uliuma jer bilimi kk

1
O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Ta`biyattaniw fakul`teti
Geografiya kafedrasi
dotsent. J.J.Jalg’asbaev
«ULIUMA JER BILIMI »
PA`NI BOYINSHA LEKSIYA TEKSLERI
(bakalavriat basqishi talabalari ushin)
NO`KIS - 2013

2
ULIWMA JER TANIWG`A KIRISIW
Bul ilimnin` ati jer taniw, biraq a`yyemgi zamanlardan berli ilim geografiya degen ataq
penen ken`nen belgili. Geografiya degen so`z grekshe geo-jer, grafo-jaziw, ta`riyplew degendi
bildiredi. Xa`zirgi zaman geografiya ilimleri - jer betinin` ta`biyati, xalqi ha`m xojalig`i xaqqinda
o`z-ara tig`iz baylanisqan ilimler sistemasi bolip, ol fizikaliq geografiya ha`m ekonomikaliq
geografiya dep atalatug`in iri bilimlerden quraladi. Geografiya ilimlerinin` bul bo`liniwi izertlew
ob`ektlerinin` ayirmashiliqlarinan kelip shig`adi. Fizikaliq geografiya Jerdin` joqarg`i qabatlarinin`
ta`biyatin, ta`biyat ilimleri ashatug`in (geologiya, gidrologiya, klimotologiya ha`m t.b.) nizamliliqlar
tiykarinda izertlenedi. Ekonomikaliq geografiya ja`miyetlik o`ndiris ha`m olardin` ha`r qiyli
ellerde ornalasiw o`zgesheliklerin ja`miyetlik ilimlerdi ashatug`in nizamliqlar tiykarinda izertleydi.
Fizikaliq ( grekshe fizyus – ta`biyat ) geografiyanin` aniqlamasi esaplanadi. Sebebi jerdin`
u`stin`gi qabatinin ta`biyattin` ko`plegen geofizika, geologiya, botanika, zoologiya ha`m t.b. ilimler
izertleydi. Jer ta`biyati og`ada ha`r qiyli. Materiyanin` bir formalari Jerdin` ishki qabatlari ushin
ta`n bolsa, al ekinshi formalari onin` sirtqi formalari ushin ta`n boladi. Jer sharinin` betinde - jer
qabig`i (litosfera),suw qatlami (gidrosfera), hawa qatlami (atmosfera) ha`m barlik organizmler -
biosfera o`z-ara ushirasip du`gisedi.
Usi aytilg`an jer qatlamlarinin` o`z-ara ta`siri, o`z-ara baylanisi, olardin` materiyanin`
birinen birine o`tiwi na`tiyjesinde ayiriqsha materialliq sistema kelip shig`adi. Usi materialliq
sistema geografiyaliq qatlam dep ataladi. Bul qatlamg`a Jerdin` ishki bo`limlerinende ha`m
Kosmostanda materiya menen energiya kelip, na`tiyjede ko`plegen protsessler kelip shig`adi ha`m
ta`kirarlanip turadi.
Jerdin` ishki zatlarinin` gravitatsiyaliq, differentsiyalaniuinin` esabinan litosfera menen
gidorosfera, al Jer menen Kosmostin` o`z-ara xaraketinin` ta`sirinde atmosfera payda bolg`an. Jer
beti ta`biyatinin rawajlaniwinin` belgili bir stadiatsiyasinda tirishilik kelip shig`adi. Jer betinde
tirishiliktin` payda boliwi joqarida aytilg`an u`sh qatlamnin` onnan ari rawajlaniw protsessinde
og`ada aktiv faktor bolip qatnasadi. Tirishiliktin` qatnasiwi menen listosfera, gidrosfera ha`m
atmosferanin` og`ada uzaq waqit dawam etken rawajlaniw protsessinde joqarida aytilg`an
geografiyaliq qatlam kelip shig`adi. Bul qatlamnin` rawajlaniwi xa`zirgi stadiatsiyasinin` xarakterli
belgisi onda adamzattin` jasap turiwi bolip esaplanadi. Sonin` ushin geografiyaliq qatlam
adamlardin` jasaytug`in ortasi bolip, oni geografiyaliq orta dep ataw qabil etilgen.
Solay etip, fizikaliq geografiya geografiyaliq qatlam xaqqinda ilim bolip, ol qatlamnin`
to`mengi ha`m joqarg`i shegaralari shama menen tirishiliktin` tarqalg`an shegine tuwra keledi.
Tirishiliktin` okeannin` en teren` jeri bolg`an Marian shuqirlig`ina shekem (11022m), qurg`aqliqta
ortasha km terenlikke shekem, al atmosferada azon ekranina shekem (20-25 km biyiklikke
shekem) tarqaladi.
Fizikaliq geografiyanin` birinshi uaziypasi gu`lla`n Jer betinin` geografiyaliq qatlaminin`
nizamliliqlarin ha`m basli kesiyetlerin izertlewden ibarat. Bul masele menen uliwma jer taniw yaki
uliwma fizikaliq geografiya shugillanadi. Fizikaliq geografiyanin` ekinshi uaziypasi - geografiyaliq
qatlamdi jekke rayonlar (materikler, mamleketler) boyinsha izertlew bolip, bul mesele menen
regional` fizikaliq geografiya yaki fizikaliq el taniw shug`illanadi.
Ha`zirgi zaman fizikaliq geografiyasi geografiyaliq katlamnin` komponentlerin de o`z
aldina izzertleydi. Bul geografiyaliq ilimlerge kiretug`in -
klimatologiya,gidrologiya,geomorfologiya ha`m t.b. geografiyaliq ilimlerdin` uaziypasina jatadi.
Xa`zirgi zaman geografiyasi kartani qollaniwsiz ha`m jerdi kartag`a tu`siriwsiz aqilg`a siymaydi.
Sonin` ushin karta, oni duziw ha`m onnan paydalaniw metodlari-kartografiya dep atalg`an jekke
geografiya ilimnin` izertlew predmeti bolip tabiladi. Bul ilim uliwma geografiyaliq ilimlerge
jatadi. Ha`r kanday ilim adamzatqa xizmet etiui kerek. Ilim adamlardin` miynetin jenillestiredi,

3
olardin` abadanshiligin arttiuina iykemlestiredi. Tabiyat bayliklarin effektiv paydalaniwga, ta`biyat
sha`rayatlarin saklau ha`m jaqsilaug`a jerdemlesedi.
Usi aytilg`an uaziypalardi emelge asiriuda geografiyada aytarliqtay rol` atqaradi. Bolajaq
geografiya mug`allimleri geografiya ilimlerinin` tiykarlarin jaqsi ozlestiriwi za`rur. Usinilip
otirg`an uliwma jer taniw kursinin` basli waziypasi barliq komponentleri o`z-ara tig`iz
baylanisli bolg`an Jerdin` geografiyaliq qatlami xaqqinda ilim menen qurallandiriwdan ibarat bolip
tabiladi.
Uliwma Jer taniw kursi, geografiya mug`allimin tayarlawda ehmiyetli orin tutadi. Ol
mug`allimge o`z jumisinda praktikaliq paydalaniw ushin bilim beredi, fizikaliq el taniw ha`m
ekonomikalik geografiyani uyreniw ushin tiykar tayarlaydi.
Uliwma jer taniw kursinin` mazmuni ta`biyattin` materiallig`i menen birligin,onin`
komponentlerinin` o`z-ara tig`iz baylanisi menen o`z-ara ha`reketin ha`m rawajlaniwinin`
dialektikalik nizamliliqlarin ko`rsetiwge mumkinshilik beredi.
ASPAN DENELERININ` ARASINDA JERDIN` ORNI
Jer- a`lemdegi sansiz ko`p denelerdin` biri. A`lemdegi deneler tartiw ku`shinin`
ta`sirinde ha`r qiyli sistemalarg`a birigedi. En` epiuayi sistema - bir joldasi bar planeta bolip onin`
misali Jer-Ay sistemasi bola aladi. A`piuayi Jer-Ay sistemasin kuraydi. Kuyash sistemasi o`z
na`wbetinde tag`i da quramaliraq juldizlar sistemasi bolg`an Galaktikanin` (grekshe - kus joli) bir
bo`limi. Galaktika shegindegi juldizlar og`ada ha`r qiyli toplaniwlardi payda etedi.Onin` ko`plegen
juldizlarinin` a`tirapinda planetalar aynaladi.
Kuyash sistemasina jaqin jaylasqan ha`r bir to`rtinshi juldizdin` a`tirapinda o`lerinin`
planetalari aylaniwi kerek. Juldizlar araliq ken`isliklerdin` og`ada ken` ko`lemli gaz-shan`
bultiliqlari bolg`an dumanliqlar iyelep, olardin` tig`izlig`i da jartimsiz boladi. Dumanliliqlardin`
aralig`i da siyrek juldiz araliq gazlar menen tolg`an bolip, olardin` tig`izligi dumanliklardikinen
10-100 ese kemire boladi. Gu`lla`n juldiz araliq materiya dubeley tarizli ha`reket etip na`tiyjede
gaz-shan` bulitliliqlarinin` strukturasi evolyutsiyalanadi. Juldiz araliq materiya tiykarinan galaktika
tegisligine jakin jerde jaylasip,galaktika tegisliginin` diametri ha`m min` jaqti jilina barabar.
Quyash galaktika tegisligine jaqin jerde onin` orayinan shama menen g`o` min jakti
jilinday aralikta jaylasadi. Bizin` galaktikamiz en` jaqin jaylasqan galaktika Andromeda shoq
juldizinda bizden , jaqti jilinday kashiqliqta jaylasadi.
QUYaSh SISTEMASI Quyash sistemasinda o`zlerinin` joldaslari menen birlikte u`lken
planeta, onlag`an min` kishi planetalar (asteroidlar),kometalar meteor zatlari ha`m jalg`iz g`ana
juldiz-kuyash bolip,onin` a`tirapinda sistemanin` qalg`an deneleri aylandi.
Quyash-u`lkenligi ha`m jaqti beriwi jag`inan ortasha Sari juldiz bolip, juldiz
waktinin` masshtabi jag`inan ol ele g`arri emes. Quyash diametri 1382000km ge barabar bolip, onin`
massasinin` 705 vodorod, 285 geliy ha`m 15 mendeleev sistemasinin basqa elementlerinen
quraladi. Quyashtin` bir o`zinde gu`lla`n sistemanin` 88,465 massasi ja`mlesedi. Quyashti
qurastiratug`in jinislardin` ortasha tig`izlig`i ,kub sm\g,al ishki bo`limleri de 100 kub sm\g ge
shekem jetedi.
Quyashtin` betinde awirliq ku`shi jer betindegiden g`h ese artiq. Usinday u`lken
awirliq ku`shke iye bolg`anliktan Quyash betindegi og`ada ku`shli qizg`an zatlardi uslap turadi.
Quyashtin` betinin` temperaturasi 6000 qa jaqin, al onin` ishki bo`limlerinde bolsa, boljawlarg`a
qarag`anda 2000000 oka jetedi.
Quyashtin` 00 mlrdtan basim artatug`in ishki bo`limleri de termoyadrolik reaktsiya
bolip, onin` na`tiyjesinde vodorodtin` atomlari geliyge aylanadi. Bul protsesstin` na`tiyjesinde

