aymaklar katarına kiredi. Bugingi kunge respublikada kazılma baylıklardın
juzden aslam turi belgili, usının o` neft` xem gaz, u` tau ken-ximiya baylıgı, bir ruda keni, q tsement, q kiramzit keni, n`
jıltır taslar xem n` betin bezeuge jaramlı tas, u` biriktiriushi materiallardın shiyki zat keni, w kurılıs ushın kajetli taslardın
xem t.b. baylık kenleri belgili bolsa da, olardan xalık xojalıgında a` neft` gaz aralas keni, a` keramzit, a` betin kaplauga
jaramlı taslar, a` biriktiriushi materiallardın shiyki zat keni xem az mugdarda jer astı suuları gana paydalanıladı. usının
saldarınan respublikaga jıl sayın kop mugdarda xetteki kurılıs materialları da baska rayonlardan tasıp alıp kelinedi. Bul
respublikaga keletugın juklerdin koleminin artıuına duushar etse, al geypara jagdaylarda transport shıgınlarının basım
bolıuına seykes sanaatta islep shıgarılgan onimnin ozine tuser baxası artpakta xem kopshilik ondirislik ob`ektlerdin kurılısı
ayaklanbay, onın pitkeriliu muddeti jıldan jılga auıstırılıp kiyatır. Netiyjede xalık xojalıgı taraularının osiu peti jetkiliksiz,
ol gey para jagdayda Ozbekstan boyınsha ortasha korsetkishten de tomen bolıp atır. Karakalpakstan Ozbekstannın tabiyiy
resurs potentsialına bay aymakları katarına kiredi xem Ozbekstan respublikasının suugarıuga jaramlı jer korlarının
a`w.u`O` in, mal sharuashılıgı ushın jaramlı jaylau fondının
n`w.g`O`in xem ulıuma jer maydanının qwO` territoriyasın iyeleniuine karamastan, ondirislik bazalardın xelsizligine
baylanıslı materiallık ondiris tarauları ote este akırınlık penen rauajlanbakta. Usıgan seykes Karakalpakstan jıl sayın
Ozbekstanda ondiriletugın jıllık sanaat onimlerinin tek bolganı a`.w-g`.hO`, al auıl xojalık oniminin o`.w-u`.a`O` gana
jetistirip atır. Bul aldagı perspektivada Karakalpakstan respublikasında xalık xojalıgı taraularının rauajlanıu bagdarların
belgileude (a`99u`-g`000 xem g`00o` jıllar) ondiristin taraulık strukturasın jetilistiriuge ayrıksha itibar beriudi talap etedi.
Eger xezirgi uakıtta sanaattın tiykargı bagdarı auıl xojalıgı onimlerin kayta isleu menen sheklense, aldagı uakıtlarda
respublikanın xalık xojalıgın industriallı bagdarda rauajlandırıu belgilenip otır. Bul Karakalpakstanda kuuatlı otınenergetika
sanaatın, gaz-ximiya sanattı tarauların, renli metallurgiya, mashina jasau, kurılıs sanaatı industiyası, agrosanaat
kompleksine tiyisli sanaat tarauların xem t.b. sanaattın progressivlik taraulardın rauajlandırıuga jol ashadı. a`99u`-g`00o`
xem onnan keyingi jıllar ishinde Karakalpakstannın xalık xojalık tarauların garmonikalık reuishte rauajlandırıu ushın
memleket terepinen iri karjı bolip shıgarıudın kolemi arttırıladı. Usı menen bir katarda ayırım sanaat tarauların, esirese
neft`-ximiya xem renli metallurgiya sannatı taruların rauajlandırıu ushın shet el investitsiyasın respublika ekonomikasına
engiziuge itibar beriledi. Bul sanaat, auıl xojalıgı, transport xem medeniy taraulardı rauajlandırıu boyınsha jobalardı iske
asırıuga mumkinshilik tuudıradı.
Aldagı perspektivada Karakalpakstanda ondiriushi kushlerdin osiu petin temiyinleu xalık xojalıgı taraularının
taraulık strukturasın jetilistiriu arkalı sheshiledi. Usıgan seykes neft` gaz, temir rudası, titan, magnitli rudalar, sonday-ak
korgasın-mıs, fosforit xem duz kenlerinin korların tolık esapka alıu xem izertleu jumısların janlandırıu kerek. Auıl
xojalıgında diyxanshılık xem mal sharuashılıgı tarauların aymaklık sholkemlestiriudi jedellestiriu, sonday-ak respublikanın
transport-ekonomikalık baylanısların jaksılau arkalı jemiyetlik ondiristin netiyjeliligin arttırıu xem usı tiykarda ulkemizdin
miynetinin rayon aralık boliniuindegi tutkan ornın jene rolin jokarılatuga ayırıksha itibar beriu zerur. Bul oz gezeginde
sotsiallık sferada belgilengen jobalardı sheshiuge xem ekonomikalık rıchaglardı iske kosıu arkalı bazar katnasıklarının
barlık xojalık sferalarına eniuine tiykar jasauı mumkin. Solay etip respublikada xalık xojalıgının taraulık strukturasın
jetilistiriu ondiris sferasında orın algan G`xelsiz buuınlardıG` janlandırıuga xem akırgı esapta sanaat, auıl xojalıgı xem
sotsiallık sferada jana sheklerdi kolga kirgiziuge jol ashadı.
A.SANAATI
n`.a`. Sanaat taraularının aymaklık strukturasının keliplesiui xem rauajlanıuı.
Birinshi dun`ya juzlik urıs jıllarında Karakalpakstan xakıykıy sanaat ondirisine iye emes edi. Kishigirim kol
onermentshilik ustaxanaları xem may zavodları bolsada, olardın barlıgın koskanda xazirgi bir karxananın onimin bere
almaytugın edi.
a`9g`0-jıllarda Karakalpakstanda sanaat tarauları duzile basladı, birak olar mayda kerxana bolıp, olardagı jumıs
isleytugın mexanikalık dvigatel`lerdin ulıuma kuuatı a`q0 at kushinen artadı. Tortkuldegi memleketlik paxta tazalau
kerxanası a`9g`q-a`9g`n`-jıllarda barlıgı bolıp jılına a`0a`q tonna paxta talshıgın islep shıgardı. a`9g`n`-a`9g`u`-jıllarga kele
Xojeli, Mangıt paxta tazalau zavodları kayta tiklendi xem rekonstruktsiyalandı.
Tuslik Aralda balık sanaatı duzildi xam a`9g`o` jılları G`ProgressG` atlı en birinshi balık aulau arteli
sholkemlestirildi, al a`9g`u` jılı Moynak balık zavodı paydalanıuga berildi.
Solay etip a`9g`w-a`9g`h jıllardagı kayta tikleu dauirinin akırlarına kele Karakalpakstannın iri mamleketlik sanaatı
a`9a`q-jıllar menen salıstırganda n`.h ese kop onim tayarladı. Karakalpakstan saanatshıları birinshi bes jıllık bagdarlamasın
n`-jıl ishinde orınlap memleketlik iri kurılıstı en jaydırıuga reje duzdi. a`9g`h-a`9qg`-jıllarda Shımbay paxta tazalau zavodı,
G`Kazakdar`yaG`,G`Ush sayG` xem G`MaypozG` balık zavodları, Nokis un karazı ,jonıshka tazalau zavodı, Xojeli keme
remontlau masterskoyı xam baskada bir katar karxanalar salınıp iske tusirildi. Solay etip, a`9qg`-jıllarda Karakalpakstan
sanaatının tiykargı tarauı paxta tazalau sanaatı a`9qg`-jılga karaganda a`0 ese derlik onim kop jetistiriuge eristi.
Usı deuir ishinde respublikada oner-kesip kooperatsiyaları da payda bola basladı. a`9qg`-jılı gerbish,alebastr xam t.b.
kurılıs materialların tayarlaytugın oner kasip artellerin bergen onimi Karakalpakstan paytaktı Nokis kalasının kurılısın en
jaydırıuga mumkinshilik tayarladı.
Karakalpakstanda ekinshi bes jıllıklar dauirinde sanaatı rauajlandırıuda anagurlım kobirek tabıslar kolga kirgizildi.
Netiyjede a`9qh jılları sanaat tarauında jetistirilgen ulıuma onim a`9g`h jılı menen salıstırganda jeti ese derlik osti. Ushinshi
bes jıllıktın daslepki ush jılı ishinde Xojeli, Konırat paxta tazalau zavodları. Nokistegi Na` gerbish zavodı, agashtan zat

isleu ustaxanası, Aktau xek zavodları iske kosıldı. a`9n`0 jılı Moynak balık konserva kombinatı daslepki mınlagan kutı
balık konservaların ondirdi. Moynak balık konserva kombinitın paydalanıuga beriuge baylanıslı Moynak poselkası
Karakalpakstannın balık sanaatı orayına aylandı, xezir bul karxana Oraylık Aziya xam baskada konsı ellerge de belgili.
Solay etip, a`9n`0 jılı Karakalpakstannın iri sanaatı a`9a`q jılı menen salıstırganda onim tayarlaudı qn` esege kobeytti.
Ekinshi dun`ya juzlik urıs dauirinde xem onnan kiyingi jıllarda Karakalpakstan sanaat tarauların rauajlandırıu arkalı
jergilikli xalık uakillerinen keniyge jumısshılar tayarlaugada ayrıksha itibar berildi. Eger otmishte Karakalpakstan sanaat
karxanalarında barlıgı bolıp o`0 jumısshı jumıs islegen bolsa, a`9n`0 jıllarga kelip Karakalpakstan Respublikasının sanaat
tarauında isleytugın jumısshılardın sanı wh00 adamga, al a`9u`0jıllarda a`9000 adamga kobeydi.
Keyingi jıllarda Oraylık Aziya Respublikalarında, sonday-ak Karakalpakstanda kolemli gaz zapaslarının ashılıuı
xem usıgan baylanıslı Buxara-Ural, Orta Aziya-Oray gaz kubırının salınıuı jene Chardjou-Konırat-Makat-Aleksandr-Gay
arkalı Rossiyaga xem Evropanın baskada ellerine tuurı shıgatugın temir jol liniyasının iske tusiui transportka baylanıslı
shıgınlardı kıskarttı xem ulkemizde ondiriushi kushlerdi tez pet penen rauajlandırıuga aykın mumkinshilikler ashtı.
Eger a`9a`q-jıllarda Karakalpakstanda jıl sayın ondiriletugın paxta talshıgının kolemi a`0a`u` tonnadan artsa, al bul
korsetkish a`9u`u`-jıllarga kele h9000 tonnaga jetti. Usı kolemdegi paxtadan a` mlrd. a`w000 000 metr tovar onimlerin
tayarlauga boladı, yaki bul barlık doslık aukamına kiretugın ellerdin xalkına bolgende jan basına o` metrden tuura keledi
degen soz.
Al jokardagı kolemdegi paxtanı Karakalpakstan Respulikasındagı xer bir adamga bolsek, a`hqo` metrden tuura
keledi.Ayırım jıllar ishinde Karakalpakstanda sanaat taraularında ulıuma onim jetistsriudin osiu petin tomendegi
maglıumatlardan da koriuge boladı (tabl. a`g`).
Tablitsaga nezer audarsak, Karakalpakstanda elektr energiyasın ondiriu a`9n`0 jılga salıstrganda o`g` esege, al mashina
jasau xam metaldı kayta isleu sanaatının onimleri a`w esege kobeygenligi baykalıp tur. a`9u`o` jılı Karakalpakstan
boyınsha elektr energiyasın ondiriu g`u`a`.q million kvt saatka jetti yaki adam basına a`9u`o` jıllarda-ak n`qa` kvt/saat
elektr energiyası ondirile basladı. Karakalpakstanda sanaat tarauların rauajlandırıu boyınsha deslepki tabıslardı bekkemleu
xem aldagı uakıtta Respublika aimagında ondiriushi kushlerdi rauajlandırıu petin jokarılatıu maksetinde, Ozbekstannın
sanaatlı rayonlarınan xem konsılas oraylık Aziya Respublikalarınan tejiriybeli injener-texnik xızmetkerler, jumısshılar,
sanaat xem kurılıs taraularının aldıngıları moblizatsiya etildi. Bul xem tagı baskada ilajlar tez uakıt ishinde jergilikli
xalıktın ul xem kızlarınan xakıykıy sanaat taraularının mamanların tayarlauga mumkinshilik jasaldı.
Sanaat tarauları jana uskeneler xem mashinalar menen tamiynlene basladı. Ondiris protsesin mexanizatsiyalauga
ayrıksha itibar berile basladı. Bul a`9n`0-a`9u`o`-jıllar aralıgında sanaat boyınsha miynettin onimdarlıgın a`g`a`O` ke
jokarılatıuga mumkinshilik berdi. Sanaat taraularında miynettin onimdarlıgının artıuı geypara taraularda zatlay darejede
islep shıgarılatugın onimnin kolemin jokarılatıuga jol ashtı. Bunı tomendegı tablitsa maglıumatlarınan da baykauga boladı.
Colay etip, Karakalpakstanda kayta kurıu jıllarında iri sanaat, auıl-xojalık tarauları, esirese, energetika, metalldı kayta isleu
xem kurılıs industriyası usagan taraular rauajlana basladı. Respublikanın en iri sanaat orayları bolıp Nokis, Taxiatash, Xojeli,
Shımbay, Tortkul, Moynak kalaları osip keliplespekte. Nokiste remontlau zavodı, baspa soz kombinatı, tigiu fabrikası,
gerbish zavodı, mexanikalık zavod, gosh kombinatı, makaron, pivo zavodı, sut-may zavodı x.t.b. osip jetilisti. Taxiatashta
Karakalpakstan respublikası, Xorezm oblastı xem Tashauız oblastların energiya menen temiynleytugın GRES tin kurılısı
tamamlandı. Shımbay may zavodı xem paxta tazalau zavodı, xalıkka xızmet korsetiu kombinatı, n` balık zavodı onim bere
basladı. Solay etip, usı jıllarda Nokis, Taxiatash, Konırat, Tortkul, Shımbay xem baska da iri sanaat orayları duzildi. Bul
Karakalpakstanda jana sanaat onimlerin jetistiriuge xem onim tayarlaudın jokarılatıuga jol ashtı. Birak, degen menen,
Karakalpakstan sanaat onimin jetistiriu boyınsha Ozbekstannın oblastları arasında songı orındı iyeleydi. Bunı Ozbekstanda
ayırım sanaat onimleri ondiriudegi Karakalpakstannın tutkan salıstırmalı ulesinende koriuge boladı (Tabl.a`n`).
Keltirilgen maglıumatlarga karaganda Karakalpakstan respubdikasında sanaat oniminin tiykargı turlerin ondiriu jolga
koyılsa da, ulıuma kolemi tomen derejede ekenligi baykalıp tur. Bugan tiykargı sebep, birinshiden, Karakalpakstanda
Oktyabr` audarıspagına shekem fabrika-zavod sanaatı bolmadı, ekinshiden, Karakalpakstanda jol katnas tarauının
rauajlanbauı onın oraylık Aziya elleri xem, sonday-ak Rossiya fideratsiyasının rayonlarınan shette kaldırdı. Ushinshiden
energetika bazasının bolmauınan auır sanaat jude tomen derejede rauajlandı. Tortinshiden, Emiuder`ya Karakalpakstandı
eki bolekke ajıratıp transport-ekonomikalık baylanıslardı irikti xem kıyınlastırdı. Netiyjede konsı eller menen, xetteki
Ozbekstannın oblast`ları xem adminstrativlik rayonları menen baylanıslar kop jıllar dauamında uziliske tusti. Moynak
rayonının transport baylanıslarıda jude kıyın derejede boldı. Bul xem tagı baskada kıyınshılıklar memleketlik rejelerdi xem
buyırtpalardı oz uaktında orınlauga kesent keltirdi. Sonlıktan da a`9u`a`-a`9u`o`-jıllarda Karakalpakstanda sanaat tarauların
bunnan bılayda rauajlandırıu ushın barlık mumkinshiliklerden durıs paydalanıu belgilendi xem olardı iske asırıu jobaları
islep shıgıldı. Usı programmalık kedelerge seykes respublika aymagında sanaatka ajıratılgan tiykargı ondirislik fondlardın
kunı kobeytildi xem olarga strukturalık ozgerisler kirgizildi. Mısalı, eger a`9u`0-jıllarda sanaat tarauların rauajlandırıu
ushın bolingen tiykargı ondirislik fondlardın kunı g`n`.g` mln. sum bolsa, bul korsetkish a`9u`o`-jıllarga kele o`w.9 mln.
sumga kobeydi. Sanaat taraularında onim islep shıgaratugın tiykargı ondirislik fondlardın kunı boyınsha birinshi orındı
elektrenergetika (g`a`.9 mln. sum) sanaatı, g`-orında azık-aukat sanaatı (a`n` mln.sum), al q-orındı jenil sanaat (a`0.h mln.
sum) iyeledi. Al kalgan taraularda ornatılgan tiykargı ondirislik fondlardın kunı 0.u` mln. sumnan o`.o` mln. sum
shamasında boldı. Solay etip, sanaat tarauların modernizatsiya jasauga baylanıslı tiykargı ondirislik fondlardın kunının
artıuı ayırım sapalı xem sanlık ozgerislerdin keliplesiuine jol ashtı. Sanaat tarauları ishinen elektr energetika sanaatının
ondirislik bazasın keneytiuge baylanıslı xalık xojalagının baska da taraularının rauajlanıuına real mumkinshilikler tuudırdı.
Eger a`9u`o`-jılı barlık sanaat taraularında jıl dauamında islep shıgarılgan onimnin osiu peti a`9a`q-jılga salıstırganda a`0n`

eseni kurasa, al bul korsetkish paxta tazalau sanaatında a`qu` esege arttı. Ayırım sanaat tarauları boyınsha kolga kirgizilgen
jokarı korsetkishler o` jıllıklar boyınsha kabıl etilgen rejelerdi orınlauga jol ashtı..
Respublikada sanaat taraularında onim jetistiriudin osiu peti jıl sayın aytarlıktay jokarıladı, al ayırım jıllarda a`u`.o`a`h.u`O`
ke jetti. Bul birinshiden, respublikada ondiriushi kushlerdin rauajlanıuına tiykar duzse, ekinshiden, xalık tutınıu
tovarların tayarlauga jol ashtı. Netiyjede ondirilgen sanaat onimlerin jan basına bolgende elektr energiyası
n`qa`.g` kvt. saatı, paxta mamıgı a`qw.n` kg, tas gerbish hq.u` mın dananı, osimlik mayı g`a`.w kg. kuradı. Bul a`9n`0jıllarga
salıstırganda gerbish boyınsha qq.g` ese, al paxta mamıgı boyınsha a`.h ese kop degen soz. Solay etip, respublikada
sanaat tarauların bunnan bılayda rauajlandırıu ushın belgili derejede sholkemlestiriu jumısları iske asırıldı xem auır sanaat
tarauların duziu boyınsha bir kansha inabatlı ilajlar islep shıgıldı. Bul respublika aymagında sanaaat taraularının
taraulık strukturasının keliplesiuine xem jıllık onim tayarlaudın jokarılauına jol ashtı.
n`.g`. Sanaat taraularının xezirgi rauajlanıu derejesi xem jaylasıuı.
Karakalpakstannın xalık xojalıgının strukturasında sanaat kompleksi exmiyetli orınlardı iyeleydi. Bul tarau ulıuma
ondiretugın jıllık jemiyetlik onimnin yarımınan aslamın iyelep, respublika xalık xojalagının rauajlanıu perspektivaların
belgileude jetekshi rol`di atkaradı.
Urıstan keyingi jıllarda respublikada xalık xojalıgın izbe-izli rejege seykes rauajdırıu netiyjesinde, auır sanaat, jenil
sanaat taraularının rauajlanıuı boyınsha ulken tabıslar kolga kirgizildi. Keyingi jıllardı(a`9wu`-a`990-jıllarda) sanaattın
tarauılık strukturasın jetilistiriu, anıgırak aytkanda auır sanaat taraularının rauajlandırıuga ayırıksha itibar berildi. Bunı a`yanvar`,
a`99u`-jılgı maglıumat boyınsha tomendegi tablitsa materiallarınan koriuge boladı.
Auır sanaat taraularının belgili derejede jokarı korsetkishlerge eriskenligin jokarıdagı maglıumatlarda tolıgı menen
deliyleydi.Eger a`9u`o`-jıllarda Karakalpakstanda sanaat tarauları boyınsha jetilistirilgen ulıuma onimnin kuramında auır
sanaat tek a`0O`ten aslamın jetistiretugın bolsa, al a`99u` jıllarga kele bul tarau boyınsha jetilistirilgen onimnin g`hO`, tuttı
. Korsetilgen jıllar ishinde mashina jasau xem metal onimlerin kayta islep shıgaratugın taraularda ulıuma onimnin kolemi q
esege jokarladı, al kurılıs materialları sanatında n`,g` esege arttı .
a`9o`0-a`99u` jıllar ishinde Respublikada juzlegen sanaat kerxanaları kurılıp, paydalanıuga berildi. Sonın ishinde
Taxiatash GRES-i, Nokis uy kombinatı,iri fanel`li jay kurılısı zavodları, Tortkul`, Xalkabad,Ellikkala, Shomanay paxta
tazalau zavodları, Nokis-Xojeli, Konırat sut-may zavodları,Taxia-tash gurishti kayta tazalau kombinatları xem
t.b.kerxanaları bar.a`9u`o` jıllardan keyin
Karakalpakstanda sanaat kompleksi jokarı pat penen rauajlanbakta.Bul respublikada ondiriushi kushlerdin rauajlanıuına,
atap aytkanda, diyxanshılık ushın jana massivlerdi ozlestiriu, suu xojalıgı tarauların rauajlandırıu xem jer astı baylıkların
sanaatta paydalanıu maselelerin sheshiuge mumkinshilik jaratpakta.
Sanaat kompleksin rauajlandırıu ushın aldagı uakıtlarda da ulken itibar beriledi. Bul ushın berinen de burın elektr
energetika sanaatın, gaz sanaatın, kurılıs materialları sanaatı, mashina jasau xem metalldı kayta isleu sanaat tarauların tez
pet penen rauajlandırıudı talap etedi.
Karakalpakstanda sanaat onimlerin ondiriudin kolemi urıstan keyingi jıllarda aytarlıktay arttı. MısalıU` a`9o`0a`99u`-jıllar
ishinde sanaat tarauları boyınsha ulıuma onim jetistiriudin kolemi a`q,n` esege arttı. Usı jıllar ishinde jenil xem
azıu-aukat sanaatında onim jetistiriudin kolemi n`,u` esege, al kurılıs materialları sanaatında 9,w esege kobeydi.
a`99u`-jıllarga kele respublikanın sanaat tarauları g`,h mlrd.kv/s. elektr energiyasın, wn`,a` mın kub metr, kuramalı
temir beton konstruktsiyaların xem detalların, sonday-ak, u`h mln. danaday gerbish, n`0,h mın tonnaday kurılıs ushın xek
x.t.b.sanaat onimlerin jetistirdi.
Otken jıllar ishinde respublikada kop sanlı sanaat onimleri ondirele baslagan. Uzak jıllar dauamında keliplesken
jergilikli sanaat onimleri menen bir katarda auır sanaat onimleride ondirile basladı. Alpısınshı jıllardan baslap respublikada
elektroenergiya sanaatı onimleri, kurılıs materialları, esirese temir beton konstruktsiyaların ondiriu jolga koyıldı. Xalıktın
kundelikli talabın kanaatlandırıu maksetinde xem ishki shiyki zat retinde auıl xojalıgı onimlerin sanaatta paydalanıu jolların
sheshiuge baylanıslı jenil xem azık-aukat sanaatı taraularında da onim islep shıgarıu artpakta. Birak, degen menen a`990
jıllardan baslap ayırım taraular,sonday-ak kerxanalar arasında ondirislik baylanıslardın uziliske ushırauı xem sanaatın
ondirislik kuuatları menen onın ishki zat resurslarının arasındagı seykes kelmeushilikke baylanıslı jıllık onim tayarlaudın
kolemi kıskarmakta. Mısalı temir beton konstruktsiyaların ondiriu, kurılıs ushın gerbish jetilistiriu a`990 jıllar menen
salıstırganda q-n` ese derlik kıskarsa, al gosh onimlerin tayarlau u` esege, osimlik mayın ondiriu qa` protsentke kemeydi.
Ayırım taraularda onim jetistiriudin osiu petin xem tarau aralık baylanıslardın xezirgi rauajlanıu derejesin, sanaat tarauların
sıpatlauga berilgen maglıumatlardan koriuge boladı.
Energetika sanaatıU` - Auır sanaatın bul tarauı Karakalpakstanda ekinshi-dun`ya juzilik urıstan keyingi jıllarda gana
payda boldı xem respublikanın xalık-xojalıgın industriyalastırıuda belgili orındı iyelemekte.Jakın jıllarga shekem elektrenergetika
sanaatı otın bazasının bolmauına baylanıslı kishigirim xem pıtırankı elektr stantsiyalarınan ibarat edi. MısalıU`
a`9u`a`-jıllarda n`a`a` elektr stantsiyası barlıgı bolıp a`n`w,w mln. kvt.saat elektr energiyasın berdi. Bulardan kuuatlılıgı
o`00 kvt xem onnan jokarı bolgan stantsiyalardın sanı a`u` bolıp, olar a`g`o`,9 mln.kvt saat yaki Karakalpakstannın jıllık
elektr energiyasının ho`,g`O` in ondirdi. Al, kalgan q9o` elektr stantsiyası tek bolganı g`a`,h mln.kvt.saat, yaki respublika
boyınsha ulıuma islep shıgarılgan elektr energiyasının a`n`,hO`in berdi.
a`9u`0-jıllardan baslap Taxiatash GRES inin birinshi xem ekinshi gezektegi kuuatların iske tusiriuge baylanıslı
a`9wo`-jıldın ozinde respublikada jıllık elektr energiyasın ondiriudin kolemi a`,h mlrd.kvt.saatka jetti xem bekkem

texnikalık bazaga iye boldı. Netiyjede a`9n`0-jıllarda islep shıgarılgan elektr-energiyasının mugdarı xezir bir neshe saat
dauamında islep shıgarılatugın boldı. Xalıktın jan basına elektro-energiyasın ondiriudin kolemi g`u`w9 kvt saatka jetti xem
bul exmiyetli korsetkish boyınsha Karakalpakstan koplegen kapitalistlik ellerdi artta kaldırdı. Taxiatash GRESi xezir tek
Karakalpakstandı gana emes,-al konsılas Xorezm oblastının xem Turkmenstannın Tashauız oblastların elektroenergiyası
menen temiyinlemekte.
a`9u`n` jılı Taxiatash GRESinin kuuatı n`h mın kilovatka jetti. Al a`9u`o`-a`9w0-jıllarda xer birinin kuuatlılıgı a`00
mın kvt bolgan kosımsha ush turbo-generator ornatıldı. Solay etip, a`9w0-jılga bul GREStin ulıuma kuuatı qn`h mın
kilovattka jetkerildi. Al a`990-jıldan baslap Taxia-tash GRESinin kuuatlıgı n`g`0 mın kilovattka keneytildi.
Respublikamızdın territoriyasınan Buxara-Ural gazoprovodının otiui Taxiatash GRESin gaz benen temiynleuge jol
ashtı. Eger a`9u`a`-jılı xer bir kilovat elektro-energiyasının ozine tuser baxası u` tiyinnan aslamırak bolsa, al h0-jıllardın
akırına kele a`.g` tiyinga shekem arzanladı. Xezir GRES-i jana texnikalık bazaga iye boldı. Bul kıska uakıt ishinde elektrenergiyasının
ozine tuser baxasın o` ese arzanlatıuga jol ashtı.
a`9w0-jıllardan baslap jokarı vol`tlı elektr togın beriushi liniyalardın kurılısı Taxia-tashtan Nokiske xem Konıratka,
Mangıt, Beruniy xem Tortkulge, Tashauız xem Urgenishke x.t.b. kalalarga jetkerildi. Solay etip rauajlangan karakalpak
energo-sisteması payda boldı.
Elektr energiyasın islep shıgıudın artıuına baylanıslı ogan talapta kusheyip barmakta. Xezir respublikamızda elektr
energiyasınan paydalanbaytugın bir de sanaat kerxanası, xem bir de auıl xojalıgı kerxanası jok. Elektr energiyasınan
paydalanıudın strukturası xalık xojalıgının talabına kem-kemnen tolıgırak juuap bere basladı. Keyingi jıllarda elektr
energiyasına auıl xojalıgının da talabı edeuir artpakta.
Xezir respublikamızda jıl dauamında islep shıgarılgan ulıuma elektr energiyasının a`g`O` teyi auıl xojalıgında
paydalanılmakta. Respublikamızdın bunnan bılay da tebiyiy gazge bolgan talabın esapka ala otırıp, Karakalpakstanda iri
energetikalık oray duziudin mumkinshiligi bar, dep juumak shıgaramız.Sonlıktan respublikada elektr energiyasına degen
ulken talaplarga seykes stantsiyalardın xem agregatlardın kuuatın tagı da arttırıu, elektr liniyasının kurılısın tezletiu
Karakalpakstanda eletro-energetika sanaatın rauajlandırıudın tiykargı bagdarı bolıuı tiyis. Aldagı perspektivada
Karakalpakstannın tuslik zonalarında kuuatlılıgı I-q mln. kilovatlık gaz benen isleytugın iri elektro stantsiyasın kurıu akılga
muuapık keledi.
Emiuder`yanın tomengi basseyininde bunday elektr stantsiyasın kurıu ulken exmiyetke iye. Ol Xorezm oypatlıgının
xalık xojalıgının, esirese, tın jerlerdi ozlestiriu xem janadan payda bolatugın ximiya sanaatının talabın kanaatlandırıu ushın,
tomengi Emiuder`ya ekonomikalık rayonınında kuuatlı energetika orayın duziu kejet. Bul Karakalpakstannın barlık
xekimshilik rayonlarına xem baska da konsılas ellerge arzan elektr energiyasın jetkerip beriuge mumkinshilik tuudıradı.
Kurılıs materialları sanaatı. Karakalpakstanda energetika sanaatın rauajlandırıu usı tiykarda shiyki zat
resurslarınan ken-nen paydalanıuga mumkinshilik tayarlau respublikada kurılıs materialları sanaatın rauajlandırıuga ken jol
ashtı.
Kurılıs materialları sanaatının osiu peti keyingi uakıtta sanaattın baska taraularına karaganda jokarı boldı. Usıgan
karamastan kurılıs materialların islep shıgaratugın kerxanalarda elede paydalanılmay atırgan kop rezervler de ushırasadı.
Bul mumkinshiliklerdi iske asırıu kurılıs materialların islep shıgaratugın xezirgi bar kerxanalardın kuuatınan xem kurılıs
materiallarının barlık turlerinen tolık paydalanıudı talap etedi. Meselen, diyualı-silikal`tsit xem temir beton plitaları
gerbishke karaganda paydalı xem arzan ekenligi sozsiz. Birak, gerbish kurılıs materiallarının ishinde birinshi orındı
iyelemekte xem Karakalpakstan respublikası jagdayında, esirese, auıllık kurılıslar ushın tiykargı kurılıs materiallarının biri
bolıp otır. Bul gerbish zavodlarının kuuatınan ele de tolıgırak paydalanıu zerurligin korsetedi.
Keyingi jıllarda ayırım jumıs protsesslerin mexanizatsiyalau xem ondiristi durıs sholkemlestiriu esabınan gerbish
zavodlarında onim islep shıgarıu bir kansha kobeydi. Xojeli, Nokis, Beruniy xem Konırat gerbish zavodlarında topırak
shıgarıu xem gerbish kuyıu mexanizatsiyalastırıldı. Xojeli xem Nokis zavodlarında gerbishti kompleks agrigatlar
jerdeminde keptiriuge otti. Bul respublikamızda shıgarılatugın ulıuma gerbishtin q/n` bolimine tuura keledi.
Respublikamızdın territoriyasınan gazoprovod liniyasının otiui gerbish zavodların arzan otın menen temiyinledi.
Jokarıda korsetilgen ilejlar keyingi jıllarda gerbish islep shıgarıudı aytarlıktay kobeytiuge jerdem berdi.
Birak gerbish zavodlarının texnikalık-ekonomikalık korsetkishleri ele talapka juuap bere almaytugınlıgın aytıp otiu
kerek.
Jokarıda korsetilgen jetiskenliklerge karamastan respublikada gerbish zavodlarının texnikalık jaktan uskeneleniui,
yaki kuuatlı dongelek (kol`tsevoe) peshler menen temiynleniui boyınsha baska ellerdegi koplegen kerxanalardan artta
kalmakta.
Keyingi jıllarda kurılıs materialların islep shıgaratugın kerxanalardı irilendiriu xem olarga basshılık etiudin
jaksılanıuı, kurılıs materiallarının aytarlıktay kobeyiuine alıp keldi, esirese,olardın strukturası xezirgi zaman kurılısının
talabına beyimlese basladı.
Kuramalı temir-beton konstruktsiyaların kurılısta kennen paydalanıu baslandı. a`9o`h-jıldan baslap temir beton islep
shıgarıushı mexanizatsiyalastırılgan kerxanalar iske kirise basladı, al a`9u`q-jılı Nokiste kurılıs kombinatı, Taxia-tash
kuramalı temir-beton zavodı xem baskada kerxanalar paydalanıuga berildi. Karatau zonasında kurılıs materialları
sanaatının shiyki zat onimlerin islep shıgaratugın ondirislik bazası keneytildi. Bul respublikada jıl sayın kurılıs
materialların islep shıgaratugın taraularda, onim jetistiriudin kolemin arttırdı.

Bul tablitsadan respublikamızda kurılıs materiallarının bir kansha oskenligin koremiz. Birak ondiristin osiu peti
talaptı ele de kanaatlandıra almaydı. Sebebi, kurılıs materialların islep shıgarıushı kerxanalar ele de az xem olardın
ondirislik kuuatı osip baratırgan talaptı kanaatlandırmaydı. Bul jagday kurılıs materiallarının assortimentlerine de oz tesirin
tiygizbekte. Kurılıs materialları oniminde kuramalı temir betonnın, rudasız materiallardın, xektin salıstırma salmagı xem
jıllık onim tayarlau derejesi tomen. Kurılıs materialların islep shıgaratugın taraulardın respublika aymagında Oraylık
Aziyanın baska rayonlarına karaganda keyinirek payda bolıuı bul taraudın kundelikli talaplardan artta kalıuına oz tesirin
tiygizdi. Usıgan seykes bul taraudı tez uakıt ishinde auır sanaattın belgili tarauına aylandırıu zerur.
Kurılıs materailların islep shıgarıu derejesinin talaptan artta kalıuı baska rayonlardan kop sanlı kurılıs materialların
tasıp alıp keliuge xem koplep karjı jumsauga duushar etti. Bul oz gezeginde kurılıs materiallarına degen talaptı kusheytti
xem onimnin ozine tuser baxasın kımbatlatıuga jol ashtı . Karakalpakstanga jıl sayın baska oblast`lardan millionlagan dana
gerbish tasıp ekelinbekte xem onı tasıu ushın sarp etiletugın karjılardın kolemide artpakta.
Kurılıs materialları sanaatının xezirgi rauajlanıu jagdayların izertleu, kurılıs materialların islep shıgaratugın
kerxanalarda ondiris protsessinin geografiyalık jaylasıuı esapka alınbastan tek iri kurılıs materialların ondiriu kolemi gana
esapka alınganlıktan bul tarauda ayrım disproportsiyalarda baykalmakta. Sonlıktan kurılıs materialları sanaatının orayları
tek Nokiste, Taxia-tashta, Xojelide, Beruniyde, Konıratta,xem Mangıt kalalarında gana emes, al iri auıl xojalıklı
poselkalarda,fermer-diyxan xojalıklarının oraylarında jaylaskanı akılga muuapık keledi. Bul kalalar xem elatlı punktler
kurılıs materialların ondiriu xem tayar onimdi karıydarlarga jetkerip beriude de ozine ten artıkmashlıkka iye. Kurılıs
materialları sanaatın belgili orayga jemleu kopshilik jagdaylarda tayar onimdi karıydarlarga jetkerip beriude xem kerxananı
jumısshı kushi menen temiynleniude de kıyınshılıklar tuudıratuganı sozsiz. Mısalı, a`990-jılı respublikada jetistiriletugın
pisken gerbishtin yarımınan aslamı Xojeli xem Nokiste jetistirildi. Al respublikanın o`g`O` aslam xalkı jasaytugın auıllık
jerlerde xem janadan ozlestirilgen salıgershilik xojalıklarında eski texnologiya
tiykarında uskenelengen tek bir neshe gerbish zavodları gana jumıs isleydi. Solay etip, aldagı perspektivada kurılıs
materialların kobeytiu menen bir katarda, onın ondirislik bazaların respublika territoriyası boyınsha talapka muuapık
jaylastırıu ulken xalık xojalıklık exmiyetke iye.
Eger aldagı perspektivada respublikada jol katnas tarauların rauajlandırıu, kala xem elatlı punktlerdin taza orayların
duziu, gidrotexnikalık xem irigatsiyalık iri ob`ektlerdi kurıu, jana sanaatlı oraylardı rauajlandırıu (mısalı, Usturt, Karatau
tau-ken sanaatlı rayonı) xem tınnan ozlestiriletugın jana massivlerdin kurılısların esapka alsak, onda aldagı perspektivada
kurılıs materiallarına degen talap aytarlıktay jokarılaydı.Sonlıktan kurılıs sanaatında onimnin kolemin barınsha kobeytiu
xem xezirgi bar kerxanalardın ondirislik kuuatlarınan tolık paydalanıu xem jana kurılıs sanaatı orayların duziu maksetke
muuapık keledi. Kolda bar ondiris kerxanalarınan tolık paydalanıu ushın Konırat, Nokis, Shımbay, Beruniy, Mangıt,
Xojeli, Taxtakopir xem Tortkul gerbish zavodlarının kuuatın arttırıu xem gerbish isleushi trestlerdin jumıs operatsiyasın
jaksılau, sonday-ak, gerbish keptiriu tsexlarının jumısın jetilistiriu ulken exmiyetke iye. Bul ilajlar respublika aymagında
xezirgi jetistirilip atırgan gerbishtin jıllık mugdarın g`00 mln. danaga kobeytiuge mumkinshilik tuudıradı.
Sonday-ak Beruniy, Mangıt xek zavodlarında rekonstruktsiyalau planlastırılgan. Usının esabınan bul eki zavod jılına
u`0 mın tonna xek islep shıgaratugın boladı. Nokis, Xojeli, Aktau xem Mangıttagı rudasız materiallardı islep shıgaratugın
kerxanalarda jumıs protsessin(taslardı koparıu, maydalau xem sortlau) mexanizatsiyalau, graviy, sheben`, iri taslardın jıllık
mugdarın a`o`00 mın m q ka jetkeriuge mumkinshilik beredi.
Kuramalı temir-beton xem silikal`tsit materialların islep shıgaratugın kerxanalarda parlandırıushı kameralar menen
avtoklavlardın kuuatlılıgın attırıu, jukleu, tusiriu jumısın mexanizatsiyalastırıu arkalı xer jılı islep shıgarılatugın temir-beton
konstruktsiyalarının mugdarın n`o`0 mın m q ka shekem jetkeriu mumkin.
Kurılıs materialları sanaatının rauajlanıuı, onın shiyki zat bazasının izertleniuine de baylanıslı boladı. Keyingi
jıllarda Karakalpakstanda kurılıs materialları sanaatının rauajlanıuı shiyki zat bazasın izertleudin uziliske tusiui xem xer
terepleme tekserilgen maglıumatlardın joklıgınan artta kalıp keldi.
Xezir kurılıs materiallarının shiyki zat bazasın izertleu bir kansha jolga koyıldı. Otkerilgen izertleulerdin
juumaklarına xem kurılıs materiallarının ondirislik bazalarının jaylasıuına jene kerxanalardın talabına seykes onın shiyki
zat oraylarının jaylasıu radiusın esapka ala otırıp okımıslılarımız Karakalpakstan territoriyasın n` zonaga (kurılıs
materialları rayonına) boledi.
a`. Rudasız xer kıylı kazılma baylıklarga bay Sultanuays - Jumırtau zonası.
g`. Keramikalık shiyki zat xem inert materiallarının korlarına iye Tassaga-Tuyemoyın zonası.
q. Xek, Mergel` xem kum korları jaylaskan Nokis-Taxiatash-Xojeli zonası.
n`. Mergel`, gips xem xek shıgatugın Kegeyli-Shımbay-Taxtakopir zonası.
Sultanuays-Jumırtau zonası ılay-gips, karbonat xem tal`k korlarına bay. Bul zonada xek xem tsementtin mol
korlarıda jaylaskan. Xojakol rayonındagı ılay-gips korları tiykarında bul jerde ganchar xem gips buyımların jetistiretugın
kerxanalardı sholkemlestiriuge mumkinshilik tuudıradı.
Sultanuays-Jumırtau xem Kubatau Emiuder`yanın tomenindegi barlık adminstrativlik rayonlardın orayında
jaylaskan. Sonlıktan bul zonanı Karakalpakstannın xer kıylı kurılıs materiallarga bolgan talabın kanaatlandıra alatugın
orayga aylandırıu mumkinshilikleri bar.
Tassaga-Tuyemoyın zonası silikal`tsit, xek xem tsement islep shıgarıuga jaramlı mergel`, izvestnyak, kum xem ılay
korlarına bay. Bul zonanı ozlestiriu ushın kurılıs materialların jetistiriuge kerekli shiyki zat korların tagı da izertleu xem
onın mugdarın geologiyalık jaktan tolık anıklau talap etiledi.

Nokis-Taxiatash-Xojeli zonası karbonat, izvestnyak, rakushka, maylı ılay(jirnıe glinı) kum, mergel` xem
keramikalık shiyki zat korlarına bay. Bul zona jol katnası, elektr energiyası xem rabochiy kushi menen temiynlengen.
Birak, jana kerxanalardı kurıu ushın aldın ala bul zonanın kurılıs materialları ushın kerekli shiyki zat korlarının mugdarın
anıklau talap etiledi.
Kegeyli-Shımbay-Taxtakopir zonası ele az izertlengen. Sonın menen birge xezirgi bar maglıumatlarga karaganda
xek, iri tas, gips tayarlauda Porlıtau, Kuskanatau xem Beltauda belgili kurılıs ob`ektlerin duziu talap etiledi. Sebebi bul
zonadan ondirilgen shiyki zat respublikanın arka rayonlarına jiberiledi.
Xalık xojalıgı terepinen esaplaganda Sultanuays-Jumırtau zonasındagı rudasız kazılmalı baylıklardı ozlestiriu
ayırıkshı exmiyetke iye. Bul zonada kurılıs materialları sanaatı ushın en iri xem korları mol shiyki zat kenleri jaylaskan.
Usıgan baylanıslı Sultanuays-Jumırtau zonasında ken bayıtıu kerxanaların kurıu xem onın ondiris bazaların bekkemleu
kurılıs materialları sanaatın rauajlandırıuga karatılgan en iri xem exmiyetli ilajlardın biri bolıp esaplanadı.
Karakalpakstanda 90-jıllarga kele auır sanaat kompleksinin ayırım tarauların, esirese, gaz sanaatı, ximiya sanaatı,
shiyshe-ıdıs xem farfor-fayans sanaatı, sonday-ak duz sanaatı tarauların sholkemlestiriu boyınsha ulken emeliy ilajlar iske
asırıldı, a`99u`-jıldın dauamında Konırat gaz onimlerin ondiretugın G`UrgeG` kerxanasında respublika tariyxında birinshi
merte n`.h mın tonnadan aslam gaz kondensatı, u`o`g`.9 mln.kub metrdey tebiygıy gaz ondirildi. Đtaliya firmalarının
katnasıuı menen Nokis mramor zavodında jılına u`0 mın kv.metr mramor blokların tayarlaytugın jana tsex jumıs isley
basladı. Xojeli kalasında jıllık kuuatlılıgı n`o` mln. dana butılka xem banki tayarlaytugın shiyshe zavodı paydalanıuga berildi,
xem deslepki onim shıgarıla basladı.
Ximiya sanaatının Karakalpakstandagı, xetteki Oraylık Aziya ellerindegi en iri kerxanası Konırat soda zavodının
kurılısı ote shapshanlık penen baslanıp atır. Bul kerxana ushın deslep shiyki zat retinde karauımbet duz keni, al keyin
Barsakelmes duz kenleri paydalanıladı. Eger Karakalpakstan xalkının as duzına degen jılllık talabı g`o`o`0 tonna
shamasında dep alsak, bul atı atalıngan duz kenlerinin korları tek Karakalpakstan respublikası emes, al Oraylık Aziya
respublikasının xalıklarının as duzına degen talabın uzak jıllar dauamında kanaatlandıratugınlıgı sozsiz.
Jenil sanaat. Karakalpakstanda jenil sanaat tarauı sanaat kompleksinin en rauajlangan taraularınan esaplanadı. Bul
tarau respublikanın sanaat kompleksi boyınsha ondiriletugın jıllık onimnin qq-qo`O`in xem rabochiy-xızmetkerlerdin
qq,o`O` in jemleydi.
Keyingi jıllarda jenil sanaat tarauları jana texnologiyalık uskeneler menen kayta rekonstruktsiyalandı xem bul
taraudın geografiyalık jaylasıuınada ulken ozgerisler kirgizildi. MısalıU`a`9u`a`-a`990-jıllar ishinde jenil sanaat taraularının
tiykargı on-
dirislik fondlarının kunı q,w esege kobeytildi. Bul onim jetistiriudin derejesin a`,w esege arttırıuga jol ashtı. Xezir
respublikada paxtashılıktın intensivli rauajlanıuına baylanıslı jenil sanaattın tiykarın paxta tazalau sanaatı iyelemekte. Jenil
sanaattın baska taraularınan jip iyiriu xem tokıu, tigiu fabrikaları, trikotaj onimlerin jetistiriu jolga koyılgan. Birak bul
taraular jana gana rauajlanıu mumkinshilgine iye boldı xem jetekshi rol`di atkarmaydı xem jıl sayın ondiriletugın onimnin
tek g`o`O` in gana tayarlaydı. Al kalgan wg`O` jenil sanaat tarauları boyınsha tayarlanatugın jıllık onim paxta tazalau
sanaatının ulesine tuura keledi.
Paxta tazalau sanaatı. a`9u`0-jıllardan baslap paxta tazalau sanaatı rauajlana basladı. Bugan Charjau-Konırat
bagdarındagı temir jol liniyasının iske tusiui ulken mumkinshilikler duzdi. Oraylık Aziya xem dun`yanın baska ellerinen
paxta tazalau sanaatı ushın mashinalar, uskeneler jetkeriuge jol ashıldı. Bul paxta tazalau sanaatın rekonstruktsiyalau ushın
texnikalık baza tayarladı.
Xezir Karakalpakstanda 9 paxta tazalau zavodı xem n`n` paxta tayarlau punktleri bar. Zavod kasındagı xem
zavodtan shette jaylaskan paxta tayarlau punktinde jigirmalagan keptiriushi, tazalaushı tsexlar bar. Bunday tsexlar kalgan
paxta tayarlau punktlerinde de salınıp atır. Karakalpakstan respublikasında, sonday-ak baska paxta egiushi respublikalarda
keptiriushi, tazalaushı tsexlardın kobeyiui paxta tazalau sanaatının xezirgi talabına baylanıslı nerse. Sebebi, paxta
talshıgının sapasına koyılatugın talap kem-kemnen ospekte. Al paxtanın sapasının jaksılanıuı kobinese onı ıgalsız saklauga
baylanıslı. Paxta jıyım-terim mapazında jokarıda korsetilgen keptiriushi, tazalaushı tsexlarsız, paxtanı ıgal turde buntlau
kıyın. Sonlıktan da xezirgi uakıtta keptiriushi, tazalaushı tsexlardın kuuatın arttırıuga xem olardan onimli paydalanıuga ulken
exmiyet berilip atır. Keptiriushi, tazalaushı tsexlar oz aldına ondirislik tarau bolıp keliplespekte. Ol paxta tazalau
zavodınan texnologiyalık duzilisi, mashinalar sisteması xem jumıs protsessine koyılatugın talaplar boyınsha da ayırıladı.
Sonlıktan paxta tazalau sanaatında jokarıdagı strukturalık ozgerislerdi de esapka alıu shert. Shigitten lint alıudı arttırıu
paxta tazalau sanaatının ondirislik xem ekonomikalık korsetkishlerin koteriuge jerdem beretugın meselelerden esaplanadı.
Paxta jetistiriu respublikada xer jıl sayın ospekte. a`990-jılı Karakalpakstan boyınsha qu`a` mın tonnaday paxta jetistirildi,
yagnıy a`9u`o`-jıl menen salıstırganda a`0a` mın tonna kop degen soz. Sonlıktan paxta tazalau sanaatında da ondiristin
texnikalık-ekonomikalık korsetkishlerin jaksılau ulken exmiyetke iye. Ondiristin texnikalık-ekonomikalık korsetkishlerinin
paxta tazalau kerxanaların netiyjeligine tesirin tomendegi tablitsa materiallarınan da koriuge boladı. Keyingi jıllarda lint
tayarlauda biraz osti. Eger a`9u`o`-jılı 9,n` mın tonna lint alıngan bolsa, bul korsetkish a`990-jılı a`n`,a` mın tonnaga jetti.
Birak shigitten lint alıu boyınsha ele paydalanılmay atırgan rezervler kop. MeselenU` ayırım jıllarda Mangıt paxta tazalau
zavodı boyınsha lint talshıgının shıgımı w,qu`O` bolsa, Konırat paxta tazalau zavodında n`,n`9O`, al Xojeli paxta tazalau
zavodında o`,hu`O` boldı. Đlimpazlardın izertleulerine karaganda linttin shıgımı lint alıudın tekirarlanıuına tiykeley
baylanıslı, yagnıy shigitten lint alıu kansha kop tekirarlansa linttin shıgımıda sonshelli kop boladı. MeselenU` Mangıt paxta
tazalau zavodında shigitten lint alıu protsesi ush ret tekirarlangan, al Konırat, Xojeli paxta tazalau zavodlarında tek bir ret

gana otkerilgen. Lint paxtadan alınatugın baxalı onimlerdin biri bolıp, ogan talap jıldan-jılga kobeymekte. Sonlıktan aldagı
uakıtlarda shigitti linterleu protsessin kobeytiuge xem paxta zavodlarının shigitti ush ret linterleuge otiuin temiynleuge
ayırıksha exmiyet beriu zerur.
Paxta tazalau zavodlarında ondiris kurallarınan paydalanıudın bir kansha jaksılanganlıgın jokarıda keltirilgen
korsetkishlerde deliyilleydi. Eger djinlerdin onimliligi a`9u`o`-jılı xer pilo-saat esabında u`,w9 kg.bolsa, al a`990-jılı w,u`h
kg.ga jetti. Birak, degen menen ondiris kerxanalarında linterleu edisi texnologiyalık jaktan ele de tolık ozlestirilmey atır.
Paxta tazalau kerxanalarında ondirislik fondlardan tolık xem netiyjeli paydalanıu paxta zavodların, respublika
territoriyası boyınsha durıs jaylastırıudı da talap etedi. Aldagı perspektivada paxta zavodların jaylastırıuda tomendegi
meselelerge ayırıksha itibar beriu kerek. Xezir Konırat paxta tazalau zavodının kuuatlılıgı tolık paydalanılmay atır. Bul
zavodtın ondirislik kuuatı menen shiyki zat bazasının ortasındagı seykes kelmeushilik saplastırılıuı kerek. Sonda gana
Konırat paxta tazalau zavodının jıllık onimdarlıgı qq,u` mın tonna paxtanı shigiten ajıratıuga jol ashadı. Bizin esabımızsha
Shımbay xem Xalkabad paxta tazalau zavodlarının ondirislik kuuatı keleshekte olardın shiyki zat bazasınan belgili derejede
artıuı mumkin. Sonlıktan bul zavodlarda paxta tazalaushı mashinalardın sanın xem jumıstın izbe-izligin ozgerissiz kaldırıuga
boladı. Bunı respublikamızdın tuslik zonasındagı Mangıt paxta tazalau zavodı ushın da usınıuga boladı. Sebebi bul
zavodtın da ondirislik kuuatı onın shiyik zat bazası menen seykes keledi. Beruniydegi paxta tazalau kerxanaları eki
zavodtan turadı. Olardın ekeuide Beruniy poselkasında jaylaskan. Bul zavodtın bireuinde o`
djin, ekinshisinde q djin ornatılgan. Aldagı uakıtta Ellikkala,
Tortkul respublikamızdın en perspektivalı paxtashılık rayonları bolıp kaladı. Sonlıktan bul rayonlarda jana massivlerdi
paxtashılık ushın ozlestiriu xem onın zureetliligin artırıu zerur. Bul paxta tazalau zavodlarının ondirislik kuuatların shiyki
zat resursları menen tolık seykeslendiriuge jol ashadı. Solay etip paxta tazalau sanaatında jokarıda korsetilgen ilajlardı iske
asırılgan jagdayda olardın ulıuma ondirislik kuuatı jılına n`00 mın tonnaday shigitli paxtanı kayta isleuge tolık juuap
beredi. Bul paxta tazalau sanaatının aldında turgan baslı uazıypalardan esaplanadı.
Tokımashılık sanaatı. Karakalpakstanda tokımashılık sanaatı en jana taraular katarına kiredi. Deslep respublikada
Xojeli, Mangıt, Beruniy kalalarında jip iyiretugın tokımashılık kerxanaları xem Tortkulde jip-gezleme tokıytugın ondirislik
birlespe islep baslasa, al a`99q-jıldın may ayınan baslap Turkiyanın G`YazeksG` firmasının jerdeminde G`KateksG` atlı
tokımashılık onimlerin islep shıgaratugın kerxana iske tusti. Bul kerxana a`99q-jıldın h ayı dauamında h0a` mın danadan
ibarat ulıuma baxası g` mln. n`n`h mın somlık tokımashılık onimlerin islep shıgardı. Al a`99o`-jılga kele nokis tokımashılık
aktsionerlik jemiyeti (kateks) o`n` mln.u`g`n` mın somlık onim tayarlau mumkinshiligine eristi. Kerxana jıl dauamında
a`u`g` tonna paxta jibi xem a` mln.hhq mın dana trikotaj gezlemelerin islep shıgara basladı. Al Ellikkala rayonında iske
tusken G`ElteksG` aktsionerlik jemiyeti usı jılı g`q9 mln. a`w0 mın somlık onim islep shıgarıp, jıl dauamında wa`w tonna
paxta jibin xem a` mln. 9qg` mın kv. metr paxta gezlemelerin tayarlau mumkinshiligine eristi.
Usı deuir ishinde Tortkul, Beruniy, Mangıt, Xojeli ondirislik birlespelerinde jılına n`99.a` mln. somlık onim islep
shıgarıldı, al tayarlangan paxta jibinin kolemi n`.o` mın tonnanı, trikotaj onimleri g`g` mln. a`a`h mın kv. metrge jetti.
Solay etip, respublika aymagında deslepki onim bere baslagan tokımashılık kerxanalarının jıllık onimlerinin kolemi w9q
mln.somdı kuradı. Aldagı perspektivada bul kerxanalar tolık kuuatlıkka otiu menen jıllık islep shıgaratugın onimlerinin
kolemi a`.h-g`.o` esege artatugın boladı, al taza paydanın kolemi G`KKxlopkopromsbıtG` assotsiyatsiyası boyınsha qn`
mln. somga jetetugın boladı.
Respublika aymagında tokımashılık sanaatın rauajlandırıu ulken mumkinshiliklerge iye. Aldagı perspektivada suu
dereklerinen unemli paydalana otırıp paxtashılık taraularında jıllık onim jetistiriudi kobeytiuge ayırıksha itibar beriledi. Bul
tokımashılık kerxanalarında jana ondirislik kuuatlardı iske kosıuga xem jıllık onim tayarlaudın kolemin arttırıuga jol
ashadı. Bul meselede Ozbekstan prezidenti janındagı ministrler kabinetinin G`Karakalpakstan respublikasında tebiyiy
apatshılıktın akıbetlerin saplastırıu xem sotsiallık meselelerdi sheshiudi tezlestiriudin ilajları xakkındagıG` g`.IX.a`99g`
jılgı N n`0o` kararı ulken exmiyetke iye. Usı kararga muuapık Xojeli, Mangıt, jip iyiriu tokımashılık fabrikaların kayta
rekonstruktsiyalau xem jana texnikalık uskeneler menen tolıktırıu meseleleri sheshilip atır. Bul paxta onimlerin birinshi
derejeli kayta isleuden baslap, onnan ekinshi derejeli tayar onimlerdi islep shıgarıuga shekemgi operatsiyalardı oz ishine
kamtıydı. Bul xem tagı baska da ilajlardı tezden turmıska asırıu tokımashılık sanaatı onimlerin kobeytip koymastan, al onın
bir bolimin eksportka shıgarıuga jol ashadı.
Aldagı perspektivada Karakalpakstanda jip gezlemelerin islep shıgaratugın taraular menen bir katarda shayı
gezlemelerin islep shıgarıuga da ayırıksha itibar beriledi. Xezir jıl sayın Karakalpakstanda h90-9a`o` tonnadan aslam pille
onimleri jetistiriledi.
Birak, ondirislik bazasının joklıgına baylanıslı tayarlangan pille onimleri ulken shıgınlar sarıp etilip respublikadan shetke
shıgarıladı. Eger bunday jagdaylarda ulken tonnalı temir jol sostavınan tek o`o`-u`0O` juk koteriu derejesin
paydalanılatugınlıgın esapka alsak, onda jokarıdagı kolemdegi pille onimlerin tasıu ushın kop mugdardagı vagonlar talap
etiletugınlıgı belgili. Bul temir jol transportı arkalı tasılatugın jukler ushın ekspluatatsiyalık shıgınlardın artıuına baylanıslı
tasılatugın juklerdin ozine tuser baxasının kımbatlatadı. Sonlıktan respublika aymagında ondiriletugın pille onimlerinin
tiykarında jipek gezlemelerin tokıytugın kerxanalardı kurıu maksetke muuapık keledi.
Azık-aukat sanaatı. Karakalpakstan azık-aukat sanaatı jenil
sanaattay jetekshi orındı iyelep, barlık sanaat kompleksinde jıl dauamında jetistiretugın ulıuma onimnin q0-qo`O` deyin,
tiykargı ondirislik fondlardın kunının a`g`O` ke jakını xem sanaatta isleushi jumısshı xem xızmetkerlerdin a`h.u`O` teyin
tutadı. Eger u`0-jıllarda azık-aukat sanaatı tiykarınan balık konservaların shıgarıu, osimlik mayın ondiriu xem tagı da baska