4
og`ada ko`p mug`darli energiya bolip shig`adi. Quyash a`lem ken`isligine u`zliksiz jaqti, jilliliq
ha`m basqa nurlar tu`rinde og`ada ko`p mug`darli energiya shig`aradi. Sol energiyanin` jerge tek
eki milliardtan bir bo`limi jaqini g`ana jetip keledi.
Quyashtin` sirtqi qabatlari, quyash atmosferasi dep atalip, ol fotosfera, xromosfera ha`m
quyash tajinan ibarat. Fotosfera - quyashtin` nur shashatug`in qabati bolip, onin` qalin`lig`i 100-
300km ge jetedi. Fotosferanin` u`stinde xromosfera (grekshe boyalg`an) jaylasip, ol qizil tu`sli
ren`ge iye bolip, onin` qalin`lig`i 1500 km ge jaqin. Xromosferanin` u`stinde quyash taji jaylasip,
ol quyash tutiliw waqtinda jaqsi ko`rinedi. Quyash taji og`ada siyrek gazlerden qurilip,ko`plegen
million km lerge tarqaladi ha`m kem-kemnen planeta araliq ken`islikke o`tip ketedi. Quyash
tajinin` sekundina 300-400km tezlik penen u`zliksiz plazma ag`imi bolip oni kuyash shamali dep
ataydi.
Quyashtin` betinde wakti-wakti daqlar payda bolip turadi. Bular fotosferanin`
salistirg`anda salqiniraq uchastkalari bolip, olardin` temperaturasi qorshag`an ken`isliklerden
15000o pes bolip,sonin` ushin da qaraltim bolip ko`rinedi. Ol daqlar uzaqtan kishi bolip
ko`ringeni menen de olardin` diametri 7000-150000 km ge jetedi. A`dette daqlar fakeller dep
atalg`an – jarqirag`an uchastkalar menen qorshalg`an boladi.
Quyash diskasinin` shetinde fontanlardi esletetug`in ku`shli qizgan gazlardin` jarkirag`an
bulitlari - protuberanepler ha`m xromosferaliq jarqirawlardin` payda boliwlari quyash aktivligi dep
ataladi.
PLANETALAR. Ku`n sistemasinda tog`iz u`lken planeta bolip, olar to`mendegi
ta`rtipte jaylasadi. Merkuriy, Venera (Sholpan), JER (Ay menen), Mars, Yupiter Saturn, Uran,
Neptun, Pluton. Planetalar bir-birlerinen ko`lemleri, ximiyalik sostavi, massasi, tig`izlig`i ha`m
ku`n a`tirapinda aynaliw da`wiri jag`inan ayriladi. Sonin` ushin ku`n sistemasinin` planetalari eki
gruppag`a bo`linedi. Birinshi planetalardin` ishki gruppasi yaki planetalardin` Jer tipi bolip, og`an
Merkuriy, Venera, Jer ha`m Mars jatadi.
Planetalardin` sirtqi gruppasi, yaki yupiter tipindegi (Gigant planetalar) planetalar
bolip, olarg`a Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton jatadi. Ku`nnen en` uzaqta jaylasqan planeta
Pluton ele jaqsi belgili emes ha`m ha`zirgi bar mag`iliwmatlar, oni planetalardin` Yupiter
gruppasina qosiwg`a mu`mkinshilik bermeydi.
Jer tipi degen planetalar salistirg`anda kishi bolip salistirma salmag`i u`lken
elementlerden quraladi ha`m u`lken orbital` ha`reket tezligine iye.
MERKURIY . Bul Ku`nge en` jakin planeta bolip, ol Ku`nnen ortasha 58 mln.km
aralikta jaylaskan. Ol Jerden shama menen 3 esedey kishi. Merkuriydin` mudami bir jag`i Ku`nge
qarap turadi. Sebebi onin` o`z ko`sheri a`tirapinda aynaliw ha`m ku`n a`tirapinda aylaniw da`wiri
birdey derlik. Sonin` ushin Merkuriydin` ku`nge qarag`an ta`repi 420 0 S qa shekem qizadi, al saya
ta`repi 240 0 qa shekem suwinadi. Merkuriydin` jartimsiz atmosferasi bar.
VENERA. Bul ku`nnen qashiqlig`i jag`inan ekinshi planeta bolip onin` Ku`n menen
ortasha aralig`i 104 mln.km ge barabar. Ol wakti-wakti Jerge 38 mln.km ge jaqin jaqinlasadi.
Veneranin` ko`lemleri jerge qarag`anda jaqin bolip,radiusi jerdikinin 0,85 massasi,jerdin` 0,82 ne
ten. Kritikaliq tezligi sekundina 10,73 km bolip, jerden (11,2 sek-mk) azlap kemirek. Sol sebepli
Venera og`ada tig`iz atmosferani uslap turadi. Sonin` ushin Veneranin` betindegi basim,jer
betinin` 80 atmosferasina jaqin. Ku`nnin` a`tirapinda 225 jer sutkasinda aynalip, aynaliw ko`sheri
orbita tegisligine perpendikulyar derlik bolip, tek 2o ka g`ana,.tek sonin` ushin Venerada sezilerlik
jil ma`wsimleri joq. O`z ko`sheri a`tirapinda og`ada a`ste-aqirin shig`istan batisqa qarap 243 jer
sutkasinda aynalip shig`adi. Bul planetanin` beti qalin` atmosfera menen jabilg`an. Onin` ta`biyat
xaqqindag`i mag`liumatlar planeta araliq avtomatikaliq stantsiyalarinin` ja`rdemi menen alinadi.
Planetanin` ku`nge jakinlig`i atmosferanin` xarakteri,onin` jilliliq rejimin belgileydi. Ekinshi
jag`inan ku`shli kiziw atmosferanin` ximiyaliq sostavina ta`sir etip, onin` 87 (uglekisliy gazden

5
ibarat azot g`)ten artiq emes, al kislorod bolsa praktikaliq jaqtan joq dewge boladi. Suw puwlari
bulitlar qabatinin` qasinda ushirasip,onin` mug`dari 0,15 ten artiq emes.
Veneranin` uglekisliy gazg`a bay atmosferasinda orenjeriyaliq effekt payda boladi,
yag`niy ku`n nurlari atmosferasinin` to`mengi qabatlarina shekem jetedi, jilliliq nurlarin qaytar
jolinda ulekisliy gazdin` molekularari jibermeydi. Na`tiyjede temperatura artip, Veneranin` beti 480
ka shekem qizg`an.
MARS. Jer gruppasisin` son`g`i to`rtinshi planetasi bolip, geografiya ushin u`lken
a`hmiyetke iye. Sebebi, Ku`n sistemasinda Jerdin` son`g`i, a`piwayi tu`rde bolsa da tiri
organizmlerdin` boliw mu`mkinshiligi bar planeta bolip esaplanadi. Bul planetadag`i ko`plegen
tabiyg`iy sha`rayatlar tirishiliktin` payda boliwina qarsi kelmeydi. Ku`n menen Marsktin` aralig`i
200mln.km.den 250mln.km ge shekemgi araliqta o`zgerip turadi. Orbita tegisligine 65604 qiyaliq
bolip, o`z ko`sheri a`tirapinda 24 saat qwminutta bir mertebe aynalip shig`adi. Mars kolemi
jaginan Jerden eki ese kishi,al massasi jaginan Jerden 8 ese kishi. Marstin og`ada siyrek
atmosferasi bar. Onin` betindegi atmosferasinin` basimi, jer atmosferasinin` 40 km biyikliktegi
basimina barabar. Onin` atmosferasinda uglekisliy gaz menen azot ko`birek bolip, kislorod 0,35ten
artik emes, suw puwi 0,05 ten kemirek. Atmosferanin` siyrekligine qaramastan ol ku`shli
ha`rakette bolip, shamal onin` betinen ko`p mug`darli qizg`ilit tu`sli shan`lardi ko`terip, usinday
shan`li dawillar waktinda planetanin` diskasi hapte dawaminda ko`rinbeydi. Marsta jilliliq poyaslari
baslanadi ha`m jil ma`wsimleri boladi. Ku`ndi Jer menen salistirg`anda aytarliktay uzaqta
jaylasqanliqtan ha`m atmosferasi siyrek bolg`anliqtan, ol keskin kontinental` klimatka iye.
Onin` ekvatorina jaqin jerlerinde temperatura tuski uakitlarda 22 0 C qa shekem qizadi. Al
tunge karap -40 0 S ge shekem suwinadi. Ortasha jil boyliq temperatura Jerge qarag`anda 40-45 0 S
pa`s. Planeta araliq avtomat stantsiyalari arqali aling`an fotografiyalarg`a qarag`anda, Marstin`
beti Ayg`a uqsap, onda da ko`p sanli kraterler bar. Ugiliu qabig`inin` qizg`ish tu`si Jerden qarag`da
qan-qizil ren`li etip ko`rsetedi.
YuPITER. Sirtqi gruppanin` birinshi planetasi bolip, bul planetalardin en` u`lkeni.
Onin` diametri 142000 km, massasi 318,4 biraq onin` tig`izlig`i kem bolip, jerden 4,2 ese bolip,
1,38ge ten. Yupiter o`z ko`sheri a`tirapinda tez 8s.56 min. ta toliq bir aynalip shig`adi. Al ku`n
a`tirapinda 14 jildan azlap kemirek waqitta aynalip shig`adi. Ku`nnen ortasha uzaqlig`i 778,3
mln.km. Ku`nnen uzaqta jaylasqanliqtan issiliqti Jer menen salistirg`anda 27 ese kem aladi. Bul
planeta qalin` atmosfera qabati menen qaplanip, ol jerden baqlawg`a mumkinshilik bermeydi.
Atmosferanin` sirtqi qabatlarinin` temperaturasi 140 qa shekem jetedi. Yupiterdin` 13 joldasi bolip,
onin` en` u`lkeni Ganimed Merkuriy u`lkeni. Joldaslarinin` to`rtewi planetanin` aynaliwina
qarama-qarsi bag`itta aynaladi.
SATURN Planeta Ku`nnen 1,4 mlrd.km den uzg`iraqta jaylasqan. Onin` diametr
120000km,ortasha tig`izlig`i 0,7 bolip, yag`niy suwdin` tig`izlig`inan kem. O`z ko`sheri a`tirapinda
10sm 14 minutta aynalip shig`adi. Bul planetalardin` o`zgesheligi,onin` qalqasi bar. Yupiterge
uqsap Saturn da qalin` atmosfera menen qorshalip,onin` joqarg`i qabatlarinin` temperaturasi -150S
ka jakin. Saturnnnin 10 joldasi bolip, en ulkeni -Titan. Bul eki ku`n sistemasindagi
planetalardin` joldaslarinin` da en` u`lkeni bolip esaplanadi. Titannin` diametri 4758 km bolip,
onin` atmosferasi da bar.
URAN. Planeta ku`nnen 2,8 mlrd.km uzaqliqta jaylasadi. Diametri Jerdikinen 4 ese massasi
14,6 ese ulken. O`z ko`sheri a`tirapinda da 10 saat 48 minutta toliq aynalip shig`adi. Betinin`
temperaturasi -210 0 C.
NEPTUN. Ku`nnen 4,5 mlrd.km uzaqlikta jaylasadi. Kunnin` a`tirapinda 164,8 Jer jilinda bir
aynalip shig`adi. Kunnin` jillilig`in Jer menen salistirg`anda 1000 esedey kem aladi. Onin` betinin`
temperaturasi -200 0 C dan aytarliqtay pa`s boliwi kerek. Neptunnin` eki joldasi bar, onin` birewi -
Triton, ku`n sistemasinin` iri joldaslarinin` qatarina jatadi.

6
PLUTON. Ku`n sistemasinin` en` uzaqta jaylasqan planetasi bolip, ol Ku`nnen 6 mlrd.qa jaqin
km uzaqliqta jaylasadi. Ku`n a`tirapinda 248,7 Jer jilinda aylanip shig`adi. Ko`lemleri jag`inan
Plutlon Jerden kishi. Plutonnin` qasinda joldaslari tabilg`an joq. Onin` o`zin basqa bir planetanin`
joldasi dep esaplaydi.
Astroidlar. Mars penen Yupiterdin` orbitalarinin` arasinda asteroidlardin` - kishi planetalardin`
poyasi jaylasadi. Asteroidlardin` en` irileri Tserera bolip, onin` diametri 770km ge ten`. Onnan
keyin Pallada (480km),u`shinshi Vesta (380km),to`rtinshi Yunona (8180km) ha`m t.b.
Asteroidlardin` ko`pshiligi kishkene bolip,olardin` diametrleri ju`zlegen, onlag`an xa`tte metrler
menen o`lshenedi. Asteroidlarda iri planetalarg`a qusap ku`n a`tirapinda ko`pnese sozilg`an
orbitalari boyinsha aynaladi.
KOMETALAR. Kometa degen so`zdi greksheden qaraqalpaq tiline awdarsaq Quyriqli juldiz
degendi bildiredi. Ko`pshilik kometalar ku`n sistemasina jatadi. Olar o`zlerinin` og`ada sozilgan
orbitalari boyinsha aynalip, Plutonnin` orbitasinan da sirtqa shig`ip ketedi. Kometalardin` qatti
yadrosi ha`m gaz benen kometalardin` quyriqlari 300mln km ge shekem jetedi. Kometa`nin basi
menen kuyrigi kun jakti etetugin siyrek gazlerden quraladi. Kometalardi kurastiratugin zatlar siyrek
bolg`anlikta`n, olardin` basi menen kuyrigi al geyde yadrosi arkali da juldizlar korinip turadi.
METEORIT ZATLARI Meteor degen so`zdi de greksheden qaraqalpaqshag`a awdarsaq aqqan
juldiz degendi bildiredi, a`lbette bul qubilistin` juldizlar menen hesh kanday baylanisi joq. Olar
ha`r qiyli zatlardin` materialliq siniqlari bolip, kosmosliq ken`islikte og`ada u`lken tezlik penen (40-
70km) hareket etedi. Ol jer atmosferasi menen ushirasip, su`ykeliw na`tiyjesinde tez joq bolip
ketetug`in iz qaldirip janip ketedi.
Bo`lekshelerdin` irileri otli quyrig`i bar otli shar tu`rinde atmosferani kesip o`tedi. Bunday
qubilis Bolid dep ataladi. Bazi bir waqitlarda bolidler janip u`lgere almay jerge tusedi. Jerge kelip
tu`sken meteor denesi meteorit dep ataladi. Meteoritlerdin` ximiyaliq sostavi ha`r qiyli boladi.
Meteoritler temir, tas ha`m temir tas bolip bo`linedi. Jerde belgisiz ximiyaliq elementler meteoritler
de joq. A`dette meteoritlerdin` awirlig`i bir neshshe kg nan artpaydi. Sonday degen menen
aytarliqtay iri meteoritlerdin` tuskeni belgili. Tabilg`an meteoritlerdin` en` irisi 60 t g`a jaqin bolip
(Tu`slik Afri-
kadan tabilg`an) ol temir menen nikel`ge ayiriqsha bay. Anigito meteoriti 33 t.
KU`N SISTEMASININ` KELIP ShIG`IWI
Ku`n sistemasinin` planetalarinin` ha`zirgi qa`siyetleri olardin` payda boliwi ha`m
rawajlaniwinin` na`tiyjeleri bolip esaplanadi. 1755-jili nemets filosofi Immauil Kant, al 1786 jili
frantsuz astronomi P.S.Laples Ku`n sistemasinin` planetalarinin` kelip shig`iwi haqqinda
gipotezalar usinadi. Bul gipotezalardin` ekewinin` tiykarinda da planetalar gaz-shan` materiyasinan
payda bolg`an degen boljaw jatadi. Materiya planetalar payda bolmastan burin ku`shli qizg`an
dumanliq tu`ride bolip, onin` onnan ari suwiniwi qisiliw menen ha`m de qanday da oraydin`
a`tirapinda aynaliwdin` artiwi menen birlikte boladi. Na`tiyjede dumanliqtin` ekvatorinda gezegi
menen qalqalar payda boladi. Usinday qalqalardin` zatlari ku`shli qizg`an denelerge
aynalip,keyinnen olar kem-kemnen suwinadi. Solay etip planetalar payda bolg`an. Bul ekewi-
nin` teoriyasi bir-birlerine qarsi bolmag`anliqtan, olardi biriktirip, Kant-Laples teoriyasi dep
ataydi. Kant-Laples teoriyasi XVIII a`sirdin ilim da`rejesi menen sheklengen bolsa da o`zinin`
belgili da`rejede bahasin joq etpey, bizin` da`wirimizge shekem derlik jasap kelmekte.
Usi a`sirde 50-jillari Kun sistemasi planetalarinin` payda boliu teoriyasin akademik
Yu.O.Shmidt islep shig`adi. Bul teoriya boyinsha planetalar Ku`ndi qorshag`an suwiq gaz-shan`
bulitinan payda bolg`an. Birinshi etapinda aynalip ha`reket etiwshi gaz-shan` bulitinda
salistirg`anda aytarliktay iri deneler payda bolg`an. Kemirek tezlikke iye bolg`an shan`lar jen`il gaz
molekulalarina qarag`anda a`ste-aqirin ha`reket etkenlikten aynaliwshi bulittin` orayinda ja`mlesedi.
Shan` bo`lekshelerinin` aralig`i barg`an sayin kemeyip,o`z-ara tartiw ku`shi artadi. Na`tiyjede
ku`nnin` a`tirapinda bulittin` bag`iti boyinsha ha`reket etiwshi shan` bo`lekshelerinin` qoyiwlari

7
kelip shig`adi. Waqittin` o`tiwi mnen qoyilaniwlar iri deneler bolg`an asteroidlarg`a aynaladi. Irirek
deneler kishirek denelerdi o`zine tartip, ko`lemleri ulkeyedi ha`m u`lken planetalarg`a aynaladiw
sonin` menen birlikte awirliq ku`shinin` ta`sirinde planetalardin` zatlari differatsiyalanip qayta
bo`linedi. Da`slepki
suwiq planetalar bazi bir elementlerdin radioaktiv na`tiyjesinde bu
ziliwinan bo`linip shiqqan energiya esabinan qizadi. Planetalardin` u`lkeyiui gaz-shan` bulitindag`i
zatlardi tartip aliw esabinan tez o`sedi. Keyin ala o`siu pa`seyip, tek zatlardin` planetalar u`stine
tu`siw esabinan g`ana o`sedi.
A`lem ken`isliginen zatlardin` jer u`stine jawiwi elege shekem dawam etpekte. Ku`nge shekem
jerlerge kishkene, biraq u`lken tig`izliqqa iye planetalar (Merkuriy,Venera,Jer ha`m Mars) payda
bolg`an. Planeta sistemanin` aralig`inda ko`p sanli joldaslari menen iri planetalar
(Yupiter,Saturn,Uran,Neptun) payda bolg`an. Al,planeta sistemasinin` shetinde kosmosliq bulittin`
og`ada siyrek jerinde kishkene planeta Pluton payda bolg`an. O.Yu.Shmidtin teoriyasin barlik
ilimpazlarakullamaydi. Akademik V.G.Fesenkovtin gipotezasi boyinsha Ku`nnin` o`zi og`ada
ku`shli qizgan gaz-shan` bulitinin` qoyiwlaniwinan payda bolip, al planetalar usi bulitlardi ekinshi
qoyiwlaniwlar na`tiyjesinde payda bolg`an. Xa`zirgi waqitta ku`n sistemasininn` jer ha`m
planetalarinin` kelip shigiw ma`seleleri menen ko`plegen ilimpazlar misali V.A.Ambartsumyan,
Xoyl ha`m t.b. shug`illanadi. na`tiyjede idealar ha`m jan`a gipotezalar kelip shig`adi.
Kosmosti o`zlestiriw. Kosmonavtika ilimi XIX a`sirdin` aqirinda payda bolip, ol en` aldi
menen E.K.Tsiolkovskiydin ati menen baylanisli. Ol birinshi bolip,hawasiz ken`islikte tek raketa
g`ana usha alatug`inin da`liylledi. Raketanin` ja`rdemi menen 1857 jildin` -oktyabrinde Jerdin`
birinshi jasalma joldasi ushirildi. Jasalma joldaska ornatilg`an eki radioperedatchik a`lemge
Kosmosti o`zlestirw arasinin` baslang`anlig`in ja`riyaladi. Jer joldaslari menen raketalardin`
arqasinda Jerdi qorshag`an ken`islik xaqqindag`i tu`sinigimiz tez o`zgere basladi.
Jer joldaslarinin` Jerdin` ko`lemleri menen formasin duris aniqlawg`a kontinentlerdin` aralig`in
aniq o`lshewge,atmosferanin` joqarg`i qabatlarinin` duzilisin, ximiyaliq sostavin,
temperaturasin,basimin ha`m elektro ka`siyetlerin duris aniqlawg`a mu`mkinshilik berdi. Jer
joldaslari barg`an sayin ilimiy ha`m praktikaliq ma`selelerdi sheshiwde u`lken ja`rdem bermekte.
Ayg`a ushirilatug`in raketalar Aydin` ko`rinbeytug`in jag`in su`wretke tu`sirdi. Sonin` ala
Rossiyada, AQSh ta ha`m basqa da ellerde Kosmosti, Aydi, Venera, Mars ha`m t.b. izertlew ushin
jer joldaslari ha`m planeta araliq avtomat stantsiyalar ushirilg`an. Olarg`a ornatilg`an a`sbaplar
og`ada ha`r qiyli mag`iliwmatlardi jibergen menen, olar adamnin` islegenin isley almaydi.
Adamlardin` a`sirler boyina etken a`rmani aspang`a ushiw edi. Adamzatti usi ulli a`rmani 1961 jili
21-aprel`de orinlandi. Yu.A.Gagarin kosmosqa uship, Jerdi 108 minutta aynalip jerge tu`sti. 1974jildin`
aqirinnan baslap orbitag`a ilimiy laboratoriya shig`arilip, onda bir aydan baslap, bir neshe
ayg`a shekem bir neshshe kosmosliq ekipajlar isledi ha`m islewi dawam ettirildi.
1975-jili iyul`de sovet-amerika G`Soyuz-ApollonG` eksperimenti a`melge asirildi. Kosmosti
o`zlestiriwdegi birge islesiw ha`zirgi waqitta da tabisli dawam etpekte.
PLANETA RETINDE JERDIN` ULIWMA SIPATLAMASI.
Jerdin` figurasi menen ko`lemleri.
Jerdin` formasi menen ko`lemleri jer betin ozgertiu`shi ku`shlerdi aldin belgileydi. Sol sebepli
uliwma fizikaliq geografiya Jerdin` formasi menen kolemlerinen baslanadi. Mekpetke oqig`an
waqitlardan baslap bizler jerdin` formasin shar dep u`yrengenbiz. Sonday degen menen Jerdin`
formasi xaqqindag`i ma`sele onday a`piuayi na`rse emes. Adamzat bunday a`xmiyetli ha`m
quramali ma`seleni sheshiwi shin ko`p miynet ha`m waqit sarp etkeni bizge ilim tariyxinan belgili.
A`yyemgigi shig`adilardin jer xaqqindag`i tusinigi olardin` ku`ndelikli turmista ko`rgeninen kelip
shiqqan. Jerdin` ko`lemi ju`da u`lken bolg`anliqtan tegis jerde turg`an adam,onin` og`ada kishkene
bo`limin g`ana ko`redi. Al usi jerdin` ko`rinetug`in bo`limi tegislik bolip ko`rinedi.