onim islep shıgarıu menen sheklense, xezirgi uakıtta bul tarau gosh, mal mayı, un, makaron onimleri, pivo, konditer
onimleri, nan x.t.b. onimlerdi islep shıgaradı.
Azık-aukat sanaatının xezirgi uakıtta rauajlangan taraularına may islep shıgarıu, gosh sanaatı, sut-may sanaatı tarauı,
nan sanaatı, un sanaatı xem balık sanaatları esaplanaladı. Usı jokarıda korsetilgen taraular azık-aukat sanaatında islep
shıgargan ulıuma onimnin u`h-wqO` in jetistiredi.
Keyingi jıllarda azık-aukat sanaatın kayta rekonstruktsiyalauga baylanıslı Shımbayda, Xojeli, Beruniyde may
zavodları, Xojeli xem Nokiste gosh kombinatları, sut-may zavodları, Moynakta balık konserva zavodları, Nokiste makaron
xem konditer fabrikaları paydalanıuga berildi. Solay etip, respubikada azık-aukat sanaatının tiykargı ondirislik bazası
keneytildi xem onim islep shıgarudın kolemi arttı. Eger a`9u`0-jıllarda Karakalpakstan boyınsha jılına a`qq00 tonnaday
osimlik mayı, n`.o` mın tonnaday gosh onimleri ondiriletugın bolsa, al a`990-jılga kelip respublikamızda jıl sayın g`n`-g`o`
mın tonna osimlik mayı, a`u`.w mın tonnaday gosh onimleri, hh mın tonna un, n`o`0-n`90 dkl. litr vino onimleri islep
shıgaratugın boldı. Birak, degen menen bul korsetkishler xalıktın osip baratırgan azık-aukat onimlerine degen talabın
kanaatlandırmaydı.
Xezirgi uakıtta azık-aukat sanaatındagı en baslı kıyınshılık tayarlangan auıl xojalık onimlerinin kolemine baylanıslı
ondirislik kuuatlılıklar tolık paydalanılmay atır. Azık-aukat sanaatının kerxanalarında ondirislik kuuatlılıklardan
paydalanıudın peseyiui berinen de burın shiyki zat bazasının aytarlıktay azayıuına baylanıslı bolıp otır. Mısalı, a`99g`-jılgı
maglıumat boyınsha Karakalpakstannın may zavodları ondirislik kuuatlıklardan barlıgı bolıp w0O` paydalansa, al Xojeli
may zavodında ondirislik kuuatlardan paydalanıu 90O` ke, sut zavodında wa`.wO` ke, gosh kombinatında hw.0O` ti kuradı.
Azık-aukat sanaatında ondirislik kuuatlardan paydalanıudın derejesi respublikanın baska da kerxanalarında jaksı
emes. Mısalı, xezirgi maglıumatlarga karaganda Nokis sut zavodında shiyki zat bazasının jetispeuinen ondirislik kuuatlık
90O` ke, gosh kombinatında wqO` ke paydalanılsa, al Beruniy may zavodında ondirislik kuuatlardan paydalanıu hu`O` ti,
Shımbay may zavodında h9O` ti kuraydı. Respublika boyınsha shiyki zat resurslarının jetispeuine baylanıslı ondirislik
kuuattan paydalanıudın derejesi aytarlıktay tomenlemekte. Xezir Karakalpakstan may zavodları jıl sayın g`q mın tonnadan
aslam may onimlerin jetistiriu mumkinshiligine iye. Tilekke karsı, xezir barlıgı bolıp a`h-a`9 mın tonnaday may onimi tayarlanadı.
Ondirislik kuuatlıklardan tolık paydalanbaudın netiyjesinde a`99a`-jılı Karakalpakstan boyınsha h,u` mın
tonnaday, yamasa 9n` mln. manattay onim kem ondirildi. Bunnan baska azık-aukat sanaatında jumısshılardın jumıs
uaktınan paydalanıu grafiginde de kemshilikler ushıraydı. Mısalı, usı jılgı statistikalık maglıumat boyınsha Shımbay may
zavodında tazadan g`0 adam jumıska kabıllangan, n`a` adam shıgarılgan bolsa, al Beruniy may zavodında bul korsetkish
g`u`-qn` adamdı kuraydı. Usının saldarınan Shımbay may zavodı boyınsha adam kushinen paydalanıudın grafigi a`hO` ke
orınlanbay kaldı. Respublikanın azık-aukat sanatında orın algan bunday ayırım jagdaylar jıl sayın ondiriletugın tutınıu
tovarlarının koleminin peseyiuine xem jan basına tuurı keletugın azık-aukatlık onimlerdin keskin kemeyip ketiuine jol
ashpakta.
Usının saldarınan xezirgi uakıta jıl sayın respublika boyınsha tek bolganı wo`h mln. somlık xer kıylı assortimenttegi
tutınıu tovarları tayarlanadı. Usının g`qa` mln. somı nan onimlerin islep shıgaratugın kerxanalardın, a`0h mln. somı auıl
xojalık ministrli-
ginin kerxanalarına, a`qg` mln. somı G`Karakalpak plodovoshvinpromG`,
al kalgan w0 mln. somı jergilikli sanaat kerxanalarının ulesine
tuurı keledi. Solay etip, Karakalpakstan boyınsha tutınıu tovarların tayarlau esirese, azık-aukat onimlerin tayarlau
Ozbekstan boyınsha shıgarılatugın onimnin tek g`.9O` in kuraydı. Natural` formada ondirilip atırgan azık-aukat onimlerinin
kolemi Ozbekstanga salıstırganda gosh boyınsha o`O` ti, sut onimleri boyınsha n`.qO` ti kuraydı. Bul durısında da,
ashınarlı jagday. Biz auıl xojalıklı ulke bola tursak ta jıl sayın xalıktın jan basına o`.a` kg. kartoshka,
o`g`.h kg. ovosh, ww kg.garbız xem kauın onimlerin, 9.q kg. day miyue, soyılgan salmagında g`h.n` kg. gosh onimlerin,
a`o`o`-a`u`0 kg. sut, ww-h0 dana meyek jetistiriu derejesine iyemiz. Bul azık-aukat sanaatında orın algan auır
jagdayrlardan kutılıu ushın, berinen de burın shiyki zat bazasın keneytiuge ayırıksha itibar beriu kerek. Mısalı,
Karakalpakstannın may zavodlarında onim jetistiriudin peseyiui, jıl sayın tayarlanatugın paxta onimlerinin azayıuına baylanıslı
bolıp atır. Sonlıktan xezirgi islep turgan ondirislik kuuatlardı tolık paydalanıu ushın, en kem degende jılına n`00 mın
tonnaday paxta onimlerin jetistiriuimiz kerek. Bul ushın auıl xojalık dakıllarına zıyansız paxtanın egislik maydanın a`o`0
mın gektarga jetkiziuimiz shert. Usının hu`-h9 mın gektarın tuslik rayonlarda egip, zureetlilikti g`9.w tsentnerge jetkersek,
bul jıl sayın g`u`0-g`u`9 mın tonnaday paxta jetkeriuge mumkinshilik beredi. Bul birinshiden, xalıktı osimlik mayı menen
temiyleudi sheshse, ekinshiden, mal sharuashılık tarauların, beloklı ot jemlik kontsentratlar menen temiynleuge jol ashadı.
Karakalpakstanda mal sharuashılıgın rauajlandırıuga ayırıksha itibar beriu kerek. Jokarıda korsetkenimizdey
mallardan alınatugın sut, gosh xem baskada onimlerdin peseyiuine baylanıslı respublikanın gosh xem sut onimlerin kayta
islep shıgaratugın kerxanalarda da ondirislik kuuatlılıklardan paydalanıudın derejesi aytarlıktay uziliske tuspekte. Sonlıktan
suugarmalı diyxanshılık zonalarının esabınan, bekkem ot-jem bazasın duze otırıp, kara mallardın bas sanın kobeytiu xem
padanın strukturasında, sauın sıyırlardın salıstırmalı ulesin qo`-n`0O`ke shekem jokarılatıu zerur boladı. Kerisinshe bizde
xezirgi uakıtta sauın mallardın salıstırmalı ulesi padanın strukturasında en kop degende g`n`-g`o`O` ten artpaydı.
Karakalpakstan sheriyatında azık-aukat sanaatının rauajlanıuın temiynleu xem xalıkka tutınıu ushın azık-aukat
onimlerdin kobeytiuge kop rezervler bar. Kolaylı uzak vegitatsiyalık deuirdegi jokarı temperaturanın jıyıntıgı, uzak
muddetke sozılatugın kuyashlı kunler kauın-garbızdan, miyue xem ovosh onimlerinen mol zureet toplauga mumkinshilik
beredi. Birak, tilekke karsı, xezir respublikanın diyxanshılıkta paydalanatugın egislik jerlerdin strukturasında jokarıda
korsetilgen barlık dakıllar ushın bolingen egislik maydan g`,q-g`,wO` ten artpaydı.

Sonlıktan bizin pikirimshe, diyxanshılık strukturasında bakshaN` ovosh, kartoshka xem baska da dakıllar ushın
ajıratılgan egislik maydan en kem degende q0-qw mın gektar jerdi kurauı, al jıllık ondiriletugın onimnin kolemi miyue
onimleri boyınsha en kem degende g`n` mın tonna, ovosh xem palız onimleri g`o`u`-q00 mın tonna, kartoshka onimleri
g`u`,q mın tonnanı kurauı kerek. Bul belgili derejede xalıktın auıl xojalık onimlerine degen talabın kanaatlandırıuga, esirese
azık-aukat sanaatında xezirgi ornatılgan ondirislik kuuatlardan tolık paydalanıu ga imkaniyat duziui sozsiz.
Balık sanaatı. Balık sanaatı Karakalpakstannın sanaat kompleksinin ajıralmas bolegi xem onın belgili taraularınan
esaplanadı. Karakalpakstan balık sanaatı boyınsha Ozbekstannın tiykargı
rayonı bolıp, respublikada tiykarınan suuen, sazan, shabak, marka,
shortan xem baskada balıklar aulanadı.
Karakalpakstannın balık sanaatı ozinin onimin konsılas ellerdin biraz kalalarına jiberedi. Xezir respublikamızda jıl
sayın u`,q mın shertli banka balık konservaları islep shıgarıladı. Karakalpakstanda jetistiretugın balık onimleri tiykarınan
Oraylık Aziyaga esirese, Tashkent, Ashxabat, Bishkek xem Dushanbe kalalarının talapların kanatlandrıuga bagdarlangan.
Bul ekonomikalık jaktan kute paydalı. Sebebi korsetilgen kalalar tuslik Aralga jakın aralıkta jaylaskan.
Karakalpakstannın balık aulaushı xojalıkları tuslik Aralda xem Emiuder`ya del`tasında jaylaskan, bul xojalıklar h00
km. aralıktı iyelep jatır. Tuslik Aral xem Emiuder`ya del`tası balık aulanatugın ushU` Batıs, Shıgıs xem Oraylık rayonga
bolinedi. Batıs rayonga Ejibay koltıgının tusligi xem Emiuder`ya del`tasının batıs bolimi kiredi. Bul rayonnın
territoriyasında Konırat balık zavodı ornalaskan.
Shıgıs rayonga Emiuder`ya del`tasının shıgıs bolimi kiredi. Bul rayonnın territoriyalarında bir balık zavodı
(Kazaxder`ya) bar.
Oraylık rayon del`tanın oraylık bolimin yaki Moynaktı xem Moynak, Sarıbas, Tallık koltıklarının jagaların oz ishine
aladı. Bul rayon respublikada aulangan balıktın yarımına jakının tayarlaydı.
Karakalpakstanda balık memleketlik kerxanalar xem balıkshı xojalıklar terepinen aulanadı. Birak balıktın tiykargı
bolimin balıkshı xojalıklar xem G`Karakalpak balıkG` aktsionerlik jemiyeti ondiredi. Balık aulaudı mexanizatsiyalastırıu
exmiyetli uazıypalardan bolıp sanaladı. Mexanizatsiya xezirshe tek seyner menen aulanganda gana kollanıladı. Seyner
menen aulau usılı balık aulaushı (MRS-h0 tipindegi)sudnonın jerdemi menen iske asırıladı. Balık aulaudın bul usılı tuslik
Aralda kop jıllardan berli kollanılıp kiyatır.
Balık sanaatı balık aulaudı, onı kayta isleudi oz ishine aladı. Bul eki tarau bir-biri menen tıgız baylanısta xem olardın
xer kaysısının rauajlanıu derejesi balık sanaatının strukturasın belgileydi.
Karakalpakstanda balık sanaatının balıktı kayta isleushi tarauına balık konserva kombinatı, balık zavodı xem a`0
balık kabıllaushı punktler kiredi. Konserva isleu-balıktı kayta isleu ondirisinde jetekshi rol`di atkaradı. Balık konserva
kombinatı a`9n`0-jıldan baslap konserva shıgara basladı. Usı dauirde balık konserva zavodı ozinin ondirislik kuuatın,
ondiris ornın keneytiu esabınan emes, al balıktı xolodil`niklerden shıgarıu xam tasıu jumısların mexanizatsiyalau,
mexanizatsiyalastırgan kuuırıu pechin, balıktı kabırshagınan tazalaushı xam portsiyalaushı mashinalar ornatıu, rabochiy
xam injenerlerdin ratsionalizatorlık usınısların engiziu esabınan proektte belgilengeninen adeuir asıradı. Balık kontserva
kombinatı onimleri balık sousı,ovosh garniri, kotlet, uuıldırık xam t.b. turinde shıgarıladı. Bunnan tıskarı ondiris
kaldıklarınan ot-jemlik un, texnikalık may, kir sabın xem tagı baska onimler tayarlanadı.
Balık konservaların islep shıgarıu Karakalpakstanda a`9o`o`-jıldan baslap tez ose basladı. a`9o`o`-jılga shekem balık
konservalar menen birlikte gosh konservalarıda islep shıgarılatugın edi. bul a`9o`0-jılı islep shıgarılgan konservalardın
ulıuma mugdarının qn`,qO` tuttı.a`9o`o`-jıldan baslap konserva zavodında gosh konservaların islep shıgarıu toktatıldı.
Bunın sebebi, birinshiden, korsetilgen jıllarda aulanatugın balıktın ulıuma mugdarı aytarlıktay tomenledi, ekinshiden,
konserva zavodının muzlatkıshı muzlatılgan balık islep shıgarıu ushın paydalanılatugın boldı. Aldagı perspektivada balık
sanaatının Karakalpakstanda rauajlanıu perspektivaları berinen de burın kishi vodoemlardın tebiyiy sharayatların jaksılaudı,
yaki dushshı suu menen temiynleudi talap etedi. Bunnan baska respublikanın arka zonasında salıgershiliktin intensivli
rauajlanıuına baylanıslı balık orshitiu xojalıkların sholkemlestiriu akılga muuapık keledi. Bul xem baska da ilajlar
respublikamızda balık sanaatının rauajlanıu keddin jokarı derejege koteriuge jol ashadı.
Juumaklap aytkanda sanaat taraularının xezirgi keliplesken strukturası xem jıl sayın ondirip atırgan onimnin kolemi
xezirgi talaplarga juuap bermeydi. Sanaat kompleksi tolıgı menen derlik auıl-xojalık onimlerin kayta isleu menen
sheklenbekte. Eger respublika aymagında jıl dauamında ondirilgen sanaat onimlerinin kolemi a`00O` dep alsak, usının
azık-aukat xem jenil sanaat taraularının ulesine u`h,a`O`-wq.0O` ondirilgen onim tuura keledi. Al auır sanaat tarauları
barlıgı bolıp jıllık ondirilgen onimnin a`w-g`qO`, poligrafiya sanaatı 0,qO`, al kalgan taraulardın ulesine q,wO` ulıuma
onim tuura keledi. Keltirilgen maglıumatlarga karaganda respublikada sanaat kompleksi bir bagdarda yaki auıl-xojalık
onimlerin kayta isleu menen sheklenbekte. Karakalpakstan Ozbekstan aymagındagı kazılmalı baylıklardın kolemli
korlarına xem xerkıylı turlerine iye bolıuına karamastan sanaatta paydalanıu derejesi boyınsha en artkı orınlardın birin
iyeleydi. Sanaat kompleksin rauajlandırıu ushın jeterli baza duzilmey atır. Sonlıktan auır sanaatta ondirilgen onimnin
kopshilik bolimin kurılıs materialları sanaatı (wwO`) xem elektroenergetika(a`n`,hO`) sanaatı iyeleydi. Đlim xem texnika
progresi menen tikkeley baylanıslı taraular, esirese, ximiya sanaatı, mashina jasau xem remontlau, agashtan zat islep shıgaratugın
sanaat tarauları jıllık ondiriletugın sanaat onimlerinin tek bolganı o`,a`O` jetilistiredi. Solay etip, respublika
sanaatın bugingi rauajlanıu derejesi xem taraulık strukturası Karakalpakstan xalık xojalagının osip baratırgan ulıuma
talaplarına juuap bermeydi xem rauajlanıu tempi boyınsha Ozbekstandagı ortasha korsetkishten de tomen kalıp atır. Solay
etip, respublikanın bugingi sanaat potentsialı Ozbekstanda ondiriletugın jıllık sanaat onimlerinin tek bolganı a`,wO` gana

tutadı. Usıgan seykes aldagı uakıtlardagı bas uazıypa Karakalpakstannın sanaat potentsialın jokarılatıudan ibarat. Bul
berinende burın neft`-gaz sanaatı, ximiya sanaatı, elektroenergetika sanaatı, renli metallurgiya xem kurılıs materialları
sannatı xem kurılıs industriatsiyası tarauların jedelli rauajlandırıu jolı menen sheshiliui xejet.
n`.q. Karakalpakstan respublikası sanaatının keleshekte rauajlanıuının prognozlık bagdarları.
Karakalpakstan esirler dauamında ondiriushi kushlerinin rauajlanıu derejesi boyınsha en artta kalgan ellerden
esaplanar edi. Sanaattın tiykarın kishigirim paxta tazalau zavodları xem teri isleytugın kerxanalar jene kol onermentshilik
ustaxanaları iyeleydi. Paxta tazalaytugın kerxanalardın kuuatlılıgı jılına mın tonnadan artpaytugın edi. Xezir
Karakalpakstanda paxta tazalaytugın xer bir kerxanasının kuuatlılıgı a`q.o` mın tonna onim tayarlauga barabar.
Urıstan keyingi jıllarda ondiristi jaylastırıudın nızamlıklarına suyene otırıp, artta kalgan ulkenin ondiriushi kushlerin
aldagı rauajlangan rayonlar katarına tenlestiriu maksetinde xalık xojalıgı taraularına iri memleketlik karjı bolıp shıgarıudın
kolemi arttı. Eger a`9g`0-a`9n`0-jıllarda Karakalpakstannın sanaatın rauajlandırıu ushın bolip shıgarılgan karjılardın kolemi
o`g` mın somnan artpagan bolsa, al xezir tek Karakalpakirsovxozstroy usagan mekemenin jıllık iri karjı jumsau derejesi
a`00-a`o`0 mln.somnan artadı. Al Karakalpakstan boyınsha jılına g`-g`.w mlrd. som iri karjılar xalık xojalık tarauların
rauajlandırıu ushın jumsalmakta. Bul xem tagı baska da ilajlar sanaat, auıl xojalıgı, transport, elektr energetika, baylanıs
tarauları xem medeniy taraulardı jedelli rauajlandırıuga jol ashpakta. Ulkemizdin tebiyiy sharayatı xem resurs dereklerine
baylanıslı auıl-xojalık tarauları xem auıl-xojalınan alıngan onimdi kayta islep shıgaratugın sanaat tarauları osip jetisti.
Metal onimlerin kayta isleytugın xem mashina remontlau bazaları duzildi. Auıl-xojalıgı xem sanaat kompleksinin,
sonday-ak kommunal xojalıgının kurılıs materiallarına degen talabın oteu maksetinde kurılıs materialların islep
shıgaratugın kerxanalar duzildi. Birak, degen menen Karakalpakstannın xezirgi xalık-xojalık taraularının esirese, sanaat
ondirisinin taraulık strukturasın tolık dereje de jetilisken dep esaplauga bolmaydı. Mısalı,sanaat kompleksi boyınsha jıl
sayın islep shıgarılgan onim kolemin a`00O` dep alsak, usının u`h.a`-wqO`-tin azık-aukat xem jenil sanaat taraularınan
alıngan onim kuraydı,al auır industriya tarauları barlıgı bolıp jılına a`9-g`qO` onim jetilistiriuge gana ukıplı. Sanaat
taraularının xezirgi taraulık strukturası ulkemizdin industriyalı rauajlanıuına juuap bermeydi. Xezirgi bar auır sanaat
tarauları mashina uskenelerin remontlau, kurılıs materialları sanaatı, elektr energetika tarmaklarınan ibarat. Bul taraulardı
bunnan bılay rauajlandırıu sanaattın taraulık strukturasında auır industriyanın salıstırmalı ulesinin aytarlıktay jokarılatıuga
jol ashadı.
Karakalpakstanda ondiriushi kushlerdi rauajlandırıu ushın esirese, auır industriyanı rauajlandırıu maksetke muuapık
keledi. Usıgan seykes ulkemizde ondiriushi kushlerdi tez patpenen rauajlandırıu ushın xezirgi xalık xojalıgının taraulık
strukturasına aytarlıktay ozgerisler kirgiziliui kerek.
Xemmemizge melim xezir bizin ulkemizdin sanaatı bir terepleme tek auıl-xojalıgın xem auıl-xojalık onimlerin kayta isleu
menen sheklenbekte. Karakalpakstan aldagı perspektivada ximiya sanaatı, kurılıs materialları svanaatı, renli metallurgiya
xem elektro-energetika sanaatın duziu xem rauajlandırıu ushın kerekli shiyki zat xem miynet resurslarına iye.
Respublikada ximiya sanaatın raujalandırıu ushın ulken mumkinshilikler bar. Ustirtte kolemi janıushı tebiyiy gaz
kanlerinin, neft`tin,as duzlarının korlarının ashılıuı sonday-ak,Kusxantauda mirabilittin (sul`fat natriydin), Xojakol xem
Nokis etirapındagı ashılgan fosforittin bazasında ximiya sanaatının ayırım tarauların duziu mumkinshilikleri bar. Sanaatlık
exmiyetke iye temir rudasının, renli metallardın, kaliy duzlarının, kurılıs ushın baxalı mramor xem xek taslarının, kaolin
ılaylarının mol korları ashıldı.Bul atı atalgan baylıklardı sanaatta ishki-zat retinde paydalanıu respublikada perspektivalı
jana ondiris taraularının keliplesiuine jol ashadı.
Respublikada ximiya sanaatı tarauların rauajlandırıu ushın bio resurslardın korlarında az emes. Deri-darmaklık
exmietke iye boyan tamırdın esapka alıngan maydanı a`o` mın gektardan aslamırak.Olardın onimdarlıgı xem tamırı
sostavında glitserin kislotasının salıstırmalı ulesi Ozbekstannın baska regionlarına karaganda a`,o`-g` ese derlik jokarı.
Bunnan baska Karakalpakstanda jıl sayın a`n`o` mın gektardan aslam egislik maydanga paxta xem 90 mın gektarday jerge
salı egiledi. Netiyjede zureetti jıynap alıu menen atızlarda kop mugdarda gozapaya xem salı sabanları toplanadı. Bulda
ximiya sanaatının en exmiyetli tarauı tsellyuloza - kagaz xem spirt ondiretugın ximiya sanaatı tarauların sholkemlestiriuge
mumkinshilik beredi.
Aldagı perspektivada Kusxana tau mirabiliti xem metall magniyi tiykarında ximiya kombinatın duziu ulken
xojalıklık exmiyetke iye. Jobalalushı mekemelerdin esaplaularına karaganda Karakalpakstan jagdayında metal turindegi
magniy alıu baska SNG ellerine karganda az shıgın jumsap iske asırılıuı mumkin xem onimnin ozine tuser baxasıda jude
arzan. Mısalı Kusxana tau magniy duzın a`00 metr terenlikte sintizlendiriu usılı menen ozlestirgende metal magniy alıu
Karabugaz gol zonasınan ondiriletugın magniyge karaganda karjı sarp etiu jagınan g` esege arzanga tusetugınlıgı deliylenip
otır.
Auıl xojalıgı taraularının bunnan bılayda rauajlandırıu programmasına seykes respublikada arzan janıushı gaz
reurslarının bazasında mineral toginlerin, esirese azot toginlerin ondiretugın kerxanalardı sholkemlestiriu
mumkinshilikleride az emes. Bunı iske asırıu tomengi Emiudar`ya ekonomikalık rayonında jaylaskan konsılas Xorezm
oblastı xem Turkmenistannın Tashauız oblastlarında suugarmalı diyxanshılık taraularının togin menen temiynleuge jol
ashadı. Xezir bul region oraylık Aziyadagı en iri diyxanshılık zonalarınan esaplanadı. Jıl sayın a` mln.a`g` mın gektardan
aslam egislik maydanga paxta, gelle, ovosh xem baxcha eginleri, bagshılık xem juzimgershilik, sonday-ak pilleshiliktin
maydanları tarkalgan. Eger almaslap egiu texnoligiyasına seykes aldagı uakıtlarda aytarlıktay egislik maydan jonıshka,
mekke-juueri, suudan putası xem baskada eginler jerdin shorın ketiretugın danıl retinde paydalanılatugının esapka alsak,

aldagı perspektivada tomengi Amiudar`yada iri suugarmalı diyxanshılık zonası keliplesetugını sozsiz. Bul xem tagı baska
da programmalrdın iske asıuı oz gezeginde azot toginlerin ondiretugın ximiya sanaatın shokemlestiriudi, sonday-ak auılxojalıgı
texnikasın remontlaytugın jene traktor kurastıratugın karxalardı sholkemlestiriuge jol ashadı. Karakalpakstan
respublikasın industriallı rauajlandırıu programmasına saykes kajetli ilajlardı iske asırıu ushın xezirgi Nokis-Taxiatash-
Xojeli sanaat uzelin bunnan bılay rauajlandırıu menen bir katarda, Karatau ken sanaatı rayonın xem Konırat-Kusxanatau
ximiya sanaatı rayonın duziu jolga koyılıuı kerek.
Karatau (Sultan ueyis) zonası respublikadaga xer kıylı minerallı shiyki zatlardın mol korlarına iye aymaklar katarına
kiredi. Bul jerde keyingi jıllardı geologiyalık izertleulerdin netiyjesinde tas komirdin prognozlık korları, temir rudası,
granit, mramor xem tal`kli taslardın kolemi zapasları, sonday-ak kurılıs industriyası ushın shiyki zat retinde paydalanıuga
jaramlı bentonit xem kaolin ılayları ashıldı. Eger shıgıs Karataudagı xem Xojakoldegi fosforit kenlerin esapka alsak,
Karatau tau-ken rayonı keleshekte ulken respublikalık exmiyetke iye sanaatlı rayonga aylanadı. Solay etip, jokarıda atı
korsetilgen tebiyiy baylıklar, esirese Tebin bulak titan magnitli keni en perspektivalı baylıklar katarına kiredi, bunın
bazasında sul`fat natriy, as duzı xem metal magniyin alıu ximiya, metallurgiya sanaatın duziuge jol ashadı.
Kurılıs materialları sanaatın rauajlandırıu ushın Karakalpakstan mineral shiyki zatlardın kolemli zapasına iye.
Tal`ktin sanaatlık zapasları g`a` mln.tonnadan aslamırak. Ruda emes kurılıs materiallarının bazasında Karatauda jıllılık
kuuatlılıgı n`00 mın m q xek xem w0 mın.m q tas maydalaytugın kar`er iske tusirilmekte. Aldagı perspektivada
Karakalpakstannın kurılıs materiallarına degen talabın temiyinleu maksetinde Karatau paselkasında jılına a` mln.kub
metrden aslam shagıl tas islep shıgaratugın tas maydalau xem sortlau zavodı salınadı. Nokiste xem Tortkul rayonlarında
gerbish zavodları, Beruniy kalasında temir-beton buyımların tayarlaytugın bir katar ondiris ob`ektleri iske kosıladı.
Karakalpakstanda ondiriushi kushlerdi rauajlandırıu perspektivaların sheshkende xalık xojalıgının taraulık
strukturasında sanaattın salıstırmalı ulesin arttırıu zerur. Usıgan seykes sanaat onimlerinin strukturasında auır sanaat
onimlerinin salıstırmalı ulesi en kem degende qo`-qwO` ke artıuı kejet. Sonday-ak jakın keleshekte Karakalpakstanda
kolemi q0 dan aslam ob`ekt rekonstuktsiyalanadı xem keneytiledi. Al, g`000-jıllarga barıp, Taxiyatash GRES inin
kuuatlılıgı keneytiledi. g`00o`-jılı Karakalpakstannın elektr energiyasına bolgan talabı en kem degende u`-esege, sonın
ishinde sanaat boynsha w-ese, al auıl xojalıgı h.q ese osedi.
Usı talaptı kanaatlandırıu ushın barinen burın Taxiyatash GRES-inin kuuatlılıgın g` esege deyin arttırıu kejet xem
agrosanaat kompleksinin tarauların intensiv rauajlandırıu jolga koyıladı.
Karakalpakstan ogada kolemli jer resursına iye. Suugarılatugın jer fondı Taxiyatas gidrouzeli zonasında a`.g` mln
gektardı al Tuyemoyın gidrouzeli zonasında g` mln gektar maydandı kuraydı. Respublikanın ulıuma jer fondınan q.h mln
gektarı jaylaular ushın paydalanılmakta, al u`.w mln gektarday jer ozlestiriuge jaramlı rezervtegi jer fondı katarına kiredi.
Birak bul altın gaziyne suulandırıu protsessi tomen bolganlıktan xalık xojalıgında kennen paydalanılmay atır.
Aldagı perspektivada ondiriushi kushlerdi tez pet penen rauajlandırıu xem xalıktı dushshı suu menen tamiyinleu
mashkalası kosımsha suu dereklerin duziu xem vodoprovod liniyaların kurıu boyınsha kompleks meselelerdi sheshiudi
talap etedi. Usıgan seykes jakın jıllar ishinde a`a`n`u` km aralıktagı vodoprovod tarauı salınadı. Bul Karakalpakstan xalkın
suu menen temiyinleudi edeuir jaksılaydı. Respublikada g`0a`0-jıllarga kele xalık sanı g`.q mln.adamga jetedi, yagnıy
xazirgige karaganda g` ese derlik kobeyedi. Sebebi xalıktın osiui a`000 adamga esaplanganda xazirdin ozinde g`0-g`q
adamnan artadı. Usıgan seykes respublikada regionlık xarakterdegi sotsiallık-ekonomikalık bagdardagı jana
infrastrukturanı duziu maselesi
ulken exmiyetke iye boladı.
Karakalpakstanda aldagı perspektivada ondiriushi kushlerdi rauajlandırıu meselelerin boljau xalık xojalıgın
territorial aspektte ratsionallı jaylastırıudı temiynleu jolı menen sheshiliui kajet.
Usıgan seykes respublikanın xazirgi Emiudar`ya tabiyiy-ekonomikalık rayonında keliplesken xojalık sistamasına
koshımsha Ustirt, Karatau xem tuslik Kızıl-kum tabiyiy-ekonomikalık rayonlarının potentsiallı tabiyiy resursların tezden
iske kosıu meselesin sheshiu zerur.
Ustirt - Karakalpakstannın tabiyiy jer astı baylıklarına bay rayonlarının biri. Geologiyalık izertleuler netiyjesinde
zapası a`9o` mlrd.m q lik tabiyiy gaz kenleri, neft`-gaz aralas kenlerdin kolemli zapasları ashıldı. Barsakelmeste zapası a`q
mlrd.tonnaday as duzı tabıldı. Bul aldagı perspektivada Ustirtte gaz sanaatının, neft`-ximiya sanaatı taraularının payda
bolıuına xem rauajlanıuına jol ashadı. Solay etip, xezirgi uakıtta adminstrativlik jaktan Konırat rayonının kuramına
kiretugın Ustirt tabiyiy-ekonomikalık rayonında iri ondiris bazası duziliui Ustirttin xezirgi kelbetin putkilley ozgertedi.
Karakalpakstan Ustirtinin mol duz korı bazasında jakın jıllar ishinde Oraylık Aziya ellerindegi en iri soda ondirisin
duziu xam kal`tsiylengen soda jane kausetikalık soda ondiretugın karxananı pitkeriu ulken exmiyetke iye. Bul jılına n`00
mın tonna as duzın tayarlauga, al kerxananın ekinshi gezeginin pitiui menen jılına a`a`o` mın tonna kal`tsiylengen soda, o`0
mın tonna kaustikalık soda ondiriuge jol ashadı. Kenigelerdin bergen maglıumatlarına karaganda g`000 jıllarga kele
karxananın tolık kuuatın iske tusiriu menen Konırat soda zavodında g`o`00 dey adam jumıs isleytugın boladı, al jıl
dauamında ondirgen onimnin kunı u`00 mln. AKSh dollarına barabar boladı. Netiyjede burın adam balası ayak baspagan
sholistanda o` mınnan aslam xalık jasaytugın jana kalasha Karakalpakstannın siyasiy kartasına enedi.
Ustirt kolaylı transport-ekonomikalık baylanıska iye rayonlardan esaplanadı. Ustirt arkalı Buxara-Ural xem Orta
Aziya-Oray gazopropod liniyası, Charjau-Konırat-Beyneu-Maxat-Aleksandarov-Gay bagdarındagı temir jol liniyaları otedi.
Bul birinshiden Ustirt tebiyiy-ekonomikalık rayonın konsı memleketlerdin sanaatlı rayonları menen tikkeley tutastırsa,

ekinshiden, bul zonada ondirislik bazalardı kurıuga, ushinshiden, Ustirttin mol tebiyiy jaylauların xem kolemli jer astı
kazılmalı baylıkların xalık xojalıgında paydalanıu ushın real` mumkinshilikler duzedi.
Kızıl kum rayonı - batısta Emiuder`ya del`tası, arkada teniz jalgauı rayonı menen kublada n`g` 0 q0 I arka kenlik
aralıgındagı territoriyalardı iyeleydi. Adminstrativlik jaktan Kızıl kum rayonı Ellikkala, Beruniy, Tortkul, Karaozek,
Taxtakopir rayonlarının sostavına kirip, jaylau retinde karakol koy sharuashılıklarında paydalanılmakta.
Kızıl kum tebiyiy-ekonomikalık rayonının ekonomikalık potentsialın xalık-xojalıgında paydalanıudı tezletiu ushın
ulken mumkinshilikler bar. Rayon Nokis-Shımbay-Taxtakopir-Kızılorda bagdarlarında kurılatugın temir jol liniyası
boyında jaylaskan. Bul Temir jol liniyasın tezirek iske tusiriu rayonının tebiyiy resursların xalık-xojalıgı kompleksinde
kennen paydalanıuga jol ashadı xem paydalanılmay atırgan kolemli otlaklardı suulandırıu ushın suu kurılısı jumısların xem
meliorativlik ilajlardı iske asırıuga mumkinshilik duzedi.
Auıl xojalıgına baylanıslı jurgizilgen izertleu jumıslarının maglıumatlarına karaganda Kızılkum rayonında
Karakalpakstannın q.g` mln. gektarday tebiyiy jaylauları jaylaskan. Bul jıl sayın u`-w mln. tsentnerdey ot-shop zapasın
toplauga mumkinshilik beredi. Birak suu resurslarının jetkiliksizligine baylanıslı Kızılkumnın kolemli jaylauları elege
shekem durıs paydalanılmay kiyatır. Usıgan seykes keyingi jıllarda Kızılkum jaylauların suulandırıu maksetinde kop
sandagı artezian kudıkları, shaxta tipindegi kudıklar paydalanıuga berildi. Kızılkum jaylaularının ot-shop bazasın keneytiu
maxsetinde tejriybe jumısları da kennen jurgizilmekte. Bul zona dushshı suu menen temiynlengen jagdayda gektarına q0
ts.mesh, o`00 tsentner kok massa tipindegi juueri xem a`a`0 tsentnerdey jonıshka bedesin jıynap alıuga mumkinshiliktin bar
ekenligi anıklandı. Kızılkum zonasında auıl xojalıgı ushın paydalanıuga jaramlı g`o`0 mın gektarday jer resursları
jaylaskan. Bulardı mal sharuashılıgı ushın kosımsha ot-shoplik eginlerdin egisligine paydalanıu baska ilajlar menen birlikte
Kızılkum jaylaularında koylardın bas sanın w00-h00 mın baska jetkeriuge jol ashadı. Bul oz gezeginde mal sharuashılık
onimlerin tiykarında jun juuatugın, teri iyleytugın sanaat tarauların, sonday-ak tokmashılık sanaatı taraularının kaliplesiuine
mumkinshilik tuudıradı.
Aldagı perspektivada Karakalpakstannın xalık-xojalıgı kompleksinde jetekshi orında Karatau tau - ken sanaatı
rayonı tutıuı kerek. Sebebi, bul rayon kolemli tebiyiy resurslarga bay xem kolaylı ekonomikalık-geografiyalık orındı
iyeleydi. Respublika aralık exmiyetke iye Nokis-Tortkul-Buxara-Samarkand-Tashkent avtomobil` jolı Sultanuayis arkalı
otip Ozbekstannın sanaatlı rayonları menen baylanıs jasauga jude kolaylı, bunnan baska islep turgan jokarı vol`tlı LEPler
rayondı arzan elektr energiya deregi menen temiyinlese, kurılıp atırgan Nokis-Karatau-Uchkuduk-Nauayı-Tashkent temir
jol liniyası rayondı tikkeley Ozbekstannın sanaatlı rayonları menen temir jol liniyası arkalı tutastıratugın boladı.
Bul birinshiden, rayonnın transport-ekonomikalık baylanısla-
rın sheshse, ekinshiden, tebiyiy jer astı baylıkların sanaatta paydalanıuga real` mumkinshilikler duzedi. Rayon tebiyiy jer
astı baylıklarının korlarına bay.
Bul tebiyiy jer astı baylıklardı aldagı perspektivada xalık-xojalıgında paydalanıu a`0 mınnan aslam jumısshı xem
xızmetkerler isleytugın, jıllık kuuatlılıgı onlagan million somlık onim tayarlau mumkinshiligine iye metallurgiya zavodının,
jılına q00 mın tonna kurılıs materialların ondiretugın tsement-shifer kombinatının, karbonat zavodının xem jıllık kuuatlılıgı
a`00 mın m q lik temir-beton konstruktsiyaların tayarlaytugın Karatau panelli iri jay kurılısı kombinatının salınıuına jol
ashadı. Bul Karatau zonasında Karakalpakstannın iri tau-kan sanaatlı rayonının keliplesiuine xem respublikanın industrial
rauajlanıuına tiykar duzedi.
Karatau tau-kan sanaatı rayonında ondiriushi kushlerdin tez pat penen rauajlanıuın temiyinleude xem aldagı
perspektivada kurılatugın ob`ektlerdi jumısshı kushi menen temiyinleudi Amuder`ya arkalı Sultanuayis-Jumırtau zonasında
Amiuder`yaga kopir salıu zerur. Bul kopir taza keliplesken rayondı artık miynet rezervlerine iye Karakalpakstannın
kublada jaylaskan rayonları menen xem Xorezm oazisindegi baskada adminstrativlik rayonlar menen tutastıradı xem
suugarmalı diyxanshılık zonalarınan bosagan jumısshı kushin taza kurılatugın ondiris ob`ektlerine tartıuga xem ondirilgen
tayar sanaat onimlerin karıydar rayonlarga tez xem shıgınsız jetkerip beriuge jol ashadı. Solay etip, ondiris tarauları
arasında transport-ekonomikalık baylanıslardı jetilistiriu, akırgı esapta respublikanın artta kalgan territoriyalarının
ekonomikalık potentsialın aldagı rauajlangan rayonlarga tenlestiriuge xem paydalanılmay atırgan potentsiallı tebiygıy
resurslardı xalık xojalıgında paydalanıuga imkaniyat duzedi.
Jokarıda atap otkenimizdey Karakalpakstan aldagı perspektiva da auıl xojalıgı tarauların kennen rauajlandırıu
mumkinshiliklerine iye. Usıgan seykes jer-suu resurslarınan ratsionallı paydalanıu jolı menen, paxtashılık tarauların,
pilleshilik, bakshılık xem juzimgershilik tarauların jene ovosh ondiretugın taraulardı barınsha rauajlandırıu kajet. Bul aldagı
perspektivada paxtashılıktı intensiv rauajlandırıu menen bir katarda baskada auıl xojalıgı taraularının rauajlanıuına kennen
jol ashadı. Netiyjede respublikada tokımashılık sanaatı tarauların shiyki zat resursları menen temiyinleuge jene jana
kurılatugın ondirislik kuuatlardı iske tusiriuge real mumkinshilikler duziledi. Paxtashılıktı bunnan bılay rauajlandırıu tek
tokmashılık sanaatının paxta mamıgına degen talabın kanaatlandırıp koymastan, az azık-aukat sanaatının, sonın ishinde
may islep shıgaratugın taraulardın paxta shigitine degen talabın temiyinleydi. Xezir Karakalpakstannın kopshilik may
zavodları shiyki zat resurslarının jetispeuine baylanıslı jıl sayın barlıgı bolıp a`h-a`9 mın tonnaday osimlik mayın islep
shıgarıp otır. Usının saldarınan may islep shıgaratugın kerxanalarda ondirislik kuuatlılıklar barlıgı bolıp w0 O` ke
paydalanılmakta.
Karakalpakstannın tebiyiy sharayatı, esirese, kuyashlı kunlerdin uzakka sozılıuı, pilleshilik, juzimgershilik xem
ovosh-bagshılık tararularınan jokarı zureet toplauga jene sapalı onim jıynap alıuga imkaniyat beredi. Xezir Karakalpakstan

kolemli jer resurslarına iye bolsa da, pille osiriushilik boyınsha Ozbekstanda en tomen orınlardın birin iyeleydi. Usının
saldarınan respublika jıl sayın
0.h-0.9 mın tonnaday pille onimlerin jetistiredi. Aldagı perspektivada pille jetilistiriudi g`-q esege kobeytiu zerur. Pille
onimlerin koplep ondiriu onı sanaatta paydalanıuda ayırım kıyınshılıklar tuudırıu mumkin. Sebebi pille onimleri tasımallau
protsessinde juk vagonlarınnan paydalanıu koeffitsenti tomenleydi xem kop karjı sarp etiledi. Sonlıktan Karakalpakstanda
jipek gezlemelerin tokıytugın ondiris bazasın kurıu ulken exmiyetke iye. Bul ushın respublikanın resurs potentsialı
jetkilikli. Aldagı perspektivada bagshılık xem juzimgershilik, ovosh, kartoshka onimlerin jetilistiriuge-de ayrıksha itibar
beriledi. Karakalpakstanda osetugın kauın xem garbızlardın, pomidor xem geshirdin esabınan kak tayarlau, sherbet
jetilistiriu akılga muuapık keledi. Bul taraudan alınatugın onimlerdi barınsha kobeytiu respublikanın eksportlık talapların
sheshiuge de mumkinshilik tayarlaydı.
Karakalpakstan bazar ekonomikasına otip atırgan jagdayda kop sanlı kıyınshılıklarda juz berip atır. Xojalık aralık
xem rayon aralık ekonomikalık katnasıklardın uziliske tusiui xalıktı kundelikli tutınıu tovarları menen temiyinleuge biraz
toskınshılık jasamakta. Usıgan seykes respublika xalkının tutınıu tovarlarına, esirese azık-aukat onimlerine degen talabın
kennen kanaatlandırıu maksetinde aldagı perspektivada gelleshilikti rauajlandırıuga ayrıksha itibar beriuimiz kerek.
Sonlıktan arka rayonlardagı salıgershilikke xem almaslap egiu sistemasına paydalanıp atırgan jerlerdin esabınan
gellenin egislik maydanın keneytiu zerur. Karakalpakstannın Arka zonasında gelleshilikti rauajlandırıu ushın kolemli jer
fondı jaylaskan. Xezir biz usı egislikke jaramlı jerlerdin barlıgı bolıp g`0 O` teyin ozlestirip otırmız. Sonlıktan
paydalanılmay atırgan egislik jerlerdin esabınan gellenin maydanın keneytiu mumkinshiligi bar. Usıgan seykes aldagı
perspektivada Karakalpakstanda gelleshilikti rauajlandırıu ushın barlık mumkinshilkti iske kosıu, mal sharuashılıgı ushın
ot-jem bazasın duziuge jol ashadı. Xezir Karakalpakstannın jaylau fondı da tolık ozlestirilgen jok. Kızılkum zonasında
mal sharuashılıgı rauajlandırıu ushın paydalanıuga jaramlı tebiyiy otlaklardın tek o`q O` teyin, al Teniz jagalauı zonasında
w O` teyin mal sharuashılıgına ozlestirilgen. Sonlıktan tebiyiy otlaklardı suulandırıu xem onın zureetin kobeytiu kun
tertibindegi bas uazıypalardan esaplanadı. Bul ilajlardı iske kosıu, birinshiden, xalıktın mal sharuashılıgı onimlerine degen
talabın kanaatlandırsa, ekinshiden, azık-aukat sanaatının ayrım tarauların shiyki zat resursları menen temiyinleuge de jol
ashadı.
Juumaklap aytkanda, aldagı perspektivada Karakalpakstannın xalık-xojalıgı tarauların rauajlandırıuda progressiv
tendentsiyalardın iske asatugının anlau mumkin. Sanaat taraularında burın bolmagan - renli metallurgiya, ximiya sanaatı,
gaz sanaatı, duz sanaatı osip jetisedi. Xalıktı azık-aukatlık onimler menen xem tazadan iske tusetugın sanaat tarauların
shiyki zat resursları menen temiyinleu maksetinde auıl xojalıgı tarauların kennen rauajlandırıuga itibar berledi. Bul xem
tagı baska da ilajlar akırgı esapta Karakalpakstannın jokarı rauajlangan sanaatlı ulkege aylanıuına xem onın rayon aralık
miynetin geografiyalık boliniuindegi tutkan ornın jokarılatıuga mumkinshilik tuudıradı.
B.AUIL XOJALIGI.
n`.a`. Auıl xojalıgı ondirisinin rauajlanıuına ulıumasıpatlama xem onın respublika xalkın tutınıu
tovarları menen temiyinleudegi roli.
Karakalpakstan respublikası aymagında auıl xojalıgı xalık xojalıgının en iri taraularınan esaplanadı xem xalıktı
kundelikli tutınıu onimleri jene sanaattın ayırım tarauların shiyki zat penen tamiyinleude ulken rol` atkaradı. Usıgan seykes
auıl xojalıgı taraularının rauajlandırıu xojalık mashkalaları ishindegi en baslı uazıpalardan esaplanadı xem aldagı uakıtlarda
xukimet organlarının dıkkat orayındagı baslı meseleler katarına kiredi. Durısındada Karakalpakstannın tebiyiyekonomikalık
sharayatındagı ozine ten ozgesheliklerine karay auıl xojalıgı ondiristin en tiykargı taraularınan esaplanadı
xem bul taraudın rauajlanıu petin sanaat rel`sine jakınlatıu boyınsha ulken emeliy ilajlar iske asırıldı.
Esirese, sekseninshi jıllardan baslap, auıl xojalıgının materiallık-texnikalık bazasın bekkemleu ushın bolip
shıgarılgan iri karjılardın kolemi arttı. Eger a`9ha`-a`9ho` jıllar ishinde Karakalpakstannın xalık xojalıgı tarauların xer
tarepleme rauajlandırıu ushın bolip shıgarılgan karjılardın kolemi a`.9 mlrd. sum bolgan bolsa, bul korsetkish a`9hu`-a`990
jıllarga kele g`.o` mlrd. sumga kobeydi yaki korsetilgen jıllar ishinde auıl-xojalıgına iri karjı jumsaudın kolemi de g`.o`
esege arttı. Usı bolingen iri karjılardın hqO` ti ondirislik ob`ektlerdi kurıu, auıl-xojalık mashinaların satıp alıu, transport
tarmakların jaksılau xem t.b. ushın paydalanıldı. Bul auıl xojalıgının mashina traktor parkin keneytiuge xem jaksılauga jol
ashtı. Songı jılları respublikamızdın auıl-xojalıgı jokarı manevrlı xem kushli traktorlar S-a`00, K-w00, K-w0a`,CLASS xem
CASE markasındagı jokarı onimdarlı mashinaları menen tolıktırıldı.
Auıl-xojalıgında energetikalık kuuatlardan paydalanıudın tez temp penen osiuine baylanıslı miynetti energiya menen
tamiyinleudin derejesi eki ese osti. Auıl-xojalıgın bunnan bılay intensivli rauajlandırıu ushın ximizatsiyanın xem
melioratsiyanın roli kusheytildi.
Keyingi jıllarda xukimet kararlarına seykes suugarmalı zonalarda diyxanshılıktı bunnan bılayda rauajlandırıudın
kompleksli programması islep shıgarıldı. Bul Karakalpagkstan Respublikasında auıl-xojalıgın rauajlandırıu ushın ulken
tariyxıy axmiyetke iye xujjet boldı.
Karakalpakstannın en exmiyetli suugarıu tarauları rekonstruktsiyalandı xem diyxanshılık zonalarında kollektr-drenaj
tarmakları kobeydi. Sebebi bizin ulkemizdin sharayatında kollektr-drenaj setlerin kurıu xem kobeytiu en exmiyetli uazıypa
esaplanadı. Bul jerlerdin meliorativ jagdayın jaksılau menen kebir ashkan xem jaramsız jerlerdi egislikke aylandırıuda,
onnan alınatugın auıl xojalıgı eginlerinin zuraatligin arttırıuda ulken exmiyetke iye.

Auıl xojalıgı ondirisin rauajlandırıudın en exmiyetli faktorarının biri diyxanshılık tarauların jokarı kvalifikatsiyalı
kenigeler menen temiyinleu, esirese mexanizator kadrlar menen temiyinleu bolıp esaplanadı. Statistikalık maglıumat
boyınsha Karakalpakstannın auıl-xojalıgında traktorist-mashinistler, kombaynshılar xem shoferlardın sanı jıl sayın
kobeymekte xem olar auıl-xojalıgı ondirisinin rauajlanıuında sheshiushi roldi atkarmakta.
Auıl-xojalıgı ondirisin texnika menen temiyinleudin derejesin arttırıuga baylanıslı traktor, avtomobil`, kombayn xem
baskada auıl xojalık texnikalarının remontın maksetke muuapık sholkkemlestiriu keniygelesken remont kerxanaların da
otkeriletugın boldı. Bul xem tagı baska ilajlar auıl-xojalık onimlerin ondiriudin kolemin keskin kobeytiude xem onın
rentabelligin arttırıuda sheshiushi roldi atkarmakta. Keyingi jıllarda respublikanın auıl xojalıgı tarauların keniygelestiriu
xem ondiristi aymaklık jaylastırıudı jetilistiriuge ayırıksha itibar berilmekte. Bul birinshiden auıl-xojalıgı tarauların tebiyiy
ekonomikalık zonalar boyınsha keniygelestiriu meselesin sheshse, ekinshiden, miynet resurslarınan unemli paydanıuga jol
ashtı.
Ekinshi dun`ya juzlik urıska shekemgi deuirde sanaat ele auıl-xojalıgın kejetli texnika xem kural saymanlar menen
tolık kurallandıra almay atırgan uakıtta, kopshilik auıl-xojalık tarauları jerden xem rabochiy kushinen durıs paydalanıu
arkalı netiyjelikke eriskenligi bizge tolık belgili. Xezir bul jagday tup tamırınan ozgerdi. Auıl-xojalıgın industriallı
bagdarda rauajlanıuga otiu, xer terepleme diyxanshılıkta mexanizatsiyanı kennen paydalanıu jene auıl xojalıgında
keniygelestiriudi jetilistiriu uazıypaların sheshiu, xer bir xojalıktın ishki tarau aralık baylanısların jaksılauga ulken tesir
jasadı. Usıgan seykes keyingi jıllarda auıl-xojalıgı zonaların ondiristin talabı boyınsha kaniygelestiriu ayırım zonalardın
axmiyetin xem rolin anıklauga, diyxanshılıkta xem mal sharuashılıgında belgili auıl-xojalık onimlerinin turlerin ondiriuge
jol ashtı. Bul oz gezeginde xazirgi uakıtta Karakalpakstanda auıl-xojalıgının tomendegidey ondirislik tiplerinin duziliuine
tiykar saldıU` paxtashılık, salıgershilik, ovosh-palız osiriushilik, bagshılık xem juzimgershilik, gosh-sut xam gosh
bagdardagı mal-sharuashılıgı, ot-shoplik eginlerdi osiriu, karakolshilik, xojalık-aralık ot-shop bazasına tiykarlangan iri kara
mal sharuashılıgı.
Auıl-xojalıgının ondirislik tipleri ishinde paxtashılık jetekshi roldi iyeleydi. Solay etip, auıl-xojalıgı tolıgı menen
paxta ondiriuge, salı, jonıshka tuxımın jetistiriu, karakol terisi, jun, pille onimlerin ondiriuge keniygelistirildi.
Bul onimler birinshi derejeli kayta isleuden keyin Ozbekstannın baska ekonomikalık rayonları xem sırt ellerge
jiberiledi.
Bagshılık, ovosh, gosh, sut, kus osiriushilik jergilikli exmiyetkke iye bolıp, birak bul taraulardın onimi xezirgi ishki
talaplardı da tolık kanaatlandıra almaydı. Sonlıktan sut, gosh, ovosh xem baska onimlerdi kobeytiu xem jergilikli
xalıklardın bul onimlerge degen talabın tolık kanaatlandırıu en baslı uazıypalar katarına kiredi. Karakalpakstan
sharayatında ovosh xem baxsha onimlerin keskin kobeytiu ushın ulken sharayatlar bar. Ulkemiz uzak vegetatsiyalık deuir
xem kolemli jer fondına iye. Bul mumkinshilikti tolık iske kosıu aldagı uakıtta ovosh onimlerin kobeytiuge, xatteki,
baskada respublikalarga shıgarıuga jol ashadı.
Ondiristi keniygelestiriu xem kontsentratsiyalauda iri xojalıklar menen bir katarda mayda xojalıklardı duziu praktika
juzinde netiyjeler bermekte. Bul xojalıklarda texnika bazasınan tolık paydalanıu menen birge melioratsiyaga xem
ximizatsiyaga, agrotexnikalık kedelerdin jetiskenliklerinen kennen paydalanıuga jol ashadı. Bul ilajlar akırgı esapta auılxojalıgı
oniminin ozine tuser baxasın arzanlatıuga, sapalı onimlerdin kolemin arttırıuga xem miynetkeshlerge tolenetugın
miynet xakısının mugdarın kobeytiudi temiyinleytugın birden-bir baslı uazıypalar katarına kiredi.
Auıl xojalık ondirisinde keniygelestiriu xem kontsentratsiyalaudın derejesin barınsha jetilistiriu belgilengen egislik
maydanlardan alınatugın onimlerdin asortimentin jaksılauga xem artıuına
jol ashtı. Netiyjede auıl-xojalıgı onimlerin ondiriuge ketken miynet shıgınların azaytıuga, onimnin ozine tuser
baxasın tomenletiuge, ulıuma onimnin akshalay turindegi kolemin jokarılatıuga xem auıl-xojalıgında tiykargı ondirislik
fondlardan natiyjeli paydalanıuga jol ashtı.
a`99o` jılga kele a`9w0-jıl menen salıstırganda auıl-xojalıgında paydalanılatugın tiykargı ondirislik fondlardın kunı
o`.w esege osti, al energetikalık kuuatlar menen temiyinleu derejesi a`.n` esege, traktor parkı a`.u` esege osti. Bul auılxojalıgının
materiallık-texnikalık bazasın bekkemleu arkalı alınatugın ulıuma onimnin kolemin a`9w0-jıllarga salıstırganda
g`o`.g` ese kobeyiuine jol ashtı.
a`9w0-a`99o` jıllar ishinde auıl-xojalıgınnın texnikalık-ekonomikalık korsetkishleri osti. Auıl-xojalıgında isleushi
ortasha bir adamga tuura keletugın energetikalık kuuatlar a`n`n`.h O` arttı.
Energetikalık kuuatlar menen temiyinleu derejesi a`00 ga egislik jerge g`,h eseden jokarı boldı. Korsteilgen jıllar
ishinde miynet onimdarlıgı a`.o` esege, bir isleushige tuura keletugın egislik jerlerdin maydanı a`qu`O` osti. Bul xem baska
da netiyjeli korsetkishler keyingi jıllarda auıl-xojalık ondirisinde sanlık ozgerislerdin iske asıuına jol ashtı. Bunı songı a`o`
jıl ishinde Karakalpakstan Respublikasında auıl-xojalıgı onimlerin ondiriudin osiu petin Ozbekistanda kolga kirgizilgen
ortasha korsetkish penen salıstırgan maglıumatlardan da koriuge boladı. Mısalı keyingi a`o` jıl ishinde Ozbekistan
Respublikası boyınsha auıl-xojalıgı taraularınan alıngan onimnin kolemi qg`.a`O` artsa, al Karakalpakstanda bul korsetkish
g`n`O` kuraydı, yaki Ozbekistan boyınsha ortasha korsetkishten h.a`O` tomen boldı, bunnan Karakalpakstan
Respublikasında auıl-xojalıgı ondirisin rauajlandırıuda ele de paydalanıuga tiyisli rezervlerdin iske tolık kosılmaganlıgı,
esirese kolemli jer resurslarınan diyxanshılıkta paydalanıudın derejesi tomen ekenligi aykın korinip tur.
Sonlıktan respublika aymagında auıl xojalıgı ondirisinin netiyjeliligin arttırıu xem diyxanshılıkta paydalanıuga tiyisli
rezervlerdi iske kosıu boyınsha Ozbekistannın baska regionlarının tejiriybelerinen kennen paydalanıu zerur. Mısalı jer
resursları bir kansha sheklengen derejede bolsada Andijan oblastı uzak jıllar dauamında auıl xojalıgı tarauların rauajlandırıu
boyınsha respublikada jetekshi orınlardın birin iyelemekte. Bul oblast auıl xojalıgınan eski pul olsheminde esaplanganda

a`9h0 jılı o`u`h mln. sumlık onim tayarlasa, al a`990 jılı o`u`h.w mln. sumlık onim jetilistirdi. Al Karakalpakstanda bolsa
korsetilgen jıllar ishinde ondirilgen auıl xojalık onimlerinin kolemi n`o`w.o` mln. sumnan n`qa`.u` mln. sumga yaki g`o`.90
mln sumga kemip ketti. Netiyjede xer bir gektar egislik jerden alınatugın payda Andijan oblastı menen salıtırganda a`.h-g`
ese derlik kem bolıp otır. Usıgan seykes Karakalpakstan Respublikasında en tiykargı kush auıl xojalıgı ondirisinin netiyjeliligin
jokarılatıuga bagdarlanıuı tiyis. Bul oz gezeginde xer bir gektar egislik jerden xem xer bir bas maldan alınatugın
onimlerdin shıgımın jokarılatıu arkalı iske asırıladı.
Tilekkke karsı respublika aymagında auıl xojalıgı taraularında kolemli jumıslar iske asırılsa da, a`9hu`-jıllardan baslap
diyxanshılık xem mal sharuashılıgı onimlerin jetilisiriudin kolemi ozgerissiz kalmakta, xetteki, ayırım taraularda bul
korsetkish jıldan jılga peseyip barmakta. Mısalı a`9wo` jıllarda jıl sayın qhu`.q mın tonna paxta, g`g`w.q mın tonna gelle
xem tagı baska da auıl xojalık onimleri ondirilgen bolsa, bul korsetkish a`9h0-jıllarga kele jılına paxta boyınsha q9h.0 mın
tonna, al gelle boyınsha qu`h mın tonnanı kuradı. Al a`99o` jılı ondirilgen paxta tek bolganı g`hh.o` mın tonnanı, gelle
onimleri a`w0.w mın tonnanı kuradı, xetteki, bul onimler a`9h0-jıllarga salıstırılganda g`w.o`-o`q.w O` azayıp ketti
Karakalpakstan Ozbekistan respublikasının o`.w O` auıl xalkın xem 9.o` O` egislik maydanın iyelep, jıl sayın
Ozbekistan boyınsha jıynap alınatugın paxtanın w.q O`, salının o`o`.0 O`, gosh onimlerinin u`.h O`, meyektin q.9 O`,
karakol terilerinin w.q O` ondiredi. Birak degen menen Karakalpakstanda ondirilgen auıl xojalık onimlerinin kolemi
keyingi jıllarda kıskarmakta. Usıgan seykes kundelikli kejetlilikke tiyis auıl xojalık onimlerin xalıktın jan basına bolgende
onın kopshilik turleri boyınsha Ozbekistandagı ortasha korsetkishten aytarlıktay tomen derejede turadı. Tek paxta xem
ondirilgen jun onimlerin jan basına bolgende ortasha korsetkishten jokarı.
a`99u` jıldın birinshi yanvarındagı maglıumat boyınsha Karakalpakstannın auıl xojalıgı jıl sayın u` mlrd. 99h mln.
sum mugdarında onim jetistirip, bul tarauda Respublikanın xalık xojalıgı taraularında isleushi barlık jumısshı xem
xızmetkerlerdin qg`.w O` kobiregi jumıs isledi, yaki auıl xojalıgı ondirisi elede bolsa xalık xojalıgının en tiykargı
taraularınan esaplanadı.
Jıl sayın auıl xojalıgında ondiriletugın ulıuma onimnin u`q.0O`, yaki o` mlrd. a`g`a` mln. sumı diyxanshılık, al
kalgan a`.9 mlrd. sumı mal sharuashılıgı taraularınan ondiriledi. Solay etip diyxanshılık auıl xojalıgının taraulık
strukturasındagı tutkan exmiyeti xem jıl sayın ondiriletugın onimnin kolemi boyınsha da baska da auıl xojalık tarauları
ortasında en jokarı salıstırmalı ulesti iyeleydi. Birak degen menen auıl xojalıgı taraularının rauajlanıuı xalıktın osip
baratırgan talabın kanaatlandıra almay atır. Bunı auıl-xojalıgınan ondiriletugın onimlerdi jan basına bolgendegi
korsetkishlerde tastıyıklaydı.
Eger jan basına fiziologiyalık norma boyınsha jılına u`h kg gosh, g`w0 kg sut, g`a`9 dana meyek, u`g`.q kg kartoshka,
a`a`h.o` kg ovosh xem baxsha onimleri, sonday-ak 9h.9 kg miyue xem juzim kejetli bolsa, respublika aymagında jokarıdagı
atı korsetilgen auıl xojalıgı onimlerin ondiriudin jıllık kolemi az bolganlıktan jılına jan basına tek bolganı 9u` kg baxsha,
n`u`.h kg ovosh, a`9u` kg sut, g`o`.9 kg gosh, wu` dana meyek, o`.a` kg kartoshka gana jetistiriledi. Bul jude az. Sonlıktan
aldagı uakıtta auıl-xojalıgı tarauların rauajlandırıu xem onın ekonomikalık jaktan netiyjeliligin jokarılatıuga erisiu kun
tertibindegi baslı uazıypalar katarına kiredi.
n`.g`. Diyxanshılık taraularının rauajlanıuı xem jaylasıuı.
n`.g`.a`. Diyxanshılık taraularının jer suu resursları.
Auıl xojalıgın rauajlandırıu boyınsha kun tertibine koyılıp otırgan talaplarga xem xalıktı azık-aukatlık onim menen
temiyinleu uazıypalarına seykes jer-suu resurslarınan ratsionallı paydalanıu ulken exmiyetke iye. Jer bul auıl xojalıgı
ondirisinin en tiykargı baslı kuralı esaplanıp, onnan ratsionallı paydalanıu strukturalık analizdi xem jer fondının jerden
paydalanıushılar arasında boliniu derejesin xer terepleme esapka alıudı talap etedi. Durısında da auıl xojalıgı kerxanalarının
paydalanıuındagı jerler, ozinin kuramı xem onimdarlıgı jagınan ulken ayırmashılıkka iye. Mısalı, sholistanlı jaylaular,
suugarıp egiletugın jerler auıl xojalıgına jaramlı jerlerdin kategoriyasına kirip, olar ozinin onimdarlıgı xem paydalanıu
intensivligi boyınsha bir birinen parık kıladı. Karakalpakstan respublikası sharayatında jer resursları egislik jerlerden turadı
xem ogada kolemli maydanlardı iyeleydi.
Karakalpakstan respublikasının ulıuma territoriyası a`u`.o` mln. ga jerdi iyelep, usınan izertlengen jer fondı
(jaylaular menen kosa esaplaganda) 9.g` mln. gektarga barabar. Usınan q.h mln. ga jaylaular, al kalgan a`.q mln gektarı
xezirgi xem eyyemgi suugarmalı jerler konturına kiredi. Bul xezirgi egislik jerlerge salıstırganda q eseden aslamırak.
Karakalpakstan Ozbekstandagı en perspektivalı suugarmalı diykanshılıktı rauajlandırıu ushın mol rezervlerge iye
rayonlar katarına kiredi. Respublikada jakın keleshekte suugarmalı diykanshılıktı rauajlandırıuga jaramlı rezervtegi egislik
jer fondı o`qn`.w mın gektardı kuraydı. Bugan diykanshılık xojalıklardın xezirgi shegarasındagı suugarıuga jaramlı g`u`.q
mın gektarday partau jerler, mamleketlik jer fondının strukturasındagı q0n`.u` mın gektarday jerler, Tortkul, Beruniy, jene
Ellikkala rayonlarının territoriyasındagı eyyemgi suugarılıp egiletugın jerlerdin konturındagı jaylaskan a`00 mın gektarday
jerler kiredi. Usı kolemli jer resurslarınan ratsionallı paydalanıu maksetinde Emiudar`yanın tomengi agısında Tuyemoyın
kısnagınan Aral tenizine shekemgi aralıkta Tashsaga, Paxta arna, Kılıshniyazbay, Sovet jap, Suuenli kanalı, Kızketken,
Raushan xem t.b. suugarıu sistemaları kuraldı jene olardan paydalanıu koeffitsentleri jaksılandı. Đlimiy izertleu xem joybarlau
mekemelerinin maglıumatlarına karaganda tek Karakalpakstannın masshtabında jerden paydalanıu koeffitsentin /KZĐ/
0.u`o` jetkergennin ozinde suugarmalı diykanshılıktın egislik maydanı u`a`0-u`a`o` mın gektarga kobeytiuge
mumkinshilikler bar, bulardın ayırım zonalar boyınsha jaylasıuın tomendegishe xarakterleuge boladı.

Ozlestiriuge jaramlı taza massivler tiykarınan arka zonada jemlengen, bul zonada suugarmalı massivler ushın ogada
perspektivalı maydan Emiudar`yanın jaga boyı polosası xem onın salaları, Raushan xem Erkin dar`ya massivinde
jaylaskan. Eyyemgi suugarmalı jerler arka zonaga karaganda kubla zonada kobirek, bularga Tortkul, Beruniy xem Ellikkala
rayonlarının suugarmalı jerleri kiredi. Olar xereket etiushi kumlardın astında xem ayırım takırlarda jaylaskan.
Kubla zonada jakın perspektivalarda, Tuye-moyın, suu saklagıshının bazasında a`o`w mın ga jana jerlerdi ozlestiriu
nezerde tutılmakta.
Karakalpakstannın jer fondının strukturasında pishenlikler, otlaklıklar xem jaylaular kolemi territoriyanı iyeleydi.
a`99o` jılgı jer balansı maglıumatı boyınsha pishenlikler wa`.g` mın gektardı otlak xem jaylaular n` mln hg`w mın ga
iyeleydi.
Esapka alıngan jaylaular xakıykatında da kop territoriyanı iyeleydi. Ozbekstan respublikasının auıl xojalık
ministrliginin
geobotanikalık izertleu maglıumatına karaganda Ustirttin Karakalpakstanga tiyisli boliminde w mln. gektardan aslam
jaylaular jaylaskan. Demek, tabiyiy otlaklardı xalık xojalıgında ratsionallı paydalangan jagdayda, bul zonada koylardın bas
sanın a`.a` mln baska shekem kobeytiuge mumkinshilik beredi, yaki Karakalpakstanda aldagı perspektivada koylardın bas
sanın g` esege kobeytiuge boladı.
Kumlı tiptegi jaylaularga Karakalpakstan Kızıl kumı, Emiudar`yanın eyiemgi del`talarında jaylaskan territoriyalar
kirip, olar koy sharuashılıgı xem tuyeshilik ushın jıl dauamında paydalanıladı. Bul jaylaular-sekseuilli, juusanlı xem
mayda-putalı gruppalarga bolinedi. Suugarmalı jaylaular xezirgi del`talık territoriyada jaylaskan, bul tiykarınan jer astı
grunt suularının jaylasıuına baylanıslı suu almalarda xem artık ıgallıkka iye territoriyalarda jaylaskan. Jer astı suularının
jaylasıu keddine karay ayırım jerlerde kobinese kamıs, ajırık xem t.b. osimlikler osedi. Bul jaylaular karamallar xem jılkı
bagıu ushın ozlestirilgen, bul zonada jaylaulardı durıs paydalanıu tek mallardı bagıu emes, al kıslatıu ushın ot-shop balansın
duziuge de mumkinshilik beredi.
Karakalpakstannın arka gruppasına kiretugın rayonlar kop kolemli jaylauları menen kozge tusedi. Bul zonada
respublikanın kumlı tipke kiretugın jaylaularının yarımı xem suugarmalı jaylaularının a`/q jemlengen. Solay etip
respublikada jer resurslarınıngeografiyalık jaylasıuına tallau jasasak, Karakalpakstannın arka zonasında paydalanılmay
atırgan kolemli jer resursların baykaymız. Keyingi jıllarda Karakalpakstan respublikasında suugarmalı diykanshılıktı
rauajlandırıu programmasına seykes jıl sayın tazadan o`.0-a`0.o` mın gektardan aslam egislik jerler ozlestirildi. Bul
ozlestirilgen egislik jerlerdin basım kopshiligi paxtashılıkta, salıgershilikte xem t.b. taraularda paydalanıladı.
Jokarıda berilgen maglıumatlarga karaganda a`9u`0 jıldan a`99o` jılga shekemgi deuir ishinde Karakalpakstanda
suugarılıp egiletugın dakıllardın egislik maydanı a`9a`.w mın gektardan n`a`9.o` mın gektarga yaki g`g`w.9 mın gektarga
kobeydi. Usı jıllar ishinde paxtanın egislik maydanı a`n`o`.n` mın gektarga, al salının egislik maydanı
90.u` mın gektarga arttı. Usıgan saykes suudan paydalanıudın kolemi de jokarıladı. Mısalı, Taxiatash gidrouzeli zonasında
ayırım jıllarda bexergi suu tasıuı uakıtlarında ortasha suu shıgını sekundına g`h0-g`9u` kub metrdi kuraytugın boldı. Solay
etip, Emiudar`yadan Karakalpakstannın barlık magistral suugarıu kanalları arkalı jılına paydalanılatugın suudın kolemi 9a`0
mlrd.m q jetti. Birak degen menen ayırım jıllarda Emiudar`yadan alınatugın suudın mugdarı jude azayıp baratır. Usıgan
seykes suudan paydalanıu mashkalaların sheshiude jer astı suularınan paydalanılıu, kollektor-drenaj suuların kedege seykes
otlaklardı, suulandırıuda paydalanıu meselelerin sheshiu xem suugarıu sistemalarınan paydalanıu koeffitsentin jokarılatıu
ulken exmiyetke iye. Tilekke karsı xezirgi uakıtlarda suugarıu sistemalarınan paydalanıu /KPD/ koeffitsenti 0.o`u` artpaydı.
Suugarıu sistemaları kajetli jabılgı menen temiyinlenbesede, olardın uzınlıgı n`00 km aralıkka sozılıp, sekundına suu
shıgını a`00 kubometrdi kuraydı.
Karakalpakstan boyınsha Emiudar`yanın del`talık baskarıu makemesine karaslı /ADPUVX/ Kızketken, Suuenli,
Paxtaarna, Raushan xem t.b. kanallar esaplanıp, bulardan Kızketken, Suuenli xem Paxtaarna kanalı en iri suugarıu
sistemaları katarına kiredi.
Kızketken magistrallı kanalı. Karakalpakstandagı en iri suugarıu sistemalarınan esaplanadı xem bul Nokis, Kegeyli,
Shımbay, Karaozek, Taxtakopir rayonlarının territoriyasınan a`w0 mın gektardan aslam egislik jerlerdi suu menen
temiyinleydi.
Kızketken suugarıu sisteması zonasında paxtanın egislik maydanının azayıuı usı zonada jaylaskan ayırım rayonlardı
tolıgı menen salıgershilikke kenigelestiriuge baylanıslı boldı. Al aldagı perspektivada bul zonada suugarmalı egislik
jerlerdin maydanın kobeytiu ushın Emiudar`yanın suuın tolıgı menen diykanshılıkta paydalanıu jobalastırılıp otır.
Esaplaularga karaganda bul zonada egislik jerlerdin maydanı q0q mın gektarga jetkerildi, xem suugarıu sistemalerının
paydalanıu koeffitsentin jokarılatıu jene KZĐ di barınsha jetilistiriu nazerde tutılmakta.
Kızketken kanalı a`9wn`-jıllarga shekem plotinasız jumıs isledi, al a`9wn`-jıldan baslap Taxiatash gidrouzelinin
kurılıu menen sagadan suu alıu injinerlik usılga otkerildi. Keyingi jıllarda uzınlıgı 9 kilometrlik Kattagar kanalının sagası
Kızketken kanalı menen tutastırıldı. Bul xem tagı baska ilajlar Kızketken suugarıu sisteması zonasında jaylaskan
xojalıklardın paydalanıudagı egislik jerlerinin netiyjeliligin /KZĐ/ arttırıuga xem kop sanlı shakapshalar arkalı sarp etilip
atırgan suudı unemleuge, berinende burın suu dereklerinen akılga muuapik paydalanıu arkalı egislik maydanlardı
kobeytiuge kosımsha mumkinshilikler ashtı.
Suuenli suugarıu sisteması. Emiudar`yanın shep jagalauında jaylaskan Xojeli, Shomanay, Kanlıkol, Konırat xem
Moynak rayonların ayırırım xojalıkların suu menen temiyinlep, jıl sayın a`qq mın gektardan aslam egislik maydandı
suugarıuga mumkinshilik tuudırmakta.

Suuenli magistrallı suugarıu sisteması Emiudar`yanın shep jagalauı arkalı g`-o` kilometrlik aralıkta agıp otkennen
keyin jolında birneshe janapay kurılgan kanallardı da suu menen temiyinleydi. a`9n`9 jıldan a`9wn` jılga shekem kanal
sagası injenerlik usılda ornalıstırılgan regulyator arkalı, al a`9wn` jıldan baslap Taxiatash gidrouzeli iske tusiui menen tolık
injenerlik usılda suu menen temiyinleuge otti. Suuenli kanalı n`g` kilometrlik aralıkka shekem a`9n`9 jıldan baslap-ak
rekonstruktsiyalandı, ol usı aralıktan tomenirekte tınnan kazılgan Shomanay kanalına da suu beretugın boldı. a`9wa` jıldan
baslap Suuenli kanalına parallel etip, ekinshi saga alındı. BUl Taxiatash kısnagınan Emiudar`yanın shep jagasın jagalap
agıp kop suu beretugın boldı. Netiyjede Shomanay zonasınan ken kolemdegi egislik jerler auıl xojalıgına paydalanıuga
berildi. G`UzgiprovodxozG` mekemesinin bagdarlamada korsetken jobasına karaganda Suuenli kanalının suu shıgını
sekundına a`q0 kubometrdi kuraydı, al parallel kanaldın suu shıgını sekundına g`o`0 kubmetrge barabar. Solay etip keyingi
maglıumatlarga karaganda Suuenli kanalının sagadan suu jiberiu mumkinnshiligi edeuir kobeydi.
Karakalpakstannın kubla rayonlarının suulandıratugın Paxtaarna suugarıu sisteması Emiudar`yanın on tarepinde
jaylaskan Tortkul, Beruniy, Ellikkala rayonlarının territoriyasınan hw,a` mın gektarday egislik maydanlardı suu menen
temiyinleydi.
Aldagı perspektivada Paxtaarna kanalı tesir etetugın zonada suugarılıp egiletugın egislik jerlerdin kolemi a`n`o` mın
gektargaN` al kubla zona boyınsha ulıuma egislik jerlerdin maydanı a`hg` mın gektarga kobeytiletugın boladı /tabl. o`n`/.
Tablitsada berilgen maglıumatlarga karaganda a`9w0 jıldan a`99o` jılga shekemgi aralıkta egiletugın egislik
jerlerdin maydanı Paxtaarna xem t.b. da mayda kanallar sisteması boyınsha hq,h O` kobeydi xem suudan paydalanıudın
derejesi biraz jaksılandı. Birak Karakalpakstannın Kubla zonası, esirese Ellikkala, Janbaskala, Kırkkız abad massivleri
perspektvada suugarmalı diyxanshılıktı rauajlandırıu ushın ulken mumkinshiliklerge iye.
Usıgan saykes Kubla zonanın suugarıu sistemaları boyınsha Emiudar`yadan alatugın suudın shıgının kobeytiu ulken
exmiyetke iye. Usıgan saykes der`yadan alınatugın suudın shıgını sekundına w0 kub metrden a`00 kub metrge kobeytildi.
Birak Paxtaarna suugarıu sisteması ulıuma talaplarga tolık juuap bermeydi.
Bul kanal a`9g`u`-a`9g`h jıllarda burıngı eski Shoraxan suugarıu sistemasın kayta rekonstruktsiyalau jene kishigirim
Bozyab, Kunyabagyab, Emirabad, Kelteminar, Sarıbiy kanalların biriktiriu jolı menen duzilgen edi. Aldagı perspektivada
Kubla zonada kolemli jer fondın ozlestiriuge baylanıslı Paxtaarna suugarıu sistemasının suu beriu mumkinshiligin arttırıu
maksetke muuapık keledi. Bunnan baska Bestam, Nayman, Kazakyab, Kattagar kanallarının da suu beriu mumkinshiligin
kobeytiu zerurli.
Bul Nayman Bestam suugarıu sistemasının suu shıgının sekundına qq metr kubge arttırıudı talap etedi. Eger
Ellikkala xem Jambaskala massivindegi a`00 mın gektarday jana massivti suu menen tamiyinleudi esapka alsak, onda
aldagı perspektivada Kubla zona boyınsha Emiudar`yadan saga alatugın suugarıu sistemalarının sagala-
rın tuyemoyın gidrouzeli jaylaskan zonanın orireginen alıu kajet.
Bul maseleni sheshiu Karakalpakstannın Kubla zonasında jaylaskan xojalıklardın esabınan xezirgi respublika boyınsha xer
jıl sayın jetilistiriletugın paxtanı tayarlauga, al Karakalpakstannın arka zonasında iri-iri galleshilik rayonların jene mal
sharuashılıgına keniygelesken xojalıklardı xetteki rayonlardı kobeytiuge jol ashadı. Bul ullı jene mashakatlı masele. Bunı
xezirden baslap sheshiuge kirisiu, aldagı perspektivada molsherlengen jılına g`a`q-g`g`0 mın tonna un tayarlau
programmasın sheshiuge jol ashatugını sozsiz.
Karakalpakstan respublikası kolemli jer resurslarına iye. Birak xezirgi uakıtta suugarmalı diykanshılıkta
paydalanılıp atırgan egislik maydan n`g`9,u` mın gektardan artpaydı. Đlimiy izertleu institutları xem Ozbekistan jer
joybarlau makemelerinin maglıumatlarına karaganda Karakalpakstanda aldagı uzak perspektivada a`g`90 mın gektarday
egislik jerlerdi ozlestiriu maselesi koyılıp atır. Jakın keleshekte burıngı suugarılgan egislik zonalarda ayırım massivlerdi
ozlestiriu jolı menen a`9u`,n` mın gektarday egislik jer, al Ellikkala, Jambaskala massivlerindegi ertedegi suugarılgan
jerlerdin esabınan wh,q mın gektar jene salıgershilik egiletugın zonalardan a`g`q mın gektarday egislik jer ozlestiriletugın
boladı. Usıgan seykes xezirgi suugarıu sistemaların rekonstruktsiyalau, esirese, kanalardın, paydalanıu koeffitsentin
kosımsha 0,w shekem jokarılatıu, al jerden paydalanıu koeffitsenti 0,h0-0,ho` jetkeriu shert. Bul belgilengen joybardagı
maselelerdi sheshiu, esirese, egislik jerlerdin meleorativlik jagdayın jaksılau auıl xojalık onimlerin kobeytiuge jol ashadı.
Bul ushın berinende burın suudan paydalanıu normasın keskin kıskartıu xem kollektor-drenaj sistemalarınan onimdarlı
paydalanıu maselesin tezden sheshiu kajet boladı. Karakalpakstan da keyingi jıllarda xer bir gektar egislik jer ushın tuura
keletugın kollektor-drinaj setlerin uzınlıgı g`9-qg` metrge kobeytildi,xem almaslap egiu sxemasın ondiriuge ayrıksha itibar
berilmekte.
Xer bir tabiyiy ekonomikalık zonalardın klimat sharayatın esapka ala otırıp, diyxanshılık tarauların keniygelestiriu
xem auıl xojalık eginlerinin tez piser sortların egiu kolga alınbakta. Xezirgi uakıta Karakalpakstan sharayatında jer suu
resurslarınan durıs paydalanıu jolı menen suugarmalı diyxanshılıktı tabıslı rauajlandırıu jumısların alıp barıp atırgan
xojalıklar az emes. Bugan mısal retinde Shımbay rayonının G`MayjapG` kolxozın keltirip otsek boladı. Kolxozdın ulıuma
jer maydanı a`qo`q9 gektarga barabar. Usınan surimge jaramlı jerler wg`u`a` gektardı kuraydı. Xojalıkta jerden xem
suugarıu sistemalarınan paydalanıu koeffitsenti aytarlıktay jaksılanbakta. Bul belgilengen ilajlardı emelge asırıu arkalı
G`MayjabG` kolxozı auıl xojalık onimlerinin kolemin g`g`o`0g`,0 mın sumga , al paydanın jıllık osimin a`0n`n`q mın
sumga jetkeriuge jol ashtı. Solay etip, kolxozda sarıp etilgen shıgınlardın oteliui h,o` jılga kıskarsa, al rentabelliktin derejesi
wo`,o` O` arttı. Bunday ilajlar aldagı uakıtta arka zonanın baskada xojalıklarında amelge asırıu nezerde tutılmakta. Bul
ushın tebiyiy klimatlık sharayatka saykes dar`ya angarına jakın egilgen salı atızlarında a` gektar egislik maydan ushın
suugarıu normasın a`,q-a`,o` esege kıskartıu xem orta piser sorttagı salı atızlarında suugarıu mezgelinin uaktın a` maydan
g`o` avgustka shekemgi otkeriliu nezerde tutılgan. Teniz jagalauı zonasında suulandırıu ushın kollektor-drenaj suularınan

paydalanıu maselesi alga koyılmakta. Aldagı perspektivada Karakalpakstan sharayatında suu jetispeushiligin esapka ala
otırıp, kollektor-drenaj suularınan kennen paydalanıu jude kejet boladı. Sebebi respublikanın arka xem kubla zonalarında
kollektordın netiyjeligin arttırıuga baylanıslı taslandı suulardın kolemi q,n` mlrd. kub metrdi kuraydı, usınnan en kem
degende g` mlrd. kub metrin ekinshi mertebe suulandırıu ushın paydalanıuga boladı. Sebebi keniygelerdin maglıumatlarına
karaganda bul suulardın mineralizatsiyalanıu derejesi bir litr suudın kolemine q-o` gramm shamasında. Sonlıktan
Karakalpakstannın arka rayonlarındagı KS-a`, KS-q, KS-n` xem KKS kollektorları tesir etetugın zonalardan a`,o` mlrd. kub
metr kollektor-drenaj suuların kaytadan mal jaylauların suulandırıuga jumsauga boladı. Al aldagı perspektivada bul sıyaklı
kaytadan paydalanıuga bolatugın kashırımlı suulardın kolemi q,n`-n` mlrd. kub metrge kobeyedi. Sonlıktan kollektordrenaj
suuların xalık xojalıgında kayta paydalanıudın mumkinshiliklerin izlestiriu xem sholistanlıkka bet algan teniz
jagalaulardagı maydanlardı suulandırıu respublika sharayatında belgili derejede ekologiyalık kıyınshılıklardı sheshiuge jol
ashatugın boladı.
Aldagı perspektivada karakalpakstannın sholistanlı territoriyalarında tiykargı suu deregi retinde jer astı suularınan
kennen paydalanıu xajet boladı. Gidrogeologiyalık izertleu maglıumatlarına karaganda xezir karakalpakstanda jer astı
suularına bay ush territoriya belgiliU` olar Sultanuayis, Amiudar`ya alabında xem kubla Aral artezian basseininde
jaylaskan. Bul kolemli jer astı suuların xalık xojalıgı taraularında ratsionallı payddalanıu ulken mashkalalardı sheshiuge,
esirese Kubla Aralda juz bergen ekologiyalık apatshılıktı bosanlastırıuga xem xezirgi islep turgan xojalıklardın tiykargı
ondirislik fondınan onimdarlı paydalanıuga jol ashadı. Bizin pikirimizshe bul xem tagı baska da ilajlardı iske asırıu
Karakalpakstan respublikası jer suu resurslarınan auıl xojalıgı ondirisinde ratsionallı paydalanıudın birden bir tiyimli jolı
bolıp esaplanadı.
n`.g`.g`. Diyxanshılık taraularının rauajlanıuı xem taraulık strukturası.
Karakalpakstanda diyxanshılık tikarınan koldan suugarıu jolı menen iske asırıladı.
a`99o` jıldagı ulıuma suu menen temiyinlengen surimge jaramlı jerlerdin maydanı n`o`u` mın gektar bolıp,usınan auıl
xojalık eginleri q9u` mın gektarın iyeleydi. Kalgan egislik maydanlardı kop jıllık agashlar xem partau jerler iyeleydi.
Suugarmalı jerler paxtashılık, salı, ovosh-palız eginleri, baxshılık, juzimgershilik jene almaslap egiuge tiyisli dakıllar xem
ot-shop eginleri ushın paydalanıladı. Tiykargı auıl xojalık eginleri ushın paydalanılatugın egislik jerlerdin kolemi xem
strukturasın tomendegi tablitsa maglıumatlarında koriuge boladı.
Respublika boyınsha suugarılıp egiletugın egislik maydan aytarlıktay kobeymekte. Mısalı ekinshi dun`ya juzlik urıs
aldında auıl xojalıgında paydalanılatugın barlık egislik maydan a`o`n`.u` mın gektar bolsa, al a`99o` jılga kele q9o`.h mın
gektarga kobeydi. Usı jıllar ishinde gellenin egislik maydanı g`.u` esege, paxtanın egislik maydanı g`.n` esege, al jonıshka
ushın ajıratılgan egislik maydanı o`g`.n` mın gektardı kuradı. Bul a`9n`0-jılga salıstırılganda a`a`,u` mın gektarga kop
degen soz. Korsetilgen jıllar ishinde, esirese, denli dakıllardın egislik maydanı kobeydi. Eger a`9n`0-jıllarda respublika boyınsha
gelleshilik ushın ajıratılgan egislik maydan n`w.h mın gektar bolsa, al bul korsetkish a`99o`-jılı a`g`u` mın gektarga
kobeydi. Gellenin egislik maydanı esirese sekseninshi jıllardan baslap keneytile basladı. Ozbekistan xem Karakalpakstan
respublikaları oz gereszizligine erisiu menen xalık tutınıu onimlerin kobeytiu maksetinde gelleshilikti rauadlandırıuga
ayırıksha itibar berilmekte. Mısalı a`9h0 jıllarda respublikada gelle ushın ajıratılgan egislik maydan h0.a` mın gektar bolsa,
al a`99n` jılı gelle ushın ajıratılgan egislik maydan a`n`o`.o` mın gektarga jetti. Usınnan salının egislik maydanı 9g`.h mın
gektardı kuradı. Diykanshılık taraularının kuramında paxtashılık taraularıda ulken exmiyietke iye. bul tarau burıngı
derejesindey memleket kaznasın pul derekleri menen tolıktırıp ulıuma xalık xojalık exmiyetin saklap kelmekte. Usmıgan
seykes egislik jerlerdin jıl sayın qu`.u` O` - qw.u` O` paxta ushın ajıratıladı.
PAXTAShILIK
n`.g`.q. Karakalpakstanda paxtashılıktın keliplesiui xem rauajlanıuının deslepki etapları
Karakalpakstannın auıl xojalıgının kopshilik bolimi paxtashılıkka keniygelestirilgen. Xezir paxtashılık auıl
xojalıgında paydalanatugın egislik maydannın, sonday ak auıl xojalık taraularında isleushi jumısshı xem xızmetkerlerdin
sanının jene jıllık ondiriletugın doxodtın kopshilik bolimin jetistirip, auıl xojalık kompleksinde jetekshi rol`di atkaradı.
Paxta en exmiyetli texnikalık eginlerdin biri bolıp, onın ulken xalık xojalık exmiyeti bar.
Karakalpakstanda, paxtashılık Rossiyada oktyabr` audarıspagınan keyin rauajlanıu mumkinshiligine iye bolıp,
Respublikanın auıl xojalıgının jetekshi taraularının birine aylandı. Rossiyanın paxta onimine degen talabın oteu maksetinde
paxtashılık bizin ulkemizde rauajlana basladı xem urıstan keyingi jıllarda rauajlanıu jolında baslı etaplardan otti. Paxta
egiletugın maydanının kolemi arttı. Eger a`9g`9-jılı Karakalpakstanda barlık egislik maydan 99,u` mın gektar bolsa, a`9o`o`
jılga kelip a`wh,u` mın gektarga kobeydi. Esirese tiykargı egin paxta egislik maydanı aytarlıktay osti. Eger a`9a`q jılı
paxtanın egislik maydanı a`a`,h mın gektardan ibarat bolsa, a`9o`o` jılda a`a`n`,q mın gektar boldı, yagnıy paxtanın egislik
maydanı a`9a`q-jılga karaganda 9,w ese, al a`9g`h jılga karaganda n`,u` ese kobeydi. Rossiyada xem onın sostavına
kiretugın Karakalpakstanda oktyabr` audarıspagına shekem paxtanı ondiriu tiykarının kol miyneti arkalı iske asırılıp, auıl
xojalıgının tiykargı kuralları gunde, mala xem ketpen esaplanatugın edi xem kolxozlastırıuga baylanıslı alasapıranlı jıllarda
bir kansha suugarıu sistemaları da isten shıktı. Usıgan seykes paxtanın egislik maydanı keskin kıskardı xem xer gektardan
alınatugın zureetlikte azayıp ketti.

Karakalpakstanda paxtashılıktın rauajlanıuı ekinshi dun`ya juzilik urıstan keyingi jıllarga tuura keledi xem a`9a`q
jıllardagı korsetkishlerden aytarlıktay jokarılay basladı. Eger a`9a`q jıllarda a`a`.u` mın gektar jerge paxta egilgen bolsa,
a`9o`0 jılga kelip onın maydanı hq.u` mın gektarga kobeydi. Bul a`9a`q jıldagıga karaganda w esege zıyat degen soz, al
paxtanın ulıuma onimi h,u` esege arttı. Solay etip, respublikada jıldan jılga paxtashılıktın rauajlandırıuına tiykar duzile
basladı. Ayırım jıllar ishinde Karakalpakstanda paxtashılıktın rauajlanıuının baslı korsetkishlerin tomendegi tablitsadan
koriuge boladı.
Eliuinshi jıllarga kele Karakalpakstanda auıl xojalıgı tarauların, sonın ishinde paxtashılıktı rauajlandırıuga ayırıksha itibar
berilgenligi baykalıp tur. Bul barinende burın paxtashılık penen shugıllanatugın xojalıklardın materiallık bazasın
bekkemleu, esirese, auıl xojalıgına karjı bolip shıgarıudı kobeytiu xem auıl miynetkeshlerinin materiallık kızıgıushılıgın
arttırıuga bagdarlangan bir katar ilajlar tiykarında emelge asırıldı. Bul ilajlar paxtashılıktın auıl xojalıgının tiikargı
taraularının birine aylanuına jol ashtı. Keiingi jıllarda auıl xojalıgına jumsalatugın karjılardın kolemi arttı. Netiyjede
respublikanın auıl xojalıgı kop mugdarda jana texnika menen uskenelendirildi. Đrrigatsiya xem meloratsiya tarauların
texnika menen tamiynleuge kop mugdarda karjı bolip shıgarıldı. Solay etip otken q0 jıl ishinde /a`9g`a`-a`9o`0/
respublikada irrigatsiyalık-meliorativlik kurılıslarga jumsalgan iri karjılardın mugdarı arttı. Eger a`9g`a`-a`9q0 jıllarda
irrigatsiya xem meleoratsiya taraularına a` mln. 9n`u` mın som bolinse, a`9qa`-a`9n`0 jıllarda o` mln. u`90 mın somlık iri
karjı bolıp shıgarıldı. Korsetilgen jıllar ishinde auıl xojalıgı taraularına mineral toginlerin beriudin kolemi arttı xem aldıngı
paxtashılık xojalıklardın tejiriybeleri ondiriske engizile basladı. Solay etip, paxtashılık xojalıklarının materiallık-texnikalık
bazasın bekkemleu, esirese, auıl xojalıgında texnikadan onimdarlı paydalanıuga karatılgan siyasattın tabıska erisiui
jemiyetlik ondiristin netiyjeliligin arttırıuga jol ashtı. Usı tiykarda urıs deuirinde dagdarıska ushıragan paxtashılık xojalıkları
kayta tiklendi xem paxtashılık penen shugıllanatugın taza xojalıklar sholkemlestirildi. Bul tez uakıt ishinde
Karakalpakstan boyınsha paxtanın egislik maydanın urıs jıllarınan burıngı derejege jetkiriu sharaların iske asıra otırıp, jıl
sayın a`q0-a`q9 mın tonnaday paxta onimin tayarlauga mumkinshilik jasadı.
n`.g`.n`. Karakalpakstanda ekinshi dun`ya juzlik urıstan keyin diyxanshılıkta zonallık printsiplerdin keliplesiui
xempaxtashılıktın rauajlanıuı
Karakalpakstanda urıstan keyingi jıllarda auıl xojalıgının doxodlı tarauı paxtashılıktı rauajlandırıu boyınsha iri emeli
ilajlar iske asırıldı. Paxtashılıktı rauajlandırıu ushın iri karjı bolip shıgarıudın kolemi arttırıldı. Eger otken a`9g`a`-a`9o`a`
jıllar aralıgında, yaki otken q0 jıl dauamında paxtashılık tarauların rauajlandırıu ushın n`g`,u` mln. somlık karjı jumsalsa, al
keyingi a`o` jıl ishinde yamasa a`9o`a`-a`9u`o` jıllar aralıgında usı maksetler ushın ajıratılgan iri mamleketlik karjılardın
kolemi 99,g` mln. sumga kobeydi. Bul auıl xojalıgı tarauların, sonın ishinde paxtashılıktı rauajlandırıuga ullı baslama
duzdi. Jokarıdagı iri karjılardın wo`,9 mln. somı a`9o`a`-a`9u`0 jıllar ishinde bolinse, kalgan g`q,q mln. sumı a`9u`a`a`9u`o`
jıllarda ajıratılıp shıgarıldı. Korsetilgen maglıumatlarga karaganda keyingi on bes jıl ishinde a`00 mln. sumga
shamalas karjı irrigatsiyalık-melorativlik kurılıslarga jumsalgan. Bul suugarıu tarauların rekonstruktsiya jasauga, auıl
xojalık eginlerin, esirese paxtanın egislik maydanlarının kobeyiuine alıp keldi. Netiyjede egislik maydannın keneyiui, auıl
xojalıgının jetekshi taraularının biri bolgan-paxtashılıktı rauajlandırıuga tiykar saldı. Solay etip a`9o`0 jılı paxtanın ulıuma
maydanı hn`,u` mın gektardan a`9u`o` jılga kelip a`g`a`,o` mın gektarga kobeydi. Agrotexnikalık kedelerdi kennen
paydalanıu netiyjesinde jıllık tayarlangan paxta onimnin kolemi edeuir derejede arttı. Diyxanshılıkta, sonın ishinde
paxtashılık taraularında ondiris protsessin intensifikatsiyalauga baylanıslı ulıuma paydanın mugdarı arttı. a`9u`n` jıldın
ozinde diyxanshılık taraularınan alıngan ulıuma onimnin mugdarı auıl xojalıgınan ondiriletugın ulıuma onimnin hn`,h O` in
tuttı.
Paxtashılıktı rauajlandırıu boyınsha jurgizilgen bir kansha ilajlardın netiyjesinde respublikada paxta onimnin
jetistiriu jıldan-jılga osti, mısalıU` a`9u`o` jılı respublika boyınsha g`u`0 mın tonna paxta onimi jetilistirildi. Bul a`9a`q jıl
menen salıstırganda a`u` ese kop degen soz, al a`9n`0 jıl menen salıstırganda q,u` marte kop a`9u`o` jılı respublikada
paxtanın egislik maydanı a`9o`0 jıl menen salıstırganda n`o`,o` O` ke, al jetilistirilgen ulıuma onimnin mugdarı hw O` ke
artkanlıgı korinip tur.
Paxtashılıktı bunnan bılayda rauajlandırıu ushın egislik jerlerdin meliorativlik jagdayın jaksılauga ayrıksha itibar
berildi xem irrigatsiya tarauların rekonstruktsiya jasau kolga alındı. Bul paxtashılık tarauların kennen rauajlandırıuga jol
asha basladı.
Karakalpakstan respublikası dun`ya juzindegi paxta egiushi zonalar arasında en arkarakta jaylaskan el, sonday
bolsada paxta jetistiriude ayırım memleketlerden alda turadı. Karakalpakstanda keyingi jıllarda paxtashılıktı rauajlandırıu
boyınsha kolemli jumıslar iske asırıldı, paxtanın jokarı zureetli rayonlastırılgan sortları islep shıgarıldı. Bul respublika
koleminde zureetlikti jokarılatıu jolı menen onim jetilistiriudi kobeytiuge jol ashtı. Eger anagurlım rauajlangan kapitalistlik
el AKSh ta tap sol a`9o`w jılı a` gektardan a`q,o` tsentner paxta zureeti alınsa, al Karakalpakstanda bolsa bul korsetkish
gektarına a`u`,9 ts. kuradı. Paxtashılıktı rauadlandırıuda koplegen xojalıklar agrotexnikalık kedelerdi oz uaktında iske
asırıudın netiyjesinde kop jıllar dauamında jokarı zureetlikke erisip kiyatır. Esirese kubla zonada paxtashılık penen
shugıllanatugın xojalıklar aytarlıktay jokarı korsetkishlerge erisip atır.
Respublikanın kubla zonasında paxtanın egislik maydanları arka zonaga karaganda az bolsada, al kerisinshe
paxtanın ulıuma onimin jetistiriu kubla zonada arka zonaga karaganda a`g` O` ke jokarı ekenligi korinip tur.
Karakalpakstanda keyingi jıllarda auıl xojalıgı ondirisin intensifikatsiyalau xem onı texnikalık jaktan kayta
kurallandırıu boyınsha emeliy ilajlar iske asırıldı. Auıl xojalıgı ondirisine bolip shıgarılatugın iri karjılardın kolemi arttırıldı
xem kop sandagı jana texnikalar menen uskeneleniu derejesi iske asırılıp, auıl xojalıgında energetikalık kuuatlardın

derejesi a`g`9qn`qn` at kushine jetkerildi. Emiudar`yanın tomengi jagalaularında jana jerlerdi ozlestiriuge xem janadan
paxtashılık jene salıgershilik xojalıkların sholkemlestiriuge baylanıslı auıl xojalık texnikalarının parki keneytildi. Suu
xojalıgı kurlısında da ken masshtabta jumıslar iske asırıldı. Jana magistrallı kanallar, kollektor-drenaj setleri duzildi xem iri
gidrotexnikalık kurılıslar kurıldı xem olardın burınnan islep turganları kayta rekonstruktsiyalandı. Bunın xemmesi
respublikada auıl xojalıgın tez pet penen rauajlandırıuga jol ashtı. Karakalpakstanda auıl xojalıgın bunnan bılayda raujlandırıu
ushın tebiy-ekonomikalık zonalardın sharayatlarına karay xojalıklarda ondiristi keniygelestiriu jumısların kennen
turmıska asırıu sheshile basladı.
Auıl xojalık ondirisinde keniygelestiriu meselelerin sheshiu ushın tebiygıy ekonomikalık zonalardın xem barlık
respublika kolemindegi ozgeshelikler esapka alınıp koymastan, al xer bir rayonnın zonalık jagdayların esapka alınıp,
xojalıklar arasındagı kaniygelestiriu jumısların engiziu iske asırıldı.
Solay etip, paxtashılıktı respublikanın auıl xojalıgının rauajlangan tarauları katarına aynaldırıu meselesi koyıldı.
Netiyjede bul tarau tez uakıt ishinde barlık egislik maydannın n`q O` iyeley basladı. Respublikada paxtanın egislik maydanı
a`9wo` jıllarga kele a`g`n` mın gektarga arttı xem alınatugın ulıuma onimnin kolemi a`9wo` jılga kelip qhu`,0 mın tonnaga
jetkerildi. Al zureetlilik a`9u`o` jıllardagı gektarına g`a`,n` tsentnerden qa`,o` ts/ga jokarıladı.
Paxtashılıkta bunday jetiskenliklerge erisiude janadan ozlestirilgen paxtashılık xojalıklardın roli arttı xem olar
ulıuma tabıslarda sheshiushi rol` atkardı. Keyingi on jıl ishinde respublikada egislik jelerdin kolemi edeuir osti. Usıgan
seykes paxtanın egislik maydanı g` ese derlik kobeydi. a`9u`o`-a`9wo` jıllar ishinde respublikada auıl xojalıgın bunnan
bılayda rauajlandırıu boyınsha iske asırılgan emeliy ilajlar netiyjesinde, xaua rayının kolaysızlıgına karamastan tabiygıy
ekonomikalık zonalar xem rayonlar boyınsha paxtashılıktı rauajlandırıu jokarı derejede alıp barıldı. Durısında-da
paxtashılıktı rauajlandırıudagı ayırım tabıslar memleket tarepinen amelge asırılgan bir kansha kompleksli ilajlardın
netiyjesinde iske astı. Auıl xojalık ondirisi agrar-sanaatlık usılga otkerilip onın meteriallık texnikalık bazası bekkemlendi.
Jumısshı xem xızmetkerlerdin paxtaga baylanıslı bolgan materiallık kızıgıushılıgın arttırıudın netiyjesinde paxtadan alınıp
atırgan onimnin kolemide arttı. Solay etip, respublika paxtakeshleri bir kansha kıyınshılıklarga karamastan paxtashılık
tarauların rauajlandırıuga ulken tejiriybege iye boldı xem bul tarau auıl xojalıgının en iri tarmaklarına aylandı. Birak degen
menen a`9w0 jıllardan baslap juz bergen suu kıtkershiligi netiyjesinde Aral tenizinin suu basıp atırgan dengeyi kurıp,
suugarıp egiletugın diyxanshılık zonalarında, esirese paxtashılık penen shugıllanatugın zonalarda ulken kıyınshılıklardı
keltirip shıgarmakta. Usıgan seykes xezirgi baslı masele Karakalpakstannın tebiygıy-ekonomikalık zonalarının
sharayatların puxta uyrene otırıp xem agroklimatlık resurslar menen temiyinleniu derejesine karay respublikada
paxtashılıktın rauajlanıuına korrektirovka engizile basladı. Bul birinshiden suu kıtkerligi sharayatında auıl xojalık dakkılların
zonalar boyınsha durıs jaylastırıuga mumkinshilik berse, ekinshiden vegetatsiyalık deuirdegi kuyashlı kunlerdin
mugdarına karay ıssılıktı koplep talap etetugın paxta kusagan auıl xojalık dakkılın durıs rayonlastırıuga jol ashtı. Bul akırgı
esapta tek diyxanshılık tarauındagı kuramlı meselelerdi sheshiu menen sheklenbesten, al respublika koleminde auıl xojalıgı
tarauların aymaklık sholkemlestiriudi jetilistiriuge jane usı tiykarda auıl xojalıgınan alınatugın ulıuma onimnin kolemin
arttırıuga mumkinshilik tuudırdı.
n`.g`.o`. Karakalpakstannın tabiyiy-ekonomikalık zonaları boyınsha paxtashılıktın xezirgi rauajlanıu derejesi xem
geografiyalık jaylasıuı
Keyingi jıllarda respublikada auıl xojalıgın bunnan bılayda rauajlandırıu ushın tebiyiy-ekonomikalık zonalardın
sharayatlarına karay auıl xojalık ondirisin keniygelestiriu meseleleri sheshildi xem xer bir rayonnın zonalık ozgesheliklerin
esapka alıp taraular arasındagı keniygelestiriu jumısların terenlestiriu meselelerine ayrıksha itibar berildi. Bul respublikada
auıl xojalıgının barlık tarauların, sonın ishinde paxtashılıktı kennen rauajlandırıuga jol ashtı. Paxtashılık respublikamızdın
auıl xojalıgının rauajlangan taraularının biri bolıp esaplanadı xem ulıuma egisliktin maydannın n`0 O` iyeleydi.
Respublikada paxtanın egislik maydanı keyingi jıllarda a`qn`.o` O` arttı xem alınatugın ulıuma onimnin mugdarı da belgili
derejede kobeydi. Egerde, a`9u`o` jıllarda paxtadan alınatugın ulıuma onim g`u`0 mın tonnanı kurasa, al a`99o` jılga kelip
bul korsetkish g`hh.g` mın tonnaga jetkerildi. Birak, zureetlilik a`9u`o` jılgı g`a`.n` ts/ga dan a`99o` jılga kele tek g`g`.a`
ts/ga jokarıladı. Paxtashılıkta jıllık onimnin kolemi kopshilik jagdaylarda janadan ozlestirilgen egislik jerlerdin koleminin
artıuına baylanıslı iske aspakta. Tek keyingi a`o` jıl ishinde respublika aymagında egislik jerlerdin ulıuma maydanı hq mın
gektarga artsa, al paxtanın egislik maydanı a`g` mın gektarga kobeydi. Bunı tomendegi tablitsada maglıumatlarınan
koriuimizge boladı.
Respublikanın auıl xojalıgın bunnan bılayda rauajlandırıuda islengen bir kansha ilajlardın netiyjesinde xaua rayının
kolaysızlıgınan payda bolıp atırgan kıyınshılıklarga karamastan paxtashılıktı rauajlandırıu jokarı derejede alıp barılmakta.
Paxtanın zureetliligin arttırıuda mexanizatsiyanın, ximizatsiyanın xem melioratsiyanın rolin kusheytiu belgili
derejede onimnin koliminin artıuına oz tesirin tiygizbekte. Birak bul paxtashılıkta elede bolsa jeterli derejede emes.
Netiyjede respublikanın auıl xojalıgında paxta oniminin ulıuma mugdarı keyingi a`o` jıl ishinde tek egislik maydanlarldı
kobeytiu esabınan iske asırılmakta.
Korsetilgen maglıumatlarga karaganda a`9h0-a`99o` jıllar ishinde xer gektar jerden alınatugın paxtanın zureetliligi
qh.o` O` kemiydi, al egislik maydan 9 O` arttı, usıgan seykes respublika boyınsha a`9h0 jılga salıstırganda paxta
tayarlaudın kolemi qq O` kemidi, yaki a`9h0 jıllardagı onimnin mugdarına karaganda a`n`g` mın tonna paxta kem ondirildi.
Respublikada paxtashılıktın rauajlandırıudagı ayırım kıyınshılıklar Aral dagdarısına seykes egislik jerlerdin
meliorativlik jagdayının tomenleuine xem xojalıklar arasındagı xelsiz ekonomikalık katnasıklarga baylanıslı bolıp atır. Bul

ulıuma Karakalpakstan boyınsha paxtashılık tarauların netiyjeligin peseyiuine xem jıllık onimnin aytarlıktay azayıuına
duushar etpekte.
Al ayırım xojalıklar jana reforma jagdayında sholkemlestiriu maselelerinde kemshiliklerge jol koyıp, ondiristin
ekonomikalık netiyjeliligin peseytti. Usıgan seykes auıl xojalık ondirisin agrar-sanaatlık usılga otkeriu, onın materiallıktexnikalık
bazasın bekkemleu ulken exmiyetke iye. Atap aytkanda, jıldan jılga mineral toginlerdi kobeytiu, ondiristin
texnika menen temiyinleniu derejesin artırıu, iri suu xojalıgı jumısların iske asırıu arkalı kollektor-drenaj setlerin keneytiu
xem jerdin meliorativlik jagdayın jaksılauga ayrıksha itibar beriu kerek. Bul auıl xojalıgında isleushi jumısshı xem
xızmetkerlerdin jeke mepin xoshametleu netiyjesinde baskada ilajlar menen birlikte paxtadan alınıp atırgan jıllık onimnin
kolemin arttırıuga tesir etiui mumkin. Ayırım aldıngı xojalıklardın is tejriybelerine analiz jasasak respublika aymagında
paxtanın zureetliligin arttırıu ushın ulken mumkinshiliklerdin bar ekeninligin koremiz. Mısalı Beruniy rayonının Nauayı
atındagı, Tortkul rayonının G`NamunaG`, ijara xojalıkları, sonday-ak Emiudar`ya rayonının Yu.Orazbaev atındagı
xojalıkları paxtadan alıngan zureetlilik boyınsha en jokarı korsetkishlerge erispete. Bunday jokarı korsetkishler
Respublikanın kubla zonasında jaylaskan baska da xojalıklarda xem brigadalarda koplep ushıraydı.
Olardın xer biri a` gektardan alınatugın paxta zureetin g`w-qn` tsentner xem onnan da kopke jetkerip atır.
a`9w0-a`9h0 xem a`9ho`-a`99o` jıllar aralıgında respublikanın rayonları xem tabiyiy-ekonomikalık zonaları
boyınsha paxta egisinin geografiyalık jaylasıuında ulken unamlı ozgerisler iske asırıldı. Bul respublikanın rayonları
boyınsha paxta oniminin koleminin artıuına jol ashtı.
Respublikanın kubla zonasında paxtashılıktı rauajlandırıuda islengen bir kansha ilajlar tabıslı netiyje bermekte, Bul
zonanın ayrım xojalıklarında tebiyiy-ekonomikalık sharayatlardan puxta paydalanıu arkalı janadan ozlestirilgen jerlerdin
meleorativlik jagdayın jaksılau, olarda mexanizatsiya xem ximizatsiyanın rolin kusheytiu, sonday-ak miynet resurslarınan
ratsionallı paydalanıu netiyjesinde paxtadan alınatugın zureetlilikti jokarılatıuga mumkinshilikler jasalmakta. Sonlıktan
paxtanın ulıuma onimi arka zonaga karaganda edeuir jokarı. Bunı tomendegi tablitsadan da koriuge boladı.
Korsetilgen maglıumatlarga karaganda kubla zonada paxtanın egislik maydanı arka zonaga karaganda bir kansha az,
al birak zurretlik belgili derejede jokarı bolganlıktan ulıuma onimnin kolemi arka zonaga salıstırganda a`a`.g` protsentke
jokarı ekenligi baykalıp tur. Bul jagday arka zonada paxta onimin ondiriude vegetatsiyalık deuirdin kubla zonaga
karaganda kıska ekenligin xem miynet resurslarınan paydalanıuda ulken ayırmashılıklar bar ekenligin sıpatlaydı. Sonlıktan
aldıngı rayonlardın, xojalıklardın xem brigadalardın is tejiriybelerin kennen kollanıu arkalı respublikanın tebiygıyekonomikalık
zonalarında paxtashılıktı kennen rauajlandırıu mumkinshiliklerin karastırıu baslı uazıypalar katarına kiredi.
Karakalpakstan sharayatında vegetatsiyalık deuirdegi kuyashlı kunlerdin mugdarı, miynet resursları menen temiynleniui
xem xojalıklardın tiykargı ondirislik fondlar menen uskeneleniu derejesine karamastan ayrım rayonlar koleminde
paxtashılıktın rauajlanıuında xezirdin ozinde ak ayırmashılıklardı baykauga boladı.
Auıl xojalıgının materiallık-texnikalık bazasın bekkemleu, exmiyetli sotsiallık-ekonomikalık ilajlardı emelge asırıu
auıl xojalık ondirisin bunnan bılayda rauajlandırıu ushın tiykar duzbekte. Auıl xojalıgı ondirisine bolip shıgarılatugın iri
karjılardın kolemi arttırılmakta. MısalıU` a`9h0-a`9ho` jıllar ishinde respublikanın auıl xojalıgı taraularında jumıs islep
turgan tiykargı ondirislik fondlardın kunı a`9wu`-a`9h0 jıllardın kolemi menen salıstırganda o`0.9 O` kobeydi, al a`990
jıllarga kele bul korsetkish a` mlrd. somdı kuradı. Al a`99a`-a`99o` jıllarda, esirese usı deuirdin deslepki a` jıl ishinde
(a`99a` j) bul korsetkish a`.g` mlrd. manatka kobeydi. Auıl xojalıgının iktiyarlıgındagı tiykargı ondirislik fondlardın kunı
kobeytildi xem ondiris protsessin jana texnologiya menen uskeneleniu derejesi jaksılanbakta. Jokarı manevrli xem onimli
texnikalar, mineral toginler xem baska da materiallık, texnikalık resurslar jıl sayın kobeymekte. Bul xem tagı baska ilajlar
Karakalpakstannın auıl xojalıgında paydalanılatugın energetikalık kuuatlardın artıuına xem miynettin onimdarlıgın
jokarılauına jol ashtı.
Emiudar`yanın tomengi jagalaularında jana jerlerdi ozlestiriuge xem janadan paxtashılıkka jene salıgershilikke
keniygelesken xojalıklardın duziliuine baylanıslı auıl xojalıgı texnikalarının (traktorlar, kombaynlar, paxta teriushi
mashinalar xem baska da auıl xojalık texnikalarının) parki keneytildi. MısalıU` a`9h0 jıllarda auıl xojalıgında
paydalanılatugın traktorlardın sanı a`q.g` mın dana bolgan bolsa, bul korsetkish a`990 jılı a`o`.u` mın danaga, al paxta
teretugın mashinalardın sanı keyingi a`0 jıl ishinde o`a`a`9 danaga kobeydi.
Suu xojalıgı taraularında da ulken kurılıslar iske asırılmakta. Jana magistral kanallar xem kollektorlar,
gidrotexnikalık soorujeniyalar kurılmakta xem olardın islep turganları rekonstruktsiyalanbakta, bulardın barlıgı egislik
jerlerdin meleorativlik auxalın jaksılauga, suugarılatugın jer maydanlarının suu menen temiyinleu derejesin arttırıuga
jerdem bermekte.
Karakalpakstan sherayatında paxtashılık penen shugıllanatugın xojalıklar dun`ya juzindegi en arkada jaylaskan zona
ekenligin esapka ala otırıp xem klimat sherayatındagı ozgesheliklerge jene agrotexnikalık jaktan iske asırılatugın baska da
shertlerdi esapka alıp paxtanın erte piser xem mashina terimine kolaylı, jokarı zureetli sortların egiuge ayırıksha itibar
berilmekte. Bul jagday berinende burın egis aldı xem keyingi auıl xojalık jumısların joybarlastırıuga xem zureet jıynau
jumısların oz uaktında jene kıska muddet ishinde iske asırıuga inabatlı tesirin tiygizbekte.
Sonlıktan respublika aymagında jergilikli sharayatlarga keliplesken paxta sortların egiu xem agrotexnikalık
kedelerdi durıs paydalanıu ulken exmiyetke iye. Jana xem tez piser paxta sortların tabıu xem onı kundelikli praktikaga
engiziude selektsiyalık jumıslarga ayrıksha itibar beriu xem ilimpazlardın jeke initsiativasın xoshametleu xezirgi kunnin
bas talaplarına aylanıuı shert. Usıgan seykes Kubla zona sharayatına maslastırılgan a`n`9-F xem baska da kıska muddet
ishinde pisetugın paxta sortların kennen rayonlastırıu paxtadan alınatugın zureetlilikti kobeytiuge mumkinshilik tuu-