8
A`yyemgigi ma`deniyat oraylarin alsaq, olar dar`yalardin` payda etken tegisliklerinde kelip
shiqqan. Sol sebepli a`yyemgigi zamannin` shig`adilari jerdi og`ada ken` jaziq ken`islik dep, onin`
u`stinde qatti aspan gu`mbezi ornatilg`an, og`an juldizlar menen basqa da aspan jaritqishlari
bekitilip ha`reket etedi dep esaplag`an. Jerdi usinday dep tu`siniw Batis ha`m Tuslik shigis Aziyani
ma`kan etiwshi shig`adilardin barlig`inda da ushirasadi.
A`yyemgigi ma`deniyatli shig`adilardin ha`r biri o`zinin` elin, yaki onin` paytaxtin a`lemnin`
orayi dep tu`singeni belgili. Sonday degen menen baqlawlardin` ko`beyiwi na`tiyjesinde Jerdin`
formasi xaqqindagi tu`sinikler o`zgeredi.
Adamzattin` sanasi rawajlaniwinin` belgili bir da`wirinde Jerdin` formasi du`mpek, qalqan
ta`rizli ha`m disk formasina iye degen pikirler kelip shig`a baslaydi. Jerdin` formasin shar dep
esaplaw qaysi jerde ha`m qashan kelip shiqqanin tariyx bizge xa`zirshe ko`rsete almaydi.
Boljawlarg`a qarag`anda Jerdin` formasin shar dep esaplag`an ilimpazlar ataqli grek matematikleri
Pifagor menen Parmenid (eramizga shekemgi V-VI a`sirlerdin arasinda jasag`an) bolip
esaplanadi. Bul ilimpazlardan eki a`sirdey keyinirek grek ilimpazi Aristotel` Jerdin` shar
ta`rizliligine og`ada isenimli da`liller keltiredi. Misali, Ay tutilg`andag`i Jerdin` do`n`gelek sayasi
biyikke ko`terilgen sayin gorizonttin ken`eyiwi ha`m arqadan tu`slikke yaki keri bag`itta ha`reket
etkende aspandag`i juldizlardin` jag`dayinin o`zgeriwi. Bul da`liyllerdi xa`zirgi waqitta da
qollaniwg`a boladi.
Aleksandriyali grek ilimpazi Eratosfen (eramizg`a shekemgi III a`sir) Jerdin` shen`berin
o`lshep, onin` esaplawi boyinsha 40000 km ge jaqin boladi. Bul mug`dar Jerdin` hakiyqiy
ko`lemine 4008,550 km) og`ada jaqin. Sol Aristotel` zamaninan XVII a`cirdin` yarimina shekem
Jerdin` formasin duris shar dep esaplan kelgen. Biraq son`inan Jerdin` formasin shar dep tu`siniwge
shek keltiretug`in faktler sezile baslaydi. 1672-jili Parijden Kayennag`a alip kelingen saat sutkasina
2 min 28 sek qalip qoyatug`in bolg`an. Bul qubilisti Isaak N`yuton menen Xristian Gyuygens
ekvatorg`a jaqin enliklerde jer betinin` ortasha ha`m joqarg`i enlikleri menen salistirg`anda planeta
orayinan uzaqta jaylasiwinin na`tiyjesinde awirliq ku`shinin kemeyip ketiwinen kelip shig`adi dep
da`lillegen.
N`yuton Jerdin` o`z ko`sheri a`tirapinda aynaliw na`tiyjesinde polyuslarinda qisilg`an, al
ekvatordi boylap sozilg`an degen pikirdi aytadi. Sol waqittan baslap Jerdin` formasin sferoid dep
esaplap, oni son`inan ju`rgizilgen gradus o`lshewleri ha`m geodeziyaliq s`emkalar tastiyiqlaydi.
Jerdin` formasi sferoid bolg`anliktan Jerdin` polyar radiusi ekvatorial` radiusinan 21,4 km ge jakin
qisqa ekeni belgili boldi.
XIX a`sirde ju`rgizilgen ha`m onnan son` da dawam etken gradus ja`ne
awirliq ku`shin o`lshewler Jerdin` formasinin` sferoidtan da o`zgeshe ekenin ko`rsetti. Jerdin`
figurasi eki tu`rli ku`shtin` tasirinde qa`liplesedi. Birinshiden Jerde polattag`i jabisiw ku`shinen
ju`zlegen ese artiq tartiliw ku`shleri ha`reket etedi. Ekinshiden aynaliwshi denege oraydan kashiu
ku`shi tesir etip, planetalardin figurasi mudami aynaliu tezligine tuwra keledi. Yag`niy dene
qanshelli tez aynalsa,sonshelli polyar qisiqlig`i da u`lken boladi. Jer beti dep awirliq ku`shinin
bo`liniwin alsaq, ol ten bo`linbegen. Misali, awirliq ku`shinin kernewi ko`plegen okean atawlarinda
materikler menen salistirg`anda aytarliktay da`rejede artiq bolip shiqti. Xa`tte okeanlardag`i
suwdin` qa`ddi ten` emes ekeni belgili bolip otir. Bunday faktlerge qarag`anda Jerdin` formasi
ko`plegen sha`rayatlarda sferoidtan awisatug`ini belgili boldi.
Jer aynalmag`anda g`ana duris shar formasina iye bolar edi. Al
sferoid bolsa denenin` kishi ko`sher boyinsha aynaliwinan kelip shiqqan dene. Tek bir tekli
yamasa tig`izlig`i bir tegis bo`lingen aynaliwshi dene g`ana duris figurag`a iye boliwi mu`mkin.
Bunday denenin` beti barliq tochkalarinda awirliq ku`shine perpendikulyar boladi. Al
haqiykatinda Jer qabig`inin` massasi bir tegis bo`linbegen. Sol sebepli awirliq ku`shi sferoidtin`
ju`zesine perpendikulyar bolip tuwri kelmeydi. Xa`tte xa`zirgi waqittin` o`zinde Jerdin` figurasi
nag`iz sferoidtin` o`zi bolg`an joq. Sonin` ushin Jerdin` haqiyqiy formasi geoid (Jerdin` tu`ri

9
degen) degen ataq aladi. Geoidtin` beti barliq jerlerde awirliq ku`shlerine yaki otveske (ushina tas
yaki temir baylang`an tiklikti bildiretug`in jip) tuwra keledi. Uliwma alg`anda jerdin` formasi hesh
qanday matematikaliq figurag`a tuwra kelmeydi. Ol tek o`zine g`ana ta`n individual` formag`a iye
boladi. Geoidtin` formasi awirliq ku`shi potentsialinin` (mu`mkinshiligi, ku`shi) ten`lengen ju`zesi
retinde yaki okeanlar suwinin` tinish turg`an ka`ddi ha`m materiklerden o`tkerilgen qiyaliy teren`
kanallardin` suwlardin` qa`ddi retinde aniqlaniladi.
Jer joldaslari arqali ju`rgizilgen izertlewlerge qarag`anda mate-
matikalik sferoidtin` betinin` barliq tochkalarinda xa`tte okeanlardin` betinde de geoidtin`
awisatug`ini aniqlandi. Jerdin` azimaz almurt ta`rizli ekenligi de sezilip otir. Misali tu`slik yarim
shardin` ortasha enliklerinde geoidtin` beti sferoidtin` betinen 20 m ge shekem biyik ekeni,
ekvatorda bir-birlerine tuwri keletug`inlig`i, arqa yarim shardin` ortasha enliklerinde geoidtin`
sferoidtan azlap pa`s ekenin, sonday-aq arqa polyus 15 m biyik ko`terilgen, al tu`slik polyus 20
m to`men sho`kkeni ha`m barliq Antarktidanin` sferoidtan 30 m to`men jatirg`ani belgili bolip otir.
Jer joldaslarinin` baqlawlari geoidtin` enlik variatsiyalarinin` (o`zgeris) bar ekenin aniqlap,
geodezistlerdi geoid u`sh ko`sherli degen juwmaqlarin tastiyiqlaydi. Solay etip, Jer ekvatorial
shen`beri de ellpis bolip, onin` u`lken yarim ko`sheri kishi yarim ko`sherinen 100 m artiq ekenin
belgiledi.
Jer sharinin` ko`lemleri menen salistirg`anda geoidtin` sferoidtan awisiwi aytarliqtay u`lken
emes. Geoidtin` ko`lemleri ele toliq aniq emes. Sonin` ushin praktikaliq jaqtan Jerdin` formasin
geoid emes, al aynaliwdin` ellipsoidi dep qabil etilgen.
u`sh ko`lemli ellipsoidtin` to`mendegi ko`lemleri qabil etilgenU`
Jerdin` ekvatorial` radiusi yaki yarim ko`sheri ...... 6378,160 km
Jerdin` polyar radiusi yaki kishi yarim ko`sheri ....... 6356,777 km
Jerdin` polyar qisiqlig`i ................16298 yaki 21,36 km
Jerdin` ekvatorial` qisiqlig`i 1630000 yaki 213 m
Merdian shenberinin` uzinlig`i 40008,5 km
Ekvatorial` shenberinin` uzinlig`i 40075,7 km
Jer betinin` maydani 510200000 km
Jerdin` ko`lemi 1083,1012 km
Jerdin` massasi 6,10221 t
Jerdin` bul ko`rsetilgen ko`lemleri Feodosiy Nikolaevich Krasovs
kiydin basshilig`inda esaplanilip shig`arilip, Jerdin` haqiyqiy figurasina durisiraq juwap beredi.
Jerdin` formasi Krasovskiydin ellipsoidi dep atalip, elimizde ju`rgizilgen barliq geodeziyaliq
jumislar Krasovskiydin` ellipsoidi tiykarinda alip bariladi.
GORIZONT Tegis jerde turg`an baqlawishinin` aynalisindag`i ko`rinetug`in ken`islik gorizont
dep ataladi. Gorizonttin` formasi Jerdin` formasi menen tig`iz baylanisli boladi. Tegis jerde yaki
ashiq ten`izde turg`an adam o`zin u`lken shen`berdin` oryinda ko`rinedi. Ol ken`islik joqarida
aytilg`an gorizont bolip esaplanadi. Gorizonttin` shetlerinde aspan gu`mbezi jerge tiyip turg`anday
bolip ko`rinedi. Aspan gu`mbezinin` jerge tiyip turg`an jiyegi shen`ber formasina iye bolip, ol
gorizont sizig`i dep ataladi.
Baqlawshinin` ko`zinen gorizont sizig`ina shekemgi araliq gorizonttin` uzaqlig`i dep ataladi.
Joqarig`a ko`terilgende gorizont ken`eyedi. Tegis jerde turg`an adam a`tirapindag`i 4 km ge jaqin
jaylasqan na`rselerdi ko`redi.
Jer sharinin` en` biyik jeri Gimalaydag`i Djomolungmanin` basina shiqqanda 335 km ge jaqin
jerdegi na`rseler ko`rinedi.
Yu.A.Gagarin 327 km biyiklikten diametri 4000 km lik ken`islikti baqlay alg`an.
Gorizont sizig`i biyik ko`terilgende de o`zinin` shen`ber formasin saqlap, bul jag`day Jerdin`
formasi shar ta`rizli bolg`anda g`ana boliwi mu`mkin.