dıratugını sozsiz. Sonday-ak Karakalpakstan diyxanshılık intitutının keniygeleri doretken Shımbay gruppasına kiretugın
paxta sortların respublikamızdın tebiyiy-ekonomikalık rayonlarına maslastırıu xem onın ekonomikalık netiyjeligin arttırıu
boyınsha jana ilajlardı islep shıgıu belgili derejede oz tesirin tiydiriui shert.
Bizin respublikamızdın sharayatında auıl xojalıgın mexanizatsiyalastırıudın, ximizatsiyalastırıudın xem egislik
jerlerdin meliorativlik jagadayın jaksılaudın exmiyeti ogada ullı. Bul auıl xojalıgı ondirisinin netiyjeliligin,
diykanshılıktın medeniyatın xem egislik jerlerdin zureet toplau derejesine tikkeley baylanıslı. Birakta, keyingi jıllarda
auıl xojalıgın kompleksli mexanizatsiyalastırıudı xem melioratsiyanın rolin uziliske tusiriu paxtashılık xojalıklarında
ondirilip atırgan onimnin ozine tuser baxasının kımbatlauına xem sarp etiletugın miynet shıgınlarının artıuına alıp
keldi. Netiyyjede jokarıda korsetilgendey-ak paxtashılık taraularının rauajlanıuı bugingi kunnin talaplarına tolık juuap
bermey otır. Sonlıktan Karakalpakstannın diyxanshılık tarauların keniygelestiriudi jetilistiriu, ondirislik brigadalardın
egislik maydanların keneytiu xem kompleksli mexanizatsiyanı kennen iske asırıu xem diyxanshılık taraularında ondiristi
aymaklık sholkemlestiriu mashkalaların jedellestiriu paxtashılık taraularında onimnin ozine tuser ba xasın arzanlatatugın
tiykargı ilajlardın biri bolıp esaplanadı. Bul ilajlardı durıs iske asırıu ekonomikalık jaktan ulken netiyje beretugının
Karakalpakstannın jeke dara diyxan xojalıklarının, sonday ak auıl xojalık atsotsasiyalarında xezirgi kolga kirgizilgen ayırım
tabıslarda bunı tolık tastıyıklamakta.
Juumaklap aytkanda, respublika aymagında xezirgi uakıtta jetilistiriletugın paxtanın hg`.o`O` keniygelestirilgen
paxtashılık xojalıklarında ondiriledi. Birak degen menen paxta jetilistiriude baska da kopshilik xojalıklar xem birlespeler
katnasadı. Usının saldarınan paxtashılık respublika boyınsha ulken netiyjeler bermey atır. Baskada auıl xojalıgı
dakkıllarınday paxtanın zureetliligi tomen. Paxtashılıktı bunnan bılay rauajlandırıu xer bir gektar paxta maydanınan
alınatugın zureetti kobeytiu, respublikanın klimat sharayatına maslaskan sapası jaksı, tolalı paxtanın tez piser G`Sn`wg`wG`,
G`Ch-qa`0n`G` xem G`Ch-q0a`0G` sortların ken kolemde rayonlastırıu arkalı iske asırılıuı tiyis. Respublikada
a`99o` jılı g`hh,g` mın tonna paxta jetilistirilip, (bul jobadagıdan g`g` mın tonna kem) mamleketlik joba 9g`,wO` orınlandı.
Bul paxtashılıkta rayonlastırılgan paxta sortların tayarlauga ayırıksha itibar beriudi talap etedi.
Karakalpakstanda paxtashılıktı bunnan bılayda raujlandırıu xezirgi iske asırılıp atırgan ekonomikalık reformalardın
tabıslı bolıuına da baylanıslı. Usıgan saykes auıllık jerlerde isbilermenlikti kollap-kuuatlau, shet el investorları menen
kospa karxanalar jaratıu, jekke xojalıklardın esabınan kunlı kagazlar bazarın sholkemlestiriu xem tagı baska jollar menen
auıl xojalıgı tarauların rauajlandırıu ushın karjı bolip shıgarıudı kobeytiuge erisiu shert. Bul paxtashılıktı rauajlandırıuga
xem ondiristin netiyjeliligin koteriuge karatılgan birden bir ilaj bolıp esaplanadı.
SALIGERShĐLĐK
n`.g`.u`. Karakalpakstan Respublikasında salıgershiliktin rauajlanıuını xem jaylasıuının xezirgi jagdayı.
Karakalpakstan Respublikasında salıgershilik eski taraulardın biri esaplansa da, kop jıllar dauamında salıgershilik
paktashılık xojalıklarının kosımsha tarauı bolıp ogada tomen derejede, eski agrotexnikalık kedeler tiykarında rauajlandı.
Netiyjede xer gektar egislik maydannan alınatugın onimnin mugdarı a`0 tsentnerden artpadı. u`0 jıllarga kelip
Karakalpakstan Respublikası en iri salıgershilik zonaga aylandı xem Ozbekstanda jetilistiretugın jıllık salı onimnin wg`
protsent beretugın boldı. Ayırım jıllar ishinde Karakalpakstanda salıgershiliktin rauajlanıuın tomendegi tablitsa
maglıumatlarınan da koriuge boladı.
a`9o`o`-a`99o` jıllar ishinde Karakalpakstan Respubliksında salıgershilik bir kansha rauajlandı. MısalıU`a`9o`o`a`99o`
jıllar ishinde salının egislik maydanın a`q.u` mın gektardan 9g`.0 mın gektarga yagnıy u`.h ese kobeydi. Ulıuma
onim g`w.0 mın tonnadan a`n`a`.u` mın t. yagnıy o`.g` esege osti. Zureetlilik a`9.u` tsentner /gektardan a`o`.n` ts/ ga,
yagnıy g`9.n` protsent kemidi. Ulıuma korip otkenimizdey Karakalpakstan Respublikası Ozbekstandagı en iri salıgershilik
zonası bolıp keliplessede, ayırım korsetkishler boyınsha jıl sayın tomenlep baratır. Bul akılga sıymaytugın xedise bolıp
esaplanadı. Sebebi konsılas Xorezm oblastıda salıgershilik penen shugıllanadı xem jokarı intensivli rauajlangan taraularga
iye boldı. Oblast` aymagında a`9u`u`-a`99n` jıllar ishinde salının egislik maydanı o`.w mın ga dan g`h mın ga, yagnıy o`.w
esege, al ulıuma onim a`u`.g` mın tonnadan hw mın tonnaga, yagnıy a`a`.u` esege, zureetlilik gektarına g`h.n` ts den qo`.g`
ts ge kobeydi. Solay etip Karakalpakstan Respublikası menen birdey tebiygıy sheriyat xem jer suu resurslarına iye bolsa da
bul oblast` salının ortasha zureetliligi boyınsha Ozbekstanda jokarı korsetkishlerge eristi.
a`9u`u` jılı Karakalpakstanda G`KarakalpakirsovxozstroyG` baskarması duzildi. Ol barlık salıgershilik xojalıklardın
ondirislik xem medeniy turmıs ob`ektlerin salıu, suugarıu tarauların injenerlik usılda duziu xem kayta rekonstruktsiyalau,
taza jerlerdi ozlestiriu, kadrlar tayarlaudı xem salı ondiretugın xojalıklardı materiallık-texnikalık jaktan teminleu
meselelerin ozine jemledi. Solay etip, ondiristi baskarıudı oraylastırıu, keniygelesken xojalıklardı duziu,olardın materiallıktexnikalık
bazasın bekkemleu ulken exmiyetke iye boldı. Usının netiyjesinde salıgershilik xojalıklarında ondirilgen ulıuma
onimnin kolemi a`9ho` jıllardın ozinde-ak w0 mln. somdı kuradı. Al a`00 ga egislik jerge tuura keletugın tiykargı ondirislik
fondlardın kunı a`9w0 jıllar menen salıstırganda a`.w ese, al a`9u`u` jıl menen salıstırganda u`.q esege kobeydi.
Salıgershilik xojalıklardı kejetli texnika menen temiynleu xem jerdin meliorativlik jagdayın jaksılau ushın sarp etiletugın iri
karjılardın kolemin arttırıu ondiristi intensifikatsiyalauga jol ashtı. Songı jılları Oraylaskan xukimettin ıdırauına baylanıslı
jas garezsiz memleketlerdin rauajlanıuında koplegen kıyınshılıklar payda bolmakta. Bul kıyınshılıklar Karakalpakstan
Respublikasında auıl xojalıgı tarauların rauajlandırıuda koplegen mashkalalardı payda etpekte. Atap aytkanda mineral
toginlerdin, gerbitsidlerdin, texnikalardın xem onın zapas boleklerinin jetispeushiligi, sonday-ak kollektor-drenaj

tarmaklarının tazalanbauı, ayrım jılları suudın jetispeushiligi salıgershiliktin rauajlanıuına keri tesirin tiygizbekte. Usıgan
baylanıslı Karakalpakstannın salıkeshleri aldında ulken uazıypalar tur. Bul berinende burın auıl xojalık eginlerin zureetligin
arttırıu ushın ilimge tiykarlangan jana tejiriybelerdi praktikaga engiziu xem diyxanshılıkta allaslap egiu kedelerinen kennen
paydalanıu arkalı iske asırılıuı tiyis. Bul bir tutas kompleks tiykardagı sholkemlestiriu meselelerin iske asırıu kop sanlı
agro-texnikalık ilajlardı oz ishine kamtıydı xem topraktın onimdarlıgın jaksılauga, sonday-ak paydalanılmay atırgan
rezervlerdi iske kosıudı talap etedi. Karakalpakstan sharayatında salıgershilikte zureetlikti arttırıu berinen de burın almaslap
egiu sxemasınan durıs paydalanıuga tikkelely baylanıslı. Almaslap egiudin baslı uazıypası - ondirilgen onim birligine sarıp
etiletugın materiallık karjılardı kıskartıu xem usı tiykarda xalıktın materiallık abadanlıgın jokarılatıuga karatılıuı tiyis. Bul
topıraktın onimdarlıgın tebiygıy jol menen jokarılatıu xem ilim janalıkların ondiriske engiziu arkalı sheshiledi.
Keyingi jıllarda Karakalpakstan respublikasında suugarmalı jerler ekinshi ret duzlanıu protsessin bastan
keshirmekte, yagnıy G`AraldınG` suu kaddinin paseyiui tesirinde bizin regiondagı jagday kıyınlaspakta. Usıgan seykes
egislik jerlerdin meleorativ jagdayın jaksılau boyınsha jumıslardı sistemalı jurgiziu diyxanshılıktı intensifikatsiyalaudın
ajıralmas bolegi bolıuı tiyis. Agrotexnikalık kadelerden durıs paydalangan jagdayda auıl xojalıgı eginlerinin xasıldarlıgın
izbe-iz arttırıuga xem xer bir gektar jerden alınatugın paydanın kolemin arttırıu arkalı diyxanshılıktın rentabelligin
jokarılatıuga boladı. Karakalpakstan respublikası sharayatında payda tusiretugın baslı dakıllarga paxta xem salı kiredi, bunı
tomendegi maglıumatlardan da baykauga boladı. a`99g` jılı xer bir gektar suugarmalı jerden alıngan salıstırmalı doxod
paxtashılıkta-n`a`ho`0 sumdı, salıgershilikte-qn`a`00, kartofel`-g`g`n`n`0, ovosh`-g`w0u`0, palız-g`a`n`g`00, miyueshiliktea`9h00
sumdı kuradı. Bul maglıumattan korgenimizdey paxta xem salı jokargı payda keltiretugın eginler katarına jatadı.
Sol sebepli xezirgi uakıtta salıgershilik Karakalpakstan Respublikası auıl xojalıgının keniygelesken baslı tarauı bolıp otır.
Karakalpakastanda salıgershiliktin administrativlik rayonlar boyınsha rauajlanıuı xem jaylasıuın tomendegi tablitsa
maglıumatlarınan da koriuge boladı.
Salıgershilikke keniygelestirilgen rayonlar ishinde salıdan jokarı zureet alıp atırgan xojalıklar da koplep ushıraydı.
MısalıU` Konırat rayonı salıdan jıl sayın gektarına qo`-qh ts onim almakta. Sonday-ak Nokis,Taxtakopir rayonlarında
gektarına qg`-qn` ts onim almakta. Ayırım aldıngı xojalıklardan Nokis rayonındagı G`ShortanbayG`, G`KerderG`, Konırat
rayonındagı G`Kokdar`yaG` ijara xojalıklarının is tejriybelerine analiz jasasak bizin regionımızda salının zureetligin arttırıu
ushın ulken mumkinshilikler bar ekenligin koremiz. Songı jıllardagı xauanın salkın keliui, bexardin jauın-shashınlı bolıuı
paxtashılık xojalıklarına kop zıyan keltirdi, yagnıy kopshilik paxtashılık xojalıklar planların orınlay almay kiyatır. Al bul
jılları salıgershilik xojalıklar onday ulken zıyanlarga kalgan jok, kerisinshe ayırım jıllarda salıgershilik xojalıklar planların
artıgı menen orınlauga eristi. Bunnan biz bexerdin jauın shashınlı xem salkın keliui paxtaga kop zıyan keltirse de,
salıgershilikke onsha zıyanı jok ekenligin korip otarmız. Usı sebepli Karakalpakstan respublikasının arka rayonların
salıgershlikke, kubla rayonların paxtashılıkka keniygelestiriu bir kansha maksetke muuapık keledi.
Karakalpakstan respublikasında salıgershilikti rauajlandırıu xem jaylastırıuda klimatlık sharayatlardı xem suu
derekleri menen temiyinleniu derejesin de esapka alıuımız kerek. Eger suu resursları jetkilikli bolsa, salıgershilike jana
jerlerdi ozlestiriu esabınan bul taraudı rauajlandırıuga ulken mumukinshilikler ashıladı. Eger suu resursları jetkiliksiz
jagdayda xer gektar jerden alınatugın zureetlikti kobeytiu xem normadan tıskarı jumsalıp atırgan suulardı unemleu jolı
menen salıgershilikten alınatugın onimnin mugdarın arttırıu kajet. Solay etip, a`9o`o`-a`99o` jıllar ishinde salının ulıuma
egislik maydanı u`.h ese kobeydi. Korsetilgen jıllar ishinde salının zureetliligide osti. Birak keyingi jıllarda suu
kıtkershiligine baylanıslı bul korsetkish a`9o`o` jılga saıstırganda g`9.o` O` kemidi, al ulıuma onimnin kolemi egislik maydanlardı
kobeytiudin esabınan o`.g` esege arttı. Xezir salıgershilik respublikada auıl xojalıgının jetekshi taraularının birine
aynaldı xem aldagı uakıtlarda-da bul taraudı jokarı pet penen rauajlandırıu nezerde tutılıp otır.
n`.g`.w. Jonıshkashılık.
Karakalpakstanda salıgershilik tarauları sıyaklı jonıshkada en exmiyetli auıl-xojalık eginlerinin biri esaplanadı. Onın
rauajlanıu tariyxına nezer audarsak, bul egin bizin ulkemizde g`,o` mın jıldan beri egilip kiyatır.
Karakalpakstan Rossiyaga kosılıu menen jonıshka tuxımın xalık aralık bazarga, yaki Germaniyaga, AKShga,
Kanadaga xem t.b. ellerge shıgarıla basladı. Bul tarauda bunnan bılay da rauajlandırıu ushın
Shımbayda, tomengi Emiudar`yanın barlıgın jonıshka tuxımı menen temiyinleytugın oraylaskan punkt duzildi xem
jonıshka tuxımı ushın bir kansha jokarı baxa ornatıldı. Karakalpakstanda toplangan tejiriybeler tiykarında bul baxalı
eksportlık egindi tez pet penen rauajlandırıu maksetinde keniygelesken jonıshka egetugın xojalıklar duzildi.
Birinshi jer juzlik urıs jıllarında kıyragan xojalıklar kayta tiklendi. Jonıshkashılıktı rauajlandırıu ushın ekonomikalık
xem sholkemlestiriu jumısların nezerde tutatugın ulken ilajlar islep shıgıldı xem rabochiylardın jumıslarının juumagı
boyınsha xoshametleu tertibi engizildi.
Solay etip a`9q0-jıldın ozinde ak jonıshkashılıktın maydanı a`9a`q jılgı derejesine jetkerildi xem ayırım rayonlarda
bul jumıslar tup tamırınan jaksılandı. Netiyjede a`9q9 jılı Shımbay rayonının miynetkeshleri memleketke o`u`h tonna
jonıshka tuxımın tapsırdı.
Rayon xojalıkları g`q00 gektar egislik maydanının xer bir gektarına g`,u`w tsentnerden zureet aldı, al ayırım
xojalıklarda , mısalı G`AlgabasG` kolxozında xer gektar jonıshka maydanınan a`a`,g` tsentnerden tuxım jetistirildi. Tez
uakıt ishinde jonıshkanın egislik maydanı n`0,h mın gektarga jetkerildi xem jıl sayın memleketke g`,a` mın tonna jonıshka
tuxımı jiberildi. Birak ekinshi dun`ya juzlik urıs jıllarında jonıshkanın egislik maydanı g`g`,g` mın gektarga shekem azaydı
xem zureetlik aytarlıktay peseydi.

Urıstan songı deuirde jonıshkashılık xojalıkları kayta tiklendi. Paxtashılıktı xer kıylı auırıulardın, esirese, viltten
saklauda xem mal sharuashılıgı ushın baxalı ot-jem jetistiriu jonıshkashılıkka talaptı kusheytti. Ozbekstan xukimeti
jonıshkashılıktı rauajlandırıu boyınsha songı jıllarda bir kansha kararlar kabıl etti. Bul a`9u`o`-h0 jıllar ishinde-ak
jonıshkanın egislik maydanın kosımsha g`a` mın ga arttırıuga, al a`99o` jılga kele onın egislik maydanı o`g` mın gektarga
arttı.
Karakalpakstanda jonıshkashılıktı rauajlandırıu perspektivaları ogada ulken. Aldıngı perspektivalarda almaslap egiu
esabınan joıshkanın egislik maydanın jenede kosımsha q0 mın. gektar ga kobeytiu nezerde tutılıp otır.
Karakalpakstan sharayatında jonıshka jerdin kebir ashıuın boldırmau xem onimdarlıgın arttırıu ushın paydalanıladı.
Mısalı, a` gektar jonıshka q00 kg taza azottı payda etiu derejesine iye. Eki jıllık jonıshka ornınan ushinshi jılı paxta
egilgende bir gektar jerden alınatugın paxtanın zureetligi a`o` tsentnerden jokarını kuraydı, bul deuirde paxtanın a` gektar
egislik maydanına jumısalatugın miynet shıgını u`0 adam kunine kıskaradı.
Xer bir gektar egislik jerdin esabının zureetliktin artıuına baylanaıslı n`00 som payda alıuga, al miynet shıgınların h0
somga kemeytiuge boladı.
Respublika aymagında keyingi jıllarda jurgizilgen ilimiy izertleulerdin juumagına karaganda xer bir gektar
jonıshkanın meliorativlik paydası n`h0 somga barabar. Bunnan baska xojalıklar jonıshka bedesin birinshi jılı q0 tsentnerge,
al ekinshi jılı h0 tsentnerge jetkerip ot-jemninen payda kormekte. Xojalıklardın a` gektar jonıshkadan koretugın paydası
g`a`n` somdı kuraydı. Usının a`a`o` somı taza doxodtan ibarat. Solay etip jonıshka egiletugın xer bir gektar jerden paxta
yaki salını almaslap egiu netiyjesinde xojalıklar w00 somlık ulıuma onim aladı, al usının u`00 somı taza doxodtan ibarat.
Sonlıktanda paxtashılıktı rauajlandırıu menen bir katarda jonıshkashılık xojalıkların duziu, paxta xem salı kusagan baxalı
auıl-xojalık eginlerin zureetligin arttırıu ushın, almaslap egiuge paydalanılatugın egislik maydanlardın esabınan mal sharuashılıgı
ushın ot-shop bazasın duziuge jol ashadı. Bul akırpgı esapta ondiristin netiyjeligin arttırıuda zor tesirin tiygizedi.
Karakalpakstanda jonıshkanın egislik maydanın kobeytiu suu resurslarınan durıs paydalanıuga tikkeley baylanıslı.
Shayıp suugarıu deuirinde paxta menen jonıshka, salı menen jonıshka arasındagı suuga degen talap guzde xem bexerde bir
uakıtka tuura kelmeydi. Bul oz gezeginde suu resurslarınan durıs paydalanıuga jagday tayarlaydı.Joybarlaushı
mekemelerdin maglıumatlarına karaganda g`00o` jılga shekem jonıshkanın maydanı kosımsha wo` mın gektarga keneytiledi
xem zureetlik arttırıladı. Bul jılına q mın tonna tuxım xem o`00 mın tonna bede tayarlauga mumkinshilik beredi. Bul
ilajlar paxta xem salının zureetligin arttırıuga xem sharuashılıktı ot-shop penen temiyinleuge imkaniyat duzetugın isenimli
jollardın biri bolıp esaplanadı.
n`.g`.h. Ovosh-baxsha osiriushilik xem bagshılık.
Karakalpakstanda suugarmalı egislik jerlerdin ayırım bir bolegin ovosh xem palız eginleri, kartofel` xem kop jıllık
miyue agashları iyeleydi. Olar tiykarınan ishki talaplarga baylanıslı rauajlanbakta.
Xorezm oazisi, sonın ishinde Karaklpakstan respublikası belgili derejede gurbektin, sekerparanın, gulyabinin, shirin
pashektin xem tagı da baska kauın sortların uatanı bolıp esaplanadı. Ternek-en tez pisetugın sortlar katarına kirip, ol
egilgennen keyin q0-qo` kunde onim beredi. Jambılshada tez piser sortlardan esaplanadı. n`0-n`o` kunde pisedi, al
sekerpara bolsa n`0-o`o` kunde pisedi. Karakalpakstanda kauınnın kesh piser sortlarına bishek esaplanıp, ol guzdin
ortalarına shekem baradı xem kıska saklauga kolaylı keledi. Ayırım kauın sortlarının salmagı bir putka shekem keledi.
Karakalpakstannın klimat sharayatı kurgak, kuyashlı xem ıssılıkka iykemlesken. Topıragı onimdarlı Emiudar`yanın
jatkızıklarınan turadı. Bul ovosh eginlerin osiriuge ulken tesir jasaydı. Usı korsetilgen komplekslerdin bireui jetispey kalsa,
jokarıdagı kauınnın sortların ondiriu mumkin emes. Sonlıktanda Emiudar`ya del`tasınan baska rayonlarda kalay bolsa solay
mazalı kauın ospeydi. Otken esirlerde tuyeler menen mazalı karakalpak kauınları Kıtay, Đndiya, Đranga xem Aziya
kontinentinin baskada ellerine tasıldı. Karakalpakstan kauınları keyingi jıllarda Rossiya federatsiyası xem baskada ellerge
shıgarılıp, transportlık ekonomikalık katnastı kusheytiuge de ulken tasir jasamakta.
Karakalpakstanda bagshılıktı xem juzimgershilikti rauajlandırıu ushın da ulken mumkinshilikler bar.Shreder atındagı
bagshılık xem juzimgershilik ilim izertleu institutının maglıumatlarına karaganda Karakalpakstanda xer kıylı vino sortların
tayarlauga xem t.b. onimler islep shıgarıuga mumkinshilikler bar. Keyingi jıllarda almurttın stolovoy sortların kenigelesken
xojalıklarda osiriuge baylanıslı sapalı onimler tayarlana basladı xem transport arkalı joneltiuge kolaylı bolganlıktan
konsılas ellerge shıgarılatugın boldı.
Erteden osirilip kiyatırgan miyue agashlardan erik xem shabdal egiledi. Olar ozinin jokarı sapalıgı menen ajıraladı.
Bulardan erik jokarı kantlı en taza xem kepken onim beriu mumkinshiligine iye. Erik Karakalpakstan shariyatında miyue
agashlarının ishindegi en jokarı zureetlisi xem topırak sheriyatlarına da jaksı iyekemlesken bolıp keledi. Erik onimi
kopshilik jagdaylarda kompot tayarlauga da paydalanıladı.
Almurt - baska miyue agashlarga karaganda bir kansha jokarı onimdarlıgı menen parık kıladı. Bul alma menen
almurttı bagshılık ondirisinde baylanıstırıuga mumkinshilik beredi. Bunnan baska, xojalıkta almurt plantatsiyasın kennen
otırgızıu strukturası boyınsha xer kıylı jerlerdende kennen paydalanıuga, tolık mumkinshilik tuudıradı. Alma xem almurt
transport penen tasıugada kolaylı, yaki taza pisken turinde olardı kelegen rayonga jetkeriu mumkinshiligi bar.
Karakalpakstannın auıl-xojalıgında paydalanılatugın egislik jerlerdin strukturasında kartofel`, pomidor, kapusta,
geshir, piyaz, kıyar xem t.b. eginler uzak jıllardan berli egilip kiyatır xem tabiygıy-ekonomikalık zonalar boyınsha jaksı

klimatlastırılgan auıl xojalık dakılları katarına kiredi. Jer suu resursları xem agrotexnikadan durıs paydalangan jagdayda
jokarı zuret beriu mumkinshiligine iye.
Songı jılları respublikanın diyxanshılık taraularının strukturasında ovosh xem palız eginleri, sonday ak bagshılıktın
egislik maydanları osti. MısalıU` a`99o` jılı ovoshtın egislik maydanı a`9a`q jıl menen salıstırganda a`.9 esege, palız
eginlerinin maydanı 9.g` esege, kartofel`din egislik maydanı a`0 esege derlik osti. Usı jıllar ishinde bagshılık xem
juzimgershiliktin de egislik maydanları aytarlıktay keneydi. Agrotexnikalık ilajlardan durıs paydalanıu netiyjesinde
respublika aymagında kenigelesken xojalıklardın sanı kobeydi. Bulardın barlıgı ovosh, palız xem miyueden alınatugın
onimnin koleminin artıuına xem zureetliktin jokarılauına mumkinshilik tayarladı.
a`9u`o`-a`99o`-jıllar aralıgında juzimgershilikten baska barlık eginlerdin egislik maydanları aytarlıktay osti.
Hetiyjede ovosh ondiriudin ulıuma kolemi u`.w esege, kartochka onimleri a`.g` esege jokarıladı. Birak degen menen
respublika boyınsha palız, juzim ondiriu xem esirese, miyue ondiriu tomenlep ketti.
Keyingi jıllarda Karakalpakstan xukimetinin kararlarına seykes ovosh, palız, bagshılık xem juzimgershilikti
rauajlandırıu xem olardı auıl-xojalıklarının jokarı onimli tarauları katarına aylandırıu xezirgi uakıtta ulken xalık xojalık
exmiyetke iye meseleler katarına kiredi. Usı meselelerdi inabatlı sheshiu ushın Kegeyli rayonında jaylaskan Shreder
atındagı Ozbekstan ilim izertleu juzimgershilik xem vino jasau boyınsha apornıy punktinin xızmetkerleri respublikanın
tebiygıy-ekonomikalık sheriyatı xem topıragına iykemlesken shıdamlı sortlardı praktikaga engiziui zerur. Xezirgi uakıtta
respublikada w kenigelestirilgen xojalık islemekte. Usının n` bagshılık xem juzimgerilik, ovosh-sut bagdarındagı xojalıklar
bolıp, bular kala xem rayon orayları etirapında jaylaskan. Bul xojalıklar a`9wu`-jıldan baslap tazadan sholkemlestirilip, kosımsha
ishki tarau aralık ondirisliik tiykarda kenigelestirildi. Xojalıktı ondiris aralık xem agrosanaatlık usılda
sholkemlestiriu, egislik jerlerdi keneytiude xem ovosh jene bagshılıkta taza sortlardı jetistiriude ulken exmiyetke iye.
Aldagı perspektivada tovarlık exmiyetke iye palız xem juzimgershilik xojalıkları, Xojeli-Konırat, Beyneu temir
jolına jakın jerlerde xem Emiudar`yanın tomengi boliminde, der`ya boyı jagalauındagı allyuvial jatkızıktan duzilgen kayır
jerlerde sholkemlestiriledi.
n`.q. Mal sharuashılıgı taraularının rauajlanıuı xem jaylasıuı
n`.q.a`. Karakalpakstanda mal sharuashılıgının rauajlanıuının deslepki baskıshları.
Mal sharuashılıgı auıl xojalıgının en iri tarauı esaplanadı xem xalıktı taza gosh, sut, may xem tagı baska da onimler
menen jene sanaattın ayırım tarauların shiyki zat resursları menen temiynleude ulken rol` atkaradı. Karakalpakstanda mal
sharuashılıgı tarauları erte uakıtlardan berli auıl xojalıgının iri tarauı sıpatında keliplesti xem rauajlanbakta. Respublikanın
ken kolemdegi jaylauları, esirese, Kızılkum, Ustirt xem Emiudar`ya alabındagı togaylı jaylaular kara mal sharuashılıgı,
jılkıshılık, tuye osiriushilik xem koy sharuashılıgında uzak jıllardan beri paydalanıp kelmekte. Usıgan seykes iri kara mal
osiriushilik, jılkıshılık tarauları Emiudar`ya alabındagı togaylı jaylaularda xem pishenliklerde bagılsa tuslik kızıl kum xem
ustirit jaylauları karakol koy sharuashılıgı, sonday ak tuye osiriushilik taraularında paydalanılmakta. Karakalpakstanda mal
sharuashılıgı, sonın ishinde iri mal sharuashılıgı xem koy sharuashılık tarauları a`9a`q jıllarda da auıl xojalıgının iri
taraularınan esaplandı. Statistikalık maglıumatlarga karaganda a`9a`q jıllarda Karakalpakstanda hu`,h mın bastay iri kara
mallar xem g`n`w mın bastay koy xem eshkilerdin bas sanı bolgan. Birak birinshi dun`ya juzlik urıstın aldında mallardın
bas sanı tiykarınan baylardın xojalıgında jemlengen edi. Birak degen menen bul deuirde mal sharuashılıgı epiuayı
xarakterde rauajlandı, al mal sharuashılıgı ushın ot-shop tayarlau jene kıslatıu meseleleri de tomen boldı. Usının saldarınan
mallardın bas sanı kopshilik jagdaylarda shıgınga ushıradı xem onimdarlıgı da tomen derejede boldı.
Birak degen menen karakalpak xalkı Emiudar`ya alabındagı togaylı-kamıslı jaylaularda iri kara mal osirip kop
tejiriybeler topladı. Đri kara mal sharuashılıgı birinshiden gosh, sut, may, xem baska da onimler tayarlau ushın saklansa,
ekinshiden kush kolik retinde-de ulken exmiyetke iye boldı. Mısalı at, tuye, ogiz auıl xojalıgı jumıslarında tiykargı iri kolik
retinde paydalanıladı, xetteki shıgırlar arkalı suu jetistirip beriu jumıslarında da paydalanıldı.
Koy osiriushilik jumısları menen kazak xem turkmen xalkı kobirek shugıllanıp bular jaylau retinde tuslik Kızılkum
sholistanlarınan xem ustirt jaylaularınan paydalandı. Karakol koyları menen jergilikli padalardı shagılıstırıu netiyjesinde
ulken tejiriybe topladı xem koylardın bas sanın kobeyte basladı.
Tablitsada berilgen maglıumatlarga karaganda Karakalpakstanda mallardın bas sanı birinshi dun`ya juzilik urıs jıllarında da
aytarlıktay kop bolgan. Xetteki iri kara mallardın bas sanı kolxozlastırıu deuirindegi ayırım kıyınshılıklarga karamastan
o`g` mın baska kobeygen. a`9o`0-a`9o`o` jıllarda respublika aymagında o`n`,h mın jılkı xem q mın bastan aslam tuyeler
bolgan. Birak ekinshi dun`ya juzilik urıstan keyingi kolxoz xem sovxoz xojalıklarının materiallık-texnikalık bazasının
bekkemleniuine baylanıslı, kush kolik retinde jılkı xem ogizlerden paydalanıu kıskardı. Bul respublikada jılkının, tuyenin
bas sanının kemeyiuine dushar etti, bunnan baska a`9n`q jılı Karakalpakstannın sostavınan Tamdı rayonının Buxara
oblastının sostavına otiui koylardın xem tuyelerdin bas sanının keskin azayıuına tesir etti, sebebi Tamdı rayonı usı deuirde
Karakalpakstandagı koy sharuashılıgı menen xem tuyeshilik penen shugıllanatugun tiykargı rayonlardan esaplanar edi.
Karakalpakstanda mal sharuashılıgının bas sanının azayıuına a`9n`a`-a`9n`o` jıllardagı ekinshi dun`ya juzilik urıstın
zardabı da ulken sokkı berdi. Urıska seykes iri kara mallar, jılkı xem tuyeler kop soyıldı xem goshke tapsırıldı. Bul xem
tagı baska da kıyınshılıklar respublika aymagında a`9o`0 jıllarga kele koy xem eshkilerdin bas sanının g` ese derlik, tuyenin
bas sanının o` esege kemip ketiuine alıp keldi. Birak degen menen urıstan keyingi jıllarda mallardın bas sanın kayta tikleu,
esirese, jekke xojalıklardın ıktıyarındagı mallardın bas sanın kobeytiu boyınsha iri ilajlar iske asırıldı. Bul Karakalpakstan

Respublikasının barlık xojalıkları koleminde mallardın bas sanın kayta tikleuge xem onnan alınatugın mal sharuashılık
onimlerin kobeytiuge jol ashtı. Bul a`9o`0 jıllardın ortasına kele iri kara mallardın bas sanın a`h9,u` mınga, shoshkalardın
bas sanın h,9 mın baska, koy xem eshkilerdin bas sanın o`wo` mınga, jılkının bas sanın qu` mınga, al tuyelerdin bas sanın
u` mın baska kobeytiuge mumkinshilik berdi.
Mallardın bas sanı, esirese, koylardın bas sanı kubla rayonlardın koleminde aytarlıktay kobeydi xem respublika
aymagındagı koylardın bas sanının bul zonada u`q protsentten aslamı saklanıp bagılatugın boldı. Keyingi jıllarda mal
sharuashılık xojalıklarının materiallık-texnikalık bazalarının bekkemleuge baylanıslı jemiyetlik sektorda mallardın bas sanı
kobeydi xem mal sharuashılıgı taraularının auıl xojalıgı tarauları ishinde onim jetistiriudegi salıstırmalı ulesi jokarıladı.
n`.q.g`. Karakalpakstanda ekinshi dun`ya juzilik urıstan keyingi jıllarda mal sharuashılıgı taraularının rauajlanıuı
xem kenigelesken mal sharuashılıgı xojalıklarının duziliui.
Ekinshi dun`ya juzilik urıstan keyingi jıllarda Karakalpakstanda mal sharuashılıgı tarauları putkilley ozgeriske
ushıradı xem bekkem ot-shop bazası duzildi. Jaylaulardı suulandırıu xem mallardın xasıldarlıgın jaksılau boyınsha iri
emeliy ilajlar iske asırıldı. Mallardın strukturasın jetilistiriu, esirese, padanın kuramında sauın mallardın, ana saulıklardın
salıstırmalı ulesin jokarılatıu xem kıslatıu meselelerine ayrıksha itibar berile basladı. Bul xem baska da iske asırılgan
emeliy ilajlar mallardın bas sanının kobeyiuine, esirese, mal sharuashılıgınan ondiriletugın onimlerdin jokarılauına jol ashtı.
Mısalı, eger a`9o`0 jıllarda Karakalpakstan boyınsha iri kara mallardın bas sanı a`q9,o` mın bastı kurasa, al a`9h0 jıllarga
kele bul korsetkish g`9u`,u` mın baska kobeydi. Usınnan jemiyetlik xojalıgındagı iri kara mallardın bas sanı 9w,h mın
bastan a`o`u`,w mın baska kobeydi. Korsetilgen jıllar ishinde koy xem eshkilerdin bas sanı q0h mınnan o`hh,w mın baska
kobeydi.
Tablitsada keltirilgen materiallarga karaganda ekinshi dun`ya juzlik urıstan keyingi jıllarda Karakalpakstanda
mallardın bas sanının aytarlıktay kobeygenligi baykaladı. Mısalı korsetilgen q0 jıl ishinde iri kara mallardın bas sanı g`
esege, shoshkalardın bas
sanı w esege, koy-eshkilerdin bas sanı g`.a` esege, al usınnan karakol koylardın bas sanı o` ese derlik kobeydi. Mal
sharuashılıgında jaylaulardı suulandırıu xem tebiygıy otlaklardın zureetligin kobeytiu boyınsha da iri jumıslar iske asırıldı.
Birak degen menen mallardın xasıldarlıgın jaksılau xem padanın kuramında sauın sıyırlardın salıstırmalı ulesi xem tagı
baska da jumıslar elede tomen derejede. Mısalı a`9n`o` jıllarda padanın strukturasında sauın mallardın salıstırmalı ulesi
qo`,q protsenti kurasa, al bul korsetkish a`9wo` jıllarda qo`.w protsentti kuradı, yaki ozgerissiz kaldı. Usının netiyjesinde
mal sharuashılık onimleri tomen derejede ondirilmekte.
Rayonlar koleminde mallardın bas sanı esirese, iri kara mallardın bas sanı arka rayonlarda kobirek bolsa, al kubla
rayonlarda karakol koylarının bas sanı basımırak. Bul jerde arka rayonlar koleminde togaylı-kamıslı jaylaular iyelese, kubla
rayonlar koleminde sholistanlı kumlı jaylaulardın kolemli maydanları aytarlıktay jokarı ekenligi korinip tur. Usıgan seykes
padanın strukturasında Moynak xem Shımbay rayonında kara mallar qo`-n`0 protsent tutsa, Tortkul, Beruniy rayonlarında
padanın kuramında karakol koyları o`q-u`q protsent tutadı.
Mallardın strukturasında respublika aymagında iri kara mallar, koy xem eshkiler jokarı salıstırmalı ulesti kuraydı.
Bunı mallardın absolyut san birliginen de xem shertli sanınan da baykauga boladı.
Respublika aymagında mallardın bas sanın shertli birlikke otkerip, olardın salıstırmalı uleslerin karastırsak iri kara
mallar birinshi orındı, janlık mallar ekinshi orındı, jılkılar ushinshi orındı, al tuyenin bas sanı tortinshi orındı iyeleydi.
Bunnan respublika aymagındagı jaylaulardın geografiyalık ozgeshelikleri xem olardın zuretligi mallardın bas sanının
osiuine aytarlıktay tesir jasap atırganlıgı baykalıp tur. Birak degen menen Karakalpakstan sharayatında mal sharuashılıgı
ondiristin netiyjeli taraularına kiredi xem auıl xojalıgı taraularında ondiriletugın doxodtın g`o`.u` O` jetistiredi.
Mal sharuashılıgı taraularında jetistiriletugın ulıuma onimnin kunı a`9u`0 jıllarda n`u` mln. som bolıp, bul auıl
xojalıgı taraularınan alınatugın onimnin a`/n` gana kuradı. Eger usı onimdi a`00 protsentke tenlestirsek, usının n`o`-n`u`
protsenti iri kara mal sharuashılıgı taraularınan, n`0-n`a` protsentti koy sharuashılıgı taraularınan, a`0-a`a` protsenti
jılkıshılık tarauları, al a`,o`-g` protsenti shoshkashılık xem kus osiriushilik taraularınan ondirildi. Solay etip, keltirilgen
maglıumatlarga karaganda u`0-jıllarga shekem respublikada mal sharuashılıgı taraularında ondirilgen onimler ote az boldı
xem olardın auıl xojalıgındagı salıstırmalı ulesi de tomen derejede edi.
Karakalpakstan sharayatında mal sharuashılıgı tarauların rauajlandırıu u`0-jıllardan keyin gana iske asırıla basladı.
Emiudar`yada Takıyatash gidrouzelinin iske tusiui kopshilik suu astındagı jaylaulardı ozlestiriuge xem koldan egilgen otshoplik
eginlerdin esabınan mal sharuashılıgı ushın bekkem ot-shop bazasın duziuge jol ashtı. Bunnan baska jaylaulardı
suulandırıu xem Emiudar`ya alabındagı burıngı suualma zonalarda kenigelestirilgen gosh-sut bagdardagı mal sharuashılıgı
xojalıkları duzildi. Bugan mısal retinde a`9u`w-a`9w0 jıllar aralıgında duzilgen kenigelestirilgen mal sharuashılıgı
xojalıklarının is tejriybesin atap otiuge boladı.
Solay etip deslepki jıllarda-ak keniygelestirilgen mal sharuashılıgı belgili derejede netiyjeler bere basladı xem bul
xojalıklarda onimnin birligine sarp etiletugın shıgınlardın kolemi de tomen boldı. Mısalı, a`ts gosh jetistiriu ushın
keniygelestirilgen xojalıkta h,g` ot-jem birliginde shop rasxod etilsede, al baska keniygelestirilmegen xojalıklardı bul
korsetkish g`0 ts ot-jem birligine
bara-bar boldı. Netiyjede onimnin ozine tuser baxası keniygelestirilgen xojalıkta qg`-qw som arzanga tusirildi. Bul xem
t.b.da ilajlar Karakalpakstan sharayatında mallardın bas sanların kobeytiuge xem ondiriletin onimnin kolemin arttırıuga
mumkinshilik berdi. Solay etip respublika sharayatında mal sharuashılıgın rauajlandırıu ushın ulken mumkinshilikler

duzildi xem keniygelesken xojalıklardın sanı kobeydi. Mal sharuashılıgı tarauları suuarılmalı diyxanshılık penen
shugullanatugın xojalıklarda da rauajlana basladı. almaslap egiu netiyjesinde diyxanshılık zonalarında bekkem ot-jem
bazası duzildi. Bul paxtashılıkka, salıgershilikke keniygelesken xojalıklardın esabınan kosımsha mal sharuashılık onimlerin
jetilistiriuge jol ashtı.
n`.q.q. Karakalpakstanda mal sharuashılıgı taraularının xezirgi rauajlanıu derejesi xem geografiyalık jaylasıuı
Karakalpakstanda mal sharuashılıgı diyxanshılık sıyaklı auıl xojalıgının exmiyetli taraularınan esaplanadı. Ol
birinshiden xalıktı azık-aukatlık onimler menen temiyinlese, ekinshiden azık-aukat xem jenil sanaat tarauların shiyki zat
resursları menen temiyinleydi, sonday-ak baska ekonomikalık rayonlarga shıgarıu ushın tiykargı tovarlık onimler beredi.
Karakalpakstannın mal sharuashılıgının rauajlangan taraularına koy sharuashılıgı, iri kara mal osiriushilik,
shoshkashılık, tuye xem jılkı osiriushilik, kusshılık xem pilleshilik tarauları kiredi. Bulardın ulesine a`99o` jılgı maglıumat
boyınsha auıl xojalıgı taraularında ondirilgen onimnin a`/n` tuura keledi, yaki jıl sayın a`,9 mlrd. somnan aslam ulıuma
onim jetistiriuge katnasadı.
Karakalpakstanda ayırım jıllar ishinde mallardın bas sanının osiuin tomendegi tablitsa maglıumatlarınan koriuge
boladı.
Karakalpakstan boyınsha mallardın bas sanı tutası menen alganda aytarlıktay osti.
- 9w -
Korsetilgen jıllar ishinde, esirese, sıyırlardın, koy xem eshkilerdin bas sanı aytarlıktay kobeydi. Mısalı, a`9wu`-a`99u`
jıllarda barlık xojalıklar boyınsha iri kara mallardın bas sanı a`g`u`,h protsentke, sonın ishinde sıyırlardın bas sanı a`o`a`,w
protsentke kobeydi. Al shoshkalardın bas sanı a`g`9,a` protsentke arttı. Keyingi jıllar ishinde mal sharuashılıgın
rauajlandırıu boyınsha ulken jumıslar islendi. Mallardın ot-jem bazası bekkemlendi xem keneytildi. Mal sharuashılıgın
kenigelestiriu netiyjesinde xojalık aralık birlespelerdin, assotsiyalardın xem memleketlik xojalıklardın kushi menen ot-shop
tayarlau punktlerin iske kosıu, fermalardı mexanizatsiyalastırıu, mal sharuashılıgı komplekslerin kurıu, ondiris protsessin
avtomatlastırıu xem mexanizatsiyalastırıu boyınsha iri jumıslar iske asırıldı.
Bul mal sharuashılıgı taraularında sharuashılık onimlerin ondiriudin petin jokarılattı. a`9wu` jılı menen salıstırganda
a`99u` jılga kele respublikada gosh ondiriu (soyılgan salmakta) a`o`q,g`O`, sut a`u`0 O`, al karakol terilerin tayarlau 9h
protsentti kuradı.
Mal sharuashılıgı onimleri, sonın ishinde gosh jetistiriu boyınsha alga ilgerleuler baykaladı. Birak bunnan jemiyetlik
xojalıklarda mallardın bas sanı kobeydi degen tusinik kelip shıkpaydı. Kerisinshe, keyingi jıllarda, esirese, a`99q-a`99o`
jıllar aralıgında kıstın jude ayazlı keliuine, esirese, mal sharuashılıgı taraularında mal kıslatıu jumıs larına tayarlıktın tomen
derejede bolıuı sebepli mallardın bas sanı kop shıgınga ushıradı. Al gosh tayarlau tiykarınan jekke xojalıklardan gosh
tayarlau jumısların durıs sholkemlestiriuge baylanıslı boldı, xem kop karjı sarıp etildi. Sonlıktan mal sharuashılıgın
rauajlandırıudın tiykargı meselelerinin biri retinde onimnin ozine tuser baxasın arzanlatıu xem ondiristin rentabel`ligin
arttırıu jolı menen iske asırılıuı tiyis. Bul oz gezeginde ondiristin tiykargı fondlarınan paydalanıudı jaksılaudı xem
xojalıktın ishki rezervlerin tolık iske kosıudı talap etedi.
Karakalpakstanda karakol koyları osiriledi xem ozinin biologiyalık ozgesheligi boyınsha sholistanlı ıssı xem
kurgakshılık klimatka iykemlesip Karakalpakstan sharayatında jokarı onim beretugın taraular katarına aynaldı. Sonlıktan
karakol koy sharuashılıgı en erteden rauajlanıp kiyatırgan taraulardan esaplanadı. Karakalpakstanda a`-shi karakol terisin
ondiriu XVII esirge tuura keledi. a`u`wq jılı Xiyua elshisi Maskvaga q00 kara kol terisin sıylıkka aparıp karakol koy
sharuashılıgının exmiyetligin kopshilik ellerge tanıtadı.
Karakalpakstanda kara kol koy sharuashılıgının xakıykıy rauajlanıuı xem keliplesiui ekinshi dun`ya juzlik urıstan
keyingi jıllarga tuura keledi. Xezirigi uakıtta ulkemizde karakol koy sharuashılıgı jokarı onimli taraular katarına kiredi xem
karakol terisin dun`ya bazarına shıgarıu boyınsha jokarı orındı iyeleydi. Keyingi jıllarda bul taraudı rauajlandırıu boyınsha
bir kansha tabıslar kolga kirgizildi. Xezir karakol koy sharuashılıgı orta Aziya respublikalarının barlıgında derlik, sondayak
Karakalpakstanda da kennen rauajlanbakta. Orta Aziya respublikalarında karakol koylardın bas sanı boyınsha Ozbekstan
a` orındı iyeleydi xem en sapalı karakol terilerin jetistiredi. Keyingi jıllar ishinde Karakalpakstanda karakol koysharuashılıgın
rauajlandırıuga respublikada ulken itibar berildi. Bunı mallardın bas sanını kobeyiuinen xem jaylau fondınan
paydalanıudın derejesi de tolık tastıyıklaydı.
Karakalpakstan kolemli sholistanlı jaylaularga iye. Birak bular respublikanın tabiygıy ekonomikalık zonaları
boyınsha birgelikli jaylaspagan, tek kızılkum sholistanlıgında q,g` mln ga jaylaular jaylasıp, bul zonada koylardın bas sanın
a` mln. baska kobeytiu mumkinshilikleri bar.
Eger Kızılkum jaylauları kenigelesken xojalıklar duzilgenge shekem kop sanlı mekemeler xem ijara xojalıkları
terepinen paydalanılsa, xezir bul zonada kenigelesken kara kolshilik xojalıkları sholkemlestirildi. Usınday jollar menen
keyingi jıllarda Karakalpakstanda h kenigelesken karakolshilik xojalıkları payda boldı. Respublikada kenigestirilgen
karakolshilik xojalıklardın duziliui sholistanlı jaylaulardan ratsionallı paydalanıuga tiykar duzdi. Xezir artezian kudıklarının
bazasında sholistanlı otlaklardı suulandırıu iske asırılmakta. Mısalı, Kızılkum zonasıda kazılgan skvajinalar sekundına g`
kub/metr suu toplap jılına a`.h-g` mın gektar jerdi suulandırıuga mumkinshilik beredi. Bul mal sharuashılıgı zonalarında
suulandırılgan G`kishi massivlerG` bazasında tek ot-shop tayarlau emes, al ovosh, bagshılık xem juzimshgershilikti

auajlandırıuga da tolık imkaniyatlar duzedi. Solay etip, koy sharuashılıgı zonalarında paydalanılmay atırgan rezervlerdi
iske kosıu mal sharuashılıgı onimlerinin kolemin arttırıuga xem onimnin ozine tuser baxasın arzanlatıuga jol ashatugınlıgı
sozsiz.
Aldagı perspektivada Karakalpakstan jagdayında koy sharuashılıgının tiykarın karakolshilik bagdarındagı koylar
iyeleytugın boladı. Sonlıktan Ustirt jaylauların ozlestiriu bul jerde bir neshe kara kolshilik bagdardagı xojalıklardı
sholkemlestiriuge jol ashadı. Ustirt plotasın eyyemgi zamanlardan beri adamlar paydalangan. Ol arkalı sauda keruanları
otken. Bul jollar Buxara xanlıgın, Kazakstannın usti menen Volga boyı, Ural, Rossiyanın oraylık rayonları menen tutastırıp
turgan. Ustirt boyınsha Petr-I deuirinde-ak Aleksandr Bekovich Cherkasskiy ekspedissiyası bay maglıumatlar toplangan.
Rus sayaxatshısı ilimpaz Balevskiy Ustirtti burınnan sharuashılık ushın paydalangan rayon dep tastıyıklaydı.
Xezirgi uakıtta Ustirttin otlakların xem baskada baylıkların insentiv paydalanıu boyınsha koplegen isler islenbekte.
a`9u`a`-jılgı Ozbekstan xukimetinin Ustirt jaylauların paydalanıudı jaksılau boyınsha shıgarılgan kararına seykes ustirtte
koy sharuashılıgın rauajlandırıu kennen kolga alındı. Usıgan seykes ustirtti tez ozlestiriu isleri alıp barılmakta. Ustirit
jaylauların ozlestiriu xem onı auıl xojalık aynalısına kosıu tek Karakalpakstan ushın emes, al Karshı, Mırza shol xem baska
da massivlerdi suugarmalı diyxanshılıkka ozlestiriuine baylanıslı bul rayonlardagı karakol koylarının bas sanının
aytarlıktay bir bolimin Ustirt zonasına auıstırıuga da ken jol ashatugını sozsiz. Bul Ozbekstanda koy sharuashılıgın bunnan
bılay rauajlandırıuda jetekshi rol`di iyeleytugını sozsiz.
Kara mal sharuashılıgı. Karakalpakstanda barlık xojalıklarda kara mallardın bas sanı a`99u` jılgı a`-yanvar`dagı
maglıumat boyınsha qhu`,o` mın bastı kuradı, gosh ondiriudin jıllık kolemi (soyılgan salmakta), n`g`,u` mın tonna, sut
ondiriu a`o`w,w mın tonnanı kuradı. Keyingi jıllarda Emiuder`ya del`tası xem Aral tenizi jagalaularındagı kolli
aymaklardın tebiygıy otlakları, gosh bagdardagı mal sharuashılıgın rauajlandırıu ushın kennen paydalanbakta. Xezir bul
jaylaularda, Karakalpakstan respublikasının sharuashılıkka kenigelesken xojalıklarının kara malları xem Xorezm oblastının
ijara xojalıklarınan duzilgen kara mal sharuashılıgı sovxozları jaylaskan.
Mal sharuashılıgın rauajlandırıu ushın suugarmalı zonalarda mol rezervlerge iye. Tek suugarmalı zonalardın
esabınan xer jılı a`00-a`g`0 mın tonna bede yaki respublikada jıynap alınatugın kattı ot shoptin jartısın tayarlauga boladı.
Bunnan baska Emiuder`ya del`tasındagı tebiygıy otlaklardın esabınan xer jılı q00 mln. tonnaday shop tayarlanadı. Jaz
aylarında Emudar`ya del`tasındagı tabiygıy otlaklarda sharuashılıkta intensiv paydalanbakta, sonlıktan bul zonada
respublikanın barlık kara mallarının bas sanının g`/q bolegi jaylaskan. Bul paxtashılık xem salıgershilik xojalıgında jumıs
protsessin durıs sholkemlestiriuge xem arzan kala etirapı sut-tovar fermaların duziuge mumkinshilik tayarlamakta.
Solay etip, kala etirapı sut xojalıkların sholkemlestiriu birinshiden sutke bolgan talaplardı sheshiuge tiykar duzse,
ekinshiden, bul taraular sanaatlık tiykarda onim tayarlau jolı menen auıl xojalıgı onimlerinin kolemin arttırıuga jol
ashpakta. Karakalpakstanda sut bagdarındagı mal sharuashılıgı, kusshılık xem shoshkashılık tasıp alıp kelinetugın ot-jem
xem suugarılıp egiletugın zonadagı ot-shop eginlerinin tiykarında rauajlanbakta. a`99u`-jılgı maglıumat boyınsha ot-shoplik
eginler barlık egislik maydannın q9,n` protsentin, yaki a`0o`,u` mın gektar jerge egiledi. Ot-shoplik eginler ishinde jetekshi
orındı jonıshka, mekke, juueri, suudan putası xem baska da ot-shoplik eginler iyeleydi.
Karakalpakstanda xezirgi uakıtta barlık xojalıklar boyınsha a`0g` mın bas shoshka, a`hu`,g` mın bas kus, o` mın bas
tuye, a`h,a` mın bas jılkı bagıladı. Shoshkashılık, kus osiriushilik, xerreshilik kenigelestirilgen rayonlarga ornalastırılgan.
Respublikada pilleshilikte jokarı pet penen rauajlanbakta. Jıl sayın memleketke tapsırılatugın pillenin kolemi hg`0-ho`0
tonnanı kuraydı.
Juumaklap aytkanda Karakalpakstanda mal sharuashılık tarauları keyingi jıllardın ishinde aytarlıktay rauajlandı.
Mısalı a`99u` jıldı a`9wu` jıllar menen salıstırganda iri kara mallardın bas sanı a`g`u`,h protsent, usınnan sıyırlardın bas
sanı a`o`g` protsentke kobeydi. Birak degen menen Karakalpakstanda mal sharuashılıgının xezirgi rauajlanıu derejesi
xalıktın osip baratırgan talapların tolık kanaatlandırmaydı. Sonlıktan aldagı perspektivada mal sharuashılıgın keskin
rauajlandırıu xem onın onimdarlıgın arttırıu en keshiktirilmeytugın baslı uazıypalar katarına kiredi.
Krasnodar tipindegi kartalardı praktikaga kennen engiziu arkalı respublikada salıgershilik taraularının agrotexnikası
xem texnologiyası jaksılandı. Aldagı uakıtta Karakalpakstanda salıgershiliktin egislik maydanın keneytpey-ak zureetlilikti
arttırıu jolı menen xer gektar egisli jerden alınatugın ulıuma onim o`o`-u`0 tsentnerge jokarılatadı. Salıdan alınatugın
ulıuma onim keleshekte g`00 mın tonnaga kobeyedi. Bul salıgershilik penen bir katarda gelleshiliktin, ot-shoplik eginlerdi
rauajlandırıuga jol ashadı. Bul ulken programmanın is juzine asıuı respublikada puxaralardın materiallık turmıs jagdayın
arttırıuga tiykar duziui tiyis.
Jonıshkashılıktı rauajlandırıu bunnan bılay da ulken exmiyetli orınlardı iyeleydi. Aldagı perspektivada jonıshka tek
almaslap egiu sxemasındagı dakıl rolin atkarıp koymastan, ol mal sharuashılık tarauların, esirese sauın bagdarındagı mal
sharuashılık tarauların jokarı vitaminli ot-shop penen de temiyinleytugın boladı. Karakalpakstannın auıl xojalıgının
strukturasında en exmiyetli kosımsha taraular retinde bagshılık xem juzimgershilik, ovosh xem palız eginlerin
rauajlandırıuga da ayırıksha itibar beriledi. Usıgan seykes bul taraulardın egislik maydanları keneytiledi xem xer bir gektar
jerden alınatugın zureetlik, aytarlıktay jokarılaytugın boladı. Bul xem t.b. ilajlar iri kara mal sharuashılıgın ot-shop penen
temiynleuge imkaniyat duzetugını sozsiz.
Koy sharuashılıgı. Karakalpakstan Respublikası ken kolemdegi tebiygıy jaylaular xem otlaklardın korlarına iye.
Onın ulıuma kolemi a`0 mln. gektardı kurap, tiykarınan ush tebiygıy rayonnan turadıU` a`) Kızılkum, g`) Ustirt, q)
Emiudar`ya del`tası. Usınan tek Kızılkum tebiygıy rayonının jaylauları q.g` mln. gektardı kurap ot-shoplerdin jıllık korı u`w
mln. tsentnerdi kuraydı. Bul jılına w00-h00 mın bas karakol koyların saklauga xem rauajlandırıuga mumkinshilik beredi.
Birak tebiygıy jaylaular suulandırıu derejesi tomen bolganlıktan elede bolsa xalık xojalıgında tomen derejede