10
JERDIN` FORMASI MENEN KO`LEMLERININ` GEOGRAFIYaLIQ A`HMIYETI
Geografiyaliq zonalardin` boliwi jerdin` formasina baylanisli. Jerdin` shar ta`rizli du`mpek
ju`zesinin` tek ekvatorial` poyasina g`ana ku`n nurlari tik tu`sedi, al polyuslarg`a qarap nurlarinin`
tu`siw mu`yeshi kem-kemnen kemeyip baradi.
Bunin` na`tiyjesinde qiziw da`rejesi ekvatordan polyuslerg`a qarap kemeyip, kubilislardin`
geografiyaliq zonallig`i kelip shig`adi. Planetamizdin` u`lken ko`lemleri menen u`lken massasi
o`zinin` tartiw ku`shi menen Jerdin` hawa qabati - atmosferani uslap turadi.
Jerdin` atmosfera qabati bolg`anliktan, organikaliq tirishiliktin` de bolmaytug`ini belgili.
Jetdin` sutkaliq xa`reketi xamonin` geografiyaliq exmiyeti. Jer oz kosheri etirapindla batista`n
shigiska karap (egerde arka polyuste turip karasak) bir sutkada tolik aynalip shig`adi. Bul sutka dep
atalgan waqit birligi Kun boyinsha da aniklaniliui mumkin. Baklau tochkasinin meridiani arkali Kun
orayinin eki ret otiu araligindagi uaqit Kun sutkasi dep ataladi.
Kun menen Jerdin` xaraketinin kuramaliligin netiyjesi nde xakiykiy Kun sutkasi ozgerip turadi.
Sol sebepli ortasha kun uakti dep atalgan waqit kollaniladi.
Ortasha kun uaktin aniklau ushin uzinligi jil dawaminda ortasha sutkanin uzaqligina ten
sutkalar kollaniladi. Biz turmista ortasha kun uaktinan paydalanamiz. Jerdi bir merdiani arkali
juldizdin eki ret o`tiwini arasindagi waqit juldiz sutkasi dep ataladi. Ol g`q saat o`u` min.n`sek.ten
bolip, Jerdin` oz kosheri etirapinda xakiykiy bir mertebe tolik ayalip shigatugin uakti bolip
esaplanadi.
Jerdin` oz kosheri etirapinda aylaniuinin na`tiyjesinde exmiyetli eki tochka kelip shig`adi. Olar
Jerdin` aynaliwina qatnaspaytug`in ha`reketsiz tochkalar bolip esaplanadi.
Jerdin` aylaniw ko`sheri dep onin` massasinin` orayi arqali o`tetug`in ha`m a`tirapinda Jer
aylanatug`in du`zew siziqqa aytiladi. Aylaniw ko`sherinin` Jer beti menen kesisetug`in tochkalari
geografiyaliq polyuslar dep ataladi.
Polyuslar ekew bolip arqa ha`m tu`slik.
U`lken shen`berdin` tegisligi aynaliw ko`sherine perpendikulyar bolg`an jer sharinin` beti menen
kesisetug`in siziq geografiyaliq yaki jer ekvatori dep ataladi. Yamasa ekvator dep polyuslardan
ten`dey araliqta jaylaskan siziqqa aytiladi.
Ekvator jer sharin eki –arqa ha`m tu`slik yarim sharlarg`a boladi.
Geografiyaliq polyuslar arqali ha`m izlegen tochkamiz arqali o`tip jer sharinin` beti menen
kesisetug`in u`lken shen`berdi sizig`i sol tochkanin` meridiani (latinsha tu`ski waqittag`i saya
degen) dep ataladi. Meridinanin` esabi baslang`ish yaki nol`den baslanadi. Baslang`ish meridian
retinde shig`adi araliq kelisim boyinsha Grinvich (Londonnin` qasinda) ovservatoriyasi arqali
o`tetug`in meridian qabil etilgen.
Tochkanin` geografiyaliq ken`ligi dep sol jerden o`tetug`in meridian tegisligi menen baslang`ish
meridiannin` payda etetug`in mu`yeshine aytiladi yamasa ken`lik dep baslang`ish meridiannan
ken`ligi aniqlanatug`in jerge shekemgi graduslar menen belgilenetug`in araliqqa aytiladi. Ken`lik
shig`is ha`m batis bolip baslang`ish yaki nol` meridiannan 180 gradus S meridiang`a shekem
shig`isqa ha`m batisqa qarap esaplanadi. Enik ha`m ken`lik yaki geografiyaliq koordinatalar jer
betinde ka`legen punkttin` ornin aniqlawg`a mu`mkinshilik beredi. Jerdin` o`z ko`sheri
a`tirapinda aylaniwinin` na`tiyjesinde ha`r qanday ha`reket etiwshi dene o`zinin` da`slepki
bag`itinan arqa yarim sharg`a on`g`a al tu`slik yarim sharda solg`a qarap awisadi. Misali dene
ekvatordan arqa polyuske qarap ha`reket etti desek egerde jer ko`sheri a`tirapinda aynalmag`anda
on`da ol dene arqa polyusten shig`ar edi. Ol dene a`lbette polyusten shiqpaydi sebebi Jer o`z
ko`sheri a`tirapinda ha`reket etkenlikten dene ekvatordin` u`stinde turip jer menen birge batistan
shig`isqa qarap ha`reket etedi ha`m inertsiya zakoni boyinsha o`zinin ekvatordan batistan shig`isqa
qarag`an ha`reketi tezligin saqlaydi. Dene arqag`a yaki tu`slikke qarap ha`reket etkende jerdin`
batistan shig`isqa qarag`an ha`reket tezligi kemeyep baradi.

11
Sonin` ushin ekvatordan polyuslarg`a qarap ha`reket etiwshi dene o`zi-
nin` ekvatordag`i u`lken tezligin saqlag`anliqta arqa yarim sharda on`g`a da tu`slik yarim sharda
solg`a qarap da`slepki bag`itinan awisadi. ha`reket etiwshi denenin` on`g`a ha`m solg`a awisiw
qubilisin frantsuz matematigi G.Koriolis ashqan. Sonin` ushin jer aylaniuinin auistiriu`shi ku`shin
koriolis ku`shi yamasa koriolis tezleniui dep ataladi. Bul ku`sh onday ulken ku`sh emes biraq
uzliksiz ha`reket etkenlikten aytarliktay netiyje keltirip shigaradi. Sonin` ushin bul jer betindegi
ko`plegen protsesslerge okean ag`islarina hawa ag`imlarina da`r`yalardag`i suwdin` ha`reketine
uliwma alg`anda gu`lla`n ha`reket etiwshi zatlarg`a ta`siri u`lken.
JERDIN` IShKI DU`ZILISI
Geografiyaliq qatlam bir jag`inan planetanin` teren`degi ishki zatlari menen ekinshi jag`inan
atmosferanin` qabatlari menen baylanista ha`m ha`rekette boladi. Geografiya jerdin` teren`
qabatlari menen atmosferanin` joqarg`i bo`limlerin izertlemegen menen geografiyaliq qatlamnin`
ta`biyatin jaqsi tu`siniw ushin geofizika ha`m geologiyanin` mag`liwmatlarinan paydalanadi.
Jer sharinin` du`zilisi o`zinin` bir teksizligi menen xarakterlenedi. Ol ha`r qiyli qalinliqqa ha`r
qiyli tig`izliqqa ha`m ha`r tu`rli ximiyaliq sostavqa iye bir qatar kontsentrik qabatlardan quraladi.
Teren`legen sayin jerdin` ishki bo`limlerin qurastiratug`in jinislardin tig`izlig`i artadi. Jerdin`
ortasha tig`izligi 5.52 sm q/g yag`niy jerdi qurastiratug`in ha`r bir kub. sm zat ortasha 5,5 grammnan
awir degendi bildiredi. Jerdin` u`stin`gi qabatlarin qurastiriwshi jinislardin` tig`izlig`i 2,7 sm q/g
nan artpaydi. Bul jerdin` ortasha tig`izlig`inan anag`urlim kem. Bug`an qarag`anda jer sharinin`
ishki bo`limlerindegi zatlar jer u`stindegi zatlarg`a qarag`anda aytarliktay awir zatlardan quraliwi
kerek. Jer tuwridan tuwri 9-10 km ge shekem izertlenedi. Onnan teren`de jatirg`an jinislar
xaqqinda mag`liwmatlarg`a tiykarlanamiz. Seysmologiyaliq gravitatsiyaliq magnitlik
elektromagnitlik yadroliq mantiya ha`m tag`i basqa izertlewdin` mag`liwmatlarina qarag`anda jer
yadro mantiya ha`m jer qabig`ina iye. Jer qabig`i jer koleminin 1,25 ti al massasinin` 0,55 tey
iyeleydi. Ol o`zinen to`mende jaylasqan mantiyadan Moxorvichin bo`lgishi menen ayirilip biyik
taulardin` astinda salistirg`anda bir tegis bolip 30-40 km teren`likte jaylasadi. Okeanlardin` astinda
10 km teren`likte bolip kontinentlerdikine salistirg`anda bes esedey kem. Sonin` ushin jer qabig`i
materik ha`m okean tiplerine bo`linedi. Okean astinda jer qabig`i ko`binese eki qabatli bolip granit
qabati joq yamasa juqa boladi. Bazal`t qabattin` qalinlig`i 4 kmge jaqin bolip suwdin` teren`
jerlerinde sayiz jerlerine qarag`anda juqa bolatug`in belgili.
Materikler jer qabig`i u`sh qabatli ha`m qalin`iraq boladi.
Jer qabig`inin` granit ha`m bazal`t qabatlari kislorod kremniy
alyuminiyden quraladi. Jer qabati uzaq dawam etken fiziko-ximiyaliq ha`m gravitatsiyaliq
(gravitatsiyaliq latinsha awirliq degen) differentsiyallaniw protsessinde mantiya zatlarinin` erip
balqiwinan payda bolg`an. Da`slep granit ha`m bazal`t qabatlar kelip shiqqan olardin` sirtqi
ku`shler ta`sirinde buziliwinan sho`gindi qabat payda bolg`an.
MANTIYa. Mantiya (grekshe sirtqi kiyim degen) jer ko`leminin` 82.85tin massasinin` 58,05
tin` iyeleydi. Bul qabat Moxorovich bo`lgishinen baslap 2900 km terenlikke shekem tarkaladi.
Mantiya joqarg`i to`mengi ha`m orta bolip u`shke bo`linedi. Mantiya zatlarinin` sostvina kremniy
magniy temir ha`m t.b. aytarliqtay rol` atqaradi.
Ilimpazlardin` aniqlawinsha mantiyanin` temperaturasi onin` joqarg`i jag`inda 100-150 gradus S
yadro menen shegarada 3800 gradus S zatlardin` tig`izlig`i teren`legen sayin u`zliksiz artip 3,5
smq/g ge jetedi. Joqarg`i mantiyanin` a`sirese 100-150 km lik teren`liklerinde joqari temperatura
menen basim astinda zatlar bosasqan yaki balkig`an jag`dayda boladi bul qabat astenosfera dep
ataldi. Astenosfearadan joqarida jaylasqan qabat litosfera (tas sfera) dep ataladi.
YaDRO. Jer yadrosinin` radiusi 3500 km ge jaqin tig`izlig`i 12,3 smq/g ge jetedi.
Temperaturasi 4000-5000 gradus S g`a jetedi. Basim onin` joqarg`i bo`liminde 1,4 mln atm.g`a

12
jaqin al orayliq bo`liminde 3,6 mln atm. jetedi. Yadro ishki ha`m sirtqi bolip bo`linedi. jerdin`
ishindegi u`stemlik etken joqari temperaturanin` na`tiyjesinde sirtqi yadro balqig`an jag`dayinda
bolsa al ishki yadro qatti boliwi kerek.
Xa`zirgi mag`liwmatlarg`a qarag`anda jer yadrosinin` 85-905 ti temirden ibarat. Joqarg`i
yadroda temirge kislorod qosiladi al to`mengi yadroda nikel` qosiladi.
Jerdi qurastiratug`in zatlardin` differentsiyalanip yadronin` bo`linip shig`iwi planetamiz
rawajlaniwin ha`reketke keltiretug`in jerdegi protsess ha`m basli mexanizm bolip esaplanadi.
JERDIN` IShKI ISSILIG`I. Xa`zirgi waqittag`i qabil etilgen gipotezalar boyinsha jer suwiq
zatlardan payda bolg`an. Bunnan 4,6 mlrd jil burin jer o`zinin` xa`zirgi massasina jaqinlasqannan
keyin onin` qiziwi baslanadi.
Jilliliqtin` derekleri gravitatsiyaliq qosiliw ha`m radioaktiv buziliw boladi. Solay etip jerdin`
ishki jillilig`i payda bolg`an. Jerdin` ishki bo`limlerinde jilliliqtin` bar ekenligin jer betine atlig`ip
shiqqan vulkanlar ko`rsetedi. Vulkanlar atliqqan waqitta lavalardin` temperaturasi 1200-1400
gradus S qa jetedi. Jer betinin` jilliliq rejimi ku`n nurlarinin` qizdiriwina baylanisli bolip ol issiliq
sutka ha`m sezonlar boyinsha belgili bir teren`likte taraladi. Ku`nnin` jillilig`in jil dawaminda
ortasha ken`liklerde 20 m teren`likke shekem tarqaladi. Usi qabattan to`mende temperaturanin`
terbeliwi baqlanbaytug`in neytral` zona yaki turaqli temperaturaliq zona jaylasqan. Neytral`
zonada temperatuar jil boyina birdey bolip onin` mug`dari ha`r bir jerdin` jil boyliq ortasha
temperaturasinin` mug`darina ten` boladi.
Neytral` zona qabatinan teren`legen sayin temperatura arta beredi. Baqlawlarg`a qarag`anda
teren`legen sayin temperaturanin` artiwi ortasha ha`r 33 m ge 1 gradus S tan artadi. Buni geotermik
basqish dep ataydi. Neytral zonada to`men tu`skende ha`r bir 100 m ge temperaturanin` artiwi
mug`dari geotermik gradient delinedi. Geotermik gradienttin mug`dari 100 m ge 30 gradus S g`a
ten`. Geotermik basqishtin` mug`dari barliq jerlerde birdey emes. Ol taw jinislarinin` sostavina jilli
bulaklar menen vulkanizm ha`reketlerine ko`p jilliq tonnin` tarqaliwina ha`m t.b. larg`a baylanisli
boladi.
Geotermik basqish boyinsha esaplasaq 100 km teren`likte temperatura 3000 gradus S qa jaqin
bolar edi. Al jerdin` orayinda temperatura 2000000 gradus S jeter edi. Jerdin` orayinda onday
joqari temperatura bar dep esaplawg`a tiykar joq.
Sebebi bunday temperaturada jer birden gazg`a aylanar edi. Sol sebepli geotermik basqishtin`
ortasha mug`dari tek jerdin` u`stin`gi qabatlari ushin g`ana duris boliwi mu`mkin. Al u`lken
teren`liklerde geotermik basqishtin` mug`dari artip temperaturanin` artiwi kemeyedi degen juwmaq
shig`adi. jerdin` orayinda temperatura 4000 gradus S tan 5000 gradus S qa shekem boladi.
Boljawlarg`a qarag`anda temperatura 5000 gradus S artiq bolsa jer o`zinin` magnitlik qa`siyetin
joq eter eken.
JERDIN` IShKI ISSILIG`IN PAYDALANIW.
Jer qabati boyinsha teren`legen sayin temperaturanin` o`zgeriwnin` joqarida ko`rdik. Sonday
bolg`anliqtan qa`legen jerden u`lken yaki azg`antay teren`likten jerdin` ishki issilig`inin` ta`sirinde
qizg`an issi suwdi tabiwg`a boladi.
Jer betine magma og`ada jaqin jaylasatug`in vulkan oblastlarinda
bunday issi suwlar azg`antay teren`likte jaylasadi ha`m joqari tempera
turag`a iye boladi. Jer astinda og`ada ko`p mug`darda issiliq ja`mlesip onin` bir bo`limi jer betine
shig`ip turadi.
Jer beti ayirim jerlerde terminal` (issi) suwlardin` ta`sirinde qizadi. Kamchatka yarim atawinin`
ko`plegen jerlerinde terminal` suwlar jer betine shig`adi.
Kamchatkanin` issi bulaklari ha`m bir sutkada atmsoferag`a 30 mlrd
kilokaloriya issiliq beredi. Sonday-aq Saxalin ha`m Kuril` atawlarida jer asti jillilig`ina bay.

13
Arqa muz okeaninin` jag`alarinan Kazakstang`a shekemgi Sibir`din` og`ada ken` maydaninda
terminal` suwlar bar. Xa`zirgi waqitta elimizdin` ha`r qiyli rayonlarinda 50 ge jaqin issi suwlar
basseynleri ashilg`an. 4-8 km teren`likte issiliq suwdi puwg`a aylandiriw ushin jetkilikli boladi.
Buring`i skvajinalarinin` ja`rdemi menen u`lken quwatqa iye elektr stantsiyalarin suw ha`m puw
menen ta`miyn etetug`in og`ada u`lken jer asti puw qazanlarin do`retiwge boladi. Xa`zirgi waqitta
jer asti suwlari kalalardi jilliliq ha`m issi suw menen ta`miyn etiwge paydalaniladi.
Kamchatkanin` Paujetka bulaklarinin` rayonin`da birinshi geotermik elektr stantsiya qurilip
islemekte. Jer asti issilig`i jilliliq energiyasinin` en` arzan tu`rinin` biri bolip geotermik elektr
energiyasinin` o`zine tu`ser bahasi jilliliq stantsiyasinan 9-12 ese arzan boladi.
Jer asti jillilig`i ko`plegen ellerde paydalaniladi. Jer asti suwlarinin` jilliliq energiyasi menen
Italiya, Jan`a Zelandiya, AQSh, Yaponiya, Islandiya, Meksika, Rossiya, Kongoda geotermal` elektr
stantsiyalari isleydi. Islandiyanin` paytaxti - Reyk`yavik ta`biyg`iy issi suw menen isitilip
dun`yadag`i tu`tinsiz du`tsiz en` taza qalalardin` biri.
JER MAGNITIZMI
Jer planeta araliq magnit maydaninan aytarliqtay ku`shli magnit ku`shlerinin` maydanina iye.
Planeta araliq ken`isliktegiden magnit maydaninin` mug`dari artiq jer payda etken ken`islik
geomagnit maydani yaki jerdin` magnitosferasi dep ataladi.
Geomagnit maydani kompas strelkasinin` ha`reketinde ayqin ko`rinedi. Sebebi kompas strelkasi
mudami magnit ku`shlerinin` siziqlari boylap jaylasiwg`a umtiladi. Kompas sterlkasi geografiyaliq
polyuslardi ko`rsetpey magnit polyuslarin ko`rsetedi. Sonin` ushin kompas strelkasi geografiyaliq
meridiannin` bag`itinan shig`isqa yaki batisqa qarap awisip mu`yesh payda etedi.
Buni magnit awisiwi dep ataydi. Birdey awisiwg`a iye tochkalardi tutastiratug`in siziqlar
izogonalar dep ataladi (grekshe den mu`yeshli degen) Izogona sizig`lari o`tkerilgen kartalar
izogona kartalar dep ataladi.
Nol` izogona (kompas strelkasinin` arqa polyusti ko`rsetetug`in bag`iti) agoniya sizig`i
(mu`yeshsiz degen) dep ataladi. Agoniya siziqlari Jerdi shig`is ha`m batis awisiw oblastlarina
bo`lip turadi. Batis awisiw oblastina Atlantika okeani Batis Evropa Afrika Arqa ha`m tu`slik
Amerikanin` bo`limleri jatadi. Shig`is awisiw oblastina Tinish okean Shig`is Evropa Aziya Arqa
ha`m tu`slik Amerikanin` Batis bo`limleri jatadi.
Erkin asilg`an magnit strelkasi gorizontal` ju`ze menen mu`yesh
payda etip en`keyedi. Oni magnit enkeyiwi dep atawdi. En`keyiwdi 90 gradus S qa ten` tochkalari -
magnit polyuslari bolip tabiladi. Magnit polyuslari geografiyaliq polyuslarg`a tuwra kelmeydi ha`m
mudami o`zgerip turadi.
Xa`zirgi waqittag`i geomagnit polyuslarinin` koordinatalari to`mendegidey 786 a-e, 696 b-k
ha`m 786 t-e, 1116 sh-k te jaylasqan. Birdey en`keyiwge iye tochkalardi tutastiriwshi siziqlar
izoklin siziqlari dep ataladi. En`keyiwdi 0 gradusqa ten` tochkalarin tutastiriwshi siziq magnit
ekvatorin payda etedi.
Magnit maydaninin` ku`shi onin` kernewi menen xarakterlenedi. Magnit maydaninin` kernewin
o`lshew birligi erstel dep ataladi (1erstl 1 dinag`a ten` tartiw yaki iyteriw ku`shine ten`) Jerdin`
magnit maydaninin` kernewi u`lken emes magnit ekvatorinda 0,25-0,35 erstel al magnit
polyuslarinda 0,6-0,7 erstelge ten`.
Jerde turaqli ha`m o`zgermeli magnit maydanlari bar. Turaqli magnit maydani planetamizdin`
magnetizminen kelip shiqqan al ekinshisi ku`nnin` ta`sirinen kelip shiqqan. Jerdin` turaqli magnit
maydani haqqinda mag`liwmatlardi (magnit) kartalari beredi. Jer magnetizminin` elementleri
(magnit awisiwi en`keyiwi magnit maydaninin` kernewi) og`ada a`ste aqirin bolsa da o`zgerip
turatug`inliktan magnit kartalari o`zinin` za`ru`rli aniqlig`in tek bir neshshe jil dawaminda g`ana
saqlawi mu`mkin.

14
Magnit kartalari 5 jilliq da`uirge du`zilip ol magnit epoxasi dep
ataldi. Magnit kartalarinin` ha`r birinde onin` du`zilgen waqti jazilip bes jildan artiq waqit o`tse
onday kartadan paydalaniwg`a bolmaydi. Sebebi o`tken da`wir ishinde jer magnetizminin`
elementleri aytarliqtay o`zgerip ketedi.
Jer sharinin` bazi bir jerleri de jer magnetizminin` elementlerinin` ortasha normal` jag`dayinan
awisiwlari baqlanadi. Bunday qubilis magnit anomaliyalari (grekshe normadan awisiw) dep
ataladi, egerde anomaliya kishkene maydanda baqlansa onda jergilikli yaki regional` anomaliya
delinedi. misali Laplandiya Krivoy Rog Kursk magnit anomaliyasi ha`m t.b.lar boladi.
Jergilikli anomaliyalardin sebebi jer qabig`inin` joqarg`i qabatlarinda jaylasqan magnitlik
qa`siyetke iye rudalar menen baylanisli boladi. Bul jergilikli magnit anomaliyalarin izertlewdin`
temir ha`m nikel` rudalarin izlewde u`lken praktikaliq a`hiyetinin` bar ekenligin ko`rsetdi.
Egerde magnit anomaliyalari og`ada u`lken (onlag`an min` kv, km) maydandi iyelese olardi
geoanomilyailar yaki jer ju`zlik anomaliyalar dep ataydi. Bunin` misali Shig`is Sibir` bolip og`ada
u`lken territoriyada shig`is awisiwlardin` arasinda batis awisiwlarda u`shirasadi.
Ilimpazlardin` izertlewleri boyinsha geoanomiyalar tek qurg`aqliqta g`ana emes al okeanda da
bar ekenligi aniqlandi. Arqa muz okeanindag`i suw asti Lomonosov taw qirinda anomaliya ashildi.
Buni burin Arktikadag`i ekinshi magnit polyusi dep espalaytug`in edi. Ol anomaliya bolip shiqti.
1959-jili magnitsiz Zarya kemesi menen ju`rgizilgen ekspeditsiya Atlantika okeaninin` arqa
bo`limnde u`lken teren`liklerdin` u`stinde anomaliyalar oblasti ashti.
Jerdin` turaqli magnit maydani ha`m onin` barliq elementleri u`zliksiz o`zgerip turadi. Waqittin`
o`tiwi menen jerdin` magnit maydaninin` ortasha mug`darinin` o`zgeriwi a`sirlik variatsiyalar
(a`sirlik baris) dep ataladi.
Jer magnetizmi adette bir tegis o`zgeredi. Bazibir waqitlarda jerdi magnit maydani jag`dayinan
u`lken awisiwlardi keltirip shig`aradi. Bug`an usag`an qubilislar magnit dawillari dep ataladi.
Magnit dawillari uzaqqa so`zilmay a`dette bir neshe saattan artpaydi tek siyrek jag`daylarda bir
neshshe sutka dawam etedi.
Magnit dawillari ku`nnin` korpuskulyar nur shashiwi menen baylanisli kelip shig`adi.
Korpuskulyarlar elektr zaryadina iye bo`leksheler bolip onin` mug`dari ku`nnin` aktivligine
baylanisli boladi.
MAGNIT KOMPASI
Erkin asilg`an magnit strelkasi arqa ha`m tu`slik bag`it boyinsha jaylasiw qa`siyetine iye.
Magnittin` usi qa`siyeti qitaylilarg`a a`ramizdan 2000 jil burin belgili bolg`an. Evropada orientirlew
ushin magnit strelkasi XII a`sirden baslap qollanilg`an. XIII a`sirge kelip magnit strelkasi tek
ko`sherge kiygizilip xa`zirgi kompas formasina kelgen. Kompastin` usinday konstruktsiyasi
o`zgerissiz derlik bizin` da`wirimizge shekem saqlanip kelmekte.
Ten`iz ha`m aviatsiyada qollanilatug`in kompastin du`zilisi o`zgeshe
boladi. Korabl`ler menen samoletlerdin` metall massalarinin` ta`sirinde kompas duris ko`restpeydi
bul qubilis kompas deviatsiyasi (latinsha awisiw degen) dep ataladi. Bunda jag`dayda kompastan
paydalaniw ushin deviatsiyani joq etiw kerek. Deviatsiyani joq etiw ushin kompastin` aynalasina
belgili qag`iyda boyinsha bos temir bo`lekleri qoyiladi. Solay etip kompastin` duris ko`rsetiwine
erisedi. Ha`zirgi waqitta duris ko`rsetetug`in navigatsiyaliq a`sbaplar girokompas radiokompas ha`m
t.b. lar bar. Solarg`a qaramastan magnit kompasi usi ku`nge shekem paydalanilip kelmekte.
JERDIN` JASI HA`M GEOXRONOLOGIYa
Jaqin arag`a shekem geologlar waqiyalardin` izbe-izligi (ne na`rse burin ne na`rse son`
bolg`anin`) yag`niy salistirma geoxronologiyalik ma`selelerdi sheship kelgen bolsa xa`zirgi waqitta