paydalanılmakta. Keyingi jıllarda mal jaylımı ushın kosımsha jaylaulardın ozlestiriliuine baylanıslı, tebiygıy otlaklardın
maydanı keneydi. a`99u` jılgı esap boyınsha kosımsha jaylaular g`.u` mln. ga kobeyttirildi, bul barlık jaylaulardın u`w
protsentin kuradı. Bul zonada n`o`0 den aslam artezian xem a`wq tey shaxta tipindegi kudıklar kazılıp iske tusirildi. Aldagı
perspektivada jaylau jerlerdi ozlestiriu menen xojalıklardın orayların bezeu xem abadanlastırıu, sonday-ak olardın
ondirislik kurılısların keneytiu kolga alınadı.
Bul ushın ulken mumkinshilikler bar. Mısalı Kızılkum tek jaylau ushın emes, al surimge jaramlı jer fondına da iye.
Đzertleu maglıumatlarına karaganda onın ulıuma maydanı g`o`0 mın gektardı kuraydı. Bul paydalanıuga jude jaramlı. Bunı
Kızılkum tebiygıy rayonının kırıkkız massivinen ozlestirilgen jana jerler de tastıyıklap otır. Bul zonada xezir gektarına g`0g`o`
tsentner paxta, o`0 tsentner kok massa xem a`a`0 tsentner bede ondirilmekte. Solay etip, jetpisinshi jıllardan beri bul
jerde artezian suuları menen suugarıu bazasında ot-shop tayarlauga xem shopanlardın ovoshka degen talabın kanaatlandırıu
ushın belgili derejede jumıslar islendi. Karakolshilikke kenigelestirilgen xojalıklardın esabınan ot-shop bazasın tayarlau
jolga koyıldı xem xojalıkta paydalınılmay atırgan rezervler iske kosıldı. Bul xem t.b. ilajlar respublikada diyxanshılık
penen bir katarda mal sharuashılıgı tarauların kennen rauajlandırıuga tiykar duzbekte.
Ustirt tebiygıy rayonının otlakları elege shekem sharuashılık ushın tolık ozlestirilgen jok. Bul tebiygıy rayon w mln.
gektar dan aslam maydandı iyelese de kop uakıtka shekem ot-shop resurslarının zapası az bolganlıktan xem kolaysız
tebiygıy klimat sharayatlarına baylanıslı perspektivasız rayonlar katarında tilge alınıp keldi. Birak Konırat sharualarının
tejiriybelerine xem keyingi jıllardagı ilimiy boljaulardın juumaklarına karaganda Ustirttin Karakalpakstanga tiyisli
boliminin ot-shop korı a`.a` mln. tonna bolıp, bul a`.g` mln. bas koy xem a`00 mın bas tuyeni bagıuga mumkinshilik
tuudıradı. Ustirttin ot-shoplik resursları jıldın kopshilik uakıtlarında paydalanıuga kolaylı. Birak suu derekleri kem bolganlıktan
bul jaylaular sardoblardın suuı menen xezirgi uakıtta az mugdarda paydalanılmakta. Sonlıktan Karakalpakstanda
jaylaulardı suulandırıu xem olardın ot-shop korların tezden sharuashılık aynalısına kosıu ulken xalık xojalıklık exmiyetke
iye. Usı maksettte kop sanlı artezian kudıkları kazıldı xem suulandırıu isleri iske asırılmakta. Bul ilajlar ulken netiyjeler
bermekte. Bul aldagı perspektivada Karakalpakstannın sharuashılık xojalıklarında koylardın bas sanın kobeytiuge xem koy
sharuashılıgı zonalarında kosımsha auıl xojalık onimlerin jetilistiriuge ulken mumkinshilikler duzedi. Bunın ayırım
xarakterli belgilerin tomendegi tablitsa maglıumatlarında baykauga boladı.
Tablitsada berilgen maglıumatlarga karaganda, korsetilgen deuir ishinde karakol koylarının bas sanı respublika
aymagında aytarlıktay kobeyip ketti. Sonlıktan aldagı uakıtlarda koylardın bas sanın w00 mın baska kobeytiu, al olardan
alınatugın gosh onimlerinin kolemin wo`00 tonnaga, al jundi a`a`00 tonnaga jetkeriu mumkinshiligin islep shıgıu zerur.
Usıgan seykes aldagı perspektivada gosh bagdarındagı koy sharuashılıgın rauajlandırıu en exmiyetli ilajlar retinde
belgilenip otır. Bul belgilengen uazıypalardı orınlau Karakalpakstannın, Ozbekstannın baska oblastlarına salıstırganda
ulken mumkinshilikke iye ekenligin deliyleydi. Netiyjede Ozbekstannın baska oblastlarında mınlagan gektar mal jayımları,
bagshılık xem baska da diyxanshalık taraularına aylandırılatugın boladı. Usıgan seykes burıngı iri koy sharuashılıgı
zonalarında koylardın bas sanın kobeytiu xem onın bir bolimin Ustirt uksagan rayonlarga auıstırıu meselesi kun tertibine
koyıladı. Bul problemanı sheshiude akırgı esapta intensiv bagdarda paxtashılıkka paydalanıp atırgan Ozbekstannın ayırım
zonalarınan koylardın bas sanın Karakalpakstanga auıstırıuga jol ashadı. Sonlıktan a`99u`-g`00o` jıllar ishinde Kızılkumda
g`00 mın gektar, Ustirtte g`.q mln. gektar kosımsha jaylaulardı ozlestiriu nezerde tutılmakta. Bunnan baska xezirgi ozlestirilgen
jaylaulardın ot-shop resursların qo`-n`0 protsenke kobeytiu meseleleri koyılıp atır.
Bul ushın ilimiy izertleu jumıslarının juumaklarına suyene otırıp jokarı onimdarlı ot-shoplik osimliklerdi egiu arkalı
tebiygıy otlaklardın zureetligi arttırıladı. Bul Karakalpakstanda jakın keleshekte koylardın bas sanın u`o`9-w00 mın baska,
al g`00o`-jılga kele a`.q-a`.o` esege kobeytiuge mumkinshilik beredi.
Karakalpakstanda mal sharuashılıgı tarauların rauajlandırıu berinen de burın mal sharuashılıgı zonalarının ot-shop
resursların kobeytiu jolı menen sheshiliui tiyis. Birak xezir Aral tenizinin suu keddinin keskin peseyiuine (a`n`.o` m)
baylanıslı Emiudar`ya alabındagı jaylaular xem Aral tenizi etirapındagı kollerdin ot shoplik resursları kesin ozgeriske
ushıradı. Bunnan baska Kızılkum xem Ustirt jaylauların suulandırıu xem olardın otlaklıklarının zureet-
ligin arttırıu meselesi de tolık jolga koyılmay otır. Araldın
burıngı suu basıp atırgan ultanındagı duzlı shanlı topıraklar samaldın tesirinde tebiygıy jaylaulardın zureetligin peseytpekte
xem kopshilik ot-shoplik osimlikler keselleniuge ushırap, mallarda jukpalı auırıulardı da kobeytpekte. Xezir tek koyeshkiler
emes, iri kara mallarda da bauır keselligi kennen tarkalmakta. Solay etip, Aral etirapının tebiygıy kompleksindegi
iri ekologiyalık ozgerislerge baylanıslı Karakalpakstannın tebiygıy kompleksinde kolaysız faktorlar juz bermekte, esirese
jaylaulardın kurgakshılıkka aynalıuı kennen sezilmekte. Usının saldarınan mallardın bas sanı shıgınga ushıramakta xem
olardan alınatugın mal sharuashılıgı onimlerinin kolemi de peseymekte. Mısalı, tek a`99u`-jıldın a`-yanvarındagı
maglıumat boyınsha otken a`99o`-jılga salıstırganda iri kara mallar a`u`.u` mın baska, shoshkalar g`.g` mın baska, al koy
xem eshkilerdin bas sanı a`.o` mın baska kemeydi. Korsetilgen uakıt ishinde jılkılardın xem tuyelerdin de bas sanı
aytarlıktay kemidi. Usıgan seykes Respublika aymagında mal sharuashılıgı tarauların kelpine keltiriu xem rauajlandırıu
ushın ulken sanitariyalık-profilaktikalık jumıslardı iske asırıu zerur.
Juumaklap aytkanda Karakalpakstanda mal sharuashılıgın rauajlandırıu ushın kop sanlı emeliy ilajlar iske asırıldı.
Mal sharuashılıgı tarauların kenigelestiriu boyınsha xem ot-shop bazasın duziu jene keneytiu jumısları jaksılandı. Xezir
respublika aymagında jıl sayın mal sharuashılık onimlerin kobeytiu ilajları da islep shıgıldı. Usıgan seykes kenigelestirilgen
mal sharuashılıgı xojalıklarında Respublika aymagında ondiriletugın karakol terilerinin
9w.o`-9h.o` protsenti, gosh onimlerinin n`o`-o`0 protsenti, gosh bagdardagı mal sharuashılıgına kenigelestirilgen Bozatau
xem Moynak rayonlarında ondiriletugın boldı, al koylardın bas sanının 9o`-9u` protsentteyi koy sharuashılıgına

kenigelestirilgen xojalıklarına, shoshkalardın 9o` protsenti shoshkashılıkka kenigelestirilgen komplekslerde bagıladı. Birak
degen menen Respublika aymagında mallardın bas sanının jıllık osiu peti xem onim ondiriudin kolemi xezirgi kunnin
talaplarına salıstırganda aytarlıktay peseyip ketti. Mısalı, a`99o`-jılı jıllık sut jetistiriudin kolemi a`99a`-jılga salıstırganda
9.o` protsentke, jun jetistiriu u`9.u` protsentke, karakol terisi
a`9.q protsentke, meyek jetistiriu u`a`.w protsentke azaydı. Bul berinen de burın mallardın onimdarlıgının peseyiuine xem
mal sharuashılıgında zooveterinariyalık jumıslardın uziliske tusiuine baylanıslı bolıp otır. Usı jagdaylar xem Araldın
burıngı suu basıp jatkan orınlarınının kurgakshılıkka aylanıuı netiyjesinde tebiygıy otlaklardın zureetligi azaymakta xem
onimdarlıgı peseymekte. Bul tebiygıy jaylaulardı rekonstruktsiya jasaudı xem otlaklardın zureetin arttırıudı keskin talap
etedi.
V. BAP. EKOLOGĐYaLIK KESKĐNLĐKLER ShERAYaTINDA KARAKALPAKSTAN RESPUBLĐKASINDA AUIL
XOJALIGIN RAUAJLANDIRIUDIN BASLI BAGDARLARI
o`.a`.Ekologiyalık keskinliklerdin payda bolıu s ebepleri xem onın auıl xojalıgı taraularının rauajlanıuı,jene jaylasıuına
tesiri
Karakalpakstan Respublikası bazar katnasıklarına otip atırgan deuirde ondiriste paydalanılmay atırgan rezervlerdi
iske kosıp en sheshiushi meseleler katarına kiredi. Ondiris tarauların netiyjeli rauajlandırıu ushın paydalanıuga tiyisli mol
rezervler Emudar`ya basseyninde keliplesken suugarmalı dıyxanshılık zonalarında da koplep ushırasadı. Emudar`ya
basseyni xem onın Aral tenizine jakın jaylaskan tomengi agısı jer juzindegi en iri suugarılıp egiletugın dıyxanshılıklı
regionlardın birinen esaplanadı. Bul jerde Ozbekstan xem Turkmenstan Respublikalarının a`0 mln. gektardan aslam
suugarılıp egiletugın jer maydanları jemlengen. Sonnan xezirgi uakıtta g`.h mln. gektarı gana diyxanshılıkta paydalanıp
atır. Usınnan Ozbekstannın ulesine tiyetugın egislik maydan a`.u` mln. gektardan ibarat.
Tın xem partau jerlerdi ozlestiriu Emudar`ya basseyninde ekinshi jer juzlik urıstan keyin rauajlandı. Oz kushine xem
konsılas respublikalardın jerdemine suyengen respublika xalkı kıska uakıt ishinde Emudar`ya basseyninde tın xem partau
jerlerdi ozlestiriude edeuir tabıslarga eristi. Netiyjede auıl-xojalık onimlerinin ortasha jıl boylık kunı o`.9 mlrd. sumga
kobeydi. Bul Orta Aziya respublikaları boyınsha auıl-xojalıgında ondiriletugın jıllık ulıuma onimnin a`/q bolegi degen soz.
Auıl xojalık onimlerin kobeytiu tiykarınan ishki rezervlerdi paydalanıu xem iri suu xojalık jumısların kurıudın
esabınan iske asırılmakta.. Sekundına n`00 kub.metr suu otkeriu kuuatına iye Karakum, sekundına a`9o` kub.metr suu
otkeriu kuuatına iye Karshı magistrallık kanalları, suu jıynau sıyımlılıgı a`.o` mlrd.kub metrlik Talimarjan suu
saklagıshının xem sekundına a`n`0 kub metr suudı mashina menen tartıp shıgaratugın Emiu-Buxara kanalı usagan iri suu
xojalıgı ob`ektlerin kurıudın esabınan erisildi.
Solay etip, Emiudar`yanın Orta agısı zonasında Karoakum kanalı a`9o`h-jıldan beri, Emiu-Buxara kanalı a`9u`o`-jıldan
berli, Karshı magistralı kanalı a`9wq-jıldan beri xereket etip kiyatır. Suu xojalıgı ob`ektlerin koplep kurıu auıl xojalık
eginlerinin jer maydanın g`.q esege, al Karakum kanalı zonasında q.o` esege kobeytiuge tiykar saldı.
Suugarılıp egiletugın jer maydanlarının keneyiui netiyjesinde onın ondirislik potentsialın bekkemleuge, regionnın
auıl-xojalıgın strukturalık jaktan jetilistiriuge, esirese suugarılıp egiletugın diyxanshılıktın egislik maydanların jaksılauga
jol ashıldı.
Suugarılıp egiletugın jerlerdin maydanın kobeytiudin netiyjesinde paxta onimin jetistiriu a`990 jılı q.g` mln. tonnaga
arttı, bul a`9o`h jılga salıstırganda g`.u` ese kop degen soz.
Suugarılıp egiletugın jer maydanlarının keneyiuine baylanıslı Emudar`ya basseyninde der`ya suuınan paydalanıudın
mugdarı q9-n`0 mlrd. kubmetrge arttı. Usınnan der`yanın Orta xem Tomengi agısında jılına paydalanatugın suudın kolemi
q0-qg` mlrd.kub.metrdi kuraydı jene ol jıldan-jılga kobeyip barmakta. Meselen, Karakum kanalının Emiudar`yadan
alatugın suuının kolemi a`9o`h-jılı sekundına a`0h kub.metrdi kuragan bolsa, a`9u`o`-jılı g`a`9 kub.metrdi, a`9w0-jılı qq0
kub.metrdi, a`990-jılı n`00 kub.metrdi kuradı. Kenigelerdin boljaularına karganda bul korsetkish aldıngı uakıtlarda
sekundına u`00 kub.metrge jetkeriliui kutiledi. Al Karshı kanalının Emiudar`yadan suu alıuı sekundına g`00 kub.metrdi,
Emiu-Buxara kanalına bolsa sekundına tusetugın suudın mugdarı a`a`g` kub.metrdi kuraydı.
Karakum kanalının kurılıuı netiyjesinde tek Turkmenstannın ozinde paxta maydanının kolemi a`9o`h-jıllardagı a`9o`
mın gektardan, a`990-jılı u`g`o` mın gektarga kobeydi. Sonın ishinde qq0 mın gektar tikkeley Karakum kanalının tesir
etetugın zonasında paydalanıuga berildi. Sonın menen bir katarda Kerki baklau stantsiyasınan baslap, Shadlık stantsiyasına
deyingi ha`o` km aralıkta g`0 dan aslam kanallar Emiudar`ya suuınan paydalanatugın boldı. Al Tuyemoyın suu saklagıshı
menen Taxiatash gidrouzeli aralıgında sekundına g`w0 kub. metr suu alıu mumkinshiligen iye Tassaga, a`w0 keub.metr suu
alıu mumkinshiligen iye Paxtaarna, Kılıshniyazbay (ha` kub.metr), Kızketken (g`00.h kub.metr), Suuenli (a`hu`.n`
kub.metr), Sovetjap (a`g`0 kub.metr) usagan x.t.b. iri-iri suugarıu sistemaları kurıldı.
Solay etip, Emiudar`ya basseyninde suugarıu tarmagının ulıuma uzınlıgı a`0n` mın km. den asıp ketti. Sonnan beton
jamılgı menen kaplangan bolimi q mın km.ge jakın, al kalganlarında suudın fil`tratsiyalanıu jolı menen sarp bolıuına shara
korilmegen. Emiudar`ya suuının edeuir mugdarı suu saklagıshlardı toltırıuga jumsalmakta. Onın mugdarı der`yanın orta
xem tomengi agısında a`q mlrd.kub.metrden asadı. Solay etip, Emiudar`yadan suudın kop mugdarda suugarıuga alınıuı
ayırım rayonlarda jerdin ken kolemde kebir ashıuına alıp kelse, al ayırım rayonlarda suu kurıp, kurgakshılık netiyjesinde
sholistanlıklardın maydanının artıuına duushar etpekte. Konsılas ellerdegi kenigelerdin pikirine karaganda Karakum x.t.b.
magistrallık kanallardın kurılıuı auıl-xojalık onimlerin kobeytiuge, sonday-ak ulken xalık xojalıklık exmiyetke iye

meselelerdi sheshiuge mumkinshilik bermekte deydi. Xer jıl sayın kanal zonasınan a`h0 mın tonnadan aslam ovosh, a`00
mın tonnaga jakın palız eginleri, a`q0 mın tonna gelle, a`.n` mın tonna pille x.t.b. onimler jıynap alınbakta. Kanal zonasınan
ondiriletugın auıl-xojalık onimlerinin baxası a`9o`h jılga salıstırganda q.q esege osken. Birak degen menen xezirgi uakıtta
xemmesi jokarıda korsetip otkenimizdey bolmay atır. Karakum kanalı zonasında izey suulardın keddinin xedden tıskarı
kobeyiuine baylanıslı g`h0 mın gektarday egislik maydan (Đzvestiya gazetası, Na`n`o`) auıl-xojalık aynalasınan shıgıp kalıu
aldında tur. Meliorativlik boljaularga karaganda bul jerler ulken jerdemge mutej. Al usınday bir jagdayda Aral tenizi kurıp,
burıngı suu basıp jatırgan jerlerde ulken kolemdegi kumlı-duzlı sholistanlıklar payda bolmakta. Solay etip, Emiudar`ya
suuının biyısırap paydalanıudın netiyjesinde ulken regionallık masshtabtagı dagdarıslar payda boldı.
Aral dagdarısın planlı reuishte sheshiu ushın bizin pikirimizshe Emiudar`yanın ortangı xem jokargı agısında suudan
paydalanıudın kolemin kayta karap shıgılsa jaksı bolar edi. Burınlardagıdıy auıl xojalık onimlerin kobeytiu meselesi tek
egislik jerlerdin maydanın kobeytiu jolı menen emes, al ondiriste paydalanılmay atırgan rezervlerdi iske kosıu jolı menen
sheshilse orınlı bolar edi. Eger ondiris rezervlerin kompleksli paydalanıu tuuralı aytar bolsak, onda problemanı sheshiudin
bir gana jolı - suudan paydalanıu texnologiyasın islep shıgıu xem Aralga kuyatugın suudın kolemin kobeytiu arkalı sheshiu
zerur. Tilekke karsı, keyingi jıllarda Aral tenizine kuyatugın agın suulardın mugdarı kıskardı. Usıgan seykes teniz suuının
duzlılıgı burıngı a`a`-a`qO` ten g`w-g`9O` ke jokarıladı. Aral tenizinin burıngı jagalauındagı xem bugazlarındagı suular
keuip teniz jagadan o`0 km, al ayırım jerlerde a`00 kilometrge shegindi. Bul berinen de burın Aralga kuyıp turgan
Emiudar`ya xem Sırder`yanın suu agınının keskin azayıuına baylanıslı boldı (Tabl.o`0).
Tablitsada berilgen maglıumatlarga karaganda eki der`yadan Aral tenizine tusetugın suudın kolemi a`9u`0 jıllarga
shekem edeuir kop boldı. Birak a`9u`0 jıllardan a`9w0 jıllar aralıgında Aralga tusetgın suudın kolemi azaya basladı, al
tenizdin kolemi a`9w0 jıllarga kelip a` metr h0 santimetr peseydi. Al a`990-jıllarga kele Aralga jılına a`.u`-g`.w km q suu
tusip, onın suu keddi a`g` m w0 sm yaki barlıgı bolıp keyingi g`w jıl ishinde a`n`.o` metrge peseydi. Xezir Aralda barlıgı
bolıp qw0 km q dey suu kaldı, al tenizdin maydanı qo`.0 mın km g` ge kıskarıp, +) burıngı suu basıp jatırgan orında Oraylık
Aziyadagı ushinshi G`Aral kumG` sholistanlıgı payda boldı. Bul ote keueterli apatshılıktı payda etpekte. Netiyjede Aral
zonasında burıngı suu astınan bosagan duzlı kumlar korshagan etirapka samal menen tesir etip, suugarmalı diyxanshılık
zonalarının shorlanıuına xem ekologiyalık ten salmaklıktın buzılıuına duushar etpekte. Al Karakum zonasında bolsa,
suudan durıs paydalanbau netiyjesinde jer astı suuının keddi kobeymekte xem egislik jerlerdin shorlıkka aylanıuı dauam
etpekte. Usınday jagdayda biz Emiudar`ya suuın kompleksli turde unemlep paydalanıudı uyrenbesek ol tagı da tomenley
beredi. Birak ayırım nadurıs pikirdegi adamlar Karakumda izey suulardın netiyjesinde batpaklıktın payda bolıuınan
keueterli xesh nerse kelip shıkpaydı, al kerisinshe sholistanlıkta kolaylı mikroklimat duziledi degen nadurıs tusiniklerin
jokka shıgarıuımız zerur. Uzakka barmaytugın, tek jergilikli mepti gana gozleytugın usınday pikirler ornına bul meseleni
akılga muuapık sheshiudin uaktı keldi.
Onı kalay sheshiu mumkinW Tilekke karsı bul mesele boyınsha konsı ellerde xezirshe bir tutas koz-karas jok.
Bireuler Kaspiyge deyin Karakum kanalına parallel` oz peti menen agatugın kollektor kurıu kerek dese, al ekinshi bireuler
Karakum kanlalı zonasınan bos kasharındı suulardı Oraylık Karakumga agızıp jibergen makul deydi.
Bul az suu emes. Karakum kanalının I-II xem III gezekleri kuralıp iske tusiu menen kanaldın Emiudar`yadan
alatugın suının jılılık kolemi 9-a`o` mlrd.kub.metrge jetti xem fil`tratsiyalanıu derejesi korilmegen mugdarda kobeymekte.
a`99o`-jıl a`h-g`0 sentyabr`de Nokiste bolıp otken Xalık aralık enjuman maglıumatlarına karaganda kanal suuının
fil`tratsiya derejesi n`o`-n`hO` ke arttı xem jıl sayın suudın tebigıy jol menen jer astına siniui netiyjesinde q-q.o` mlrd.m q
mineralizatsiyalangan jer astı suuları payda bolmakta. Birak usıgan karamastan kanal zonasınan jana egislik jerlerdi ashıu
dauam etpekte.
Beri de jaksı. Lekin usınday jagdayda Araldın tegdiri ne boldıW Millionlagan kubometr drennaj suuların ne
kılıuımız kerekW Al, ol suular kalay bolsa solay saxranın torine sinip kete bere meW Bul tuuralı baskasha oylaudın xem
mumkin bolganınsha xasıldar topıraklı jerlerdi kashırındı suulardan kutkarıudın jolları jok pa ediW Karakum kanalı
zonasında suugarıuga ketip atırgan Emiudar`ya suuın kıskartıu xem unemlep paydalanıudın uaktı kashan jeter ekenW
Ondiristegidey-ak, tebiyatta da barlık nerse balanslangan, eger balans buzılıp taslandı barlık normativlerden asıp
ketse, bunday ondiris uzakka barmaydı. Xer kanday taslandılardın toplanıuının shamalangan shegi bar. Eger, ondiris
rezervlerinen kompleksli paydalanıu tuuralı aytar bolsak, onda problemanın sheshiliu bir gana jolı suudan paydalanıu
texnologiyasın jetilistiriu xem auıl-xojalıgına paydalanatugın rezervler aynalısın barınsha tezletiu jolı menen sheshiliui
kerek. Karakum kanalı zonasında da, Karshı xem Emiu-Buxara kanalı zonasında da usılay isleudi talap etedi. Bul xesh
kanday keyingi sheginiu degen tusinikti payda etpeydi. Meselen, a`9o`q-jıllarda Karakum kanalının ele birinshi gezegi iske
tuspegen deuirde Emiudar`ya suuının auıl-xojalıgında barlıgı bolıp wO` paydalınılar edi, al Turkmenstannın Marı xem
Ashxabad ueliyatlarında paxta egiletugın egislik maydan w0 mın gektardan ibarat bolıp, xer jıl sayın a`n`q mın tonna
etirapında paxta jetilistiriletugın edi. a`990-jılı bolsa paxtanın maydanı q00 mın gektardan ibarat bolıp, onnan o`o`a` mın
tonna paxta jıynap alındı. Al jokarıdagıday iri suu xojalıgı kurılısı jurgizilmegen Chorjau xem Tashauz ueliyatlarında
ulıuma paxta jetilistiriu ho`u` mın tonnaga jetti. Egislik jer maydanı qg`n` mın gektardı kuradı.
Solay etip, Chorjau xem Tashauz ueliyatlarında jıllık paxta ondiriudin kolemi Karakum kanalı zonasına jakın
jaylaskan ueliyatlarga karaganda o`wO` ke kop boldı. Bunın xemmesi Emiudar`yanın orta xem tomengi agısında jaylaskan
suugarmalı diyxanshılık tarauların territoriyalık jaktan sholkemlestirudi barınsha jetilistiriu zerurligin keltirip shıgarmakta.
Jer juzilik praktikada iri der`yalar basseyninde jerlerdi ozlestiriu der`yanın tomengi agısınan baslanadı. Tilekke karsı
sovet xukimeti deuirinde jer juzilik praktikada kolga kirgizilgen bul ulken jetiskenlik xer kıylı sebepler menen, esirese
G`paxta gerezsizligine erisiuG` yamasa dun`ya juzlik G`paxta bazarınG` iyeleu usagan, maksetler menen bul tejriybege

dıkkat audarılmadı, al xezir bolsa, regionda payda bolgan ekologiyalık dagdarıstı saplastırıu xem Dar`yanın tomengi
agısında konıslagan xalıktın bunnan bılay da abadan jasap kalıuın temiyinleu ushın xem berinen burın kop jıllar dauamında
duzilgen ondirislik potentsialdı korgap kalıu bas mesele bolıp kalmakta.
Durısında da Araldın suu keddinin peseyiui netiyjesinde samal tesirinde suugarmalı diyxanshılık zonasına kosılıp
atırgan shanlı torpak-aralas duzlardın kolemi artpakta.Esapka alıngan maglıumatlarga karaganda jıl sayın suugarmalı
egislik jerlerge 0.o`-a` tonnaga jakın duz-aralas topıraklar kosılıp diyxanshılıkta paydalanatugın jerler kebir ashpakta.
Usının saldarınan paxtanın zureetligi a`9h0-jıllarga salıstırganda q9.n`O` ke, al salının zureetligi q ese derlik peseydi.
Xezirgi uakıtta Emiudar`yanın tomengi agısında yagnıy Aral tenizinin tikkeley keuipi astındagı Karakalpakstan
Respublikası, Xorezm, Tashauz jene Kızıl orda ueliyatlarında n`.o` millionnan aslam adam jasap atır. Bul Turkmenstanda
yamasa Kırgızıstanda jasap atırgan barlık xalık sanı menen derlik birdey degen soz. Sonlıktan meseleni oz-ara kelisilgen
jagdayda sheship, region xalkın zerurli mugdarda auıl-xojalık onimleri menen temiyinleu isleri birinshi gezektegi mashkala
bolıuı tiyis.
Regionda jasaushı xalıktı birinshi gezekte zerur bolgan tutınıu tovarları menen temiyinleu ushın auıl-xojalıgın
intensivli rauajlandırıuga otiu xem ondiriste paydalanılmay atırgan rezervlerdi izlestiriu xem onı iske kosıudı tezlestiriu
maksetke muuapık dep esaplayman. Sonday-ak Tuyemoyın xem Taxiatash gidrouzeli zonasında suugarılatugın jer
maydanlarına jumsalatugın suudın normasın azaytıu, Karakum kanalı zonasındagı zıyat suulardın bir bolegin
Emiuder`yanın tomengi agısına karay barıu jolı menen bul problemanı sheshiudin mumkinshiliklerin izleu xezirgi kunnin
en baslı mashkalalarınan esaplanadı.
o`.g`. Ekologiyalık keskinliklerdi bosanlastırıu (shekleu) jolı menen auıl xojalıgı tarauların rauajlandırıu xem
jaylastırıudın prognozlık bagdarları.
a) Diyxanshılık. Emiudar`ya alabı auıl-xojalıgı tarauların esirese diyxanshılıktı rauajlandırıu ushın kolemli jer
resurslarına iye. Onın bir bolimi (g`.q mln. ga) Taxiatash gidrouzeli tesir etetugın zonada jaylassa, al kalganı (a`.u` mln.ga)
Tuyemoyın gidrouzeli tesir etetugın kubla zonanın xekimshilik rayonlarının territo-
riyasında jaylaskan. Usınnan Karakalpakstan Respublikasının ulesine g`.0 mln.ga dan aslam egislik jerlerdin maydanı tuura
keledi (tabl o`g`).
o`g` tablitsa materiallarına nezer audarsak, Emiudar`yanın tomengi agısında jaylaskan Karakalpakstan
Respublikasının territoriyasında suugarmalı diyxanshılıktı, esirese paxtashılık, gelleshilik tarauların rauajlandırıu ushın
paydalanıuga jaramlı a`g`90 mın ga. surim jerler bar. Usının xezirgi uakıtta auıl-xojalıgında barlıgı bolıp, n`a`9.u` mın.ga
gana suugarmalı diyxanshılıkta paydalanıladı.
Jakın jıllar ishinde xalıktın azık-aukat onimlerine degen talabın kanaatlandırıu ushın suugarıp egiletugın egislik jerlerdin
kolemin o`q0-o`qo` mın. ga ga kobeytiu ilajları islep shıgıldı. Birak Emiudar`yanın suu dereklerinin tomengi agısında
keskin kıskarıuına baylanıslı suugarıp egiletugın auıl-xojalık dakıllarının strukturasın kayta karap shıgıu kejetli bolıp otır.
Sebebi keyingi jıllarda Emiuder`yanın jıllık suu agımının jokarı xem ortangı agısında diyxanshılıkka sarıp etiliuine
karamastan, tomengi Emiudar`yada suudı koplep talap etetugın dakıl - salıgershilik tarauları diyxanshılıktın egislik
maydanının strukturasına engizilgen edi. Esirese xezir bul dakıl Karakalpakstanda suugarıp egiletugın egislik jerlerdin
tortten bir bolimin iyeleydi. Usıgan seykes ayırım rayonlarda, esirese Karakalpakstannın arka zonasında paxtanın egislik
maydanları kopshilik xojalıklarda, xetteki rayon aymagında salıgershilik penen almastırıldı. Netiyjede jerdin meliorativlik
jagdayı ozgeriske ushıradı xem burıngı paxtashılık penen shugıllangan xojalıklar putkilley ondirislik bagdarın ozgertip,
salıgershilikke kenigelese basladı. Birak arka zona koleminde paxtanın egislik maydanı burıngı koleminde kaldı, al ayırım
rayonlar paxtashılık, bagshılık, juzimgershilik xem salıgershilik penen shugıllanıp, diyxanshılık taraularının netiyjelligin
peseytti, xetteki ayırım xojalıklar ulken shıgınlarga ushırap, memleket aldında karızdar boldı. Bul xem tagı baska da orınsız
keliplesken sharayatlar diyxanshılık tarauların aymaklık pritsipte sholkemlestiriu meselelerin kayta karap shıgıudı talap etip
otır.
Durısında da Karakalpakstannın tebiyiy sharayatları, esirese vegetatsiyalık deuirdin uzaklıgı xem usı deuirdegi
Kuyashlı kunlerdin sanı jene netiyjeli temperaturalardın jıyındısı boyınsha respublikanın kubla zonası ulken
mumkinshiliklerge iye. Bul zonada vegetatsiyalık deuirde +a`0 0 jokarı temperaturaga iye kunler g`0a` kun shamasında
bolsa, arka zona aymagında a`w9-a`hu` kunge barabar, al netiyjeli temperaturalardın jıyındısı g`n`00-g`o`00 0 bolsa, arka
zonada a`hu`o`-a`h9a` 0 tı kuraydı. Olay bolsa Respublika aymagında ıssılıktı koplep talap etetugın diyxanshılık tarauları
ushın kolaylı xem perspektivalı rayon aldagı uakıtlarda da kubla zona bolıp kalıuı kerek. Solay etip xalıktın osip baratırgan
azık-aukatlık onimlerge degen talabın esapka ala otırıp, tuslik zona koleminde jokarı zureet toplau mumkinshiligine iye
paxtashılıktı rauajlandırıuga ayırıksha itibar beriu xezirgi kunnin talaplarına tolık juuap beredi. Birak tilekke karsı,
Respublika aymagında suugarmalı diyxanshılık tarauların, esirese paxtashılıktı rauajlandırıu ulıuma memleketlik koz-karas
tiykarında alıp barıldı. Burıngı oraylaskan soyuzlık xukimettin paxtaga degen talabın tolık kanaatlandırıu xem dun`ya juzlik
G`paxtaG` bazarın kolda tutıu siyasatına tiykarlanıp, baska da paxtashılık penen shugıllanatugın rayonlarday jalpımay
paxtanın egislik maydanı Karakalpakstannın kopshilik rayonlarının planında orın aldı. Bunı respubilkada paxtashılıktın
rauajlanıuının baslı etaplarına arnalgan tsifrlı korsetkishler xem a`9u`o`-a`99o` jıllarda kolga kirgizilgen ayırım
tejiriybelerde tolık tastıyıklaydı.
Suugarmalı diyxanshılık taraularında, esirese paxtashılık ushın ajıratılgan egislik jerlerdin strukturasında paxtanın
egislik maydanı elede kopshilik bolimin (qw.9O`) iyeleydi. Eger a`9u`o`-jıllarda Respublika boyınsha egislik jerlerdin

kolemi a`wu`.o` mın ga bolsa, xezir q9o`.h mın ga ga barabar, birak 90-jıllarga salıstırganda egislik jerlerdin kolemi a`9g`q
mın.ga ga kıskardı. Bunnan Respublika aymagında suu kıtgershiligine baylanıslı suugarmalı diyxanshılık taraularnın
rauajlanıuında belgili derejede kıyınshılıklardın juz berip atırganlıgın baykauga boladı.
Bul esirese auıl-xojalıgı dakıllarının zureetliginin peseyiui xem ulıuma netiyjeliktin tomenleuininen anık korinedi.
Mısalı, a`9h0-jılda Karakalpakstan boyınsha ortasha a` ga paxta maydanının jetilistiretugın zureet qg`.g` tsentnerdi kuragan
bolsa, al a`99o`-jıllarga kele bul korsetkish gektarına a`h.w-a`w.h tsentner shamasında boldı, yaki paxtanın zureetligi qh.u`n`a`.9O`
ke tomenledi. Usının saldarınan suugarılıp egiletugın xer bir gektar egislik maydan Ozbekstannın tiykargı
diykanshılık zonaları menen salıstırganda a`,h-g`,0 ese kem payda topladı. Birak degen menen Karakalpakstanda aldagı
perespektivada suugarmalı diyxanshılık tarauların,esirese jokarı doxod beretugın paxtashılık taraularında ondiristi
intensifikatsilau protsessin terenletiu jolı menen jokarı korsetkishlerge erisiu kejet.
Paxta Karakalpakstan Respublikası sharayatında kazna ushın tiykargı pul deregin tayarlaytugın taraular katarına
kiredi. Paxtanın usı xem baskada xalık xojalıklık exmiyetin esapka ala otırıp, respublikanın tabiyiy-ekonomikalık
sharayatındagı tiykargı ozgesheliklerge karap,esirese vegetatsiyalık deuirdegi netiyjeli 5 0 -nın jıyındısı xem miynet
resursları menen temiynleniu derejesin esapka ala otırıp,paxtanın egislik maydanlarının basım kopshiligin kubla zonaga
auıstırıu bizin pikirimizshe ulken netiyje beriui tiyis.Bul, birinshiden, respublikada juz bergen suu kıtkershiligi jagdayında
arka zonada gelleshilikti,esirese biydaydın egislik maydanın keneytiuge jol ashsa,ekinshiden paxtanın tolık pisip jetisiui
xem rauajlanıuı ushın mumkinshilikke iye kubla zona sharayatında paxtashılıktı intensiv bagdarda kennen rauajlandırıu jolı
menen xer bir gektar jerden alınatugın zurreetlikti jokarılatıuga xem usı tiykarda paxtanın jıllık onimin aytarlıktay
kobeytiuge jol ashatugını sozsiz.
Respublika sharayatında suugarıu sistemalarınan netiyjeli paydalanıu arkalı ondiris protsessin intensipikatsiyalauga
barınsha itibar beriu paxtashılık xojalıklardın rentabelligin arttıratugını sozsiz. Bugan mısal retinde Tortkul rayonındagı
G`TortkulG` jamoa xojalıgın, Emiudar`ya rayonındagı G`Ak altınG` , Ellikkala rayonındagı G`KırıkkızabadG` , sonday-ak,
Xojeli rayonındagı G`NaymanG` x.t.b. xojalıklardı atauga boladı. Bul xojalıklarda rentabellik
g`q.q-qn`.o`O` shamasında bolıp jıl sayın olardın xer biri a`0-a`n` mln.sum xem onnan da kobirek payda toplamakta. Bul
xem baska da mısallar Karakalpakstan respublikasında, esirese onın, kubla zonasında jaylaskan rayonlar koleminde
paxtashılıktı rauajlandırıu ushın ulken rezervlerdin bar ekenligi korsetilip otır. Solay etip, respublikanın tebiyiy
sharayatların esapka ala otırıp, tebiygıy-ekonomikalık zonalar koleminde ondiristi aymaklık sholkemlest`iriu meselesin
barınsha jetilistiriu xezirgi kunnin baslı uazıypalarına aylanıuı kerek. Birak kolemli jer fondına xem jetkilikli derejede
miynet resursı potentsialına iye Karakalpakstan Respublikasında paxtashılıktı rauajlandırıuda aymaklık ozgeshelikler
kopshilik jagdaylarda esapka alınbaydı. Bul suugarmalı diyxanshılık taraularında disproportsiyalardı keltirip shıgarmakta,
xetteki geypara jagdayda ondiristin ekonomikalık netiyjelliginin peseyiuine duushar etpekte.
Xezir respublikanın kopshilik xojalıkları derlik paxtashılık penen shugıllanadı xem zonallık printsipler saklanbay atır.
Netiyjede kopshilik paxtashılık penen shugıllanatugın xojalıklar, sonın ishinde arka zonda jaylaskan ijara diyxan xojalıkları
xem assosatsiyaları xojalık jılların ulken kolemdegi shıgınlar menen juumaklap atır. Bugan mısal retinde Konırat rayonının
paxtashılık penen shugullanatugın xojalıkların karastırayık. a`99o`-jılı rayon boyınsha qqw0 gektar egislik jerge paxta
egilip, gektarınan a`9 tsentner zureet jıynap alındı. Xer bir tsentner paxtanın ozine tuser baxası jobadagı wn`w sum ornına
a`0a`9 sumga tusti, a` tsentner paxta jetilistiriu ushın n`0 adam/saatı sarıp etilip, rejege karaganda miynet shıgınları n`hO`
ke jokarılagan. Netiyjede rayon xojalıkları jıl akırında ha`.n` mln. sumlık shıgınga kalgan. Usıgan seykes rayonnın
paxtashılık penen shugıllanatugın xojalıklarında rentabelliktin derejesi jobadagı g`0.hhO` ornına g`w.u`hO` zıyan menen
juumaklandı. Bunday jagdaylar baskada rayonlardın ayırım xojalıklarında ushıraydı. Usıgan seykes aldagı perspektivada
paxtanın egislik maydanların respublikanın zonalık printsiplerine seykes jaylastırıu xem egislik maydanlardın
strukturasında paxtanın salıstırmalı ulesine dıkkat audarıu ulken exmiyetke iye. Bul, birinshiden, paxtanın egislik maydanın
barlık xojalıklar koleminde jaylasıuın sheklese, ekinshiden vegetatsiyalık deuirindegi termikalık resurslardın mugdarına
karay paxtashılıktı tuslik rayonlardın esabınan rauajlandırıuga jol ashadı. Bunı ayırım jıllar ishinde diyxanshılıktın egislik
maydanlarının tarkalıuın xem onda paxtanın salıstırmalı ulesin anlatatugın tomendegi tablitsa maglıumatlarınan koriuge
de boladı.
Keyingi jıllarda suugarmalı dıyxanshılıktın egislik maydanlarının strukturasında paxtanın maydanı salıstırmalı derejede
azaymakta. Birak bul protsessti vegetatsiyalık deuirdegi netiyjeli temperaturalardın jıyıntıgına bay kubla zona sharayatında
ıkshamlay otırıp tazadan ozlestirilgen jerlerdin esabınan paxtanının egislik maydanın kobeytiu kerek boladı. Bul kubla zona
sharayatında g`00o` jılga kele g`u`n`.0 mın. tonna paxta jetilistiriuge, al Arka zonada paxtanının maydanın kobeytpey-ak
ondiris protsessin intensifikatsiyalau jolı menen gektarınan g`q.9 tsentner zureet algan jagdaydın ozinde-ak jıllık paxta
tayarlau bagdarlamasın a`wg`.u` mın.tonna kelpinde uslap turıuga boladı. Bul gelle programmasın sheshiu siyasatına
seykes, xezirgi kunnin baslı meselesine aynalıuı shert. Al Aral dagdarısına seykes arka zonada suudı koplep talap etetugın
auıl xojalık dakıllarının ornına gellenin esirese biydaydın egislik maydanın kobeytiuge jol ashadı. Al kubla zona
sharayatında texnikalık eginlerdi, esirese paxtashılıktı rauajlandırıuga kushli keuil audarıu zerur. Usıgan seykes
Karakalpakstannın tebiyiy-ekonomikalık zonaları boyınsha auıl-xojalıgı tarauların, sonın ishinde suugarmalı
diyxanshılıktı
kenigelestiriu derejisin barınsha terenlestiriu kerek. Tebiyiy faktorlardın diyxanshılık taraularının netiyjelligine tesiri
ilmiy izertleu xem aldıngı tejiriybege suyengen xojalıklardın jumıslarının juumagında da baykalmakta. MısalıU` agrarekonomist
akademik J.M.Medetullaevtın deliyleulerine karaganda egislik maydan paxtashılıkta xer bir a`00 km.arkaga
orlegen sayın paxtanın zureetliligi gektarına o` tsentnerge kemeyetugını anıklandı. Eger Karakalpakstannın dun`ya juzi

paxtashılıgında en arka kenlikte jaylaskan el ekenligin esapka alsak, aldagı perspektivada paxtanın egislik maydanın
kubla rayonlardın esabınan gana kobeytiu maksetke muuapık keledi. Bul oz gezeginde arka rayonlardagı paxtanın egislik
maydanlarının en kem degende o`0 protsentin kubla zonaga otkeriuge xem arka zonada kosımsha paxtadan bosagan egislik
maydanının esabınan gektarınan g`w-g`9 tsentnerden onim tayarlagannın ozinde a`a`9-a`g`0 mın tonna gelle ondiriuge
mumkinshilik beredi. Solay etip, diyxanshılık taraularının egislik maydanlarının strukturasına ozgerisler kirite otırıp, onın
aymaklık jaylasıuın jetilistiriu paxtadan, gelleden mol onim tayarlau menen bir katarda diyxanshılıktın kosımsha tarauların,
esirese bagshılık xem juzimgershilik, ovosh, palız jene kartoshka osiriu ushın egislik maydanlardı keneytiuge jol ashadı.
Tilekke karsı xezir respublika aymagında kartoshka, ovosh xem palız eginleri ushın ajıratılgan egislik maydan a`w.0 mın
gektardan artpaydı. Netiyjejde xalıktın jan basına jılına o`.a` kg. kartoshka, o`g`.u` kg ovosh, ww.g` kg baxsha onimleri,
9.a` kg miyue onimleri ondirilip atır. Bul jan basına tiyisli normativten aytarlıktay tomen. Sonlıktan, rezervlerdi tolık
paydalana otırıp, diyxanshılık tarauların aymaklık sholkemlestiriudi barınsha jedellestiriu jıl sayın respublika boyınsha
qo`0.n` mın tonna paxta xem baskada auıl-xojalıgı onimlerin jetistiriuge mumkinshilik beredi.
Xezir respublika aymagında auıl xojalıgın rauajlandırıu ushın bar rezervler tolık iske kosılmay atır. Diyxanshılık
tarauların rauajlandırıuga jaramlı egislik jerlerdin barlıgı bolıp qq.n`O` gana paydalanıladı. Aldagı jakın perspektivada
diyxanshılıktı esirese gelleshilikti rauajlandırıu ushın ozlestiriuge jaramlı g`0g`.a` mın gektar, al uzak perspektivada auılxojalıgında
paydalanıuga bolatugın wo`0.q mın ga egislik jerler bar, birak bul kolemli egislik jerlerdi ozlestiriu xem
diyxanshılıkta paydalanıu berinende burın suu dereklerin tabıuga tikkeley baylanıslı. Usıgan seykes suu kıtgershiligi
jagdayında suudı koplep talap etetugın salının maydanın kıskartıu, al onın ornına gelleshiliktin baska tarauların, esirese
biyday, arpa, juueri, tarı xem baska da eginlerdin maydanın keneytiu maksetke muuapık keledi. Solay etip, Karakalpakstannın
arka zonasında salının egislik maydanın xezirgige karaganda qo`-n`0O` ke kıskartkan jagdayda en kem degende jılına
u`n`0 mln. kubometrdey suudı unemleuge, al usının esabınan gektarına n`-u` mın kub.metrdey suu jumsagannın ozinde
a`0u` mın gektarday egislik jerge biydaydın egislik maydanın jaylastırıuga xem salının egislik maydanının o`u`-u`u` mın
gektar shamasında tejep, gektarına qu`-qh tsentnerden zureet toplagannın ozinde jıl sayın tek arka zona koleminde g`a`qg`o`a`
mın tonna salı xem 90 mın gektarxg`h.0 tsentner=yagnıy g`o`g`.0 mın tonnaday biyday jıynap alıuga boladı. Bul
Karakalpakstannın arka zonası sharayatında jıl sayın o`0q.0 mın tonna gelle ondririuge jol ashadı. Eger xezirgi deuirde
kubla zonada kosımsha jıl sayın ondirilip atırgan a`o`-a`u` mın tonna salı xem w.u`-h.0 mın tonna biydaydı kosıp esaplasak,
jakın keleshekte Karakalpakastanda en kem degende g`g`h.w-g`u`w.0 mın tonna salı, g`u`0 mın tonna gelle jetistiriuge
boladı. Bul birinshiden suu dereklerinin jetispeushiligi jagdayında arka zonanın mol rezervlerin auıl-xojalıgı aynalasına
kosıuga imkaniyat duzse, ekinshiden uzak vegetatsiyalık deuirge xem mol miynet resurslarına iye kubla rayonlarda
paxtashılıktı, bagshılık xem juzimgershilikti, pilleshilikti, ovosh jene baxsha eginlerinin egislik maydanların keneytiu xem
gektar jerden alınatugın zureetshilikti jokarılatıu arkalı mol onim toplauga jol ashadı. Solay etip, xalıktın azık-aukatlık
onimlerge degen osip baratırgan talabın esapka ala otırıp arka zona koleminde mol zureet toplau mumkinshiligine iye
taraulardı, esirese gelleshilikti rauajlandırıuga mumkinshilik tuudıradı. Sonlıktan xezirgi ekologiyalık dagdarıs jagdayında
auıl-xojalıgının netiyjeliligin temiyinleu xem usı tiykarda xalıktın tutınıu tovarlarına degen talabın kanaatlandırıu ushın
paydalanılmay atırgan rezervlerdi iske kosıu en exmiyetli uazıypalardan esaplanadı. Korsetilgen bagdarda diyxanshılık taraularının
egislik maydanlarının strukturasın duziu xem auıl xojalık dakıllarının egislik maydanların rejege muuapık
kobeytiu meselelerin sheshiu respublika aymagında gelleshilik tarauların rauajlandırıuga mumkinshilik tuudıratugını
sozsiz.
Xezir Karakalpakstan sheriyatında salıgershilik meliiorativlik dakıl sıpatında kennen egislik jerlerdin strukturasına
enbekte,usıgan seykes kubla zonada g`00o` jıllarga kele salının egislik maydanı w,9 mın gektardı,al teniz boyı zonasında
o`,u` mın gektardı iyeleytugın boladı.Bul respublika aymagında salının ulıuma egislik maydanın belgili derejede
stabillestiredi xem oz gezeginde suudan unemli paydalanıuga jene Aral boyında, sonday-ak arka zonanın administrativlik
rayonlarında mal sharuashılıgı ushın ot-shoplik eginlerdin maydanın kobeytiuge,esirese jana gelleshilik tarauların - biyday,
arpa, juueri, xem baskada dakıllardın egislik maydanların keneytiuge mumkinshilik beredi.
Netiyjede diykanshılık taraularında agrotexnikalık kedelerdi kennen paydalanıu arkalı jokarı zureet alıuga, berinen
de burın suugarıp egiletugın diykanshılık taraularınan jokarı onim toplauga, yaki xer bir gektar egislik jerden en kem
degende a`,h-g` ese kop mugdarında onim ondiriuge imkaniyatlar jaratıuga boladı.
b) Mal sharuashılıgı. Mal sharuashılıgı auıl xojalıgının en iri taraularınan esaplanıp, jıl sayın a`,9 mlrd.sum
koleminde onim jetistirip diykanshılıktan keyingi iri taraulardan esaplanadı. Xem aldagı perspektivada tiykarınan gosh, sut,
xem karakolshilik bagdarda rauajlanatugın boladı. Bul ushın berinende burın mal sharuashılıgının ot-shop bazasının
bekkemleudi xem Aral dagdarısı sharayatında ozinin exmiyetin joyıtılıp baratırgan tebiygıy otlaklardı rekonstruktsiya jasau
kejet boladı. Respublika jemiyetshiligine melim a`9h0-jıllardan baslap Aral tenizine jıl sayın Emiudar`yadan kuyatugın suu
agını w.n` mlrd.m q den a`990-jılga kele a`.u` mlrd.m q kıskarsa, al Sırdar`yadan kuyatugın suudın kolemi 0.u` mlrd.m q
shamasında boldı. Al a`990-jıllardan keyin Sır`daryadan Aral tenizine birde gramm suu tuspegen. Solay etip, Araldın suu
baskan maydanı kıskardı, al teniz ayırım jerlerde burıngı suu basıp jatkan jagadan o`0-a`00 km ge ishkerige karay shegindi.
Solay etip, Araldın burıngı suu baskan maydanınan qa`-qo` mın km g` kurlık jerler yaki Oraylık Aziyadagı ushinshi
G`AralkumG` payda boldı.
Usı burıngı suu astınan bosagan duzlı kumlar shamaldın tusiuinde suugarmalı diykanshılık zonalarına jene tebiygıy
jaylaularga ushıp-konıp diykanshılıktın xem tebiygıy otlaklardın zureetligin peseytiuge tesir jasap atır. Xetteki duzlı janlar
tebiygıy otlaklardı zexerlep mallardın kırılıuına xem jukpalı auırıulardın, esirese bauır keselliginin tarkalıuına dushar etti.

Emiudar`ya alabındagı putalıklar xem kamıslıklardın da zureetliligi peseydi. Emiudar`yanın Aralga kuyatugın suu
agının kıskarıuı burıngı suualmalardın xem kop sanlı mayda kollerdin kıskarıuına alıp keldi xem jer astı suularının keddi
peseydi. Netiyjede tebigıy otlaklarga bay kollerdin xem jaylaulardın xalık xojalık exmiyeti kıskarmakta.
Đlimpaz A.Đ.Krivitskiy maglıkmatlarına karganda a`9o`0-jıllarda kamıs basıp atırgan maydanlar Emiudar`yanın
tomengi boliminde u`00 mın gektardı iyelep, gektarına a`a`-a`g` tsentner zureet beretugın edi. Birak Emiudar`yanın keyingi
jıllarda suu rejiminin ozgeriske ushırauına baylanıslı burıngı kamıs kaplap jatırgan Raushan, Akbaslı xem Kıpshak der`ya
kusagan salaları kurıdı. Bul kamıs basıp atırgan kollerdin tebiygıy otlaklarının kıskarıuına jene zureetliginin peseyiuine alıp
keldi. Mısalı, a`9o`a`-o`g` jıllarda Emiudar`yanın kuyar jerindegi G`alıpG` kamıslıklardın uzınlıgı n`-u` metrdi kurap, kop
tebiygıy otlaklarga iye bolsa, xezir bul zona tolıgı menen kurlıkka aynaldı. Solay etip, Ozbekstan Đlimler Akademiyasının
Karakalpakstan boliminin botanika sektorı terepinen esapka alıngan kamıs tarkalgan maydanlar a`.o` mln. gektardı
kuraytugın edi. Usınnan jokarı onimdarlı kamıslıklar tarkalgan territoriya n`wq.n` mın gektarga barabar bolıp, usınnan
qwg`.u` mın gektarı koller-suualmalar iyelep jatırgan maydan Emiudar`yanın tenizge jakın alabına tuura keledi. Bulardın
ulıuma shop zapası kurgak alında o` mln. 9u`a`.9 mın tonnaga barabar. Usının qhn` qa`a` gektarı Moynak, u`u` n`n`w
gektarı Shımbay, u`u` 0u`n` gektarı Konırat, qq u`hu` gektarı Kegeyli, a`a` g`wg` gektarı Xojeli xem baska da rayonlarga
bolingen territoriyalarga tuura keldi. Birak bul kolemdegi kamıs basıp atırgan maydan xezir jok. Xetteki Aral tenizine jakın
jaylaskan suualmalarda, bugazlarda kamıslıktın tanabı kıskardı xem pishenzarlıklardın zureetleri azayıp ketti. Esirese
Emiudar`ya alabındagı ken kolemdegi togaylı pishenliklerdin zureetligi peseyip, netiyjede tazadan sholkemlestirilgen
Bozatau rayonının mal-sharuashılıgına kenigelestirilgen xojalıklarında mal-sharuashılık onimlerinin ozine tuser baxası
jokarılamakta.
Kızılkum tebiygıy jaylaularında da jagday onsha jaksı emes. Bul rayonda Karakalpakstannın g`.9 mln. gektarday
kayta rekonstruktsiyadan otkerilgen jaylauları jatır xem mallardın, esirese karakol koylarının bas sanın kobeytiu xem mal
sharuashılıgınan alınatugın onimdarlıktı jokarılılatıu ushın ulken mumkinshilikler bar. Kenigelerdin aytıuına karaganda
Kızılkum jaylaularının ot-shop zapası shama menen u`-w mln. tsentnerge barabar. Bul Kızılkum jaylaularında karakol
koylarının bas sanın w00-h00 mın baska shekem kobeytiuge mumkinshilik beredi. Birak bul jaylaulardı ozlestiriu meselesi
uziliske tusirilmekte. Keyingi jılllarda Kızılkum jaylauların ozlestiriu ushın n`o`0-dey artezian skvajinaları kurıldı xem
a`wq shakta tipindegi kuyılar kazıldı. Birak bul ob`ektlerdi kurıuda jiberilgen ketelikler netiyjesinde xem arnaulı
sholkemlestiriushi mekemelerdin bolmauı tiykarında suulandırıu ob`ektlerinen paydalanıudın muddeti kıskarmakta xem
kurılıs islerinde de texnikalık jaktan ketelikler ushıraydı. Netiyjede shaktılı kudıklardın g`qO` i, al skvajinalardın qo`.wO`i
jaman texnikalık sharayatta bolganlıktan paydalanıudan kaldı. Karakalpakstannın ustirt jaylauları da w mln.ga maydandı
iyeleydi. Usının u`.o` mln.gektarı tebiygıy jaylaulardan ibarat bolsa, a`9o`g` mın gektarı sekseuilli togaylardan, o`0.u` mın
gektarı putalıklardan, g`qn`.g` mın gektarı takırlardan, a`0.h mın gektarı kumlı territoriyalardan, al g`n`.0 mın gektarı auıl
xojalıgında jaramsız jerlerden turadı. Osimlikler dun`yasına bay emes, sonlıktan bul jaylaular jude onimdarsız keledi. Eger
bul tebiygıy jaylaular suulandırılsa, xem tebiygıy otlaklardın ot-shoplik balansın bayıtıu boyınsha kolemli ilajlar iske
asırılsa, aldagı perspektivada karakol koy sharuashılıgına xem tuye osiriushilikke kenigelestirilgen xojalıkları duziuge
mumkinshilik boladı.
Keyingi jıllarda Ozbekstan Đlimler Akademiyasının Karakalpakstan bolimi ilimpazları terepinen jurgizilgen izertleu
maglıumatlarının juumagına karaganda Aral tenizi jagalaularındagı juusan, keyreuik, shıtır xem arpaganlı massivler
bexerde gektarına 0.0q tsentnerden q.g` tsentnerge shekem, al guz jene kıs aylarında
0.0q-a`.wh tsentnerden 0.g`-0.h tsentnerge shekem ot-shoplik zureet bergen. Bul jaylaular jıldın barlık deuirinde koy
sharuashılıgı, jılkıshılık xem tuyeshilik taraularında paydalanıu ushın ulken exmiyetke iye. Sonlıktan jokarıda korsetilgen
territoriyalardagı tebiygıy jaylaulardı suulandırıu xem olardın ot-shoplik zapasların bayıtıu ulkemizde mal sharuashılık
tarauların rauajlandırıuda ulken exmiyetke iye.
Karakalpakstanda mal sharuashılıgı aldagı perspektivada da auıl xojalıgının baslı taraularının biri bolıp kaladı xem
tiykarınan gosh-sut xem karakolshilik bagdarında rauajlanatugın boladı.
Xezir Karakalpakstannın tiykargı iri karamal sharuashılıgı gosh bagdardagı h xem sut bagdardagı g` xojalıkta, o`
karakolshilik, a` mal semirtip bagatugın, jene shoshkashılık penen shugıllanatugın xojalıkta jemlengen. Mal sharuashılık
onimlerin kayta isleytugın g` gosh kombinatı, xem q sut-may zavodı islep tur. Mal sharuashılıgı onimlerinin baska da
turleri, mısalı, karakol terisi, jun, mal terisi, respublika aymagınan baska rayonlarga shıgarıladı, sebebi, bul onimlerdi kayta
isleu ushın ondirislik baza tayar emes. Sonlıktan aldagı uakıtta mal sharuashılıgı tarauların rauajlandırıu meselesi, mal
sharuashılık onimlerin kayta islep shıgaratugın bazaların duziu arkalı sheshiliui zerur. Solay etip mal sharuashılıgı taraularının
kenigelesiu bagdarlarına seykes onın ondirislik bazasın agrar sanaat kompleksinin talaplarına karay duziu aldagı
perspektivada tiykargı q meseleni sheshiugeU` esirese, a`) sut ovosh bagdarındagı kala etirapı bazaların duziu xem
rauajlandırıuN` g`) Emiudar`ya alabındagı kolemli ot-shop bazası tiykarında gosh bagdardagı iri karamal sharuashılıgı
komplekslerin duziu xem rauajlandırıuN` q) Kızılkum xem Ustirt jaylauları tiykarında karakolshilik bagdardagı koy
sharuashılıgın rauajlandırıuga baylanıslı sheshiletugın boladı.
a) Respublika aymagında kala etirapı mal sharuashılıgı kompleksi tiykarınan sut bagdardagı mal sharuashılıgı,
kusshılık, ovosh xojalıkları xem bagshılık taraularınan turatugın boladı. Bagshılık tarauların rauajlandırıu xem onı kala
etirapı kompleksi menen tutastırıu pal xerresi menen shugıllanatugın xojalıklardı ot-shop resursları menen temiyinleuge jol
ashadı. Kala etirapı auıl xojalıgı esirese, ovosh xojalıgı xem bagshılık ozine ten meusimlik ozgesheliklerine iye bolıp,
tayarlangan onimnin w0O`in xem miyuenin barlıgın iyul`-sentyabr` aylarında kayta isleudi talap etedi. Usıgan seykes
Nokis miyue, ovosh-konserva kombinatının rekonstruktsiya jasau xem onın ondirislik texnologiyalık duzilisin kop profilli

onim tayarlauga bagdarlau tek tayar ovosh, miyue onimlerin kayta isleu emes, al taslandılardın esabınan mal sharuashılıgı,
esirese shoshkashılık tarauları ushın ot-shop bazasın kobeytiuge xem onın assortimentin jaksılauga jol ashadı.
Sut bagdardagı mal sharuashılıgı taraularında da onın ondirislik bazası menen shiyki zat resursların organikalık
baylanısta sholkemlestiriu kerek boladı. Bul berinen de burın ovosh xem miyue onimleri ele tolık pisip jetiispegen bexer
aylarında xalıktı mal sharuashılıgı onimleri, esirese sut, may onimleri menen temiyinleu meselelerin sheshse, ekinshiden,
aukatlanıu ratsionına xejetli bexerdegi beloklı tagamlardı toplauga jol ashadı. Sonlıktan kala etirapı sut bagdardagı mal
sharuashılıgı, kussshılık tarauların tek bagshılık xem ovosh xojalıgı menen baylanıstırıp koymastan, olardı kayta islep
shıgaratugın sanaat taraularının ondirislik bazaları menen baylanıstırıu tayar onimdi buzılıudan saklaydı xem kop sanlı
shıgınlardan bas tartıuga jol ashadı. Bunday kala etirapı agrar sanaat birlespesinin sostavına sut-ovosh tayarlaytugın,
bagshılık xem juzimgershilik penen shugıllanatugın xojalıklar, pal xerresi xem ovosh konservaların jetistiretugın
kerxanalar, sut may zavodları kiretugın boladı. Bunday jagdayda agrar sanaat birlespesi respublikanın kala xalkın taza
ondirilgen xaldagı ovosh, miyue onimleri, sut,meyek, kus goshi jene pal xerrelerinin onimleri menen de, sonday-ak
konserva tipindegi tagamları menen temiyinleytugın boladı. Bul oz gezeginde birlespege kiretugın kerxanalardı rabochiy
kushi menen temiyinleu, transport mashkalaların sheshiu, xetteki ondirislik uskenelerdin kuuatların onimli paydalanıu
meselelerin sheshiuge de jol ashadı.
Kala etirapı agrar sanaat birlespesinin tayar onimlerin kabıl etetugın kalalarga Nokis, Taxiatash, Xojeli, Konırat
kalaları, Ustirttegi Jaslık, Karatau poselkaları, sonday-ak suugarmalı diyxanshılık zonalarındagı, salıgershilkke
kenigelestirilgen rayon orayları esaplanadı. Sonlıktan atı atalgan kala etirapında janadan kenigelesken bagshılık xem sutovosh,
juzimgershilik xem kusshılık bagdardagı xojalıklar duziu xem olardı tayar onimdi kayta islep shıgaratugın sanaat
orayları menen baylanıstırıu ulken exmiyetke iye. Birak tilekke karsı xezir Nokis kalası etirapındagı keliplesip atırgan usı
tiptegi xojalıklardan baska respublika aymagında kala etirapı agrar sanaat birlespeleri joktın kasında, sonlıktan bul
mashkalanı respublika koleminde sheshiu kerek boladı.
b) Karakalpakstanda mal sharuashılıgı tarauların rauajlandırıuda G`KızılkumG` xem G`UstirtG` tebiygıyekonomikalık
rayonlarının potentsialın iske kosıu xem onnan akılga muuapık paydalanıu ulken exmiyetke iye. Sebebi
Karakalpakstan respublikasının mal sharuashılıgında paydalanatugın jer fondınının 90O`ten aslamı usı jokarıda korsetken
sholistanlı rayonlarda jaylaskan. Bunı iske kosıu karakolshilik bagdardagı xem gosh-jun bagdarındagı koy sharuashılıgı
xem tuyeshilikti kennen rauajlandırıugı jol ashadı.
Birak degen menen bul meselelerdi oz uaktında sheshiu sholistanlı jaylaulardı ozlestiriude sholkemlestiriudin jana
formaların xem sistemalardı iske asırıudı da talap etedi. Sebebi Karakol koy sharuashılıgı suugarmalı diyxanshılıktın
tarauları menen uylespeydi xem onın rauajlanıuı tikkeley sholistanlı jaylaulardın otlakların akılga muuapık paydalanıuga
xem kosımsha artezian suularının bazasında G`Kishi suugarıuG` dereklerin iske kosıu jolı menen jonıshka bedesin ondiriu
arkalı sheshiliui mumkin.
Xezirgi karakolshilik bagdardagı koy sharuashılıgının tiykargı jaylau ob`ekti u` xojalık ushın Kızılkum jaylauı xem
bir xojalık ushın Ustirt esaplanadı. Aymaklık koz karastan bul jaylaular biri-birinen aytarlıktay kashıkta jaylassa da olardı
bir tutas G`KızılkumG` xem G`UstirtG` territoriyalık-ondirislik karakol kompleksi bazasında biriktiriu akılga muuapık
keledi. Bul jerde Kızılkum jaylaularınan paydalanıu sxemasının Ustirtten parık etetugının yadda saklay otırıp, ondirislik
bagdarın jarkınlastırıu bir admenistrativlik rayonının (Karakalpakstan Respublikası) ramkasında iske asatugın bolganlıktan
bul ondirislik birlespenin ishki mazmunın buzbaydı, al kerisinshe koy sharuashılıgın rauajlandırıu ushın bunday eki
kompleksti tutastırıu kenigelesken ondiris taraularının materiallık-texnikalık bazasın bekkemleuge jol ashadı, bul eki
komplekske aldagı uakıtta karakol sharuashılıgına kenigelesken xojalıklar menen bir katarda tuxımshılık bagdardagı
sharuashılık xojalıkları da xem ot-shop ondiretugın fermer xojalıkları da kiretugın boladı.
Xezir respublikada karakol bagdardagı mal-sharuashılık onimlerin, esirese karakol terisi xem jundi kayta isleytugın
ondiris orını jok, sonlıktan bul onimler tasıuga kolaysız bolsa da, baska rayonlarga kop shıgınlar jumsau arkalı joneltiledi.
Usıgan seykes Taxtakopir rayonı aymagında jun juuatıgın xem teri iyleytugın kerxana duziu en keshiktirilmeytugın ilajlar
katarına kiredi. Bul transportlık shıgınlardı unemleu menen bir katarda sıpatlı onim jetistiriuge de imkaniyat beredi.
G`KarakalpakagrokompleksG` birlespesine kiretugın ondiris tarauların bir tutas agro sanaat kompleksi tipinde
sholkemlestiriu koy goshin kayta islep shıgatugın taraularda da oz kuramına biriktiriu mumkin, bul respublika aymagında
kosımsha G`AgrokompleksG` kuramında gosh kombinatın duziu jolı menen sheshiliui tiyis.
Tariyxıy deuirler ishinde toplangan tejiriybelerge karaganda Ustirt sharayatında karakolshilik penen bir katarda
kuyrıklı koylardın parodasın kobeytiu maksetke muuapık keledi. Sebebi Ustirt jaylaularının otakları xem tebiygıy sharayatı
ozine ten ayırmashılıkka iye. Bul oz gezeginde tuye osiriushilik tarauların rauajlandırıga da mumkinshilik beredi. Usıgan
seykes jakın keleshekte Ustirt aymagında o` mln. gektarday jaylaulardı mal sharuashılıgı taraularına ozlestiriu mashkalaları
sheshiledi.
Jakın keleshekte Ustirt territoriyalık ondirislik kompleksinin kuramına karakolshilik bagdardagı xojalıklar menen bir
katarda tu-
xımshılık bagdardagı koy sharuashılıgı menen shugıllanatugın xojalıkları, ot-shop ondiriu xem jem tayarlaytugın zavodlar,
sonday-ak ilim izertleu mekemeleri jene koy sharuashılıgı xem tuyeshilik, jılkıshılık taraularının onimlerin kayta isleytugın
karxanalar kiretugın boladı. Bul xem tagı baska da kompleks bagdardagı mashkalalar Ustirtti tek sharuashılık ob`ekti ushın
gana emes, al iri tau ken sanaatı rayonı sıpatında ozlestiriudi talap etedi. Sebebi Ustirt xezirdin ozinde Karakalpakstannın
aymagında kolemli otın energetika, ximiya sanaatı, as duzı, kurılıs sanaatı ushın shiyki zat resurslarına bay rayonlar

sıpatında kozge tuspekte. Bul kolaylı ekonomikalık potentsialga iye zonanı ozlestiriu jakın keleshekte Karakalpakstannın
sostavında Ustirt admenstrativlik rayonının keliplesiuine jol ashatugını sozsiz.
v) Emiudar`ya alabı gosh bagdardagı mal sharuashılıgın rauajlandırıu ushın kolemli rezervlerge iye, usı maksetlerdi
gozlep burıngı altı rayonga bolistirilgen jaylaulardın xem olardagı kara mallarının bas sanı bazasında iri karamal
sharuashılıgına kanigelesken Bozatau rayonı sholkemlestirildi.Bul rayonnın ıktıyarına iri karamal sharuashılıgın
rauajlandırıuga baylanıslı kop sanlı funktsiyalar berildi.Netiyjede tez uakıt ishinde jaylaulardı suulandırıu,keniygelestirilgen
mal sharuashılıgı xojalıkların duziu,tazadan ot-shop tayarlaytugın fermer xojalıkların sholkemlestiriu xem agrosanaat
kompleksine tiyisli baska da ondirislik birlespelerdi duziu xem olardın materiallık-texnikalık bazasın bekkemleu usagan
meseleler sheshildi.
Solay etip, jakın keleshekte Emiudar`ya alabında jaylaskan 0,w mln. gektarga jakın zonada kara mal sharuashılıgın
rauajlandırıu ushın bir kansha emeliy ilajlardı iske asırıu kejet.Bul ushın berinen de burın gektarına kolemli iri karjı jumsap
jaylaulardın ot-shoplik zapasların kelpine keltiriu, al aldagı perspektivada ot-shop tayarlaytugın xojalıklardı, kobeyte otırıp
mal sharuashılıgına paydalanatugın jaylau fondın intensivli reuishte kayta kurıu meselelerin sheshiu kejet boladı. Bulardın
katarına irrigatsiya sistemaların duziu, janadan egislik jerlerdi ozlestiriu xem mal sharuashılıgı komplekslerin kurıu xem t.b
jumıslar kiredi. Bul ilajlardı tolık iske asırıu ushın kommunal jay kurılısı xem suu xojalık mashkalaları menen
shugıllanatugın kurılıs tarauların xer terepleme keneytiu xem talapka seykes kayta kurıu meselelerin karap shıgıu zerur. Bul
xem tagı baska da ilajlar Emiudar`ya alabında duzilgen mal sharuashılıgı kompleksinde kopshilik meselerdi sheshiuge,esirese
ondirilgen mal sharuashılık onimlerin kayta islep shıgarıu taraulardı jetilistiriuge xem G`agrosanaat kompleksiG`
bazasında mal sharuashlıgı kompleksinin keliplesiuine jol ashadı.
Aldagı perspektivada G`teniz boyıG` zonasının G`agrarxojalıgınaG` tiyisli potentsialdı iske kosıu meselesin
tezlestiriu de ulken exmiyetke iye. Bul zona Emiudar`yanın Aral tenizine kuyar jerindegi G`xezirgi xerekettegi del`tasıG`
degen territoriyalardı oz ishine kamtıp q mln.u`wo`,n` mın gektarday jer fondına iye. Usınnan auıl xojalıgında paydalanıuga
jaramlı jer n`,wO`-ti maydandı iyelep, bular tiykarınan burıngı suualmalar, kollerdin ornında payda bolgan boz jerlerden
turadı. Mal sharuashılıgı ushın jaramlı putalı-pishenzarlıklar n`q,n` mın gektardı iyelep iri kara mal sharuashılıgın rauajlandırıu
ushın ulken exmiyetke iye. Burıngı kol ultanlardan kurgagan w0 mın gektarday maydan tikkeley egislik ushın
jaramlı jer fondının kuramına kiredi. Eger bul rayon aymagında bir xojalık ushın ortasha h-a`0 mın gektar jer ajıratkannın
ozinde ot-shop ondiriu menen shugıllanatugın onlagan sharuashılık xojalıkların duziuge mumkinshilikler bar. Eger usı
jokarıda korsetilgen egislik jerlerdi mal sharuashılıgı ushın ot-shoplik dakıllar egiuge ajıratsak jılına en kem degende g`-q
mln.tonnaday silos, a`u`0 -g`00 mın tonna jonıshka bedesin, a`,o`-g` mın tonnaga shamalas jonıshka tukımın jetistiriuge
boladı. Solay etip, usı bagdarda mal sharuashılıgın rauajlandırıu ushın baza duziu, a`99u`-g`000 jıllar aralıgında teniz boyı
zonasında iri kara mallardın bas sanın a`q,u` mınga, jılkılardın bas sanın g`o`,g` mınga kobeytiu ixtimalı bar.
Teniz boyı zonasında auıl xojalıgı eginlerine paydalanıuga jaramlı a`00 mın ga. dan aslam jer fondı jaylaskan.
Usıgan seykes a`99h jılga kele egislik jerlerdin maydanın en kem degende h.u`-9 mın gektarga, al g`00o` jıllarga kelip a`u`a`u`.w
mın gektarga kobeytiuge mumkinshilik boladı. Bul kenigelesken mal sharuashılık xojalık-
ları ushın bekkem ot-jem bazasın duziuge imkaniyat jaratadı. Bul ilajlar tolık iske asadı. Bul ushın azlı-kopli tejriybe
toplagan G`MoynakG`, G`Kazakder`yaG` G`AkkalaG` xem G`AralG` xojalıklarının is tejriybeleri mısal bola aladı, Bul
xojalıklarda az uakıttın ishinde a`0.9 mınga jakın xalık konıslangan elatlar payda boldı xem olardın ıktiyarındagı tiykargı
ondirislik fondlardın kunı a`w mln. somdı kuradı, xem kop sanlı adam konıslagan auıl orayları osip jetisti. Solay etip xer bir
xojalık bugingi kunnin ozinde xer bir jumsalgan som ushın en kem degende 0.n`w - a`.o`o` som koleminde onim toplauga,
al rentabelliktin derejesin h.u`-a`0.q protsentke kotere aldı. Bul xem baska da deslepki kolga kirgizilgen tejiriybeler
Karakalpakstannın tebiygıy-ekonomikalık zonalarında mal sharuashılıgı tarauların rauajlandırıu ushın kolemli rezervlerdin
bar ekenin korsetip otır.
Usıgan seykes aldagı perspektivada Karakalpakstan Respublikasının mal sharuashılıgı zonalarında tebiygıy
jaylaulardı suulandırıu xem olardın ot-shoplik resurslarının onimdarlıgın jokarılatıu boyınsha iri jumıslar iske asırıladı. Bul
xem tagı baska da ilajlardın is juzine asıuı jakın keleshekte respublika aymagında mallardın bas sanının kobeyiuine, esirese
karakol bagdarındagı koy sharuashılıgın rauajlandırıu ushın ulken imkaniyatlar duziletugın boladı.
g`00o`-jıllarga kele respublika aymagında kara mallardın bas sanı a`a`0O` ke, koy xem eshkilerdin bas sanı
a`u`n`.wO` ke, al jılkı jene tuyelerdin bas sanı g`.q xem g`.o` esege kobeytetugını korinip tur. Bul aldagı a`0 jıl dauamında
respublikada otken 90-jıllardagı korsetkishlerge erisiuge xem mallardın ayırım turlerinin bas sanı boyınsha jobalangan
bagdardan basıp otiuge mumkinshilik tuudıradı. Al aldagı perspektivada tebiygıy jaylaulardı ozlestiriu xem mal
sharuashılıgı taraularında jana zooveterenariyalık janalıklardı engiziu tiykarında iri korsetkishlerdi kolga kirgiziu nezerde
tutılıp otır. Bul xem tagı baska da ilajlardın mal sharuashılıgı taraularında iske asıuı auıl xojalıgı taraularının, sonın ishinde
mal sharuashılıgı taraularının netiyjeliliginin arttırıuga jol ashadı.
Juumaklap aytkanda jokarıda berilgen epiuayı formadagı esaplaular Karakalpakstanda auıl xojalıgı tarauların bunnan
bılay rauajlandırıu ushın respublikanın zonalık ozgesheliklerin esapka ala otırıp kubla zonada paxtashılıktı intensiv formada
rauajlandırıuga ayırıksha itibar beriudi talap etedi.
Karakalpakstan Respublikasının Kubla zonasında jaylaskan Tortkul, Beruniy, Ellikkala xem Emiudar`ya
rayonlarında xalık ote tıgız jaylaskan xem paydalınılmay atırgan kolemli jer jene miynet resurslarına iye. Bul rayon
Karakalpakstannın arka zonasına salıstırganda vegatatsiyalık deuirdegi netiyjeli temperaturalarının jıyıntıgı boyınsha da
xem kuyashlı kunlerdin sanı jagınan da ulken parıkka iye. Sonlıktan aldagı perspektivada kubla zonada paxtashılık,

pilleshilik, bagshılık xem juzimgershilikten kennen rauajlandırıuga itibar beriu kerek. Kubla zonaga jakın jaylaskan shol
jaylaulardın esabınan karakol koy sharuashılıgın, rauajlandırıu meseleside kun tertibindegi iri problemalar katarına kiredi.
Arka zonada jaylaskan kolemi jer resurslarının bazasında gelleshilikti rauajlandırıu menen bir katarda salıgershilik,
ovosh xem baxsha eginlerin rauajlandırıu jene almaslap egiu ushın paydalanatugın mekke juueri, jonıshkadan alıngan xem
tebiygıy jaylaulardan ondirilgen ot-shoplerdin tiykarında gosh-sut baglardagı mal sharuashılıgın rauajlandırıu bas uazıypa
bolıuı shert. Bul Karakalpakstannın arka zonasında jaylaskan rayonlardın esabınan jakın jıllar ishinde 0.o` mln.tonnaday
gelle xem tagı baska da auıl xojalıgı xem mal sharuashılıgı onimlerin ondiriuge mumkinshilik tuudıradı.
Jokarıda korsetilgen ilajlardın is juzine asıuı Ozbekstannın diykanshılık taraularında Karakalpakstannın salıstırmalı
ulesinin artıuına xem jıl sayın ulkemizde ondiriletugın auıl xojalık onimlerinin koleminin artıuına ulken imkaniyatlar
duzedi.
Karakalpakstanda suugarmalı diyxanshılık tarauların intensifikatsiyalauga baylanıslı xalıktın jan basına ondirilgen
gelle onimleri a`u`u`.w kilogrammnan g`qo` kilogrammga, kartoshka onimleri ww.9 kg, ovosh onimleri a`9w.n` kg. Miyue
n`h kg, palız onimleri a`qo` kg, gosh soyılgan salmagında hw kg, al sut onimleri jan basına n`u`w kilogrammga artıuı tiyis.
Usıgan seykes aldagı perspektivada xalıktın auıl xojalık onimlerine degen talabın jaksılau ushın mal sharuashılıgı
tarauların keskin rauajlandırıuga ayırıksha itibar beriu kerek. Karakalpakstanda mal sharuashılıgın tez pet penen
rauajlandırıu ushın kolaylı sharayatlar bar. Emiudar`ya del`tasındagı suugarmalı jaylaular karamallar ushın sapalı ot-jem
bazası bolıp tabıladı. Eger tebiygıy otlaklardı rekonstruktsiya jasalsa, bul jerlerdegi suualma jaylaudın ot shop zapası
xezirgige karaganda g` esege kop kara maldı jıl boyı bagıp osiriuge jetedi. Xezir bul jerde 90 mın baska jakın mal bagıladı.
Sonlıktan aldagı perspektivada Emiudar`ya del`tasındagı suualma jaylaulardı tolıgı menen ozlestiriu arkalı kara mallardın
bas sanın a`.q-a`.o` ese kobeytiu nezerde tutılıp otır.
Suualma jaylaulardın tebiyiy ot-shop baylıgın arttırıu boyınsha bir kansha ilajlar iske asırıladı. Birinshiden
jaylaulardın meliorativlik jagdayın jaksılau ushın kurıp kalgan koller, kanallar arkalı suu deregi menen tutastırıldı. Bul
ilajlar tebiyiy jaylaulardın onimdarlıgı keskin arttıradı. Aldagı uakıtlarda Kızılkum xem Ustirt jaylaularında million
gektarga jakın otlaklardı suugarıu belgilienip atır.
Keleshekte jaylaulardı ozlestiriu jana sistema boyınsha alıp barıladı. Karakalpakstanga tiyisli Ustirt aldagı
perspektivada koy sharuashılıgın temiyinley alatugın jaylau fondına iye ulken rayonlardan esaplanadı. Onın ot-shop zapası
a`.a` mln. bas koy, a`00 mın bas tuye saklauga jetedi. Sonlıktan Ustirtti ozlestiriu kompleks bagdarda sheshiliui tiyis.
Sebebi bul Ozbekstannın kopshilik jaylauların sonın ishinde Karshı dalasın paxtashılıkka ozlestiriuge baylanıslı ayırım
zonalarda bagılatugın koylardın bas sanın Ustirt jaylaularına auıstıruga mumkinshilik beredi. Bul oz gezeginde jokarıda
korsetilgen zonada intensivli paxtashılık xojalıkların duziuge mumkinshilik ashadı. Birak degen menen Respublikada
xezirge shekem auıl xojalıgı tarauların rauajlandırıu ushın tiykargı rezervler elede bolsa jeterli derejede iske kosılmay atır.
Sonlıktan Karakalpakstannın kolemi tebiyiy ekonomikalık resurslarınan ratsionallı paydalanıu ushın tomendegi ilajlardı
iske asırıu ote zerurU`
a`. Suugarmalı diyxanshılıktan alınıtugın onimlerdin kolemin kobeytiu ushın tiykargı ondiris kuralı retinde jer
resurslarınan ratsionallı paydalanıu bas uazıypa dep esaplanıuı tiyis.
g`. Đrrigatsiya sistemaların rekonstruktsiyalau xem suugarıudın paydalı rejimlerin kollanıu jene korrektor-drenaj
tarauların rauajlandırıu arkalı egislik jerlerdin miliorativlik jagdayın tup-tamırınan jaksılauga erisiuU`
- bul ushın kubla zonada xojalık aralık kollektor-drenaj setlerinin netiyjelligin arttırıuN` al arka zona sharayatında
Aral tenizi xem Sudoch`e koli terepine kuydırılıp atırgan rayon aralık ulken korrektor sistemalarının netiyjelligine erisiu
kejet.
q. Mineral xem organikalık toginlerden ratsional paydalanıu jolların belgileuU`
- bul ushın xer bir zonanın topırak - miliorativlik jagdayların esapka ala otırıp, jerlerdi azıklandırıudın progressiv
sisteması retinde organik-mineral birikpelerden kennen paydalanıu arkalı almaslap egiu sistemasının netiyjelligin arttırıuga
erisiuN`
n`. Auıl xojalıgında ilimiy texnikalık progresstin jetiskenliklerinen kennen paydalanıu arkalı miynettin
onimdarlıgına erisiu xem usı tiykarda onimnin ozine tuser baxasın barınsha arzanlatıudı temiyinleuN`
o`. Jana ekonomikalık reforma talaplarına seykes dikanshılık taraularında egislik jerlerdin strukturasına ozgerisler
kirgiziu arkalı gelleshilikti rauajlandırıuga ayırıksha itibar beriuN`
u`. Paxtashılıkta paxtanın monopoliyalık derejesin shekleu arkalı egislik jerlerdin jana strukturasın duziu xem onda
paxtanının salıstırmalı ulesin q9.w-n`q.0 protsent shamasında shekleuN`
w. Auıl xojalıgında ishki rezervlerdi kennen paydalana otırıp, ondiris tarauların zonalık printsip tiykarında
rauajlandırıu mashkalaların sheshiu xem tebiyiy ekonomikalık zonalardın ozgeshe-
liklerin esapka ala otırıp diykanshılık tarauların aymaklık sholkemlestiriuge erisiuU`
h. Suugarmalı dıykanshılık taraularında suugarıu sistemalarınan paydalanıu koeffitsentin jokarılata otırıp suudın
biyısırap bolıuın tejeu xem Karakum, Amiu-Karshı xem Amiu-Buxara magistrallı kanalları esabınan kosımsha suu
dereklerin tabıu xem jana suugarıu texnologiyasın kennen kollanıu arkalı dıyxanshılıkta paydalanatugın egislik jerlerdin
onimdarlıgına erisiuN`
9. Mal sharuashılıgı taraularında jaylaularda kayta rekonstruktsiyalau xem suulandırıu meselelerin sheshiu arkalı
mallardın bas sanın tolıktırıu xem alınatugın mal sharuashılık onimlerin kobeytiu arkalı sharuashılık taraularının
netiyjelligin jokarılatıuga erisiu tiykargı mesele etip koyılıuı shert. Bul xem tagı baska jokarıda korsetilgen ilajlardı tezden
iske asırıu aldagı perspektivada Karakalpakstanda auıl xojalıgı taraularının netiyjelligin arttırıuga xem berinen de burın

ekologiyalık dagdarıs jagdaylarında uzak jıllar dauamında duzilgen ondirisilik potentsialdan xalık iygiligi ushın onimdarlı
paydalanıuga imkaniyatlar jaratıuı mumkin.
VI Bap. XIZMET KORSETĐU SFERALARININ GEOGRAFĐYaSI.
Ulkemizde ondiriushi kushlerdi rejege saykes rauajlandırıuda kop sanlı faktorlar menen bir katarda sotsiallık
faktorlardın roli de aytarlıktay jokarı. Sotsiallık faktorlar materiallık ondiris taraularının geografiyalık jaylasıuına, osiu
petine, xalıktın jasau sharayatın jaksılauga, ilimiy texnikalık progresstin petin jedellestiriuge kushli tesir jasaydı. Usıgan
seykes songı jıllarda sotsiallık sferanı rauajlandırıuga xem onın xalık xojalıgının baska da tarauları menen baylanısın
arttırıuga ayrıksha itibar berilmekte. Birak usıgan karamastan sotsiallık sferanın territoriyallık strukturası, olardın
regionallık ozgeshelikleri tolık xem jeterli derejede izertlenilmey atır. Mine usı koz-karastan ekonomikalık georafiya ilimi
sotsiallık sferanın jemiyette tutkan ornı xem rolin esapka ala otırıp, bul tarauda ulken ilimiy izertleu jumıslar alıp barmakta
xem meseleni G`ekonomikalık xem sotsiallık geografiyaG` peninin materiallık izertleu ob`ektine aylandırıp otır. Durısında
da, ekonomikalık geografiya ilimiy jemiyettin ondiriushi kushlerin rauajlanıu nızamlıkların izertlep, bul meseleni sheshiude
tomendegilerge ayrıksha itibar bere otırıp, xalık xojalıgı adamlardın jumıs iskerliginin eki sferasınanN` - materiallık ondiris
penen(sanaat, auıl-xojalıgı, transport xem baylanıs, iri kurılıs xem tagı baskalar) materiallık ondiriske kirmeytugın
taraulardı (fizkul`tura xem sport, bilimlendiriu tarauı, xalıkka meditsinalık jaktan xızmet korsetetugın taraular, sauda, turak
jay xem kommunal xojalıgı xem tagı baskalar), oz ishine kamtıydı xem olar bir biri menen jude tıgız baylanısta boladı
degen tusinikte izertleu jumısların alıp baradı. Sebebi bul taraulardı bir-biri menen durıs xem tıgız baylanıstırıu barlık
jemiyetlik tarmaklardın birgelikli jumıs isleuine mumkinshilik tayarlaydı.
Ozlerinin atkaratugın funktsiyaları boyınsha ondirislik emes taraular birdey emes.Mısalı sanaat, auıl xojalıgı xem
kurılıstı oz ishine alatugın taraular materiallık- zatlay formada onim islep shıgaradı xem bul taraularda Karakalpakstannın
miynet resurslarının u`w,n` protsentteyi jumıs isleydi.
Ondirislik, sferaga kirmeytugın taraular materiallık ondiristi tezirek rauajlandırıudın tiykargı sherti bolıp esaplanadı
xem bul eki tarau bir birinen ondiretugın onimlerinin ayırmashılıgı menen gana parık kıladı. Solay etip xalıkka xızmet
korsetiu sferaları miynettin onim retindegi emes, al xızmet retinde tutınılatugın ayrıksha paydalanıushılık kunı bolıp
esaplanadı.
Materiallık ondiris sferasına kirmeytugın tarau xalıktı turak jay, kommunallık xızmet korsetiu xem sauda menen
temiyinleu, jemiyetlik sananı keliplestiriu, medeniyat, iskusstvo xem ilimdi rauajlandırıu, meditsina xem densaulıktı
saklauga arnalgan koplegen mekemelerdin kuramın oz ishine kamtıydı.
Xalıkka xızmet korsetetugın taraulardı keneytiu - tomendegi bagdarda miynettin onimliligin arttırıuga katnasadı.
a`.Turak jay mashkalasın jaksılau jolı menenN`
g`.Xalıkka xızmet korsetetugın taraulardın turlerin kobeytiu xem sapasın jaksılau jolı menenN`
q.Jokargı kvalifikatsiyalı keniygeler tayarlau arkalıN`
n`.Avtomatlaskan xem yarım avtomatlaskan mashinalardı,konveyerlerdi jene jokarı manevrli liniyalardı kennen
endiriu arkalı ondiristin texnikalık uskeneleniu derejesin jokarılatıu arkalıN`
Solay etip, kundelikli turmısta adamga ne kerek bolsa barlıgı menen temiyinleu - xızmet korsetiu sferalarının ulesine
tiyisli xem onı iske asırıu bul taraudı barınsha rauajlandırıudı talap etedi.
Usı maksette Karakalpakstan respublikasında keyingi jıllarda sotsiallık taraulardı rauajlandırıu boyınsha ulken
jumıslar iske asırılmakta. Bul jana reformanı emelge asırıudagı jaksı baslamalar katarına kiredi. Respublika aymagında
xalıktın materiallık,abadanlıgın arttırıuda jemiyetlik tutınıu fondı, sotsiallık temiynleu, xalıkka meditsnalık jaktan xızmet
korsetiu, xalık bilimlendiriui xem baskada taraular ulken roldi atkaradı. Xezir bul taraularda Karakalpakstandagı isshi xem
xızmetkerlerdin qg`.u` protsenti jumıs isleydi. Bulardın ishinde xızmetkerlerinin sanı jagınan birinshi orındı bilimlendiriu
tarauı, ekinshi orındı, den-saulıktı saklau,al ushinshi orındı sauda, jemiyetlik aukatlanıu xem tayarlau mekemeleri iyeleydi.
Sauda geografiyası. Sauda geografiyası xalıkka sauda jagınan xızmet korsetetugın kerxanalardın aymaklık jaylasıu
ozgesheliklerin uyrenedi. Sauda bul ondirilgen onimdi ondiris sferasınan tutınıu sferasına jetkeretugın exmiyetli tarau.
Saudanın kop gana turleri bar. Eger sauda-satık memleketler arasında alıp barılatugın bolsa sırtkı sauda dep ataladı. Bir
elden baska mamleketlerge shıgarılatugın sauda-satlık onimlerge eksportlık zatlar, al shetten alıp kelinetugınlarına
importlık onimler dep ataladı. El aymagında saudanın bas funktsiyası ondirilgen onimdi karıydarlarga jetkeriuden ibarat
bolıp, ol mamleketlik sauda, kooperativlik sauda xem kolxoz-bazar saudası arkalı iske asırıladı. Xezir respublikada
maleketlik sauda kerxanalarının bas uazıypası kala xalkına, sanaat orınlarına xem isshi poselkalarına tayar onimdi jetkerip
beriu bolsa, kooperativlik sauda auıl xalkına kundelikli turmısta paydalanatugın onimlerdi satıudan ibarat. Al kolxoz-bazar
saudasına tiyisli karxanalar jeke menshiginde ondirilgen onimdi satıu menen shugıllanadı. Solay etip,usaklap satılatugın
sauda onimlerinin kuramında mamleketlik sauda menen bir katarda, kooperativlik sauda, diyxan-bazar saudası xem
jemlespegen puxaralardın saudası osip keliplesti. Ayırım jıllar ishinde Karakalpakstanda sauda satlık aynalasının kolemi
xem onın osiu dinamikasın tomendegi maglıumatlardan da baykauga boladı.
Respublikada usaklap satılatugın sauda onimlerinin jıllık kolemi arttpakta, usıgan baylanıslı sauda aylanısı
aytarlıktay osti. Eger a`9n`0 jıllarda Karakalpakstan respublikası boyınsha jıllık sauda aylanısının kolemi g`h mln.sum
bolsa, bul korsetkish a`9u`0 jılı a`g`g`.h mln.sumdı kuradı, a`990 jılı wa`a` mln.sumdı, al a`99o` jılı q mlrd.n`a`q mln.sumdı
kuradı. Bul tagı baska da korsetkishler Karakalpakstan ekonomikasının bazar katnasıkları tiykarında rauajlanıuın deslepki

unamlı kedemlerinen esaplanadı. Diyxan bazar saudasın xem puxaralardın jemlespegen sauda-satlık initsiativasın xoshametleuge
baylanıslı usaklap satıu sauda aylanısının kolemi arta basladı xem memleketlik jene kooperativlik sauda
kerxanalarının salıstırmalı ulesi ozgeriske ushıradı.
Eger a`990 jıllarda mamleketlik sektorda barlık sauda kerxanalarının ulesine qg`.hO`, yamasa sauda aylanısının
yarımınan kobiregi tiyisli bolsa, al a`99n` jılgı maglıumat boyınsha, respublikadagı jıl dauamındagı memleketlik sauda
g`0.qO`, kooperativlik sauda g`wO`. Bazar-diyxan saudası q9,a`O`,al kalgan bolimin puxaralardın jemlespegen saudası
kuraydı. Solay etip, kooperativlik sauda mekemeleri jıl sayın qg`u` mln.sum, al diyxan-bazar saudası n`ww mln.sumnan aslam
sauda aylanısın iyelemekte.
Respublika aymagındagı xalıktın azık-aukatlık onimlerge degen talabın kanaatlandırıu maksetinde jıl dauamında
a`9u`.g` mln. somlık tovar satıp alınbakta,usının 9g`.g` mln. somlık tovarı G`KarakalpaktutınıuG` mekemesine, hq.u`
mln.sumı, G`KKsaudaG` ga tiyisli. Boljau mekemelerinin maglıumatlarına xem respublika xalkının osiu patine karaganda
aldagı uakıtlarda sauda mekemelerinin jıllık sauda aylanısı eki ese derlik kobeyedi. Usıgan seykes doslık aukamına
kiretugın memleketlerde, esirese Moskva, Alma-ata, Kiev, Krasnoyarsk, Omsk, Tomsk, Chita, x.t.b kalalarda sauda
orayları duziledi xem tovar aylanısı operatsiyaları kusheytiledi. Saudanı rauajlandırıu xem xalktın kundelikli tutınıu
tovarlarına degen talabın kanaatlandırıu maksetinde G`AkmangıtG` xem G`TortkulG`de miyue-palız onimlerinen konserva
tayarlaytugın kerxana iske tusiriledi. Sauda medeniyatın jaksılau xem karıydarlarga zamanagoy sauda jumısların
sholkemlestiriu maksetinde Shımbay, Kegeyli, Mangıt, Konırat kalarında diyxan-bazarları paydalanıuga berildi xem
Nokiste u`000 kv.metrlik sauda kompleksi, Karaozekte a`o`0 jumıs orınlık, Beruniyde g`00 jumıs orınlık diyxan bazarı
jakın uakıtlarda iske tusireledi. Bul xem tagı baskada ilajlardın iske asıuı sauda aylanısının kolemin jokarlatıuga xem jıllık
tovar aylanısın jan basına bolgende jokarı korsetkishlerge erisiuge jol ashpakta. Mısalı, eger a`9n`0 jıllarda Karakalpakstan
respublikasında jıllık tovar aylanısının kolemin jan basına bolgende o`w sumdı kurasa, bul korsetkish a`9h0 jıllarda o`o`a`
sumdı, a`99n` jılı hhg` sumdı, al a`99o` jılı g`n`g`o` sumdı kuradı. Yagnıy bul a`9n`0 jılga salıstırganda n`a`.o` ese kop
degen soz. Birak degen menen sauda taraularında da ayrım kemshilikler ushırasadı. Mısalı, bir orında sauda satlık
kerxanaları menen temiyinleniu derejesi tomen bolsa, ekinshi orında tovar massası jetispeydi, al ushinshi jagdayda sauda
kerxanalarının aymaklık jaylasıuında da disproportsiyalar ushırasadı. Ulıuma respublikaga tiyisli qqn`w sauda kerxanaları
xem jemiyetlik aukatlanıu orınlarınnın a`u`O` ke jakını Nokis xem Taxiatash kalalarında jaylassa, al a`qn`,o` mın.kv.km
territoriyanı iyeleytugın Konırat, Moynak, Taxtakopir rayonlarında a`u`n` sauda ornı yaki respublikaga tiyisli sauda
kerxanalarının tek bolganı n`.hO` ti gana jaylaskan. Netiyjede xer bir a`0 mın adamga jokarıda korsetilgen rayonlarda u`.a`
sauda kerxanası tuurı kelse, al respublika boyınsha ortasha qn` kerxana tuurı keledi. Sonlıktan respublika aymagında
menshik esabınan salınıp atırgan u`ho` sauda xem jemiyetlik aukatlanıu ob`ektlerinin kurılısın tezletiu xem menshiklestiriu
jobası tiykarında memleketlik sauda xem jemiyetlik aukatlanıu taraularına tiyisli kerxanalardın satıu jumısların
jedellestiriu ulken exmiyetke iye. Bul ilajlar xezirgi kunnin talabına seykes xalıkka sauda xızmetin jaksılauga xem bul
taraudın ekonomikalık jaktan netiyjeligin jokarılatıuga mumkinshilik tuudıratugınlıgı sozsiz.
Xalıkka usaklap xızmet korsetetugın taraular. Bul taraulardı rauajlandırıu xalıktın sotsial-medeniy jaktan osiuin
temiynleytugın shertlerden esaplanıp, bunın kuramına ishki kiyimler, ayak kiyim, bas kiyim, papak tigiu xem remontlau
kerxanaları, sonday-ak tigiushilik tsexları, kir juuatugın kerxanalar, azık-aukat onimlerin saklaytugın uskenelerdi onlau
orınları, monshalar, suuretxanalar xem xalıkka transport jagınan xızmet korsetetugın kerxanalar kiredi. Xezir bul taraular jıl
sayın qq9-qn`q,o` mln.somlık kolemde xızmet atkarıp,xer bir adamga esaplaganda g`n`a`,w som koleminde jumıs
operatsiyaların iske asıradı. Aldagı uakıtlarda xalıktın osip baratırgan talapların esapka alıp G`KK turmıs xızmetiG`
aukamına kiretugın kerxanalar jan basına u`w0-u`wh somlık tolemli xızmet turlerin iske asıradı, al jıl dauamında alıp
baratugın operatsiyalarının kolemi 9w0 mln. somdı kuraytugın boladı. Eger respublika xalkının basım kopshiligi ele de
bolsa auıllık jerlerde jasaytugının esapka alsak xalıkka usaklap xızmet korsetetugın mekemelerdin sanın kobeytiu xem
olardın aymaklık jaylasıuın jetilistiriu kun tertibindegi baslı meseleler katarına kiredi.
Turak jay xem kommunal xojalıgı. Karakalpakstan respublikasının sotsiallık rauajlanıu programmasına ten
uazıypalardın birine xalıktı turak jay, kommunal xojalıgı xızmeti menen tamiynleu kiredi. Xalıktı turak jay menen
tamiynleu keleshek euladtın abadanlıgı, den-saulıgı xam osip-oniu mashkalalarının tiykarın kuraydı. Bul tarauda usı
bagdarda kop sanlı jumıslar iske asırılmakta. Xezir respublika xalkına jıl sayın a`,ha`-a`,9n` mln.kv.m turak jay fondı
duzilip atır. Bul otken jıllar menen salıstırganda edeuir derejede kop. Mısal a`9wu`-h0 jıllarda yaki bes jıl ishnde respublikada
g` mln.g`hg` mın kv.m turak jay fondı duzilse, bul korsetkish a`9ha`-a`9ho` jıllarda g`mln.qu`u` mın kv.m al a`9hu`a`990
jıllarda q mln.9h mın kv.m kuradı. Usının g`9g` mın kv.m mamleketlik kerxanalar xem sholkemlerge kirmeytugın
uyımlar arkalı iske asırıldı. Solay etip turak jay fondın duziuge mamleketlik strukturaga kirmeytugın sholkemlerdin ulesi
jokarılamakta. a`99n`-jılı Respublika aymagında barlık dereklerdin esabınan qn`n`,q mın kv.m. turak jay kurılısı pitkerilip,
usının a`9.n` mın kv. m. mamleketlik byudjet esabınan, g`0.w mın kv.m. kerxanalardın xem sholkemlerdin esabınan
kurıldı. Al q0a`.0 mın kv.m turak jay kurılısı jeke menshik iyeleri terepinen islendi. Solay etip, bugingi kunde ortasha bir
adamga a`n`.0 kv.m turak jay fondı tuura keledi. Usınnan kalalık jerlerde xalıktın turak jay menen temiynleniui jan basına
a`g`.a` kv.m ten bolsa,auıllık jerlerde a`o`.9 kv.metrdi kuraydı. Bul Ozbekstan boyınsha ortasha korsetkishten a`9.hO`
jokarı degen soz. Keyingi jıllardagı turak jay fondın duziude jeke menshiktin xem bank kredittin koleminin artıuına xem
elimizdin ıssı klimat sharayatındagı demografiyalık rauajlanıu tendentsiyaların esapka alganda jan basına tiyisli turak, jay
fondının kolemin 9 kv.metrden a`q kv.metrge (ulıuma maydanı menen g`a`.o` kv.metr) kobeytiu kerek. Keleshekte
Tashkent turak jay kurıushılarının tejriybelerin kennen paydalana otırıp turak jay fondın duziu xem xalıktın milliy
traditsiyalarına saykes bezeu jumıslarına ayrıksha dıkkat audarıu ulken exmiyetke iye. Usıgan saykes kommunal xojalıgı

taraularında jumıstı sholkemlestiriu xem burıngı iske kosılgan suu kubırların, jılıtıu trassaların, sonday-ak kanalizatsiyalardı
rekonstruktsiyalau meselelerin kolga alıuı zerur.
Xezir usı talaplarga seykes respublika aymagında tek a`99n` jıldın dauamında hw0.h kilometr gaz tarmakları kurılıp
paydalanıuga berildi. Usının ha`w.u` km.auıllık jerlerde kurıldı. Solay etip jıl sayın respublika xalkına g` mlrd.n`0u`
mln.kub metr gaz jetilistirip beriletugın boldı. Xalıktı auız suu menen temiyinleu maksetinde a`u`9.q km aralıkta suu kubırı
kurıldı. Bul jılına u`w,q mln.m q dey ishimlik taza suu jetkerip beriuge xem suu menen temiynleudin derejesin o`u`O` ke
jetkeriuge mumkinshilik tuudırdı. Birak bul elede bolsa jetkiliksiz. Usıgan seykes jakın jıllar ishinde jılına g`o`g` kv.m
turak jay, g`o`0 km aralıkta gaz tarmakları, g`w0 km.suu kubırı paydalanıuga beriliui tiyis. Kala xalkına kızmet korsetiu
derejesin jaksılau maksetinde Nokis kalasında uzınlıgı a`n`.u` km ekinshi gezektegi trolleybus liniyası, Tortkul kalasınan
oraylık emleuxana kurıu xem Shomanay rayonında kanalizatsiya kurılısın pitkeriu kozde tutılıp atır. Bul xem tagı baskada
jobalardın iske asırılıuı turak jay fondı xem kommunal xojalıgı tarauların abadanlastırıuga, sonday-ak jeke meshik
karauındagı turak jay imaratların xezirgi zamannın talaplarına saykes rekonstruktsiya jasauga jol ashadı.
Den-saulıktı saklau tarmakları xem rekreatsiyalık geografiya. Den-saulıktı saklau tarmakları xem rekreatsiyalık
geografiya - bul tarau kop profilli tarmaklardı oz ishine kamtıp, bularga den-saulıktı saklau, profilaktika, sanatoriya-kurort,
dem alıu, sud meditsina eksperti,dene terbiyası sferaları kiredi. Den saulıktı saklau adamzat jemiyetindegi en exmiyetli
ilajlardın biri bolıp esaplanadı, sebebi - adam jemiyettin tiykargı ondiriushi kushi,jemiyettin xezirgi rauajlanıu baskıshında
fizikalık jaktan sap deneli, sau xem aktiv energiyaga iye adam - baslı faktordı anlatadı. Den-saulıktı saklau-miynet
resurslarınan netijeli paydalanıuga, miynettin onimdarlıgına erisiuge xem jemiyettin ekonomikalık rauajlanıuına kushli tesir
etedi xem ol azık-aukatlık onimlerinin ekologiyalık tazalıgın tamiynleytugın orınlardın ozgeshiliklerine xem den-saulık,
saklau mekemelerinin rauajlanıu derejesinede baylanıslı. Xalıktın densaulıgın saklauga erisiu adamlardın ortasha jas
ozgeshiliklerinin keliplesiuin xem kesellikke berilmeu kusagan ulıuma belgileri menen xarakterlenedi.
Adam xem tebiyat bir tutas bolıp, olar bir biri menen tıgız baylanısta boladı. Ekologiyalık shertlerge karaganda
tebiygıy resurslardan paydalanıu natiyjesinde sanaatta, auıl-xojalıgında, transportta sırtkı ortanın tesirin puxta sheshiude
xem adamlardın densaulıgına keuipli kushlerdin aldın alıudı planlastıradı. Xezir bul mashkalardı tertipke salıuda esirese
meditsina kadrları sheshiushi rol` atkarmakta xem ilimiy kontseptsiyalardı oylap tabıu jene olardı adam tegdirine
paydalanıu arkalı den-saulık saklau sferalarının jumıs tejriybelerin arttırmakta. Bul kuramalı xem xalık xojalıgına exmiyetli
meselelerdi sheshiude jıl sayın respublika aymagında q900 jokarı keniygeli shıpaker, a`w.q mın orta buuındagı meditsina
xızmetkerleri katnasadı. Xalıkka meditsinalık jaktan korsetiletugın jumıslardın netiyjeligin arttırıu ushın a`o`n` emleu
makemeleri xem a`g`.9 mın emleu orınları jumıs islep tur. Bunnan baska respublika aymagında hw ambulatoriya xem
poliklinikalar jumıs islep wg`9 orınlık kundizgi statsionarlarga iye. a`u` mekeme janında wq orınlık kaniygelestirilgen
ambulatoriyalık emleuxanalar ashıldı xem olar miynet adamlarına meditsinalık jerdem korsetip atır. Bul Karakalpakstan
respublikasında xalıkka meditsinalık xızmet korsetiu taraularında bir kansha tabıslarga eriskenlikti korsetedi.
a`9n`0 jıllarda Karakalpakstan respublikası aymagında a`0w jokarı kaniygeli shıpaker vrach jumıs islep
emleuxanalardın sanı qw boldı, al olarda koyılgan koykalardın sanı a`,u` mın orındı kuradı. Netiyjede respublikanın a`0
mın xalkına u`h.h koyka xem o`.w shıpakerden tuura keldi. Al xezir jokarı kategoriyadagı shıpakerler a`o`a` adamdı, al
birinshi xem ekinshi kategoriyadagı shıpakerlerdin sanı hn`g` adamdı kuraydı yaki xalıkka kızmet korsetip atırgan
shıpakerlerdin qg`.g`O` ti,al orta buuındagı meditsina kızmetkerlerinin a`0O` ti jokarı kategoriyadagı keniygeler bolıp
esaplanadı. Emleu orınları da kobeydi. Xezir respublika aymagında a`o` oraylaskan rayonlık emleuxana, n`w auıllıkuchastkalık
emleuxana, g`g` keniygelesken dispanserler, u`q auıllık-shıpakerlik ambulatoriya,a`o` poliklinika, w
keniygelesken emleuxana xem baskada kop sanlı respublikalık exmiyetke iye emleu mekemeleri jumıs isleydi. Solay etip
respublikanın xer a`0 mın adamına a`g`g` emleu koykaları xem g`w.9 jokarı keniygeli shıpaker tuura keledi. Bul a`9n`0
jıllardagı korsetkishke karaganda g`,0-n`.o` ese jokarı degen soz.
Den saulık mekemelerinen sanatoriya xem dem alıu uyleri de en exmiyetli orınlardı tutadı. Bul taraudı rauajlandırıu
boyınsha respublikada iske asırılgan jumıslar az, birak sanatoriyalar xem dem alıu orınların kurıu xem rauajlandırıudın
ulken mumkinshilikleri bar. Ustirtte ximiya sanaatı kompleksi, gaz-neft`, kurılıs materialları sanaatının duziliui, sonday-ak
Kara tauda renli metallurgiya, tau-ken sanatı xem kuuatlı otın - energetika sanaatı kompleksin kurıu xem Tuslik Kızılkum
jaylauların mal sharuashılıgına ozlestiriuge baylanıslı dem alıu uylerin keneytiu xem sanatoriyalar kurıu meseleleri kun
tertibindegi iri mashkalarga aylanatugını sozsiz.
Aldagı perspektivada dem alıu orınların kurıu xem sanatoriya kurıuga kolaylı rekreatsion territoriyalar katarına
Moynaktagı Aral tenizi zonası, Ustirttegi Karauımbet duz aralas batpaklı shor,
Shımbaydagı a`-may ıssı suu bulagı, Ellikkalada Aksha-kol, Amudar`yadagı Xojakol, Nokis kalası etirapındagı
Grachevka, Jaslar koli, Taxtakopir rayonındagı Kararteren xem tagı baska rekreatsion zonalardı atauga boladı. Bular
tebiygıy komplekske ogada bay, adam organizmine tikkeley yamasa janapay tesir etiu arkalı janga raxat, keuilge yosh
beretugın orınlardan esaplanadı. Bul orınlar tebiygıy komplekslerinin xer turliligi xem resurs derekleri boyınsha densaulıktı
saklauga kolaylı rekreatsion territoriyalar katarına kirip,rekreatsion georafiyanın elementlerine bay. Al
rekreatsiyalık, geografiya degenimiz - tabiattın adam organizmine janapay tesir etiuinin, aymaklık ozgesheliklerin
izertleytugın ilim tarauı bolıp, bunın katnasıuı menen den-saulık sferalarının kop sanlı mashkalaları sheshiledi. Solay etip
aldagı perspektivada respublika aymagında den-saulık saklau sferalarının rauajlandırıu ushın rekreatsion zonalardın

tebiygıy kompleksin xer terepleme uyreniu xem izertleu jumısların kennen iske asırıu talap etiledi. Sonlıktan bul meseleni
tezden sheshiu jana sanatoriyalar kurıuga xem dem alıs uylerinin tarmakların keneytiuge mumkinshilik tuudıradı.
Xalık bilimlendiriu taraularının geografiyası. Xalık bilimlendiriu taraularının geografiyası - eldin sotsial rauajlanıu
derejesin sıpatlauda ayrıksha exmiyetke iye. Bul tarauga kadrlar tayarlaytugın okıu orınları, metepler, mektepke shekemgi
mekemeler,balalar uyleri xem mektepten tıskarı telim-tarbiya beretugın mekemeler kiredi. Sonlıktan atı atalgan taraulardagı
jumıstın netiyjeli sheshimleri xem tabıslarga erisiui eldegi jas auladlardı telim tarbiya alıuga xem bilim taraularının jokarı
sheklerine erisiulerine jol ashadı. a`99o` jılgı maglıumat boyınsha, Karakalpakstan respublikasında g`g` orta arnaulı bilim
beretugın okıu ornı, qu` kesip texnikalık bilim jurtı xem g` jokarı okıu ornı jumıs islep, olarda
qh.q mın, student okıp bilim xem telim-tarbiya alıp atır.Bazar katnasıklarına otiuge baylanıslı orta buuınlardagı okıu orınlarında
jumıslardı kayta kurıuga seykes bilim xem terbiya beretugın okıu orınlarında ulken sholkemlestiriu jumısları alıp
barılmakta.
Xezir respublika aymagında 9 litsey, g` gimnaziya xem wg`w orta bilim beretugın mektepler jumıs isleydi. Usının
menen bir katarda ziyrek okıushılardan duzilgen a`a`n` mektepte arnaulı gruppa keneytirilgen programma tiykarında ayırım
penlerden okıp bilimin bekkemlemekte. Bularda okıp bilim alatugın jaslardın sanı qo`a`000 ga jetti. Respublika aymagında
mektepke shekemgi jas ospirimlerge telim-terbiya beretugın qwo` orta mekemeler jumıs isleydi xem olarda
n`a`.u` mınnan aslam balalar terbiyalanıp atır. Solay etip, tek mektepke shekemgi xem orta bilim beretugın mekteplerde
q9g`.w mın jas eulad okıp bilim xei telim-terbiya aladı. Bul barlık respublika xalkının g`h.g` O` degen soz. Ayırım jıllar
ishinde respublikada bilimlendiriu taraularındagı kolga kirgizgen tabıslar xem kadrlar tayarlaudın osiu derejesin tomendegi
korsetkishlerdende baykauga boladı.
Respublikada bilimlendiriu taraularında unamlı tendentsiyalar keliplespekte, bilim beretugın okıu orınlarının sanı
xem onda okıp bilim xem terbiya alatugın jaslardın sanı kobeymekte.Mısalı tek mektepke shekemgi telim-tarbiya beretugın
mekemelerde terbiyalanıushı ospirimlerdin sanı a`9u`a`-u`o` xem a`99n`-9o` okıu jılları aralıgında yagnıy keyingi otız bes
jıl ishinde q.g` esege kobeyse, al arnaulı orta bilim beretugın okıu orınlarında studentlerdin sanı 9.9 esege, jokarı okıu
orınlarında okıp bilim alıp atırgan studentlerdin sanı g` esege kobeydi. Bul jude kuuanıshlı xem jokarı korsetkish. Degen
menen bunnan barlık respublika aymagındagı jas ospirimler okıuga shekemgi terbiya beretugın orınlar menen tolık
temiynlendi degen tusinik kelip shıkpaydı. Tek birinshi smenada okıytugın okıushılardın sanı g`a`g` mın adamdı kuraydı.
Solay etip, mektepke shekemgi terbiya beretugın orınlarda respublikadagı jas ospirimlerdin
a`u`.9O`, al birinshi smenada okıuga tiyisli okıushılardın u`0.n`O` ke jakını gana tartılgan. Bul aldagı perspektivada
respublika aymagında mektepke shekemgi terbiya beretugın mekemelerdi xem orta bilim beretugın mekteplerdin sanın
edeuir kobeytiudi talap etedi.
Usıgan baylanıslı jakın bir-eki jıldın ishinde balalar bakshalarının sanın n`9o` kobeytiu xem arnaulı programmalar
tiykarında bilim alatugın ziyrek okıushılardın esabınan orta bilim beretugın mekteplerdin sanın kobeytiu meselesi koyılıp
otır. Xezir respublika aymagında jokarı okıu orınlarında g`w mamanlık boyınsha keniygeler tayarlanbakta xem jıl sayın xer
bir a`0 mın adamga wg`-wn` jas keniyge okıu orınların pitkerip ondiriske jollama almakta,bul Ozbekstan boyınsha ortasha
korsetkishten n`O` jokarı,aldagı perspektivada bilim beriudin jana formaları litseyler,kolledjler,gimnaziyalardın sanı artadı.
Bilim beriudin jokarı baskıshı bakalavrlar, xem magistraturalar duzilip usılardın esabınan respublikada okıp bilim alatugın
jaslardın sanı aytarlıktay kobeyetugın boladı.
Medeniyat xem korkem oner tarauları. Medeniyat xem korkem oner tarauları xalıktı ruuxıy jaktan terbiyalauda xem
rauajlandırıuda ulken exmiyetke iye sotsiallık kategoriyalar katarına kiredi. Madeniyat kop tarmaklı tarau bolıp, bugan
kitapxanalar,muzeyler, xayuanat parkleri, saz-seubet mekemeleri, onermentshilik mektepleri xem texnikumları, medeniy
demalıu parkleri,klublar, edebiy miyraslar menen baylanıslı bolgan teatrlar, demalıs orınları, filarmoniyalar, kinoteatrlar,
jokarı xem orta iskusstvo okıu orınları, ansambl`ler xem olardı baskaratugın orınlar, doretiushilik birlespeleri, kino xem
telestudiyalar, kitap saudası xem poligrafiya mekemeleride kiredi. Bul taraular xalıktın medeniy geziynesin arttırıuda xem
ruxıy baylıgın bekkemleude sheshiushi rol` atkarıdı.
Sonlıktan respublikada medeniyat xem korkem onerge tiyisli taraulardı rauajlandırıuga ayrıksha dıkkat
audarılmakta. Ayrım jıllar ishinde medeniyat xem korkem oner taraularının ondirislik bazalarının rauajlanıuın tomendegi
tablitsa magılıumatlarınan koriuge boladı.
Karakalpakstan respublikasında medeniyat xem korkem oner taraularına kiretugın mekemelerdin ondirislik bazaları
aytarlıktay rauajlanganı korinip tur. Bulardın tiykargı uazıypası xalıkka medeniy xızmet korsetiu derejesin jaksılau,
puxaralardı Uatandı suyiushilikke, edep-ikramlılıkka, xalıklar arasındagı doslıktı bekkemleuge terbiyalaudan ibarat xem usı
bagdarda ulken jumıslar islenip atır.
Xezir respublika aymagında jokarı kategoriyadagı q memleketlik teatr, g` memleketlik kontsert sholkemi, q
memleketlik muzey, g` arnaulı okıu ornı, g`a` balalar korkem oner xem muzıka mektepleri, qqq klub mekemeleri, sondayak
u` medeniyat xem dem-alıu bazaları, xalıkka medeniy jaktan xızmet korsetip atır.
Teatrlar xalıkka xızmet korsetiudin repertuarların jaksılamakta, mısalı Berdak atındagı Karakalpak memleketlik
muzıka teatrı G`SaugaG` atlı kontsert programmasın, G`Konsının kızıG` drammasın xem Karakalpak klassik shayırı
Ejiniyazdın a`w0 jıllık yubileyine arnap G`EjiniyazG` operasın saxnalastırdı xem koydı.
Karakalpak memleketlik ulke tanıu muzeyi, Đ.V.Savitskiy atındagı korkem-oner muzeyi bir kansha korgizbeli jana
materiallar sholkemlestirip, olardın ayrımların Germaniyada, Shveytsariyada otkerilgen korgizbelerde korsetti. Xezir
respublika aymagında g`qh kinoteatr xem kinoustonovkalar jumıs islep tur, olarda qh.9 mın orın bar. Olarga jıl sayın
wwn`.u` mınnan aslam tamashagoyler katnasadı.Xalıkka xızmet etetugın massalık kitapxanalardın sanı da kobeymekte.