15
radioximiyaliq metod penen jur turmisinin absolyut geoxronologiyasin belgilep geologiyaliq
wakiyalardin` bolg`an waktin min` million ha`m milliard jillar menen aniqlag`an. Radiokativ
elementler o`z-o`zinen buziladi ha`m bir qatar araliq produktlardi payda etedi. Misali, urannin`
buziliwinan payda bolatug`in song`i produkt qorg`asin al kaliydiki argon boladi.
Radioaktiv elementlerdin` buziliw protsessleri qanday sharayatta
bolsada birden tezlik penen boladi. Birdey waqittin` o`zinde qanday
mug`darda alsaqta radioaktiv zattin` yarimi buziladi. Misalg`a 1 kg
urandi alsaq onin` yarimi 4,5 mlrd jilda buziladi.
Basqa radioaktiv zatlardin` yarim buziliw wakti boladi ha`r bir million jilda 1 gramm ta`biyg`iy
urannan gramnin` on min`nan bir bo`limdeyinde qorg`asin payda boladi. Usi radioximiyaliq
metodtin` ja`rdemi menen Jer betindegi en` a`yyemgi jinistin` bunnan 3,5 mlrd jil burin payda
bolg`ani aniqlang`an.
Keyinirek payda bolg`an taw jinislarinin` jasin aniqlaw ushin uglerod izotopinin` (Sa`n`) yarim
buziliwi qollanilip ol buziliw 6000 jilg`a ten`. Bul izotop o`simlikler menen haywanlardin`
organizmlerinde olardin` o`mirinin` aqirina shekem toplanadi. Organizmler o`lgennen keyin
uglerodtin` izotopinin` buziliwi baslanadi ha`m og`an qarap organizm qaldiqlarinin` jasi
aniqlanadi.
Jer qabig`inin` rawajlaniw tariyxinin` barisin tiklewge xizmet etetug`in a`hmiyetli
dokumentler en` aldi menen taw jinislari bolip tabiladi. Taw jinislarinin` jaylasiw mineralogiyaliq
ha`m mexanikaliq sostavina qarap o`tken geologiyaliq protsesler menen fiziko-geografiyaliq
sharayatlardi tiklewge boladi. Taw da`r`yalarinin` jatqizg`an materiallarin tegislik da`r`yalarinin`
materiallarinan qol tu`binde payda bolg`an jinis qabatlarin ten`iz tu`binde payda bolg`an
qabatlardan an`sat g`ana ayiriwg`a boladi. En` a`yyemgigi qabat to`mende jaylasadi degen boljaw
boyinsha jinislardin` qabatlasiw ha`m qabatlardin` sostavin izertlew na`tiyjesinde de qaysi jinistin`
burin payda bolg`anin` biliwge boladi.
Bul usil stratigrafiyaliq (qabatti ta`riplew degen) metod dep ataladi. Bul metod sho`gindi taw
jinislarinan quralg`an qabatlardin` bir tegis jaylasqan kishkene territoriyalari iyelegende
kanaatlandirarliq na`tiyje beredi. Sho`gindi jinislardin` arasindag`i organikaliq qaldiqlardi
izertlewge tiykarlang`an metod qolayiraq bolip ken`irek qollaniladi. Bul paleontologiyaliq metod
(grekshe a`yyemgigi tirishilik xaqqinda ilim degen) dep ataladi. Jerdin` organikaliq dun`yasi
evolyutsiya joli menen barg`an sayin quramalasip u`zliksiz o`zgerip barg`an. Sol sebepli jinis
qabatlari qanshelli a`yyemgigi bolsa olardin` arasinan tabilatug`in organizmler a`piwayiraq boladi.
En` anig`iraq aniqlaw metodlarinin` tiykarinda toplang`an son`g`i mag`liwmatlarg`a qarag`anda
jerdin` jasi shama menen 5 mlrd jil. Al jerdin` geologiyaliq tariyxi yag`niy en` a`yyemgigi taw
jinislari menen minerallardin` payda bolg`an waqitinan ha`zirge shekem o`tken waqit 3,6 mlrd jilg`a
ten`.
Jer qabig`indag`i taw jinislarinin` qabatlasiwlari gruppalarg`a ha`r bir gruppa sistemalarg`a al
sistema bo`limlerge jiklenedi. Gruppa jinisilarina tuwri keletug`in waqit aralig`i era, al sistema
jinislari payda bolatug`in waqit aralig`in period dep qabil etilgen.
Geoxronologiyaliq jil sanawdin` en` irirek bo`liniwleri to`mendegi tablitsada berilgen.
Geoxronologiyalik tablitsa
----------------│----------------------------│-----------------
eralar │ periodlar │Belgisi │ uzaqligi
/gruppa/ │ /sistema/ │ │ mln. jil
----------------│-------------------│--------

16
│------------------
Kaynozoy u`u`-w0 │ tortlenshi │ │
mln.jil │ /antopogen/│ │ a`,w
│ Neogen │ │ g`n`,0
│ Paleogen │ │ n`a`,0
Mezozoy │ Por │ │ w0,0
/a`u`o`-a`w0 mln jil/│ Yura │ │ o`o`,0
│ Trias │ │ n`0-n`o`,0
Palezoy │ Perm` │ │ n`0,0
/qg`o`-qwo`mln jil/ │ Tas komir │ │ o`o`-wo`,0
│ Devon │ │ o`0-w0,0
│ Silur │ │ q0-qo`,0
│ Ordovik │ │ u`0-w0,0
│ Kembriy │ │ 90,0
Proterozoy │ │ │ g`000,0
Arxey │ │ │ 900,0
│ │ │
----------------------------------------------------------------
JER BETI DU`ZILISININ` TIYKARG`I BELGILERI
Materikler ha`m okeanlar.
Jer beti bir-birlerinen sapasi jag`inan ayrilatug`in ha`r qiyli matriklik ha`m okeanliq tiplerge
jatadi. Bular planetarliq rel`eftin` tiykarg`i ju`zesi bolg`an materiklerdin` beti menen jer ju`zlik
okeannin` tu`bine tuwri keledi. 510 mln.kv. kmlik jer shari maydaninin` 361 mln.kv.kmin suw
iyeleydi al kalg`an 149 mln kv km maydandi qurg`aqliq iyeleydi. qurg`aqliqtin` iyelegen maydani
arqa yarim sharda ko`birek bolsa ol arqa shardin` 395 iyeleydi al tu`slik yarim sharda bolsa onin`
u`lesine tu`slik yarim shardin` tek 159 g`ana tuwri keledi.
Qurg`aqliqtin` bul bo`liniwinin` aytarliqtay klimatqa ta`siri bar. Arqa yarim sharda en` jilli
aydin` ortasha temperaturasi 22,4 gradus S al en` suwiq aydin` ortasha temperaturasi 8,6 gradus S
tu`slik yarim sharda bolsa en` jilli aydin` ortasha temperaturasi 17,5 gradus S al en` suwiq aydin`
ortasha temperaturasi 11,3 gradus S.
Arqa yarim sharda jilli ha`m suwiq aylardin` ortasha temperaturasinin` ayirmasi 14 gradus S qa
ten bolsa tu`slik yarim sharda ol ayirma tek 6 gradus S azlap artig`iraq. Bunin sebebi arqa yarim
sharda qurg`aqliq ko`birek bolg`anliktan onin` klimati kontinentalliq.
Al tu`slik yarim sharda suw kn`o`rek bolg`anliqtan onin` ta`sirinde
Tu`slik yarim sharda temperatura bir tegis boladi.
Jer ju`zlik okean ha`m onin` bo`liniwi
-------------------------------------
Jer sharinin` maydaninin` 361 mln kv km maydanin` iyeleytug`in suwdin` barlig`i birikken
bolip, jer ju`zlik okean dep ataladi. Jer ju`zlik okean to`rt bo`limge bo`linedi ha`m ol bo`leklerde
o`z na`wbetinde okean (grekshe sheksiz ten`iz degen) dep ataladi.
Iyelegen maydani jag`inan okeanlardin` en` u`lkeni Tinish okeani bolip tabiladi ol jer ju`zlik
okeannin` yarimina jaqin maydanin` iyeleydi. Bul okeannin` maydani 179,68 mln kv km. Bunin`
atin Tinish okean dep Magellan qoyg`an. 1519-1521 jillari ol o`zinin` birinshi jer sharin aylaniw