Eger olardın sanı a`9n`0 jıllarda a`9o` bolsa, xezir respublika aymagında a`g`hn` kitapxana jumıs isleydi. Olardın kitap
fondı a`9n`0 jıllardagı g`0o` mın ekzemplyardan a`99o` jılı a`h mln.o`hh.q mın ekzemplyarga kobeydi. Al kitapxanalarda
turaklı okıytugın okıushılar dın sanı w9o`.h mın adamga jetti, yagnıy respublikada g` adamnın bireui kitapxanalardın
turaklı okıushılarınan bolıp esaplanadı. Klub mekemelerinin sonday-ak, kinoteatrlardında ondirislik bazası jaksılanbakta
xem xalıkka xızmet korsetiudin derejesi artpakta, eger a`99o` jılı respublikadagı klub mekemleri xalıkka kızmet boyınsha
jıl dauamında g`a`o`.q mın somlık pul dereklerin tapsa, kinoustanovkalar xem kinoteatrlar xalıkka xızmet korsetiudin
juumagı boyınsha a` mln.a`0n`.q mın somlık tabıs tusirdi.
Đlim xem texnologiya kompleksi. Đlim xem texnologiya kompleksi sotsiallık sferaga kiretugın taraulardın sapalık
rauajlanıu bagdarlarının xem onın sanlık korsetkishlerinin alga ilgerleuine keskin tesir etedi. Sebebi ilim xem
texnologiyadagı jetiskenlikler ondiriushi kushlerdin ratsionallı jaylasıuı xem osiu petin belgileytugın baslı faktorlar katarına
kiredi xem bul komplekske ilimiy izeritleu tarauındagı barlık jumıs operatsiyasın iske asıratugın oraylar - akademiya, ilim
izertleu institutları, tejriybe stantsiyaları, esap-sanak orayları, tebiyattı korgau xem ekologiyalık mashkalalardı sheshiu
menen shugıllanatugın mekemeler, xaua rayın aldınan boljau jumısların iske asıratugın gidrometeorologiyalık stantsiyalar,
jokarı okıu orınlarının ilim izzertleu laboratoriyaları, xem ilimiy bolimsheleri kiredi. Xezir respublika aymagında usı jokarıdagı
funktsiyalardı atkaratugın xem koordinatsiya jasaytugın Ozbekstan respublikası ilimler akademiyasının
Karakalpakstan bolimi jumıs isleydi. Bul ilimiy oray akdemiyalık institutlar, auıl xojalıgı Ministrligine karaslı ilimiy
izertleu mekemeleri, ilimiy tejriybe stantsiyaları xem jokarı okıu orınlarının ilimiy izertleu jumısları menen shugullanatugın
laboratoriyaları xem ilimiy bolimshelerin biriktirip ilimiy baylanıslar duzedi xem respublika aymagında juz bergen
ekologiyalık dagdarıslardı stabilizatsiya jasau maksetinde kolemli jumıslardı sheshiu menen shugıllanadı. Mine usınday
kolemli xalık xojalıklık exmiyetke iye jumıslardın katarına G`Suu-duz rejimin modellestiriudin geypara matematikalık
meselleriG`, G`Bazar katnasıkları jagdayında respublikanı sotsial-ekonomikalık rauajlanıuın boljauG`, G`Respublika xalık
xojalıgının infrastrukturasın bazar katnasıklarının talabına seykes jetilistiriuG`, G`Tabigıy-ekonomikalık resurslardan
ratsionallı paydalanıu jollarıG`, esirese G`Gloukonitlerdin zapasların xem jaylaskan orınların anıklau jene olardan mineral
toginler alıu jolları xem tagı baska da uksagan temalar kiredi.
Karakalpakstan respublikasında xezirgi ekologiyalık jagdaylarga baylanıslı kop sanlı ilimiy temalar Ozbekstan
Đlimler akademiyası Karakalpakstan boliminde islenbekte. Bularga N.K.Ayımbetovtın basshılıgında G`Sheklengen
resurslar jagdayında xojalık aralık baylanıslardın ekonomikalık-matematikalık modelin islep shıgıuG`, G`Amiudar`yanın
kuyar jerindegi ishimlik suudın sapasın anıklauG` (L.G.Konstantinova) xem tagı baska da temadagı jumıslardı atau orınlı.
Keyingi jıllarda Nokis mamleketlik pedagogikalık institutı kollektivi OzRĐA xabarshı agzası, prof. J.B.Bazarbaevtın
basshılıgında duzlı topırakka beyimlengen osimliklerdi Karakalpakstan territoriyasına akklimatizatsiya etiu xem kubla Aral
jagalaularında mal sharuashılıgı ushın bekkem ot-shop bazaların duziudin ilimiy kontseptsiyaların jasau xem ondiristin
shiyki zat korların anıklau boyınsha ulken jumıslardı basladı. Xezir respublika aymagında mediko-sanitariyalık xem
geoekologiyalık bagdarlarda da biraz jumıslar islenbekte.
Solay etip, Respublika aymagında iske asırılıp atırgan ilim izertleu jumısları Ozbekstan ilimler Akademiyasının
Karakalpakstan bolimi ilimpazları, Ejiniyaz atındagı Nokis mamleketlik pedagogikalık institutı kollektivi, Berdax atındagı
Karakalpak mamleketlik univesiteti, sonday-ak auıl-xojalıgı Ministrligi jene den-saulık saklau ministrliklerine karaslı ilim
izertleu mekemeleri kollektileri tarepinen alıp barıladı xem bul ulıuma xalıklık masshtabtagı mashkalalardı sheshiuge o`00dey
ilim kandidatları, u`o` ilim doktorları xem a`o` ten aslam akademikler jene Ozbekstan ilimler akademiyasının xabarshı
agzaları katnasadı. Bul jemaatler ishinde ilimnin bas shtabı funktsiyasın Ozbekstan ilimler akademiyasının Karakalpakstan
bolimi iyelep, onın strukturasında tikkeley ilim izertleu jumısları menen g`o` ilim doktorı, h0 nen aslam ilim kandidatları
jumıs isleydi. Auıl xojalıgı menen baylanıslı ilim izertleu intitutları, salının, paxtanın sırtkı ortalıkka iykemlesken, jokarı
zuraatli xem tez piser sortların tabıu ustinde jumıs islese, al ayırım ilimpazlar egislik jerlerdin meleorativlik jagdayın
jaksılau xem agın suuga degen talabın sheshiu ustinde jumıs islep, magistrallık kanallar, kollektorlar jiyegine polosası q0n`0
metrlik jerge jergilikli duzga shıdamlı agashlardı otırgızıudı, al jap salmalar boyınsha tez osetugın xem kurılıs
materiallar retinde paydalanıuga bolatugın agashlardı egiu boyınsha izertleu jumısların alıp barmakta,al ekinshi topar
alımlar biologiyalık meleoratsiya xem egislik jerlerge jılına eki ret egin egiudi kennen en jaydırıuga baylanıslı jumıs islep
atır. Bul jagdayda egislik jerler kayta islenip, onda xaua, suu xem azık almasıu protsessi jaksılanatugını deliylenbekte.
Solay etip, jokarda atalgan akademiyalık institular, ilimiy tajriybe stantsiyaları, auılxojalıgı boyınsha kaliplesken taraulık
institutlar xem jokargı okıu orınların ilimiy izertleu mekemeleri birlesip jumıs patin tezletse, ilim janalıkları ondiriske tez
endiriler edi xem egislik jerlerdin onimdarlıgın arttırıuga kolaylı sharayatlar jaratkan bolar edi. Đlim xem texnologiya
janalıklarınan xalık xojalıgında maksetke muuapık paydalanıu belgili derejede jana sheklerdi kolga kirgiziuge xem
respublikanın ondirislik protsessin keniygelestiriudi terenlestiriuge imkaniyat duzbekte. Xemmege melim Karakalpakstan
uzak jıllar dauamında bir terepleme auıl xojalık onimlerin kayta isleytugın jenil xem azık aukat sanaatı taraularına iye edi.
Keyingi jıllarda xalık xojalıgı tarauların intensivli rauajlandırıu ushın ilim xem texnika janalıkların ondiriske engiziuge xem
kennen paydalanıuga ayırıksha itibar berilmekte. Netiyjede respublikanın xalık xojalıgının taraulık strukturasında unamlı
ozgerisler payda boldı xem ulkemizde sanaat tarauların rauajlandırıuga imkaniyat jaratılmakta. Aldagı uakıtta
Karakalpakstanda auır sanaat tarauları osip jetisedi, bul oz gezeginde sotsiallık sferada ulken ozgerislerdi payda etiui
mumkin. Juumaklap aytkanda Karakalpakstan respublikasında sotsiallık infrastrukturalardın rauajlanıu bagdarların
temiyinleu maksetinde iri ilajlar iske asırılmakta. Paydalanılmay atırgan mol miynet resursları xem duzilgen ondirislik
potentsialdın bazasında xalıkka xızmet korstetetugın sauda orayları, medeniy xızmet orınları, bilimlendiriu orayları duzildi.
Bular xezir koplegen profiller xem mamanlıklar boyınsha kadrlar tayarlau mumkinshiligine iye. Auıllık jerlerdin sotsiallık

infrastrukturasın bunnın bılay da rauajlandırıu meselesi sheshilmekte. Auıllık jerler xem elatlı punktlerde ishimlik suular
menen temiyinleudi jaksılau maksetinde kuuatlı G`Tuyemoyın-Nokis-TaxtakopirG` suu kubırı iske tusirildi. Respublikada
turak jay kurılısı, kommunal xojalıgı, xalıkka usaklap xızmet korsetetugın taraular da, sonday-ak den-saulıktı saklau
sferalarında unamlı jumıslar iske asırılmakta. Solay etip, xalıkka xızmet korsetetugın taraulardın materiallık bazasın
bekkemleu xem bul tarauda iske asırılıp atırgan kolemli sholkemlestiriu jumısları aldagı perspektivada ulken sanlık xem
sapalık ozgerislerge erisiuge jol ashatugını sozsiz.
VII. KARAKALPAKSTANNIN TRANSPORTI XEM BAYLANISLARI.
Karakalpakstanda ondiriushi kushlerdi rauajlandırıudın ken perspektivaların iske asırıu ushın barlık transport
taraularının bunnan bılayda rauajlandırıu xem jetilistiriu exmiyetli ilajlardın biri bolıp esaplanadı.
Transporttı rauajlandırıu ekonomikanı xem madeniyattı koteriuge jerdem beredi. Transportsız sanaat penen
diykanshılık xem medeniy taraular arasında katnasıktın bolıuı mumkin emes.
Respublikada xalık xojalıgın rauajlandırıu boyınsha ilajlardı iske asırıudın netiyjesinde songı jıllarda sanaattın osiu
peti artpakta, tın jerlerde jana elatlı punktler, dara diyxan poselkaları xem fermer xojalıklarının orayları payda boldı. Tabiygıy-ekonomikalık
zonalar boyınsha ondiristi keniygelestiriu janasha tur almakta. Đshki xem rayon aralık ekonomikalık
baylanıslardın xarakteri ozgermekte. Sonlıktanda Karakalpakstanda transport tarauların bunnan bılayda rauajlandırıu xem
rayon aralık baylanıslardı ratsionalizatsiyalau gezektegi keshiktirilmeytugın meselelerdin biri bolıp esaplanadı. Durısında
da transport ondiris protsessinin dauamı bolıp, jemiyetlik ondiristin tiykargı bir bolegi sıpatında xarakterlenedi. Solay etip,
transportka jumsalatugın barlık shıgınlardı esapka almay turıp, ondiristi territoriyalık sholkemlestiriudin kandayda bir
netiyje beretugınlıgın jetkilikli baxalauga bolmaydı. Transport jemiyetlik ondiris shıgınları jıyındısının belgili bolegin
tutadı. Sonlıktanda sanaattı shiyki zat xem otın shıgatugın dereklerge jakın jaylastırıu xem tayar onimlerden paydalanılatugın
rayonlarga jakınlastırıu akırgı esapta transport shıgınların arttıratugın ogada uzak juk aynalısların esaplastırıuga,
baskasha aytkanda ondiristi ratsional turde jaylastırıu jolı menen transport shıgınların azaytıuga mumkinshilikler tayarlaydı.
Transport tarauların rauajlandırıu xem onimnin ozine tuser baxasın azaytıu problemaların sheshkende, rayon aralık
ekonomikalık baylanıslardı durıs sistemalastırıudın exmiyeti ogada ullı. Xette, edeuir derejede rauajlangan eller yamasa
rayonlar koleminde de sanaat karxanaların tek bir rayon aymagında jemlestiriudin mumkinshiligi jok. Degen menen,
Karakalpakstan ozinin rauajlanıu bagdarı boyınsha tiykarınan auıl xojalıgı menen shugıllanatugın rayon bolsa da, auıl
xojalık mashinaların, mineral toginlerdi, sanaat uskenelerin, agash materialların, gelle xem kopshilik tutınıu tovarların
baska rayonlardan aladı. Solay etip, respublikada transport tarauların rauajlandırıu xem rayon aralık kolemde ekonomikalık
baylanıslardı jetilistiriu en exmiyetli problemalardın biri bolıp esaplanadı.
Xezirgi uakıtta respublikamızdın rayon aralık juk aynalısında tiykargı rol`di temir jol transportı iyeleydi, al kalgan
bir bolimi avtomobil` transportı arkalı iske asırılmakta. Ayrım transport taraularının exmiyetin respublikanın juk
aynalısındagı tutkan ornına karay xarakterleuge boladı.
Karakalpakstanda temir jol transportı ayrıksha exmiyetke iye. Xezir respublikamızda temir jol liniyasının ulıuma
uzınlıgı n`hu` km ge ten, yamasa respublikanın xer bir a`00 km jerine n`,9 km temir jol liniyası tuura keledi. Salıstırmalı
uzınlıgı jagınan temir jol liniyaları az aralıktı iyeleuine karamastan, Karakalpakstannın temir jol liniyası respublika aralık
kolemde passajir xem juk tasıuda en exmiyetli rol`di atkaradı. Respublikada temir jol transportının rauajlanıuın
xarakterleytugın ayırım korsetkishlerdi tomendegi tablitsadan koriuge boladı.
Demek, Karakalpakstanda juk kabıllau xem jonetiu aytarlıktay tez pet penen ospekte. Songı jıllarda ishki xem
respublika aralık aviatsiya katnasıklarının rauajlanıuına baylanıslı temir jol transportı penen passajirler tasıudın peti juk
aynalısına karaganda bir kansha tomenledi.
Bizin ulkemiz xezirgi uakıtta ondiriushi kushlerdin tez pet penen rauajlanıuına baylanıslı kolemli juk aynalısına iye.
Xezir respublikada jıl sayın transport tarauları menen tasılatugın juklerdin kolemi a`o`.9 mln. tonnanı, al juk aynalısı a`.w
mlrd. tonna km di kuraydı. Jıllık juk aynalısının strukturasında tasıp alıp kelinetugın jukler jokarı salıstırmalı uleske iye.
Kabıl etilgen juklerdin ishinde tiykargı ulesti agash materialları, gelle, mineral toginleri, tutınıu tovarları xem t.b. iyeleydi.
Ulkemizden joneltiletugın juklerdin basımırak bolimin paxta talshıgı, salı, mal sharuashılıgı onimleri, pille, karakol terisi,
jun, baxcha xem balık sanaatı onimleri tutadı.
Aldagı uakıtlarda temir jol stantsiyaları boyınsha juk kabıl etiu xem joneltiudin derejesi tagıda artadı. Bulardın
xemmesi jukleu xem tusiriu jumısların mexanizatsiyalaudı barınsha jaksılaudı talap etedi. Keyingi jılları respublikanın
temir jol stantsiyaları tiykarınan lentalı transporterlar menen uskenelendi. Juk jukleu xem tusiriu mexanizmlerdin
jerdeminde emelge asırılmakta. Birakta juk operatsiyasının kopshilik bolimi (kurılıs materialları, agash materialları, gelle,
mineral toginleri xem t.b.) kerekli mexanizmlerdin jetkiliksizligine baylanıslı elede kol miyneti menen islenbekte. Bul
jagday juk aynalısındagı vagonlardın kop jumıssız irkilip turıuına alıp kelmekte. Xezirgi uakıtta temir jol uchastkalarında
juk aynalısının basımırak bolimin paxta talshıgı iyelemekte, sonlıktan respublikanın paxta tazalau kerxanaların jokarı sapalı
texnika menen uskeneleu kute exmiyetli. Bul jukleu operatsiyasına baylanıslı shıgınlardı kemeytiuge mumkinshilik beredi.
Rrespublikanın ayrım paxta zavodlarında ele de az kuuatlı presslerdin orın alıp keliuinen jenil salmaklı tay paxtalar tayarlap
shıgarılmakta. Solay etip, bul ulken kolemli juk tasıu ukıbına iye vagonlardan tomen derejede paydalanıuga duushar etip
otır. Bul aylanıstagı sostavtın talabın kanatlandırmaydı, al juktin ozine tuser baxasın arttıradı, paxta talshıgın tasıudan
payda bolatugın shıgınları kobeyedi.
Juk tasıudı ratsionalizatsiyalauda jokarı uskenelengen konteyner maydanshalarına iye bolıudın exmiyeti ogada zor.
Birakta, talapka karsı, xezir respublikada juk koteriu ukıbına iye jokarı kuuatlıktagı kranlar xem konteynerlerdin

maydanshaları az. Bul aldagı uakıtlarda Chardjou-Konırat liniyasına baylanıslı xojalıklar menen adminstrativlik
rayonlardın talabın tolık kanaatlandıra almaydı. Usıgan baylanıslı respublikanın temir jol stantsiyalarındagı konteyner
maydanshalarının jagdayın jaksılau gezeketgi en exmiyetli meselelerdin biri bolıp esaplanadı.
Karakalpakstan transportshıları jakın keleshekte aytarlıktay tabıska erisiu kerek. a`99h-a`999jıllarga kele Nokis-
Sultanuays-Uchkuduk-Nauayı-Tashkent temir jol liniyasının kurılısı tamamlanadı. Bul respublikanı Ozbekstan territoriyası
arkalı tuurılay baylanıstıradı xem Ozbekstannın arka batısında jaylasan rayonlardın ondiriushi kushlerinin jokarı pet penen
rauajlanıuına xem berinen de burın Sultanuays tauı zonasında jaylaskan tabiyiy baylıklardı sanaatta kennen paydalanıuga
jol ashadı.
Perspektivada temir jol transportının jumıslarında jokargı korsetkishlerge erisiu ushın, bul tarauda texnikalık kayta
uskeneleniudi bunnan bılayda en jaydırıu, ondiris protsesslerin mexanizatsiyalaudı xem avtomatlastırıudı kennen en
jaydırıu jene rayon aralık ekonomikalık baylanıslardı barınsha jetilistriudi emelge asırıu zerur.
Karakalpakstan Respublikası rayon aralık juk almasıudın sherti boyınsha tek gana shiyki zat xem yarım
fabrikantlardı alıp koymastan, janar may, stanoklar, kranlar, mashinalar, sanaat, auıl-xojalıgı xem transport ushın uskeneler,
xojalıktın materiallık xem medeniy talapların kanaatlandırıu ushın kerekli xer kıylı buyımlardı da alıp otıradı. Usının
menen birge Karakalpakstan sanaatı (paxta tazalau, balık sanaatı, ovosh` konservaları xem t.b.) xem auıl-xojalıgı onimlerin
baska Respublikalarda ulken kızıgıushılık penen talap etpekte. Solay etip, rayon aralık baylanısların ratsionalizatsiya jasau
Karakalpakstannın xalık xojalıgın rauajlandırıudın en zerurli shertlerinin birinen esaplanadı. Bunısız auıl-xojalıgının,
sanaattın xem xalıktın medeniy jene materiallık jagdaylarının osiui de mumkin emes.
Xezir rayon aralık baylanıslardın kopshilik bolimim temir jol transportı arkalı iske asırıladı. Bular Respublikanın
xalık xojalıgın rauajlandırıudagı konsılas Respublikalardın xem rauajlangan ellerdin berip atırgan jerdeminde, xer kıylı
kenigeler menen millet uekillerinin doslarsha birge islesiuinen de aykın korinbekte.
Karakalpakstannın transport-ekonomikalık baylanısların ratsionalizatsiyalaudagı en exmiyetli meselelerdin biri
aynalıs jollar arkalı tasılatugın xalık xojalık juklerin maksimal derejede kıskartıudan ibarat. Usıgan baylanıslı aldagı
uakıtlarda Karakalpakstannın baska rayonlar menen, esirese Tuslik Kızılkum arkalı Rossiya Federatsiyasının Ural
ekonomikalık rayonı menen transport-ekonomikalık baylanısların jaksılau en exmiyetli ilajlardın biri bolıp esaplanadı.
Aldagı perspektivada u`qo` km aralıktagı Urgench-Konırat-Beyneu temir jol liniyasın elektripikatsiyalau jolı menen
konsı eller menen baylanıs aytarlıktay ıkshamlasadı xem Usturttin potentsiallı tebiygıy baylıkların xalık xojalıgında kennen
paydalanıuga mumkinshilik duziledi. Sonın menen birge bul meseleni oz uakıtında sheshiliui tek Karakalpakstannın gana
emes, al barlık tomengi Emiudar`ya ekonomikalık rayonının da ondiriushi kushlerinin tez pet penen rauajlanıuına jol
ashadı. Solay etip, Konırat-Beyneu-Maxat-Aleksandrov-Gay temir jol liniyası Kinel` bagdarındagı juk operatsiyasına iye
Arıs-Tashkent temir jolınan ıkshamlap paydalanıuga xem shekten tıs uzak juk aylanısın kıskartıuga mumkinshilikler
duzedi. Bul oz gezeginde temir jol transportına bolgan talaptı kıskartıuga xem ondiris shıgınların unemleuge ulken tesir
etedi.
Jana bagdardagı temir jol liniyasın kurıu ushın jumsalgan karjılar berinen de burın xalık xojalıgı taraularında
jemiyetlik miynettin onimdarlıgın arttırıu jolı menen, esirese juk tasıudın progressivlik jolların engiziu arkalı auıl-xojalıgı
xem sanaat juklerine baylanıslı shıgınlardı kıskartıu esabınan iske asırıladı.
Esaplaularga karaganda, Konırat-Beyneu-Maxat-Aleksandrov-Gay temir jolının salınıuı Oraylık Aziya ellerine
Rossiyanın Evropalık bolimnen xem baska ellerden ekelinetugın xalık xojalık juklerin tasıudın ara kashıklıgın ortasha
Ozbekstanga shekem n`n`0 km, al Turkmestanga shekem a`0u`h km.ge kıskartıuga jol ashtı. Aldagı perspektivada
Karakalpakstannın Tuslik kızılkum zonası arkalı Rossiyanın Ural ekonomikalık rayonına tikkeley katnas duziu jene
Uchkuduk-Nauayı arkalı Tashkentke tuurı shıgıu sanaatlı rayonlardın bazasında, Karakalpakstannın industriallı
rauajlanıuına mumkinshilik jasalınadı xem Kızılkumnın ken kolemdegi jaylauların xem tabiyiy kazılma baylıkların xalık
xojalıgında paydalanıuga imkaniyatlar duziledi.
Karakalpakstanda ondiriushi kushlerdi bunnan bılayda rauajlandırıu perspekivaları ishki baylanıslardı da jaksılaudı
talap etedi. Meselen, xezir Charjou-Konırat liniyası Emiudar`yanın sol jak terepin temiynleydi, al Respublikanın arka
rayonları elege shekem temir jol liniyası menen tolık tutastırılmay otır. Usıgan baylanıslı temir jol liniyası arkalı kelip
tusken jukler Karakalpakstannın arkada jaylaskan kopshilik rayonlarına oz uakıtında jetkerilip berilmeydi. Bunnan baska
Karakalpakstandagı tebiyiy baylıklardın mol zapaslarına iye Emiuder`yanın on terepinde jaylaskan rayonlardın (meselen,
Sultanuays, Kuskanatau xem t.b.) kazılma baylıkların sanaatta paydalanıu tek Karakalpakstan ushın emes, al Ozbekstannın
Xorezm oblastı xem Turkmenstannın konsılas Tashauız oblastları ushın da ekonomikalık jaktan kop payda bergen bolar
edi. Birak bul baylık xezirgi uakıtka shekem ondiris bazasının joklıgınan xem transport katnasıklarının tomen jolga
koyılıuınan xalık xojalık taraularında kennen paydalanılmay atır. Sonlıktanda, aldagı perspektivada Nokis-Uchkuduk-
Nauayı bagdarları boyınsha temir jol linyalarının kurılısın tezletiu xem paydalanıuga beriu ulken xalık xojalık exmiyetke
iye. Bul jollardın kurılıuı xem iske tusiui Karakalpakstannın xalık xojalıgın barınsha industriallı bagdarda rauajlandırıuga
xem onın xalık xojalıgı tarauların tabiyiy-ekonomikalık zonalar boyınsha durıs keniygelestiriuge mumkinshilik tuudıradı.
Karakalpakstanda avtomobil` transportı ekinshi dun`ya juzlik urıstan songı jılları gana aytarlıktay rauajlana basladı.
Xezir bul transport tarauınan tek ishki Respublika aralık juk tasıuda gana emes, al Ozbekstannın konsılas oblast`ları xem
Turkmenstannın Tashauız oblastı arasındagı xojalık aralık baylanıstı rauajlandırıuda da kennen paydalanıladı.
Respublikada auıl-xojalık shiyki zatların sanaat orınlarına, xalık xojalık tovarların auıllık xem kalalık sauda
bolimlerine, baska juklerdi xalık xojalıgı taraularının talabın kanaatlandırıu ushın jetkerip beriudi temiynleude avtomobil`
jol tarauların salıu xem onı bunnan bılayda rauajlandırıuga tikkeley baylanıslı.

a`99o`-jılı Karakalpakstan u`.w mın km dey avtomobil` jollarına (usınan n`.a` mın km asfal`tlangan jollar) iye boldı.
Bugan kosımsha aldagı perspektivada Konırat-Beyneu aralıgın tutastıratugın qo`u` km uzınlıktagı asfal`tlangan
avtomobil` jolları kurıladı xem a`u`00 km dey paydalanılıp atırgan jollar rekonstruktsiyalanadı. Bul avtomobil`
transportının kennen rauajlanıuına xem onın xalık xojalıgındagı exmiyetinin artıuına mumkinshilik duzedi.
Karakalpakstanda ayırım jıllar ishinde ulıuma paydalanıudagı avtomobil` transportının baslı korsetkishlerin tomendegi
tablitsa materiallarınanda baykauga boladı.
Bul demek, Respublikada avtomobil` transportı edeuir tez pet penen rauajlandı degen soz. Avtomobil` parklerinen
paydalanıu korsetkishleri de aytarlıktay jaksılandı. a`99o`-jılı juk tasıu avtoparkleri boyınsha ortasha bir
avtomobil`/tonnadan paydalanıu derejesi a`9n`0-jılga salıstırganda tasılatugın jukler boyınsha qu` esege artsa, juk aynalısı
boyınsha wu`.n` esege kobeydi. Avtobuslardagı xer bir orınnan paydalanıu derejesi a`9u`0-jılga karaganda tasılgan
passajirlerdin sanı boyınsha u`.9 esege arttı. Usı jıllar ishinde passajir xem juk tasıudın ozine tuser baxasında da ulken
ozgerisler boldı.
Degen menen Respublikada avtomobil` transportı elede jetkilikli derejede paydalanılmay atır. Meselen, ulıuma
paydalanılatugın avtomobil` parklerinin juk tasıu onimdarlıgı tomen xem t/km juk aylanısındagı korsetkishlerdin ozine
tuser baxası Ozbekstannın baska oblastları menen salıstırganda aytarlıktay jokarı. Ulıuma paydalanıudagı avtomobil`
transportnın ekonomikalık netiyjeliliginin tomenleui berinende burın xojalıklar arasındagı ekonomikalık baylanıslardın
uziliui xem ekologiyalık dagdarıs netiyjesinde jemiyetlik ondiristin ekonomikalık korsetkishlerinin peseyuine baylanıslı
bolıp otır. Usıgan seykes avtomobil` transportınan paydalanıu koeffitsenti tomenledi xem juk avtomashinalarınan g`
smenada paydalanıu elede tomen. Bunnan baska mekemelerde xem ministrliklerde elede bolsa xelsiz mayda avtoparkler
kop, jene liniyadagı avtomobil`lerden ratsional paydalanıu jeterli derejede emes. Usının netiyjesinde kopshilik avtomobil`
xojalıklarında transport mashinalarının juk koteriu koeffitsientinen tolık paydalanıu jolga koyılmay atır. Bulardın xemmesi
Respublikanın avtomobil` xojalıklarının jumısın bir sisteamaga salıudı xem olarda isbilermenlikti kennen en jaydırıudı
talap etedi.
Avtomobil` xojalıkların oraylastırıu kute exmiyetli, sebebi bunday jagdayda avtokerxananın karauında
avtomashinalar kop bolıp, bul jerde jumıstın xarakteri xem juktin turleri boyınsha avtomashinalardı ratsional tanlauga xem
jumıslardı oz uaktında jobalastırıuga mumkinshilik boladı. Aldagı uakıtlarda avtomobil` transportın rauajlandarıuda
avtoparklerdi kenigelestiriu exmiyetli rol` atkarıuı kerek.
Solay etip, Respublikamız jagdayında avtomobil` xojalıklarının tarauların bekkemleu xem juk mashinalarınan
onimdarlı paydalanıuga erisiu en exmiyetli ilajlardın birinen esaplanadı.
Avtomobil` parklerinin onimdarlıgın arttırıuda xem tasılatugın juklerdin ozine tuser baxasın arzanlatıuda
printsiplerdi kennen kollanıu xem jenil juk koteretugın mashinalardan paydalanılıu koeffitsientin jokarılatıu ulken
exmiyetke iye.
Respublikada keyingi jıllarda avtomobil` transportının rauajlanıuına baylanıslı juk tasıu mugdarı menen bir katarda
ulıuma paydalanıudagı avtomobil` transportı xem taksomotorlı avtomobil`lerdin aylanıstagı jolının uzınlıgı aytarlıktay
kobeyiui kerek.
Respublika aralık xem jergilikli exmiyettegi avtomobil` jollarının tarauların bunnan bılayda kennen rauajlanıdırıu
kejet boladı. Tek a`9h0-9o` jıllardın ishinde asfal`tlangan qa`00 km jol salındı xem rekonstruktsiyalandı. Al a`99o`-jıllarga
kele rayon aralık xem jeke dara diyxan xojalıgın xem assosatsiyaların tutastıratugın jollardın kurılısı tolıgı menen
tamamlandı xem Respublika u` mın w00 km avtomobil` jollarına (usının qa`00 km asfal`tlangan) iye boldı. Respublikada
xalıktın osip baratırgan ekonomikalık xem medeniy talapların kennen kanaatlandırıu ushın Nokis-Shımbay-TaktakopirN`
Nokis-Beruniy-TortkulN` Nokis-Xojeli-Konırat-Moynak bagdarlarında, sonday-ak Beruniy-Tortkul, Beruniy-Bostan,
Konırat-Raushan, Karaozek-Kazakder`ya, Konırat-Urgench avtomobil` jolların rekonstruktsiyalau ulken exmiyetke iye.
Bulardan Konırat-Urge jolının xezirgi talaplarga seykes kurılıuı birinshiden Moynak rayonı boyınsha juk tasıudın mugdarın
kobeytiuge jol ashsa, ekinshiden Urge zonasınan ashılgan neft`-gaz aralas kendi tezden xalık xojalıgına paydalanıuga
beriuge xem gaz kondensatın koplep ondiriuge jol ashadı. Sonlıktan atı atalgan jollardı rekonstruktsiya jasau tek medeniy
meselelerdi sheship gana koymastan, al kompleks bagdardagı xojalık mashkalaların sheshiuge mumkinshilik beredi.
Xezir Respublika aymagında avtobus benen jolaushılar tasıu kala aralık baylanıstın en exmiyetli turine aylandı. Eger
a`9o`q-jılga shekem Karakalpakstanda avtobus baylanısı tek ush kala ortasında gana bolsa, xezir bul baylanıs
Respublikanın xemme kalaları xem kopshilik elatlı punktleri arasında da iske astı. Respublika xalkının talapların bunnan
bılayda temiynleu maksetinde, juk taksomotorlı xem jenil taksomotorlı transportlardın sanı kobeytilmekte.
Avtomobil` transportı juk xem passajirler tasıuda aldagı uakıtlarda da ozinin tiyisli ornın iyeleydi. a`99o`-g`000
jıllarda Respublikada iri avtomagistrallardı rekonstruktsiya jasau xem Karakalpakstannan Beyneuge (Kazaxstan) karay
asfal`tlangan avtomobil` jolların kurıu xem ekspluatatsiyaga beriuge baylanıslı juk tasıu xem jolaushılar aylanısı aytarlıktay
kobeyetugın boladı.
Solay etip, ulıuma paydalanılatugın avtomobil` transportı menen oraylastırılgan turde juk tasıudın mugdarı
anagurlım artadı. Bul paydanı az beretugın kishkene avtokerxanalardı salıstırıuga xem jıl sayın jolaushılar tasıudın esabınan
tusetugın karjının kolemin arttırıuga mumkinshilik tuudıradı. Mısalı, eger a`990-jılı Respublika aymagında avtotransport
penen passajir tasıudın esabınan a`a`9 mln a`w9 mın sum payda alıngan bolsa, bul korsetkish a`99o`-jıllarga kele g`a`a`
mln h0h mın sumga kobeydi. Al aldagı perspektivada bul korsetkish a`.h esege artatugın boladı.
Respublikanın ulken kalaları xem marshurutlı liniyaları boyınsha avtovokzallardın xem bir tiptegi
avtostantsiyalardın tarmakları keneytiledi. Kala aralıgındagı avtobus liniyası boyınsha Karakalpakstannın baska

adminstrativlik rayonları menen katnası jaksılanadı. Usı maksetti gozlep jakın keleshekte o`00 orınga iye Nokis
avtovokzalı, a`o`0 orınga iye Mangıt ATP-n`n` kurılısı pitkeriledi. Avtokerxanalarda janar maydı unemleu xem jude kolaylı
avtomobil` mayı retinde janıushı gazden paydalanıudın kolemi artadı.
Karakalpakstannın adminstrativlik rayonları xem Ozbekstannın baska oblastları menen transport ekonomikalık
baylanıslardı bunnan bılayda rauajlandırıuda Gazli-Duldul-Xazarasp-Konırat-Aral tenizi xem Duldul-Tortkul-Nokis
avtomobil` jollarının jumıs netiyjeliligin temiynleu ayrıksha exmiyetke iye. Bul jollar Emiudar`yanın eki boyın jagalap,
Aral tenizine shekem sozıladı xem Karakalpakstandı Ozbekstannın orayı Tashkent xem baskada oblast`ları menen
tutastıradı.
Respublika aralık xem ishki rayon aralık passajir katnasların rauajlandırıuda xaua jolı transportının exmiyeti ullı.
Usıgan baylanıslı aldagı perspektivada rayon aralık xem jergilikli xarakterge iye bolgan xaua liniyalarındagı aeroportlar
rekonstruktsiyalanadı xem olar edeuir keneytiliui kerek. Usının netiyjesinde xaua transportı menen jolaushılar tasıu n`u`.a`o`0
mın adamga artadı. Samoletlar menen auıl-xojalık eginlerinin zıyanlı jenliklerine karsı gures jurgiziledi. Mineral
toginlerin togiu xem paxtanın japıragın tusiriu boyınsha samolet penen jurgiziletugın jumıslardın kolemi artadı. Nokis
aeroportının a`h0 adamga molsherlengen kensesi G`OFĐSG` salınıp, pitkeriledi. Saatına kuuatlıgı qu`0 passajir joneltiu
mumkinshiline iye Nokis aerovokzalınnın kurılısın salıu iske asırıladı. Solay etip, xaua transportnın rauajlanıuın temiynleu
jıl sayın bul tarauda a`9-g`0 mln. sumlık jumıs kolemin isleuge mumkinshilik tuudıradı.
Aldagı perspektivada dun`yadagı en kuuatlı Orta Aziya-Oray xem Buxara-Ural gazoprovodı bazasında jene
Ustirttegi xem Aral tenizi akvatoriyasındagı neft`, gaz zapaslarının paydalanıuga beriliuine baylanıslı xem Tuyemoyın-
Nokis-Taxtakopir aralıgındagı suu kubırının tolık paydalanıuga beriliui menen truboprovod transportnın rauajlanıuı
temiyinlenedi. Bul ulkemizge kop shıgın sarp etip, uzaktan tasılatugın otın xem baskada materiallardı tasıp ekeliuden
bas tartıuga, jene Respublikanın otın-energetika bazasın keneytiuge ulken mumkinshilikler ashadı. Solay etip,
Karakalpakstanda keyingi jıllar ishinde transport tarauları jokarı pet penen rauajlanbakta. Bul Respublikanın ondiriushi
kushlerinin rauajlanıuına, esirese agrosanaat kompleksinin keliplesiuine xem onın taraulık strukturasının jetilisiune jol
ashpakta. Eger a`9o`g`-jıllarga shekem Karakalpakstannın transport-ekonomikalık baylanıslarının tomen derejede
bolıuına seykes sanaatın strukturasında bir terepleme jenil xem azık-aukat tarauları jokarı salıstırmalı ulesti iyelese,
xezirgi uakıtta auır sanaat taraularının rauajlanıuı ushın kolaylı sharayatlar duzildi. Emiuder`yanın on jak terepinde
jaylaskan rayonlarga transport liniyasının otkeriliui tasılatugın xer kıylı xalık xojalık jukleriin ozine tuser baxasının
arzanlauına jol ashtı. Perspektivada Karakalpakstan, Ozbekstan xem baska ellerdin Evropanın sanaatlı rayonları menen
baylanısı Tuslik Kızılkum zonası xem Nokis-Uchkuduk-Nauayı arkalı iske asırıladı. Karatau zonasının tabiyiy
baylıkların kennen ozlestiriu maksetinde Nokis-Karatau temir jol transportı iske tusiriledi. Avtomobil` xem transport
tarauları kennen rauajlandırıladı. Bul Respublikada rayon aralık jol katnas jumıslarının jaksılanıuına xem ulkemizdin
ekonomikalık potentsialının artıuına jol ashadı.
Respublika xalkın ruuxıy terbiyalauda xem olardın kundelikli talapların kanaatlandırıuda, jene milletler arasındagı
doslık baylanıslardı bekkemleude, olar arasında jena demokratiyalık traditsiyalardı ornatıuda baylanıs tarauları, radio
esittiriu xem televidenie ayrıksha exmiyetke iye. Eger otmishte Karakalpakstan territoiyasında, tek bir gana baylanıs bolimi
bolgan bolsa, al a`9g`h jıllarga kele n`, a`9o`0 jılı o`o`, a`9w0 jıl g`0n`, a`9h0 jılı g`o`g`, al a`990 jılı q00 baylanıs
kerxanları jumıs isledi.
Karakalpakstanda telefon birinshi merte a`9qg` jılı Tortkulde paydalanıuga berildi, birak telefon stantsiyasının
kuuatı jude az bolıp, o`0 abonenti gana bar edi. Xezir Karakalpakstannın barlık kalaları xem rayon oraylarında telefon
stantsiyaları duzildi xem olardın kuuatlıgı artpakta. Telefon baylanıslarının ulıuma montajlangan kuuatlıgı a`0u`.q mın
nomerge iye bolgan g`a`a` ATS tın kushi menen emelge asırıladı. Respublika aymagında xer bir a`00 sem`yaga telefon
menen temiynleu derejesi kalalarda o`g` apparattan, al auıllık jerlerde a`9 apparattan tuura keledi.
Kala xem kalalar aralık telefon baylanıs jumısları da rauajlandı. Xezirgi uakıtta kalalar aralık telefon baylanısı arkalı
Tashkent xem baska da kalalar menen tek Nokis arkalı emes, al respublikanın barlık rayon orayları arkalı da soylesiu
mumkinshiligi duzildi.
Karakalpakstanda radiolastırıu protsessi a`9qg` jılldan baslanıp, bul deuirde tek ush radio esittiriu uzeli bar edi xem
olarda g`n` radio esittiriu tochkaları boldı. Al a`990 jıllarga kele Respublikada radio esittiriu tochkalarının sanı 9a`.q mın ga
jetti. Solay etip Karakalpakstanda baylanıs tarauları, telefonlastırıu xem radio esittiriu tarmakları tez pet penen rauajlana
basladı. Eger a`9u`o` jılları Karakalpakstanda a`o`a` baylanıs bolimi xem telegraf karxanaları bolsa, bul korsetkish a`990
jıllarga kele q00 ge jetti.
Korsetilgen jıllar ishinde baylanıs bolimi, telefon xem telegraf orayları auıllık jerlerde de aytarlıktay rauajlandı.
Meselen, a`9u`o` jıllarda auıllık jerlerde baylanıs pochta xem telegraf bolimlerinin sanı a`a`q bolsa, bul korsetkish a`990
jıllarga kele a`9u` ga kobeydi. Usıgan seykes baylanıs kerxanaları boyınsha jıllık tayarlanatugın onimnin kolemi de arttı.
Eger a`9u`o` jıllarda baylanıs, telefon xem telegraf kerxanaları boyınsha jıl sayın g`.9 mln. sumday onim ondiriletugın
bolsa, bul korsetkish a`990 jıllarga kele
a`u`.9 mln sumga arttı. a`9u`o`-a`990 jıllar ishinde ulıuma paydalanıudagı baylanıs mekemeleri boyınsha jıl dauamında
joneltilgen xatlardın sanı n`.o` mln.nan a`q.u` mln. danaga, gazet xem jurnallar
a`n`.n`-n`0.0 mln. danaga, poselkalar ho` mın nan a`00 mınga, telegrammalar n`o`q mınnan u`00 mınga, akshalay
perevodlar xem pensiyalık tolemlerdin mugdarı 0.g` mln. sumnan a`.9 mln. sumga kobeydi. Korsetilgen jıllar ishinde
baylanıs ministrligi boyınsha telefon apparatlarının sanı w.n` mınnan hw.w mınga, al kalalar aralık telefon arkalı
soylesiulerdin kolemi w0o` mınnan g`.9 mln. somga kobeydi. Solay etip, Karakalpakstanda baylanıs taraularının

auajlanıuındagı baslı etap a`9u`0-a`990 jıllarga tuura keledi. Bul jıllarda Respublikada baylanıs kerxanaları kaytadan
rekonstruktsiyalandı xem xezirgi zaman iri baylanıs kerxanaları menen temiynlendi. Nokiste kuuatlı avtomatlastırılgan
telefon-telegraf stantsiyası iske tusirildi. Netiyjede baylanıs boliminin sanı q00 kerxanaga, al translyatsiya radio esittiriu
tochkalarının sanı 9a`.q mınga arttı.
Karakalpakstanda baylanıs bolimleri aldagı perspektivada da kennen rauajlanadı. Jakın jıllar ishinde pochta, telegraf
bolimlerinin tarauları aytarlıktay kobeyedi xem sapalık jaktan jetilistiriledi. Usı deuir ishinde Respublika aralık xem ishki
telefon baylanısları keneytiledi. Tek xezirdin ozinde avtomatlastırılgan stantsiyalardagı telefon apparatlarının sanı a`0w.u`
mın danaga, al usınan kalalık telefon setleri wh.g` mın danaga, al auıllık setler
g`9.n` mınga kobeydi. Aldagı perspektivada Respublikanın tek kalalarında gana emes, al auıllık poselkaları, fermer xem
dara diyxan xojalıkları xezirgi zamangı jokarı uskenelesken baylanıs bolimleri xem telefon orayları menen temiyin etiledi.
Karakalpakstanda telefon tarauların texnikalık jaktan uskeneleude avtomatlastırılgan avtomatlar sistemaları exmiyetli rol`
atkaradı. Usıgan seykes aldagı uakıtta Respublikanın iri kalaları dun`yanın g`h memleketi menen telefon baylanısları arkalı
tutastırıladı xem xezirgi zaman talaplarına seykes uskenelenedi.
Karakalpakstanda aldagı perspektivada radio esittiriu taraularında da aytarlıktay jumıslar iske asırıladı xem jokarı
sapalı korsetkishlerge erisiledi. Bul radio esittiriu uakıtının uzayıuına xem kalalarda radio esittiriu taraularının eki
programmada isleuine jol ashadı. Xezir Respublikamız xalkı kop sandagı radiopriemnik xem televizorlarga iye. Bulardın
sanı xalıktın turmıs derejesinin osiuine baylanıslı aldagı perspektivada da aytarlıktay kobeyedi. Nokiste kushli
retranslyatordın kurılıuına baylanıslı aldagı perspektivada Karakalpakstan territoriyasında televiziyalık esittiriudin derejesi
aytarlıktay jaksılanadı.
Xezir Karakalpakstan teletsentri Buxara-Ural gazoprovod liniyasın boylap Rossiya federatsiyası xem baskada konsı
ellerdin teleliniyası menen tutastırılgan. Aldagı perspektivada Nokis teletsentrinin kuuatlılıgının artıuı menen telebaylanıs
kanalı jetilistiriledi xem Respublikası xalıkı Tashkentten, Oraylık Aziya ellerinin paytaxtı xem baskada dun`yanın ellerinen
televiziyalık esittiriudi kabıllaına jol ashıladı.
Juumaklap aytkanda, Karakalpakstanda transport xem baylanıs tarauların rauajlangandırıu boyınsha kolemli jumıslar
iske asırıldı. Temir jol transportında jumıs protsessin mexanizatsiyalau xem avtomatlasırıu ilajları iske asırıldı.
Karakalpakstannın, Ozbekstannın baska aymakları, sonday-ak konsı eller menen transport-ekonomikalık baylanısların
jaksılau maksetinde Arıs`-Tashkent bagdarındagı jude jiyi katnas marshrutına iye liniyaga kosımsha Chorjou-Konırat-
Beyneu-Aleksandrov-Gay arkalı Evropaga shıgatugın ekinshi temir jol liniyasına iye boldı. Usıgan seykes tasılatugın iri
kolemdegi xalık xojalık juklerinin mugdarı arta basladı xem Oraylık Aziya elleri, esirese Tajikistan, Turkmenstan
Respublikaları, sonday-ak Ozbekstannın kubla rayonları, Rossiya federatsiyasının Evropalık bolimi, Ukraina xem Kavkaz
Respublikasıları menen, sonday-ak Evropa elleri menen ekonomikalık baylanıslardı rauajlangandırıu mumkinshiliklerine
iye boldı. Aldagı uakıtlarda Karakalpakstan respublikasın Ozbekstannın baska oblast`ları menen tuurılay tutastırılatugın
Nokis-Uchkuduk-Nauayı temir jolının kurılısı tamamlanadı. Bul joldın tezden iske tusiui Ozbekstan territoriyasın tolıgı
menen temir jol liniyası menen tutastırıuga xem transportlık shıgınlardı aytarlıktay kıskartıuga imkaniyatlar jaratadı. Bul
ilajlardın iske asıuı birinshiden, Karakalpakstannın ondiriushshi kushlerinin tez pet penen rauajlanıuına jol ashsa, ekinshiden
transportlık shıgınlardı aytarlıktay kıskartıu jolı menen jemiyetlik ondiristin netiyjeliligin arttırıuga mumkinshilikler jaratıladı.
Xezir Respublikasının ekonomikası bazar katnasıkları tiykarında strukturalık ozgeriske ushırap atırgan jagdayda
avtomobil` transportı xem baylanıs tarauların rauajlandırıuga da ayrıksha dıkkat audarılmakta. Usıgan seykes juk
avtomashinalarının paydalanıu koeffitsientin jokarılatıu, jolaushılar tasıytugın marshrutlardı tanlau xem olardın
madeniyatın jaksılau meseleleri sheshilmekte. Janar may jetistiriu kıyınshılıgı sharayatında janıushı gaz benen juretugın
avtomashinalardın sanın qww ge jetkeriu xem saatına qqu`0 jolaushıga xızmet korsetetugın taza avtovokzaldı iske tusiriu
meseleleri jobalastırılmakta. Taza reforma jagdayında avtokerxanalardın netiyjeliligin arttırıu maksetinde rentabelli dep
esaplangan kalalar aralık marshrutlardı ashıu xem rekonstruktsiyalauga imkaniyat jaratıu, sonday-ak tovar almasıu jolı
menen shetten avtomashinalarga kajetli boleklerdi kobeytiu, kishi xem jerdemshi kerxanalardın sanın kobeytiu arkalı pul
toplau ilajların islep shıgıu xem jolaushılarga xızmet korsetiudin medeniyatın jaksılauga ayrıksha itibar beriledi.
Baylanıs taraularında zaman talaplarına juuap bererliktey derejede jumıslar alıp barıladı. Tsifrlı elektron-avtomat
telefon baylanıslarına otiu xem olardı xalıktın turatugın jaylarına jetkeriu meselesi sheshiledi. Xezir Respublika
aymagındagı ATS larda a`0w.u` mın nomer islese, al aldagı jakın keleshekte olardın sanı a`0h.u` mın nomerge jetkeriledi.
Usıgan seykes xezirgi paydalanıudagı AMTS xem ATS ler tutkan maydanı boyınsha a`0 ese az, al energiyanı sarıp etiu
derejesi boyınsha o` ese arzan S-a`g` sistemasına otkeriledi. Solay etip, dun`ya juzlik standartka juuap beretugın baylanıska
erisiu jumıslardın sapasın jaksılauga xem baylanıs taraularındagı ekspluatatsiyalık shıgınlardı kıskartıuga mumkinshilik
beredi. Auıllık jerlerde baylanıs taraularının remont bazaların rauajlangandırıuga ayrıksha itibar beriledi. Bul oz gezeginde
auıllık jerlerde xer bir a`00 sem`yaga tuura keletugın telefon apparatın g`g` danaga kobeytiuge jol ashadı. Aldagı uakıtlarda
Nokis kalasındagı o` ATS tin kuuatlılıgı a`000 nomerge, Nokis (Orak-balga) n`00 nomerge, Bustan kalasındagı ATS o`00
nomerge, al Tortkul kalasındagı ATS o`000 nomerge keneytiledi. Bul baylanıs tarauları boyınsha xalıkka xızmet
korsetiudin kolemin arttırıuga xem olardan tusken aksha karjılarının ulıuma kolemin q9o` mln. sumga, usınnan xojalıkka
xızmet korsetiu netiyjesinde tapkan karjılardın kolemin wg` mln. sumga kobeytiuge mumkinshilik tuudıradı. Bul a`990
jıllardagı korsetkishleerge salıstırganda g`q.g` ese kop degen soz. Solay etip, transport xem baylanıs mekemelerinin ulıuma
ondirislik bazaların bekkemleu xem rauajlanıu bagdarlarına korrektirovka jasau Respublikasıda juz bergen ekologiyalık
dagdarıs jagdayında jemiyetlik ondiris kerxanalarının rentabelliligin jokarılatıuga xem xalıktın materiallık jene medeniy
jaktan talapların kanaatlandırıuga mumkinshilikler jaratıuı sozsiz.

VIII. KARAKALPAKSTAN RESPUBLĐKASININ RAYON ARALIK OZGEShELĐKLERĐ.
KARAKALPAKSTANNIN EKONOMĐKALIK RAYONLARI.
Karakalpakstannın tebiyiy sharayatı boyınsha izertleu jurgizgen Respublika geograflarının, sonday-ak agrarekonomistlerinin
ilimiy miynetlerine analiz jasasak Karakalpakstannın tebiyiy sharayatlarının keliplesiuinde, sonday-ak
onın aymaklık boliklerinde bir-birinen parık kılatugın kop sanlı ayırmashılıklardın bar ekenligi baykaladı. Bul esirese
Karakalpakstannın tebiyiy zonaları boyınsha vegetatsiyalık deuirdin uzaklıgında, birinshi xem akırgı suuıklardın auılxojalık
eginlerine tesirinde, sonday-ak usıgan seykes ayrım eginlerdin pisip jetilisiunde xem zureet toplau mumkinshiliklerinde
ulken ozgerislerdi payda etedi.
Xojalık jagdayında aytarlıktay tesir jasaytugın ozgeshelikler Karakalpakstan Respublikasısının territoriyası boyınsha
xalıktın, tariyxıy deuirler ishinde konıs basıu protsessinde xem xezirgi geografiyalık jaylasıuında da parık kıladı. Xezirgi
uakıtta Respublika territoriyası boyınsha xalıktın birgelikli tarkalmauı ayrım rayonlarda ondiriushi kushlerdin rauajalanıu
derejesine kushli tesir jasadı. Netiyjede w0 mın km g` aslam maydandı iyelep jatkan Ustirt xem q0 mın km g` dey territoriyanı
iyelep jatırgan Kızılkum sholistanlarında barlıgı bolıp a` km g` territoriyaga 0.a`-0.q adam tuura keledi. Korsetilgen
territoriyalarda turaklı xalık massasının ote az tarkalıuı bul rayonlardın ondiriushi kushlerinin rauajlanıuına belgili derejede
toskınlık jasamakta.
Karakalpakstan Respublikasının tebiyiy sharayatındagı xem xalıknın territoriya boyınsha konıslaudagı
ozgesheliklerge baylanıslı Respublikasının potentsiallı tebiyiy resursların xojalık kompleksinde paydalanıu elede bolsa
jeterli emes xem xojalıgının keliplesiu bagdarında aytarlıktay zonallık ozgesheliklerdi baykauga boladı. Bul ozgeshelikler
Respublikanın arka rayonları menen Kubla rayonları, sonday-ak Teniz boyı territoriyalarında kushli seziledi. Usıgan seykes
Karakalpakstannın xalık xojalıgı taraularının rauajlanıuındagı tabiyiy-zonalık ozgesheliklerdi anıklau xem ayrım
rayonlaardın potentsiallı tabigıy-ekonomikalık resursların ondiris aylanısına kosıudın aldagı perspektivaların belgileu ushın
Respublika geografları terepinen jurgizilgen kop jıllık agroklimatologiyalık, ekonomikalık rayonlastırıu boyınsha
izertleulerge xem Respublikanın agrar-ekonomistlerinin, sonday-ak praktikada iske asırılıp atırgan ondiris taraularının
xezirgi kenigelesiu bagdarlarına karay Karakalpakstan Respublikasının teriritoriyasın tomendegidey tabiygiy ekonomikalık
rayon (zona)larga boliuge boladıU`
a`. Gellesheilik, kala etirapı ovosh-sut ondiriuge xem gosh-sut bagdardagı mal-sharuashılıgına jene texnikalık
eginlerge keniygelesken Arka rayonN` g`. Paxtashılık, pilleshilik, bagshılık xem juzimshilikke, karakol koy sharuashılıgına
kenigelesken Kubla rayonN` q. Balık aulaushılık, balık onimlerin kayta isleu xem gosh-sut bagdardagı mal sharuashılıgına
kenigelesken Teniz boyı rayonıN` n`. Jaylım bagdardadagı karakol koy sharuashılıgı, aldagı perspektivada neft`, gaz xem
ximiya sanaatın rauajlandırıuga kenigelesken Ustrit rayonıN` o`. Karakaol koy sharuashılıgına kenigelesken Kızılkum
rayonıN` u`. Karatau tau-ken sanaatlı rayon.
Korsetilgen tabiygıy-ekonomikalık rayon(zona)lardın usheui Emiuder`ya del`tasında jaylaskan xem xezir
Respublikanın ekonomikalık tiykarın kuraydı, al kalgan usheui (Ustirt, Kızılkum, Karatau) aldagı perspektivada
keliplesetugın en kushli ekonomikalık potentsial`ga iye territoriyalar katarına kiredi.
a`. Arka rayon.
Arka rayon Emiuder`yanın agısı boyınsha Taxiyatas kısınagınan baslap Aral tenizine karay sozıla jaylasıp
Emiuder`yanın xezirgi del`tasındagı kopshilik territoriyalardı oz ishine kamtıydı. Rayon a`a`0.9 mın km g` maydandı iyelep,
adminstrativlik jaktan sostavına Xojeli, Shomanay, Kanlıkol, Konırat, Kegeyli, Bozatau, Shımbay, Karaozek, Taxtakopir
xem Nokis rayonnın territoriyası kiredi. Bul rayonda Respublikanın paydaxtı Nokis kalası jaylaskan.
Arka tabiyiy-ekonomikalık rayon kubla rayonga salıstırganda bir kansha kolaysız temperaturalık rejimge iye bolıp,
Respublikanın kublası menen salıstırganda vegetatsiyalık deuir kıska keledi xem Ozbekstandagı en arkada jaylaskan
territoriyalar katarına kiredi.
Yanvar` ayının ortasha temperaturası -w 0 -h 0 kuraydı, al iyul` ayının ortasha temperaturası g`u` 0 ka barabar. Plyus
a`0 0 jokarı temperaturaga iye kunlerdin sanı a`hu`-a`9g` kundi, al vegetatsiyalık deuirdegi netiyjeli temperaturalardın
jıyındısı a`h9a`-g`a`g`o` 0 jetedi. Kıstın uzaklıgı q.o` ayga sozıladı.
Arka rayonnın termikalık resursları paxtadan jokarı zureet toplau ushın jetkiliksiz, al mekke juueri, salı xem baskada
denli eginlerdin pisip jetisiui ushın tolık mumkinshilik beredi.
Jıllık jauın shashınnın mugdarı h9-a`00 mm artpaydı. Jauın shashınnın azlıgı xem xejetli suu dereklerinin
jetkiliksizliginen kolemli jer resurslarınan auıl xojalıgında paydalanıudın derejesi
jude tomen.
Arka rayon(zona)da Karakalpakstannın auıl xojalgına jaramlı wa`,q O` jer fondı xem n`o`,hO` auıl xalkının
jaylasıuına karamastan, xezir barlıgı bolıp diyxanshılık tarauında q0q mın gektarday (g`q,g`O`) egislik jerler paydalanıladı.
Tabiygıy-ekonomikalık sharayatı xem xalık xojalıgının kenigelesiu derejesine seykes rayonnın ekonomikalık
potentsialının tiykarın paxtashılık, salıgershilik, jonıshka osiriushilik, ovosh xem bagshılık, mal sharuashılıgı iyeleydi.
Ayırım jıllar ishinde arka tabiygıy-ekonomikalık rayon boyınsha auıl xojalıgı ondirisinin rauajlanıu derejesin tomendegi
maglıumatlardan da baykauga boladı
Korsetilgen maglıumatlarga karaganda keyingi jıllarda egislik jerlerdin maydanı xem ayırım auıl-xojalık onimlerinin
kolemi artkanlıgı baykaladı. Xezir arka rayonga Karakalpakstan boyınsha jıllık ondiriletugın paxtanın n`w.O`, salının

o`a`.hO` xem Karakol koylarının bas sanının u`q.wO` tuura keledi. Aldagı perspektivada suu resurslarının azlıgına
baylanıslı auıl xojalıgında paydalanatugın egislik jerlerdin strukturasına ayırım ozgerisler kirgiziledi. Salının egislik
maydanı aytarlıktay kıskarıp, onın orınına suudı az talap etetugın mekke, juurei, arpa, biyday xem mal ushın ot-shoplik
eginlerdin egislik maydanı keneytiledi. Bul arka zonanın ayırım rayonlarında (Karaozek, Kanlıkol, Konırat) paxtanın
egislik maydanın kıskartıuga xem onı baska da denli dakıllardın egislik maydanlarına ajıratıuga mumkinshilik boladı.
Solay etip, termikalık resurslar menen kem temiyinlengen arka zonada xalık xojalıgı ushın ulken exmiyetke iye,
sonday-ak xalıktın azık-aukatka degen talabın kennen kanaatlandırıu maksetinde kenigelesken taraular retinde gelleshelik,
mal-sharuashalagı kennen rauajlanadı. Arka zonanın tiykargı sanaat kompleksi Nokis-Taxiatash-Xojeli sanaat uzelinde
jemlengen. Bunın tiykarın otın-energetika sanaatı, mashina remontlau kerxanaları, kurılıs materialları sanaatı, jenil xem
azık -aukat sanaatı, transport-baylanıs kerxanaları xem t.b. iyeleydi. Keyingi jıllarda Taxiatash GRES-i, Taxiatash
gidrouzeli xem kop sanlı kurılıs materialların ondiretugın xezirgi zaman talaplarına juuap beretugın ondiris bazalarının iske
tusiuine baylanıslı Nokis-Taxiatash, Xojeli Shımbay uksagan iri kalalar osip jetisti.
Aldagı perspektivada rayonnın ondiriushi kushlerin tez pet penen rauajlandırıu ushın tebiyiiy jer astı baylıklarının
mol zapasları tabıldıU` Kusxana tau mirobiliti, Nokis etirapındagı fosforit keni xem goza paya, salı sabanı jene baska da
shiyki zatlardın bazasında ximiya sanaatı tarauların sholkemlestiriu mumkinshiligi duzildi. Gigant Taxiatash gidrouzeli iske
tusiui tek auıl xojalıgı emes, al transport-ekonomikalık baylanıslarga tiyisli kopgana problemalardı sheshiuge de ulken
mumkinshilikler tuudırmakta.
Aldagı perspektivada rayonnın ekonomikalık potentsialının jokarılauı barlık respublikanın ondiriushi kushlerinin
jokarı pet penen rauajlanıuına baza duzedi xem sanaattın jana taraularının rauajlanıuına jol ashadı.
Arka rayonnın xalık xojalıgı kompleksinde respublika paytaxtı Nokis kalasının roli jokarı xem bul kala ozinin
rauajlanıu jollarında kop sanlı tariyixıy baskıshlardan otti.
Nokis Emiudar`yanın on jagasında Taxiatash kısnagına jakın jaylaskan, kalanın del ortası boyınsha Kızketken kanalı
kesip otedi, onın Tuslik batısında kaladan q km uzaklıkta Emiudar`ya agıp otedi.
Emiudar`ya respublikamızdın orayı Nokis kalası xem onın kommunal xojalık tarauların jaksılauda jene kalanı jasıl
osimlikler menen bezeude ulken exmiyetke iye. Gipsometrlik koz-karastan ol etirapına salıstırganda edeuir oypatlıkta
jaylaskan, kalanın teniz betinen ortasha belentligi a`09 metr.
Nokis kalasının etirapı kumlı sholler menen kaplanıp, kalanın mikroklimatına kushli tesir jasaydı xem keskin
ozgermeli kurgak klimat sharayatının keliplesiuine tesir etedi.
Kala kolaylı tegislik zonada jaylaskan, eger suu menen temiyinlegen jagdayda kala etirapın kok jasıl poyas penen
bezeuge kolaylı. Bul kala etirapı xojalıklarının rauajlanıuına, esirese ıssılıktı xem kurgakshılıktı suyetugın medeniy
osimliklerdin osip rauajlanıuına kolaylı sharayat duzedi. Nokis jas kalalar katarına kiredi, ol deslep korgan retinde
Turkistanda oktyabr` audarıspagı jıllarında payda boldı, osti xem rauajlandı. a`9qg` jılı aprelde VTsĐK (tariyxıy xujjetlerge
seykes) kararlarına muuapık Karakalpakstannın orayına aynaldı. a`9qg` jılı a`g`-maydan baslap resmiy reuishte Nokis
kalası dep ataldı Kala xakıykatında da respublikamız territoriyasının del ortası, respublikamızdın baska rayonları xem
Ozbekstannın baska da kalaları menen transport boyınsha baylanıska da kolaylı. Ol Emiudar`ya xem Kızketken kanalı
boyınsha suu arkalı kopshilik exmiyetli punktler menen xem avtomobil` jolları arkalı barlık rayonlar xem elatlı puntler
menen baylanıskan. Nokis kıska uakıt ishinde kishigirim kaladan Karakalpakstnnın xezirgi zamanga ılayıklı iri sanaat,
medeniyat, ilim orayına aynaldı. Nokis kalasının xer terepleme
rauajlanıuına Charjou-Konırat temir jolının salınıp pitiui, Buxara-Ural xem Orta Aziya-Oray gaz kubırlarının iske tusiui,
Taxiatash GRES inin salınıuı xem ol arkalı temir jol jene avtomobil` jollırının iske tusiui ulken exmiyetke iye boldı.
Kalanın ayırım xarakterli belgilerin tomendegi tablitsa maglıumatlarında korsetilgen Nokis kalasının baslı funktsiyasındagı
ozgerislerden de baykauga boladı (tabl.u`o`).
Xezirgi uakıtta Nokis kalası Karakalpakstan respublikasının xekimshilik-siyasiy, medeniy xem ilimiy orayı. Nokis
kalası Emiudar`yanın tomengi boliminde jaylaskan Urgench xem Tashauz kalasına uksap xer terepleme rauajlanıp
baratırgan kalalar katarına kiredi. Kalanın xalık xojalıgının stroukturasında kurılıs sanaatı, azık-aukat xem jenil sanaat
tarauları xem transport kerxanaları exmiyetli roldi atkaradı. Miynetke ukıplı xalıktın w0O` ten aslamı xalık xojalıgı
taraularında jumıs isleydi. Xezirgi Nokis kalası respublikadagı iri industriya oraylarının birinen esaplanadı. Ol barlık
tomengi Emiudar`ya ekonomikalık rayonındagı kerxanalarda islep shıgarılgan produktsiyanın wO` ten aslamıragın
beredi. Baskasha aytkanda Tashauz, Urgench kalalarınan keyin tomengi Emiudar`yadagı ushinshi iri sanaat orayı
esaplanadı. Nokis kalası sanaatının strukturası boyınsha baska kalalardan ozgeshelikke iye. Mısalı, Tashauz xem Urgench
kalalarında sanaatın tiykarın jenil xem azık-aukat sanaatı iyelese, al Nokiste kobinese auır xem jenil sanaattın salıstırmalı
ulesi basımırak keledi.
Sonday-ak, Nokis kalasında metall onimlerin kayta isleytugın kerxanalar, iri kurılıs sanaatı kerxanaları, uy kurıu
kombinatları, energetika xojalıgı, xem bir kansha azık-aukat sanaatı orayları jumıs isleydi. Solay etip Nokiste auır sanaat
tarauları birinshi orında iyelep, kalada islep shıgarılatugın barlık sanaat onimlerinin n`9.a`O` ine jakının, al jumıs isleytugın
jumısshılardın
u`9.u`O` i tuura keledi. Kala xojalıgında ekinshi orındı azık-aukat sanaatı iyelep, bul tarau barlık ondirilgen sanaat
onimlerinin qg`.u`O` in xem isleushi jumısshılardın a`u`.9O` in tutadı. Ushinshi orındı jenil sanaat kerxanaları iyelep, ogan
putkil kala boyınsha ondiriletugın sanaat onimlerinin a`u`O`, al jumısshılardın a`0.g`O` i tuura keledi.

Nokis kalasının osip rauajlanıuında transport tarauları exmiyetli rol`di iyeleydi. Sebebi Nokis kalası
Emiuder`yanın on jagasında jaylaskan bolıp, uzak jıllar dauamında Charjau-Konırat temir jol magistralı menen
baylanıspadı. Bul kala xojalıgının rauajlauına esirese, sanaat taraularının rauajlanıuına toskınlık jasadı.
n`0-jıllardan baslap Karakalpakstanda xaua transportının rauajlanıuı Nokis kalasının xem Karakalpakstannnın
baska da kalalarının rauajlanıuına jol ashtı. Kıska uakıt ishinde Nokis kalası Ozbekstan xem Oraylık Aziya ellerinin baska
da oblastları menen baylanıstıratugın asfal`t jollarına iye bola basladı. Aral tenizi jagalauı, sonday-ak Moynak kalası menen
tutastıratugın jollar iske tusirildi. a`9ww-jıldan baslap Nokis kalası temir jol menen Xojeli stantsiyası arkalı Tashkent,
Alma-Ata xem baska da Oraylık Aziyadagı iri kalalar menen baylanıska iye boldı. Keyingi jıllarda Nokisti Tashkent xem
Oraylık Aziyanın baska da kalaları menen tutastıratugın jana aeroport iske tusti. Ol Karakalpakstannın paytaxtı Nokis
kalasın Tashkent, Moskva, Minvoda, Kiev, Baku, Samarkand, Buxara, Volgograd xem Ozbekstannın baska da oblast`
orayları menen baylanıstırdı.
Nokis Karakalpakstannın iri medeniyat orayı. Kala jokarı xem orta maglıumatka iye kala xalkının sanı boyınsha da
Ozbekstannın kopshilik kalalarınan kalıspaydı. Mısalı, a`9h9-jılga xalık esap-sanak maglıumatı boyınsha Nokiste jasaushı
xer bir a`000 adamga a`n`0 tan aslam jokarı maglıumatka iye adamlar tuura kelse, bul korsetkish SNG ellerinde ortasha 90
adamdı kuradı. Nokiste Karakalpakstan Respublikasının baskarıu orayları - Jokargı Kenes prezidiumı, Ministrler Kenesi,
Respublikalık ministrlikler xem koplegen kerxanalar, xojalık xem medeniyat orayları, jene bir kansha ilim izertleu
mekemeleri jumıs islep tur. Kala xezirgi zamangı iri ilim orayı sıpatında da kozge tusedi. Nokiste Ozbekstan ilimler
Akademiyasının Karakalpakstan bolimi, Ozbekstan Respublikası pedagogikalık ilim-izertleu institutının J.Orınbaev
atındagı Karakalpakstan filialı, Ozbekstan mal-sharuashılık ilim-izertleu institutının Karakalpakstan filialı, Ozbekstan auılxojalık
Akademiyasının zonallık diyxanshılık ilim-izertleu institutı xem t.b. ilimiy oraylar jumıs islep tur.
Nokis kalasında jokarı bilim beretugın oraylardan Nokis memleketlik pedagogikalık institutı, a`9wu`-jılı
sholkemlestirilgen Karakalpak memleketlik universiteti xem onlagan orta arnaulı okıu orınları jumıs isleydi. Orta arnaulı
bilim beretugın iri oraylardın katarına Nokis kurılıs kolledji, Nokis Akademiyalık litseyi, Turtsiya-Karakalpakstan ilimiymedeniy
birge islesiudin simvolı Nokis litseyi, Nokis auıl-xojalık texnikumı, Nokis politexnika kolledji, Nokis avtomobil`
jol-kurılıs texnikumı, Nokis temir jol texnikumı, Nokis pedagogika xem meditsina uchilisheleri xem t.b. atauga boladı.
a`99u`/9w okıu jılında Nokis kalasında q0 dan aslam orta bilim beretugın mektepler jumıs islep, olarda bilim alıp
atırgan okıushılardın sanı n`0 mın adamdı kuradı xem t.b.
Nokis kalasında den-saulık saklau menen baylanıslı mekemeler de rauajlangan. Olar N a` xem N g` respublikalık
emleuxanalardı, kalalık emleuxana, jukpalı xem teri auırıuların emleytugın emleuxananı, ankologiyalık dispanser xem t.b.
turadı. Olar xezirgi zaman meditsinalık uskeneleri menen temiynlengen xem jokarı kvalifikatsiyalı shıpaker kenigeler
isleydi.
Nokis kalasının korinisi jıl sayın ozgerip baratır. Kalanın kurılıs xem rauajlanıu bas jobasına muuapık jıl sayın jana
imaratlar, kosheler, maydanshalar payda bolmakta. Kalanın orayı bas maydanga tireledi. Onın etirapında respublika
xukimeti, Jokargı Kenes binası, kalalık xekimiyat, ministrlikler uyi, ulke tanıu muzeyi, dem alıu orınları xem bir neshe
skverler bar. Kalada Berdax atındagı memleketlik teatr, Berdax atındagı filormoniya, jas tamashagoyler teatrı xem t.b.
jumıs islep tur. Olardın refertuarlarında karakalpak xem ozbek jazıushıları menen bir katarda shet el klassiklerinin
shıgarmaları koyılmakta xem ulken tabıslarga erispekte. Nokis poligrafiyalık kombinatı karakalpak-ozbek xem rus
tillerinde siyasiy, ilimiy xem korkem oner edebiyatların, sonday-ak gazeta xem jurnallardı basıp shıgarıu mumkinshiligine
iye.
Nokis kalasındagı ulke tanıu muzeyi respublikamızdın tebiygıy sharayatı xem resursların tanıstıratugın
karakalpak xalkınıntariykıy xem medeniy baylıklarının toplangan exmiyetli orayı bolıp esaplanadı. Respublika paytaxtı
Nokis kalasında sport maydanshaları xem xezirgi zamangı talaplarga say stadionlar boy tiklemekte. Kalada onlagan sport
maydanshaları, tennis kordı xem xezirgi zaman talaplarına seykes bezelgen stadion jumıs islep turıptı. Nokis kalasında
turak jaylardın masshtabı da keneymekte. Keyingi q0 jıl dauamında Emiuder`yanın tomengi boliminde jaylaskan baska da
kalalarga usap Nokiste turak jaylardın kolemi artıp xem kala turgınlarının sanı kobeydi. Mısalı, a`9q9-jıllarda Nokis
kalasında barlıgı bolıp a`0,o` mın adam jasagan bolsa, bul korsetkish a`9o`9-jılga kele qh,a` mın adamdı, a`9w9-jılı a`a`q,n`
mın adamdı, al a`99u`-jıldın a`-yanvarındagı statistikalık maglıumat boyınsha kala xalkı a`90,u` mın adamga kobeydi. Bul
barlık Karakalpakstan respublikasında jasaytugın xalıktın a`q,o` O` tin, al respublika kala xalkının g`w,hO` tin kuraydı
degen soz. Baska bir mısalU` a`9q9/w9-jıllar arasında olar w0 mınga, al a`9w9/9u`-jıllarda yaki keyingi a`w jıl ishinde
ww,g` mınga arttı.
Nokis kalasında jasaushı xalıklardın milliy kuramı xer kıylı a`9h9-jılgı xalık esap-sanak maglıumatı boyınsha
Nokiste n`0 tan aslam millet jasaydı. Olardın karakalpaklar o`0.o`O`, ozbekler w.qO`, al kazaklar g`9.9O`ti kuraydı.
Sonday-ak putkil Nokis xalkının u`.0O` tin orıslar, g`.o`O` koreetsler, a`.u`O` tatarlar, al kalgan g`.g`O` tin baska
milletlerdin uekilleri iyeleydi.
Nokis kalasının sanaatının keleshektegi rauajlanıuında auır sanaat xem auıl xojalıgı onimlerin kayta isleytugın
taraular jetekshi roldi iyeleydi. Keleshekte iske tusetugın iri kerxanalarga tokımashılık kombinatı, jipek onimlerin tazalau
xem iyiriu kombinatı, chulok-noski, trikotaj, konditer fabrikaları, priborlar tayarlaytugın zavod, remontlau kerxanaları xem
iri panelli jay salıu zavodları menen temir -beton buyımlar isleytugın kerxanalar esaplanadı.
Keleshekte sanaat onimlerinin mugdarın on esege kobeytiu, sonın ishinde kurılıs materialları onimlerin o` esege,
azık-aukat onimlerin w ese derlik kobeytiu jobalastırılgan. Kala kurılısındagı gen planga muuapık xezirgi zaman talaplarına
juuap beretugın n`-w kabatlı jaylar salıu nezerde tutılgan. Ulıuma adamlar jasaytugın uy kurılısının q0 O` ten aslamı xezirgi

kalanın oraylık, tuslik, arka-shıgıs bolimindegi bos jerlerge kurıu nezerde tutılgan. Perspektivadagı medeniy iri kurılıslardın
katarına publichnaya biblioteka, fizkul`turnikler sarayı, stadionlar, muzeyler, mektepler, balalar mekemeleri xem t.b. aytsa
boladı. Bul keleshekte mekteptin sanın g`.o` esege, bakshalar xem yaslilerdi h esege, emleuxanalardı q.o` esege
keneyttiriuge jol ashadı. Bunnan baska aldagı perspektivada jana nellerden ekken agashlardın maydanın g`0 esege kobeytiu
nezerde tutılıp otır. Bul aldagı perspektivada nokis kalasının baslı funktsiyaların xer terepleme rauajlandırıuga jol ashadı.
Karakalpakstanda ekinshi dun`ya juzlik urıstan keyingi jıllar ishinde Taxiatash, Xojeli, Konırat, Shımbay kalaları da
ulken rauajlanıu baskıshlarınan otti. Aldagı perspektivada energetikler kalası Taxiatash, auıl-xojalagı onimlerin kayta islep
shıgaratugın, kurılıs materialları sanaattın iri orayı retinde Xojeli, ximiya sanaatı, jenil xem azık-aukat sanaatı, sonday-ak
kurılıs materialların islep shıgaratugın iri sanaat orayı retinde Konırat, Shımbay
kalaları osip rauajlanadı. Bul atı atalgan kalalar kolaylı transport uzelinde jaylasıp, Taxiatash-Xojeli-Konırat-Beyneu-
Aleksandrov-Gay bagdarında islep turgan temir jol liniyası arkalı Rossiya federatsiyası xem baska da Evropa elleri menen
tikkeley baylanıs jasaydı. Al aldagı perspektivada Taxiatash-Nokis-Shımbay-Kızıl-Orda bagdarındagı temir jol liniyası
tolık iske tusiui arka rayonnın kopshilik adminstrativlik orayların abadanlastırıuga xem Kızıl kumnın kolemi jaylauların
xalık xojalıgına ozlestiriuge jol ashadı. Bul akırgı esapta Arka tebiygıy-ekonomikalık rayonnın ondirislik kenigelesiu
derejesin jetilistiredi xem bul zonada iri gelleshilik, mal sharuashılıgı, kala etirapı xojalıgı, sonday-ak salıgershiliktin
intensivli rauajlanıuına jol ashadı.
g`. Kubla rayon.
Kubla rayon Emiuder`yanın eski del`tasında jaylaskan Tuye moyın kısnagınan baslap xezirgi del`tası baslanatugın
Taxiatash kısnagına shekemgi aralıkta jaylaskan. Ol n`0 0 o`o` a` penen n`g` 0 q0 a` arka kenliktin aralıgın iyeleydi. Rayonnın
jer maydanı a`u`.h mın km g` ka barabar.
Adminstrativlik jaktan Kubla rayonnın sostavına Tortkul, Beruniy, Ellikkala xem Emiudar`ya rayonlarının
territoriyaları kiredi.
Kubla rayon Karakalpakstan respublikasının Arka, Teniz boyı, Ustirt xem Kızıl kum tebiygıy ekonomikalık
rayonlarınan ozine ten
kolaylı tebiygıy sharayatı xem miynet resursları menen temiynleniui, ekonomikalık rauajlanıu peti xem transportekonomikalık
baylanısları boyınsha aytarlıktay park kıladı.
Karakalpakstannın baska rayonları menen salıstırganda Kubla rayon vegetatsiyalık deuirinin uzaklıgı, termikalık
resurslarının ulıuma summası boyınsha da ulken ayırmashılıklarga iye. Rayonnın jer beti tiykarınan Emiuder`yanın
eyyemgi xem xezirgi deuirlerde payda etken allyuvial` shogindilerden duzilgen. Emiuder`yanın burıngı agıp otken angarı
Akshader`ya alabıda usı rayonga karaydı. Rayonnın jer beti ulıuma alganda tegislikke xarakterli bolıp, kop sanlı burıngı
xem xezirgi suugarıu sistemalarının arnaları, kanallardın jagalarında payda bolgan tobeshikler xem xerkıylı kolemdegi
oypatlıklar menen xarakterlenedi. Kubla rayonnın kopshilik bolegi derlik auıl xojalıgına ozlestirilgen.
Klimat sharayatı bir kansha kolaylı bolıp, yanvar` ayının ortasha temperaturası -n` 0 , -w 0 , al iyul` ayının ortasha
temperaturası g`w 0 , g`9 0 shamasında. +a`0 0 jokarı temperaturaga iye kunlerdin sanı g`00-g`0g` kundi, al +a`0 0 jokargı
temperaturalardın jıyındısı g`n`00-g`n`qg` 0 ka shekem jetedi. Solay etip, netiyjeli temperaturalardın auıl xojalık eginlerinin,
esirese ıssılıktı kop talap etetugın paxtashılıktan mol zureet toplauga mumkinshilik beredi.
Jıllık jauın shashınnın mugdarı hh-9w mm shamasında, jauın-shashının jude azlıgına baylanıslı diyxanshılık tarauları
koldan suugarıu arkalı iske asırıladı.
Jauın-shashınnın azlıgına xem suu dereklerinin sheklengenligine baylanıslı auıl-xojalıgına jaramlı jerlerdi ozlestiriu
ele de bolsa aytarlıktay emes. Kubla rayonda auıl-xojalıgında paydalanıuga jaramlı jerlerdin maydanı a`g`u`u` mın gektardı
kurasa da, xezirgi uakıtta diyxanshılıkta paydalanatugın egislik jerlerdin kolemi a`g`0 mın gektardan artpaydı, yaki auıl
xojalıgında suu menen temiyinlengen egislik maydan barlık ozlestiriuge jaramlı jerlerdin 9.0O` in kuraydı.
Birak degen menen ekinshi Dun`ya juzlik urıstan keyingi jıllarishinde suugarmalı egislik maydanlardın netiyjelligin
arttırıu xem jayılımlardagı tebiygıy otlaklardın zureetligin jokarılatıu boyınsha koplegen ilajlar iske asırıldı. Bul
diyxanshılık taraularının kenigelesiu derejesin jetilistiriu xem rayonnın Karakalpakstannın xalık xojalıgının
strukturasındagı salıstırmalı ulesin jokarılatıuga imkaniyat jasadı. Rayon miynet resurslarının mol rezervlerine iye, bul
suugarmalı diyxanshılık xem miynetti kobirek talap etetugın sanaat tarauların rauajlandırıuga balans beredi. Xezirgi uakıtta
Tuslik rayon territoriyasında respublikanın auıllarda jasaytugın xalkının o`0.9O` xem kayta islep shıgaratugın sanaat
kerxanalarının oniminin n`q.wO` ti tuura keledi.
Jumıska jaramlı miynet resurslarının kopligine baylanıslı Kubla rayonda auıl xojalıgında isleushi ortasha bir adamga
0.9-a`.g` ga egislik maydanı tuura keledi, bul Arka rayonga salıstırganda eki ese az degen soz.
Kubla rayon ondirislik profili boyınsha auıl xojalıgına, esirese paxtashılık, pilleshilik, bagshılık xem
juzimgershilikke kenigelesken bolıp, bul rayon miynettin rayon aralık geografiyalık boliniuinde jokarı korsetkishlerge iye
ekenligin xarakterleydi. Sonlıktan bul rayon Karakalpakstan respublikasının iri auıl xojalık aymaklarınan esaplanıp, bunda
diyxanshılık taraularının kolemli egislik maydanları xem mallardın bas sanının aytarlıktay bir bolimi jaylaskan.
Kubla rayonda keyingi jıllarda auıl xojalıgı tarauların rauajlandırıu ushın kolemli ilajlardın iske asırılıuına baylanıslı
suu menen temiyinlengen egislik jerlerdin kolemi a`h9O` ke, usınnan suugarmalı diyxanshılıkta paydalanılıp atırgan egislik
jerler a`hn`.o`O`, al paxta ushın ajıratılgan maydan a`o`q.n`O` ke, al jıl sayın ondirilgen paxtanın ulıuma kolemi a`a`0.o`O`
ke arttı. Netiyjede Kubla rayon xezir respublika boyınsha auıl xojalıgında paydalanatugın egislik maydannın g`w.0O` xem

jıl sayın Karakalpakstan boyınsha ondiriletugın paxtanının o`g`.wO`, kara mallardın bas sanının n`o`.n`O`, al karakol
koylarının bas sanının qo`.qO` iyeleytugın boldı.
Rayon Ozbekstannın Arka-batıs radusında jaylasıp, Nauayı sanaat uzeli menen tutastırılatugın Temir jol, jogarı vol`tlı LEP
liniyası xem Gazli-Dul`dul-Aral bagdarında sozılıp jatırgan respublikalık exmiyetke iye avtomobil` trassasının boyında
jaylaskan. Bul kolaylı tikkeley transport-ekonomikalık baylanıska iye bolıu, tek Kubla rayonnın emes, al barlık
Karakalpakstannın ekonomikalık rauajlanıuına ulken tesir jasamakta.
Kubla rayonnın xalık xojalıgının xezirgi rauajlanıu derejesin terennen analizleu aldagı perspektivada auıl xojalıgı
tarauların, esirese paxtashılık kompleksin rauajlandırıu ushın kolaylı tebiyiy-ekonomikalık sharayatlardın bar ekenligin
deliyllep otır. Usıgan seykes aldagı perspektivada rayonnın xalık xojalıgının kenigelesiu bagdarın belgilegende berinen de
burın paxtashılık tarauların intensiv rauajlandırıuga ayırıksha itibar beriliui tiyis.
Bugan jokarıda aytılganday rayonnın xalık xojalıgının xezirgi kenigelesiu bagdarı, rabochiy kushi menen temiyinleniu
derejesi xem xojalıktı sholkemlestiriu mumkinshilikleri kolaylı sharayatlardı tuugızadı.
Aldagı perspektivada paxtashılıktı rauajlandırıu menen bir katarda kenigelestirilgen mal sharuashılıgı tarauın
keneytiu, esirese karakol koy sharuashılıgı, pillesheilikti rauajlandırıu xem olardın bekkem ot-jem bazasın duziuge
ayırıksha itibar beriledi. Kubla rayon territoriyasına kiretugın Kızıl kum massivindegi Buken merey xem tagı baskada
massivlerdi oz aldına Kızıl kum tebiyiy-ekonomikalık rayonı strukturasında karagan menen xezir bul territoriyalar
xekimshilik jaktan Tortkul, Beruniy, Ellikala rayonlarının karauına kiredi. Sonlıktan bul zonalar jokarıda korsetilgen
rayonlardın kenigelestirilgen karakolshilik xojalıkları arasında bolistirilgen. Kubla rayonnın auıl xojalıgının perspektivalık
bagdarların anıklauda korsetilgen territoriyalardı Karakalpakstannın Tusliktegi en iri sharuashılıkka kenigelesken rayonına
aylandırıu meselesi koyılıp otır. Bul ilimiy-praktikalık jaktanda durıs sheshim bolıp esaplanadı, sebebi Kızıl kum zonası
strukturalık jaktan diyxanshılık territoriyaları menen tolık uylespeydi xem onın kenigelesken tarauı retinde aldagı
perspektivada da karakol koy sharuashılıgı baslı roldi atkaradı.
Aldagı perspektivada Kubla rayonnın sanaat potentsialı da jokarılaydı. Jergilikli shiyki zat bazasınd azık-aukat
sanaatı, jenil sanaat tarauları, kurılıs materialların ondiretugın sanaat tarauları xem kuuatlı otın-energetika orayları osip
jetilisedi.
Bunnan baska xezirgi islep turgan sanaat kerxanaları kayta rekonstruktsiyadan otedi. Bul birinshi gezekte paxta
tazalaytugın xem may islep shıgatugın sanaat tarauları esaplanadı. Bunnan baska aldagı perspektivada miyue xem baxsha
onimlerin kayta isleytugın sanaat taraularının bazası duziledi.
Ekinshi Dun`ya juzlik urıstan keyingi jıllar ishinde Kula tebiyiiy-ekonmikalık rayonda iri sanaat orayı, xekimshilik
xem medeniy oray retinde Tortkul, Beruniy, Mangıt, al a`9w0-jıllardın akırında Bustan uksagan iri kalalar osip jetilisti.
Xezir bul kalalardın xer birinde g`w.9-n`o`.9 mınnan aslam xalık jasaydı.
Tortkul kalası Kubla rayonnın en iri sanaat orayı xem Tortkul xekimshilik rayonnın orayı. Kalada paxta tazalau
zavodı, kurılıs materiallarına tiyisli kerxanalar jumıs isleydi. Aldagı perspektivada kalada sutkasına a`o` tonna sut
onimlerin kayta isleytugın kerxana xem jılına h tonna trikotaj onimlerin islep shıgaratugın fabrika iske tusedi.
Aldagı perspektivada auıl xojalık onimlerin kayta islep shıgaratugın iri sanaat orayı xem mal sharuashılıgı tarauları
ushın ot-shop tayarlaytugın mashina jasau sanaatı orayı sıpatında Mangıt, Beruniy, Bustan kalaları da osip rauajlanadı.
Ekonomikalık potentsialı xem kala xalkının sanı boyınsha Kubla rayonda Tortkul, Beruniy kalaları kozge tusedi. Eger
a`9o`9 jıllarda Tortkul kalasında barlıgı bolıp a`o`.o` mın adam jasasa, al xezirgi uakıtta kalada n`u` mınga shamalas xalık
jasaydı. Korsetilgen jıllar ishinde Beruniy kalasının xalkı g`g` mın adamnan n`o`.n` adamga kobeydi. Kalada paxta tazalau,
may zavodları, kerpich zavodı, paxta gezlemelerin tokıytugın fabrika jumıs isley basladı. Aldagı perspektivada kalada iri
otın-energetika bazası duziledi, bul tek Beruniy rayonı emes, al Karatau tau-ken sanaatı rayonının keliplesiui xem Ellikala
rayonındagı ken massivlerdi ozlestiriuge mumkinshilik beredi.
q. Teniz boyı rayonı.
Bul tebiy-ekonomikalık rayon Aral tenizi jagaların iyelep, Amudar`ya del`tasındagı kollerdi, batpaklıklardı xem
kamıs basıp atırgan kolemli territoriyalardı oz ishine kamtıydı. Rayonnın iyelep jatkan maydanı qw.g` mın km g` barabar.
Bul rayonda jer astı suuları ote jakın jaylaskanlıktan batpaklıklar, kalın kamıs basıp atırgan territoriyalar ushırasadı.
Topıragının baslı turlerine batpaklı topıraklar xem batpaklı-otlaklı topıraklar xarakterli. Aral tenizinin jagasında jaylaskan
oypauıtlarda xem burıngı kollerdin orınlarında jude duzlı topıraklar tarkalgan. Rayonnın territoriyası tek
Karakalpakstannın gana emes, al barlık Ozbekstannın en arka terepin iyelep, Arkadan xem Shıgıstan teniz arkalı Kazakstan
menen, Tuslik xem Batısta Karakalpakstannın baska da tebiiy ekonmikalık rayonları menen shegaralasadı.
Teniz boyı rayonının rel`finin keliplesiuinde Emiudar`ya xem Aral tenizinin tesiri aytarlıktay kushli. Eger a`9u`0
jıllarda Aral boyı rayonı kop sanlı kollerden ibarat bolsa, xezir kurgap kalgan oypauıtlardan turadı xem Tortinshi deuir
jatkızıkları menen kaplangan.
Klimatı kontinentallı, jazı kurgak, al kısı ote suuık keledi. Jauın-shashınnın mugdarı ote az, vegetatsiyalık deuir baska
rayonlar menen salıstırganda aytarlıktay kıska keledi. Teniz boyı tebiiy-ekonimikalık rayonı Karakalpakstannın g`n`.o`O`
territoriyasın iyelep, onda xezirgi uakıtta Karakalpakstannın g`h mınnan aslam xalkı jasaydı.
Tebiygıy kompleksinin strukturası xem xalık xojalıgının kenigelisiu bagdarı boyınsha rayon respublikasının baska
territoriyalarınan aytarlıktay parık kıladı. Meselen, Tortkulde yanvar` ayının ortasha temperaturası -n` 0 bolsa, bul korsetkish
Moynakta -w.n` 0 ka barabar. Al iyul` ayının ortasha temperaturası Tortkulde g`h.g` 0 bolsa, al Moynakta g`u`.q 0 ka barabar.

Plyus a`0 0 jokarı vegetatsiyalık deuirdin uzaklıgı Tortkulde g`0g`, Nokiste a`9g` kundi kurasa, bul korsetkish
Moynakta a`w9 kunge barabar. Jıllık jauın-shashınnın mugdarı a`0o` mm di kuraydı. Rayon tebiygıy otlaklarga xem
vodoemlarga bay, bul mal sharuashılıgın, esirese gosh-sut bagdardagı kara mal sharuashılıgın, ondatra osiriuge
mumkinshilik beredi.
Teniz boyı tebiygıy-ekonomikalık rayonı Aral tenizinin suu basıp jatırgan akvatoriyasın oz ishine kamtıp balık
kesipshiligin kennen rauajlandırıu mumkinshiligine iye. Keyingi jıllar ishinde Aral basseyininde balıkshılıktı
rauajlandırıudı kennen jolga koyıga baylanıslı Moynakta Oraylık Aziya ellerindegi en ulken balık konserva kombinatının
duziliuine jol ashtı. Netiyjede rayon xezir jıl sayın a`n`.g` mln. shertli banka balık konservaların ondiretugın boldı. Keyingi
jıllarda rayonnın tebiygıy otlakların esapka ala otırıp xem kollerden kurgap kalgan kolemli jer resurslarının bazasında auıl
xojalıgı tarauları duzildi. Rayonnın auıl xojalıgının tiykarın gosh-sut bagdardagı kara mal sharuashılıgı, ot-shoplik eginlerdi
osiriu, kartoshka, ovosh osiriu menen shugıllanatugın taraular iyeleydi.
Rayonnın auıl xojalıgı taraularının rauajlanıu derejesi xem onın respublikanın baska rayonlar menen salıstırgandagı
tutkan ornın tomendegi maglıumatlardan baykauga boladı.
Korsetilgen maglıumatlarga karaganda teniz boyı tebiygıy-ekonmikalık rayonı keyingi jıllarda ondirislik profili
boyınsha kop tarmaklı spetsializatsiyaga iye ekenligi korinip tur. Ken kolemdegi tebiygıy ot-shop resursların xalık
xojalıgında paydalanıu maksetinde keniygelesken kara mal sharuashılıgı xojalıkları duzildi. Jıl sayın ot-shoplik eginlerdin
egislik maydanın keneytiu boyınsha ulken ilajlar iske asırılmakta, rayonda keyingi jıllarda ovosh, kartoshka osiriushilik
xem baksha onimlerin jetilistiriu jolga koyıldı. Bul burın xesh bir auıl xojalık dakılı osirilmeytugın teniz boyı tebiygıyekonomikalık
rayonında jıl sayın a`.q mın tonnaday gelle, 0.u` mın tonnaday ovosh, g`.a` mın tonna baksha onimlerin
jetistiriuge jol ashtı.
Aldagı perspektivada teniz boyı tebiygıy-ekonomikalık rayonında balık aulau, mal sharuashılıgı, esirese gosh-sut
bagdardagı iri kara mal sharuashılıgı, ondatra osiriu kennen jolga koyıladı. Bul ushın berinende burın tebiygıy otlaklardın
zureetin arttırıu xem suugarılıp egiletugın egislik maydanlardın tiykarında ot-shoplik eginlerdin egislik maydanın keneytiu
jene balık aulanatugın vodoemlardın otlakların sanitariyalık jaktan rekonstruktsiyalau talap etedi. Aldagı perspektivada
rayonnın sanaat potentsialın arttırıu xem transport-ekonomikalık baylanısların ratsionializatsiyalau boyınsha ulken jumıslar
islenedi. Bul teniz boyı tebiygıy-ekonomikalık rayonnın ondiriushi kushlerinin tez pet penen rauajlanıuına xem
ekologiyalık sharayatın jaksılauga jol ashadı.
Rayonda keyingi jıllarda payda bolgan ekologiyalık kıyınshılıklardı jaksılauda xem Aral tenizinin suu baskan
akvatoriyasınan bosagan duzlı massivlerden esetugın duzlı-shanlı topıraklardın suu-
garıp egiletugın zonalarga karay xereketin peseytiu ushın jaylaulardı xem kollerdi suu menen toltırıu xem agash polosoların
duziu ulken exmiyetke iye. Bul birishiden tebiygıy otlaklardın zureetin arttırsa, ekinshiden duzlı-shanlı topıraklardın bir
orınnan ekinshi orınga xereketin toktatıuı mumkin.
Teniz boyı tebiygıy-ekonomikalık rayonının iri ekonomikalık medeniy xem administrativlik orayı retinde Moynak
kalası kozge tusedi. Moynak tek Karakalpakstanda emes, al Ozbekstan xem Oraylık Aziya masshtabındagı iri balık sanaatı
orayı. Kalada a`99u` jıl a`-yanvardagı statistikalık maglıumat boyınsha a`q.u` mın xalık turadı, bul a`9q9 jıl menen
salıstırganda a`.o` ese kop degen soz. Moynak xezirgi uakıtta iri medeniy xem kurılıs orayına aynaldı, kalada xezirgi
zamangı kop etajlı jaylar, medeniyat orayları boy tiklemekte. Moynak kalası asfal`tlangan avtomobil` jolları xem xaua
transport liniyaları arkalı Karakalpakstannın paytaktı Nokis xem Ozbekstannın paytaxtı Tashkent kalaları menen tikkleley
baylanıska iye.
n`. Ustirt tebiygıy-ekonomikalık rayonı.
Ustirt tebiygıy-ekonomikalık rayonı Karakalpakstannın arka batısında Aral tenizi menen Kaspiy tenizi arasında
jaylaskan. Ol tort terepinen tebiygıy shegara retinde tik jarlar arkalı etirapındagı oypatlıklardan ajıralıp turadı. Ustirt
plotasının Karakalpakstanga Tuslik-Shıgıs terepi tiyisli bolıp, ol n`o` 0 qo` a` xem n`a` a` g`a` a` arka kenlik aralıgındagı w0
mın km g` maydandı iyelep jatır. Ustirt platosının tiykargı fundamentin por xem ushinshi deuirdegi teniz jatkızlıkları tutadı.
Ustirt plotası tegislikke xarakterli bolıp, bunda juuılıu protsessi oypauıtlı xem Kazan shukırlı (Assakeaudan,
Shakpaktı, Shorja) zonalardın janbauırlarında seziledi.
Klimat sharayatı keskin kontinetallı. Yanvar` ayının ortasha temperaturası arka ustirtte -h-a`0 gradus shamasında
bolsa, ol Tuslik Ustirtte -o`-w graduska barabar. Đyul` ayının ortasha temperaturası g`u`-qg` gradustı kuraydı.
Vegetatsiyalık deuirdegi +o` 0 jokarı temperaturalardın summası g`h00 0 -g`hg`h 0 shekem jetedi. Jıllık jauın-shashınnın
mugdarı a`0o`-a`g`a` mm shamasında. Ustirt agın suu dereklerine iye emes, al jer astı suuları da ote terende (u`-g`o` metr)
jaylaskan. Sonlıktan suu derekleri shaxtı tipindegi kudıklar jene kak suuları paydalanıladı.
Ustirt Karakalpakstannın en iri ekonomikalık potentsialga iye territoriyalarınan esaplanadı. Ustirt arkalı burınlarda
kurılgan Buxara-Ural xem Orta Aziya-Oray gazoprovod liniyası, Charjau-Konırat-Beyneu-Makat-Aleksandrov-Gay
bagdarındagı temir jol liniyası otedi. Bul Ustirt tebiygıy-ekonomikalık rayonın baskada sanaatlı rayonlar menen tikkeley
tutastırsa, ekinshiden bul zonada ondirislik bazalardı kurıuga, ushinshiden Ustirttin mol tebiygıy jaylauların xem kolemli
jer astı kazılma baylıkların xalık xojalıgında paydalanıu ushın ulken mumkinshilikler duzedi.
Ozbekstan Đlimler Akademiyası xem jaylaulardı proektleu institutlarının maglıumatlarına karaganda Ustirtte w mln.
gektarday jaylaular jaylaskan xem ondagı otlaklardın ot-shoplik zapası a`.a` mln. tonnanı kuraydı. Bul jılına a`.g` mln.
bastay koylardı xem a`00 mın bas tuyelerdi ot-shop penen temiyinleuge jetedi. Birak xer kıylı kıyınshılıklarga baylanıslı

xezir Ustirt xalık xojalıgında ken kolemde paydalanbay atır. Ekinshi dun`ya juzlik urıstan keyingi jıllarda Ustirt
jaylaularının tebiygıy otlakları aytarlıktay bayıtıldı xem suulandırılmakta. Xezir Ustirttin shıgıs terepinde koylardı suu
menen temiyinleude bulak suuları kennen paydalınılsa, tuslik Ustirtte atmosferalık jauın-shashın suuları kennen paydalanıladı.
Ustirttin tebiygıy sharayatın kennen izertleu, bul zonada kishi G`oazis tipindegiG` suugarıu netiyjesinde bekkem otshop
bazasın xem shopanlar ushın ovosh onimlerin tayarlauga mumkinshiliktin bar ekenligin deliyllep otır. Ozbekstan
Đlimler Akademiyasının Karakalpakstan bolimi botaniklerinin maglıumatlarına karaganda Ustirt jaylauların tebiygıy jol
menen bayıtıudın, sonday-ak mekke-juueri,tarı, jonıshka, ovosh osiriuge kolaylı mumkinshiliklerdin bar ekenligi isjuzinde
delilendi. Aldagı perspektivada bul ilimiy janalıklardı ondiriske engiziu Ustirtti mal sharuashılıgına keniygelesken iri
zonaga aylandırıuga jol ashadı.
Ustirt Karakalpakstannın tebiygıy jer astı baylıklarına mol rayonlardan esaplanadı. Geologiyalık izertleuler
nejtiyjesinde zapası a`9o` mlrd.m q lik tebiygıy gaz kenleri, neft-gaz aralas kenlerdin kolemli korları ashıldı. Barsakelmeste
a`q mlrd.tonnaday as duzı korları izertlenip, paydalanıuga berilmekte. Bul aldagı perspektivada Ustirtte gaz sanaatının,
nefti-ximiya sanaatı taraularının payda bolıuına xem rauajlanıuına jol ashıldı. Solay etip, xezirgi uakıtta administrativlik
jaktan Konırat rayonının sostavına kiretugın Ustirt tebiygıy-ekonomikalık rayonında iri ondiris bazasının duziliui Ustirttin
xezirgi kelbetin putkilley ozgertedi, bul oz gezeginde Karakalpakstan respublikasının industrial bagdarda rauajlanıuın
tezletiuge kushli tesir jasaytugını sozsiz.
o`. Kızılkum tebiygıy-ekonomikalık rayonı.
Kızılkum rayonı batısta Emiudar`ya del`tası, arkada Teniz boyı rayonı, Kublada n`g` 0 q0 a` arka kenlik aralıgındagı
territoriyalardı iyeleydi. Administrativlik jaktan Kızıl kum rayonı Ellikkala, Beruniy, Tortkul, Karaozek xem Taxtakopir
rayonlarının kuramına kiredi, jaylau retinde Karakol koy sharuashılıgında paydalanılmakta.
Kızılkum sholistanı por xem ushlemshi deuir jatkızlıklarının ugiliui, ıdırauı xem jemiriliui netiyjesinde kurgak
klimat sharayatında payda bolıp, jer beti jude kalın xem ken kolemdegi kumlardan duzilgen. Olar xer kıylı rel`f formaların
payda etip, uyinshik-uyinshik kum dizbeklerinen turadı. Okean keddinen ortasha biyikligi u`0-a`00 metrge barabar. Đlimpaz
N.L.Korjenevskiydin tastıyıklauına karaganda rayon Sırdar`ya menen Emiudar`yanın agısı netiyjesinde payda bolgan
allyuvial` tegislikler katarına kiredi. Rayonnın en arka terepinde Beltau Ustirtligi, al Kubla shegarasında Karatau
(Sultanuayis tauı) jaylaskan. Yanvar` ayının ortasha temperaturası -n` 0 , -w 0 bolsa, iyul` ayının ortasha temperaturası g`9 0 -
q0 0 shamasında. +o` 0 jokarı vegetatsiyalık deuir g`00-g`g`0 kunge shekem sozıladı, al jıllık jaun shashınnın mugdarı u`9ho`
mm barabar. Rayon termikalık resurslarga bay (qq00 0 -qqg`h 0 ). Bul Kızılkum rayonında jer astı artezian suularının
bazasında jonıshkadan, mekke juueriden xem G`kishi arealdagıG` suugarıu edisi netiyjesinde ovoshtan xem jonıshkadan
mol zureet toplauga mumkinshilik beredi.
Kızıl kum tebiygıy-ekonomikalık rayonının ekonomikalık potentsialın jokarılatıu ushın ulken mumkinshilikler bar.
Rayon Nokis-Shımbay-Taxtakopir-Kızıl Orda bagdarında kurılıuga tiyisli temir jol liniyası boyında jaylaskan. Bul temir jol
liniyasının tezirek iske tusiui rayonın tebiygıy resursların xalık xojalık kompleksinde kennen paydalanıuga jol ashadı xem
paydalanılmay atırgan kolemli otlaklardı suulandırıu ushın suu kurılısı jumısların xem meliorativlik ilajlardı iske asırıuga
mumkinshilik duzedi.
Auıl xojalıgına baylanıslı jurgizilgen ilimiy-jobalau jumıslarının maglıumatlarına karganda Kızılkum rayonının
Karakalpakstanga q.g` mln. gektardayı tiyisli. Bul jıl sayın u`-w million tsentnerdey ot-shop zapasın toplauga mumkinshilik
beredi. Birak suu resurslarının jetkiliksizligine baylanıslı Kızılkumnın kolemi jaylauları elege shekem durıs paydalanılmay
otır. Usıgan seykes keyingi jıllarda Kızılkum jaylauların suulandırıu maksetinde kop sanlı artezian kudıkları, shaxta
tipindegi kudıklar paydalanıuga berildi. Kızılkum jaylaularının ot-shop balansın keneyttiriu maksetinde tejiriybe jumısları
da kennen jurgizilmekte. Bul rayondadushshı suu menen temiyinlengen jagdayda gektarına q0 tsentnerden mesh, o`00
tsentnerdey kok massa tipindegi juueri xem a`a`0 tsentnerden
jonıshka bedesin jıynap alıuga mumkinshilik bar ekenligi anıklandı.Kızıkum jaylaularında jurgizilgen ilimiy izertleu
jumıslarının juumagına karaganda jokarıdagıday auıl xojalıgı ushın paydalanıuga jaramlı g`o`0 mın gektarday jer resursları
jaylaskan. Bulardı mal sharuashılıgı ushın kosımsha ot-shoplik eginlerdin egisligine paydalanıu baska ilajlar menen
birgelikte Kızılkum jaylaularında koylardın bas sanın w00-h00 mın baska jetkeriuge mumkinshilik tuudıradı xem aldagı
perspektivada bul zonada iri sharuashılıkka kenigelesken rayonlardın duziliuine guman jok.
u`. Karatau (Sultanuayis) Tau-ken sanaatlı rayon.
Aldagı perspektivada Karakalpakstannın xalık xojalıgı kompleksinde jetekshi orındı tutatugın Sultanuayis tau-ken
sanaatlı rayonı, Emudar`yanın on terepinde Nokis-Tortkul avtomobil` transportı trassasının boyında jaylaskan kenlik
bagdarda a`0-a`o` kilometr, al arkadan kublaga karay n`0 kilometrdey aralıkka sozılıp jatır.
Jer betinin duzilisi boyınsha rayonnın Kubla bolimi tauga xarakterli rel`f formaların saklap kalgan. Bul bolimde tik
janbauırlar, tau alapları xem elege shekem topırak payda bolmagan kristallı tau jınıslarınan duzilgen jar taslar jiyi-jiyi
ushırasadı. Sultanuayis tauının en biyik tochkasıda usı boliminde jaylasıp, Karachingel degen at penen okean keddinen
n`wq metr biyiklikte koterilip jatır. Sultanuayis tauının arka bolimleri juuılıu protsessin bastan jude kushli otkerip, kem-

kem peseyip tau aldı tegisligi arkalı Kızılkum menen shegaralasadı. Al rayonnın oraylık bolimi paleozoy deuirindegi
metomorfizatsiyalangan shegindi jınıslar menen kaplangan.
Jıllık jauın-shashınnın mugdarı ote az bolganlıktan Sultanuayis tauında turaklı agın suular jok. Birak ta uakıtsha
agatugın saylar, esirese rayonnın kubla boliminde kobirek tarkalgan. Olardın en ulkenleri Sultan baba say, Urı say, x.t.b.
atamalar menen ataladı. Bul saylardın kopshiligi Aksha der`ya oypatı menen, al tuslik-batısında Emiudar`yanın del`tası
menen kosılıp tegislikke shıkkannan keyin jok bolıp ketedi. Rayon keskin kontinentallı klimat sharayatına iye bolıp, ugiliu
protsessinde payda bolgan, bos jınıslar menen kaplangan. Samaldın tesirinde Kızılkumnan alıp kelingen shanlardan payda
bolgan massivlerde ushırasadı.
Tebiygıy otlaklardın tiykarın, juusanlı otlaklar, kurgakka beyimlesken putalar, izen`, kırıkbuuın, karabarak,
ediraspan, akbas, x.t.b. kserofit tipke kiretugın osimlikler iyeleydi. Tebiygıy sharayatının xarakterine baylanıslı otlaklardın
zureetligi ozgerip baradı.
Sultanuayis taulı rayonının tebiygıy otlakları a`00 mın gektarday maydandı iyelep, koy sharuashılıgı ushın
paydalanıuga jaramlı. Rayon tebiygıy resurslarga bay xem kolaylı ekonomikalık-geografiyalık orındı iyeleydi.
Respublikalık exmiyetke iye Nokis-Tortkul-Buxara-Samarkand-Tashkent avtomobil` jolı Sultanuayis arkalı otip,
Ozbekstannın sanaatlı rayonları menen baylanıs jasauga kolaylı. Al islep turgan jokarı vol`tlı LEP ler rayondı arzan energiya
deregi menen temiyinlese, kurılıp atırgan Nokis-Karatau-Ushkudık-Nauayı temir jol liniyası rayondı tikkeley
Ozbekstannın sanaatlı rayonları menen tutastıradı. Bul birinshiden rayonnın transport-ekonomikalık baylanısların sheshse,
ekinshiden tebiygıy jer astı baylıkların sanaata paydalanıuga ulken mumkinshilikler duzedi.
Rayon tebiygıy jer astı baylıklardın korlarına bay. Geologiyalık izertleuler netiyjesinde Sultanuayis tauının antiklinal
uchastkalarında, esirese Xojdakol, Kazgansay shukırında mel` deuirinde payda bolgan konır temir rudası, Tebinbulak titan
aralas rudalı keni tabıldı. Tebin bulak en exmiyetli kenlerden esaplanıp, bunda ushıraytugın ruda kuramı titan, temir rudası,
xrom, vanadiy, korgasın, marganets rudaları aralas xalında ushıraydı.
Sultanuayis tauının shıgıs terepinde jaylaskan Kızılsay, Kazgansayda tal`ktın zapasları ushırap, bul jerde tal`k aralas
ush zo-
na jaylaskan. Olardan tal`k aralas birinshi zona a`.w-g`.o` kilometrdey, al Kızılsay tal`k keni a`.q-a`.o` kilometrdey aralıkka
sozılıp jatır. Oraylık Sultanuayiste Xromit, Karachingel zonasında rodonit rudaları tabıldı. Rayonnın batıs boliminde nikel`
rudasının xem Daruaza tau, Kaxralı tau zonalarında granittin zapasları mol. Shıgıs Sultanuayis xem Batısta jaylaskan
Xojakol zonasında, Chokay togay etirapında sanaatlık exmiyetke iye fosforittin kolemli zapasları jaylaskan. Bunnan tek
Chokay togay fosforit keninin izertlengen zapası g`0.u` mln.tonnanı kuraydı.
Sultanuayis tauının batıs xem kubla boliminde jaylaskan Aktau xem Kulyanch etirapının polezoy jatkızlıklarında
mramordın xem izvest`nyaktin kolemli zapasları tabıldı. Bulardan Aktau izvest`nyak keni jaylaskan gorizonttın kalınlıgı
n`0 metrden a`n`0 metrge shekem jetedi.
Keyingi jıllarda geologiyalık izertleuler netiyjesinde Sultanuayis tau-ken sanaatı rayonında sanaatlık exmiyetke iye
gipstin, sheben`nin, serpentinittin, slanetstin, granittin zapasları da ashıldı. Bul ashılgan tebiygıy jer astı baylıkların aldagı
perspektivada xalık xojalıgında paydalanıu a`0 mınnan aslam jumısshı xem xızmetkerler isleytugın xem jılılık kuuatlıgı
juzlegen million somlık onim tayarlaytugın Tebin-bulak metallurgiya zavodı, jılına
a`.h mln. tonna tsement xem a`g`0 mln. shertli plita shifer tayarlaytugın Aktau tsement-shifer kombinatının, jılına q00 mın
tonna kurılıs materialların ondiretugın Aktau Karbonat-Ganch zavodlarının xem jılılık kuuatı a`00 mın m q temir beton
konstruktsiyaların tayarlaytugın karatau iri panelli uy kurılısı kombinatlarının salınıuına jol ashadı. Bul Sultanuayis
zonasında Karakalpakstannın iri tau-ken sanaatlı rayonının keliplesiuine xem respublikanın industrial bagdarda
rauajlanıuına tiykar duzedi.
Sultanuayis tau-ken sanaatı rayonında ondiriushi kushlerdin tez pet penen rauajlanıuın temiyinleude xem aldagı
perspektivada kurılatugın ondirislik ob`ektlerdi jumısshı kushi menen temiyinleude Emiudar`ya arkalı Sultanuayis-Jumırtau
zonasında salınatugın kopir ulken exmiyetke iye. Bul kopir tau-ken sanatlı rayondı artık miynet rezervlerine iye Xorezm
oazisindegi adminstrativlik rayonlar menen tutastıradı xem suugarmalı diyxanshılık zonalarınan bosagan jumısshı kushin
taza kurılatugın ondiris ob`ektlerine tartıuga xem ondirilgen tayar sanaat onimlerin karıydar rayonlarga tez xem shıgınsız
jetkerip beriuge jol ashadı. Solay etip, ondiris tarauları arasında transport-ekonomikalık baylanıslardı jetilistiriu akırgı
esapta artta kalgan rayonlardın ekonomikalık potentsialın aldagı rauajlangan rayonlarga tenlestiriuge xem paydalanılmay
atırgan potentsiallı tebiygıy-ekonomikalık resurslardı xa-
lık xojalıgında paydalanıuga imkaniyat duzedi.
Juumaklap aytkanda, Karakalpakstannın tebiygıy sharayatı xem tebiygıy resurslarınan xalık xojalıgında
paydalanıudın xezirgi derejesine sıpatlama jasau, sonday-ak respublikada xalık xojalıgı kompleksinin keyingi jıllar ishinde
rauajlanıu jolların analizleu
Karakalpakstanda kop tarmaklı ondiris taraularının osip jetiskenligin xem elede bolsa paydalanılmay atırgan potentsiallı
rezervlerdin bar ekenligin korsetip otır. Aldagı uakıtlarda jenil xem azık-aukat sanaatı tarauları menen bir katarda, otınenergetika,
kurılıs materialları sanaatı, mashina remontlau orayları duziledi. Bul xalık xojalıgı tarauların kennen
rauajlandırıuga xem ondiristin netiyjelligin arttırıuga jol ashadı.
Aldagı perspektivada Karakalpakstannın xalık xojalıgı tarauların rauajlandırıuda progressiv tendentsiyalar juzege
asadı. Sanaattın jana tarauları - renli metallurgiya, ximiya sanaatı, gaz sanaatı tarauları osip keliplesedi. Auıl xojalıgı
taraularının netiyjeliligi artadı. Paxtashılıktı intensivli rauajlandırıu menen bir katarda gelleshilik tarauların, gosh-sut
bagdardagı kara mal xem karakol koy sharuashılıgın rauajlandırıuga ayrıksha itibar beriledi. Bul tagı baska da ilajlar akırgı

esapta Karakalpakstannın industriallı rauajlanıuına xem onın Ozbekstan masshtabında miynettin rayon aralık geografiyalık
boliniuinde tutkan rolinin artıuına jol ashadı.