17
sayaxati waqtinda usi okean boyinsha u`sh aydan aslamiraq ju`redi Sol waqit ishinde dawilda
jamg`irda bolmaydi sonin` ushin da oni Tinish okean dep atag`an.
Atlantika okeani 93,63 mln kv km maydandi iyeleydi atag`i grek mifologiyasi menen baylanisli
kelip shiqqan. Sol mifologiyada Gerkules yaki Atlante degen mag`liwmat bar. Ha`zirgi Gibraltar
bug`azin a`yyemgigi grekler Gerkules bag`analari dep atap onnan batisiraqtag`i u`lken atawdi
Atlantika dep atag`an. Keyninen Atlantikada degen ataq oni qorshag`an okeang`a tarqalip ol
Atlantika dep atalg`an. Xind okeani 74,92 mln kv km maydandi iyelegen. Bunin atag`i erte
zamannan anizg`a aylang`an Hindstannin` atinan kelip shiqqan. Arqa muz okeani okeanlardin` en`
kishi bolip 13,10 kv km maydandi iyeleydi. Okeanlardin` ta`biyg`iy shegaralari olardi qorshag`an
materikler menen atawlardin` jag`alari boladi. Bulardan basqa okeanlardin` arasinda Arqa polyar
shen`beri Gorn Igol`niy ha`m Tu`slik tumsiqlarinin` meridianlari arqali sha`rtli shegaralari o`tedi.
Okeanlardan ko`lemi jag`inan aytrliktay kishi olardan ajiratilg`an bo`limi ten`izler dep ataladi.
Ten`izlerge qusag`an biraq olardan gore okean ten`izleri menen ken`irek baylanisqa iye bo`limleri
qoltiqlar dep ataladi. Ko`lemi kishi qoltiqlar buxtalar delinedi. Okeanlardin` bo`liniw xarakterine
qarap ten`izler to`mendegidey tu`rlerge bo`linedi. Ishki tenizler barliq jag`inan qurg`aqliq penen
qorshalip okean yamasa qon`si ten`izler menen bir yaki bir neshshe bug`az arqali tutasadi. Misali
Jer orta, Qizil, Qara ha`m Baltik ten`izleri.
Yarim tuyiq ten`izler - materikler menen jartilay sheklenip okeannan yaki qon`si ten`izden yarim
ataw ha`m atawlar dizbegi menen bo`linip turadi. Misali Bering, Oxota, Arqa, Yapon, Karib
ten`izleri. Ashiq tenizler - okean menen ken`irek baylanisqa iye boladi. Misali Arabstan ten`izi,
Barents, Bellinsgauzen ha`m t.b. ten`izler. Ataw araliq ten`izler – okeanlardin` ataw dizbekleri
menen qorshalgan bo`limleri bolip bug`an Yava, Sulavesi Sulu ha`m t.b. lar misal boladi.
Jer ju`zlik okean tu`bi rel`efinin` basli belgileri
------------------------------------------------
Ten`iz benen qurg`aqliqtin` shegarasinda jaylasqan polosa jag`i boyi zonasi dep atalip oni suw
basiwdan qorg`ap turadi. Materiklerdi 0-200 metrge shekem (geyde 500-600 m ge shekem)gi suw
asti dawami materik sayizlig`i yaki shelf dep ataladi. 200 metrden 2500 m ge shekemgi
teren`liklerdin` aralig`i materik jan bawiri dep ataladi. Materik sayizlig`i quraqliqtag`iday gorizotal`
derlik tegislikler olardin` u`stindede tegissizlikler yag`niy to`belikler shuqirlar ha`m suw asti
alaplari ushirasadi. Materik janbawirlari qiyaliqqa iye bolip a`dette ol qiyaliq 4-7 gradus S tan
artpaydi. Sonday dege menen bazi jerlerde qiyaliq 13-14 gradus siyrek jag`daylarda 40-45 gradus
g`a shekem jetedi.
Materik janbawirinin` betinde suw asti alaplari menen tilimlengen. Materik janbawirlari
rel`efinin` tamasha o`zgesheligi suw asti kan`onlarinin` (ispansha truba) yag`niy janbawirlari
og`ada tik jar teren` alaplardan boliwi xarakterli. Materik sayizlig`i menen materik janbawiri jer
ju`zlik okeannin` 205 tin` quraydi. Okean tu`bi de tegis emes. Bul jerde qurg`aqliqtag`i siyaqli
o`zine ta`n tawlari taw qirlari ha`m u`stirtlikleri bar.
Jer ju`zilik okean tu`binin kartasina onin` tu`binin` du`zilisinde eki o`zgeshelikti ko`remiz. 1)
okeanlardin` orayliq bo`limleri ko`terilgen bolip olar qurg`aqliqtag`iday suw asti taw qirlari
xarakterine iye. Misali Arqa Muz okeaninda Lomonosov suw asti taw qiri bar. Song`i jillardag`i
izertlew mag`liwmatlarina qarasaq Ortaliq Atlantika suw asti taw qirinin` gu`lla`n uzinlig`i
boyinsha onin` orta bo`limi arqali tar ha`m teren` ( eni 10-30 km teren`ligi 1000 km jaqin) ja`ne
janbawirlari og`ada tik jar alap o`tedi.
Hind okeani suw asti Orayliq Hind taw qiri menen ekige batis ha`m shiqis bo`limlerge
bo`lingen. Bul taw qiri menen Hindstannin` tu`slik-batis jag`alarinan baslanip 40 gradus S ke
shekem ketedi.
Tinish okeaninin` tubinin` rel`efi og`ada ha`r qiyli. Bul jerde og`ada u`lken araliqqa sozilg`an
taw qirlari menen shun`giller bar. 2) okeanlardin` en` teren` jerleri olardin` orayliq bo`limleri de

18
emes al shetlerinde jag`alardin qasinda yamasa ataw dizbeklerinin` qasinda jaylasadi. Materik
jag`asinda Atakama shu`n`gili ataw dizbeklerinin` qasinda Antil` Yava Kuril`-Kamchatka Fillipin
Marian ha`m t.b. shu`n`giller jaylasadi.
Materikler ha`m okeanlar
--------------------------
Qurg`aqliq okean betinen og`ada u`lken massivler tu`rinde ko`rinedi. Olardin` u`lkenleri
materikler yaki kontinentler al kishileri atawlar dep ataladi. Materikler ataw bolip olar Evraziya,
Afrika, Arqa Amerika, Tu`slik Amerika, Avstraliya ha`m Antarktida. Materik penen kontinent
degen tu`snikten basqa du`n`ya bo`legi degen tu`sinikte bar. Dun`ya bo`legi bul materik yaki onin`
bir bo`limi bolip og`an jaqin jaylasqan atawlar kiredi.
Dun`ya bo`legi degen so`z ma`deniy tariyxiy tu`sinik bolip evropalilardin` jan`a jerlerdi ashiwi
menen baylanisli kelip shiqqan. Evropa degen so`z (areb) batis degen semit so`zinen kelip shiqqan.
Evropanin` maydani 10 mln kv km. En` biyik tochkasi Al`p tawlarindag`i Monblay shin`i 4807 m.
Evropa menen Aziyanin` arasindag`i shegara sha`rtli tu`rde to`mendegidey Ural tawlarinin` suw
ayirg`ish sizig`i Ural da`r`yasi. Kaspiy ten`izi Kuma-manich shu`n`gili Azov ten`izi Kerch` bug`azi
Qara ten`iz Bosfor bug`azi Mramor ten`izi arqali o`tedi.
Aziya - asu degen semit so`zinen kelip shikkan shigis degendi anlatadi. Aziyanin` iyelegen
maydani 43,45 mln kv km en` biyik tochkasi sonin` menen birge dun`ya juzinin` en` biyik shin`i
Gimalay tawlarindag`i Djomolungma shin`i bolip tabiladi biyikligi 8848 m shegarasi Suen kanali
arqali Qizil ten`iz Babil Mandeb bug`azi arqali o`tip Aziyanin` tu`sligindegi u`lken Zond Kishi
Zond ha`m Filippin atawlari Aziyag`a qaraydi. Amerika menen shegara Bering bug`azi arqali o`tedi.
Afrika - Afriki degen karfagen qa`wiminin` atinan kelip shiqqan dep esaplaydi. Maydani 30,30
mln kv km en` biyik tochkasi Klimandjaro songen vulkani 5895 m. Bunin` shegarasi tolig`i menen
ta`biyg`iy shegara bolip Atlantika ha`m Xind okeanlarinin` arasinda jaylasadi.
Avstraliya menen Okeaniya Avstraliya australis degen latin so`zinen kelip shig`ip tu`slik degendi
an`latadi. Okeaniya basli tu`rde 30 gradus arqa ha`m tu`slik enliklerdin` arasinda jaylasqan Tinish
okeandag`i atawlardin` u`lken gruppasi usinday ataq penen ataladi.
Avstraliya menen Okeaniyanin` birliktegi maydani 8,89 mln kv km Avstraliyanin` en` biyik
tochkasi Kosshoshko shin`i bolip onin` biiykligi 2230 m.
Antarktida so`zi Arktikanin` qarama-qarsisi degendi bildiredi.
Arktika bolsa grekshe Arktos Jeti qaraqshi juldizinin` ati bolip al Arqa polyustin` u`stinde jaylasadi.
Sol Arktos shoq juldizinin` astinda jaylasqan ken`islikti sol sebepli Arktika dep atag`an.
Antraktidanin` maydani 13,97 mln kv km ten`. Biyik tochkasi Vikson shin`i bolip ol 5140 m ge
ten. Atawlar qurg`aqliqtin` 10,5 jaqinin iyeleydi.
Materik atawlari materiktin` uchastkalari bolip jer qabig`indag`i endogen protsessler
na`tiyjesinde materiklerden bo`linip shiqqan. Materik atawlari o`zlerinin` tiykarlari arqali
materikler menen tutasip turadi. Olar materik sayizlig`inda misali Ulli Britaniya, Irlandiya,
Tasmaniya atawlari yamasa materik janbawirinda Madagaskar Shri-Lanka korsika jaylasadi. Vulkan
atawlari atinan ko`rinip turg`aninday vulkan atlig`iwlarinin` na`tiyjesinde ten`iz astinan ko`teriledi.
Vulkan atawlari aytarliqtay u`lken biyiklikleri menen ayriladi. Misali Gavayya atawlarin alsaq olar
4600 m teren`likten ko`terilip ten`iz u`stinen tag`ida 4166 mge ko`teriledi.
Marjan atawlari klimat sharyatlarina baylanisli kelip shig`ip olardin` payda boliwi marjan
poliplerinin` tirishiligi menen baylanisli. Al marjan poliplerinin` tirishilik etiwi ushin ten`iz
suwinin` temperaturasi 18 gradustan pa`s bolmawi kerek. Sonin` ushinda marjan qurilislari jer
ju`zlik okeannin` ekvatorial ha`m tropik oblastlarinda ken` tarqaliwg`a iye boladi. Solay etip marjan
qurilislari u`zliksiz rawajlanadi. Bir metr marjan polipnyaginin` o`sip jetilisiwi ushin jasaw
sha`rayatlarina qarap 35 jildan 335 jilg`a shekem dawam etedi.

19
Marjan qurilislarinin` arasinda onin` u`sh tipi belgili jag`a boyi rifi /materik okean jag`asina
taqalip jaylasadi/ Bar`er rifi qurg`aqliqtan suwdin` aytarliqtay ken` polosasi menen ayrilip turadi.
Atoll halqasinda a`dette bir neshe o`tkil bolip olar arqali halqa ishindegi lagunag`a bariwg`a
boladi.
Bar`er riflerinin en` belgilisi u`lken bar`er rifi bolip ol Avstraliyanin` shig`is jag`asin boylap
1900 km ge soziladi ha`m maretikten eni 35-125 km lik kanal menen bo`linip turadi. Atollardin`
og`ada ken` rawajlang`an rayoni Tinish okean oblasti bolip bug`an Gilbert Marshall Ellis Tuamotu
h. t.b misal boladi.
Qurg`aqliq rel`efinin` basli belgileri
-------------------------------------
Qurg`aqliq elementlerinin` birden ko`zge tu`setug`in elementi tawlar bolip tabiladi. Olar eki iri
u`stirtlikler poyasin payda etip olardin` biri Tinish okeaninin` shig`is jag`alarin meridinal` bag`itta
boylap o`tedi. Al ekinshisi ko`binese batistan shig`isqa qarap sozilip Evraziyani kesip o`tip onnan
Zond atawlari menen shig`is Aziyanin` atawlarina o`tedi.
Evraziyanin` jas tawlarinin` poyasi eki shaqapqa bo`linedi. Poyastin` arqa shaqabi Pireney Al`p
Karpat Balkan kishi Aziya yarim atawinin` tawlari Kavkaz Elbrus Kopet-Dag gimalay tawlari
sistemasinin` arqa bo`limleri menen Hindi Qitay yarim atawinin` tawlari jatadi.
Gipsografiyaliq siziq ha`m onin` analizi
---------------------------------------
Ha`r qiyli biiyklikler menen teren`liklerdin` jerde iyeletug`in maydaninin o`z-ara qatnasig`i
gispografiyaliq siziqta og`ada ayqin ko`rinedi. Gispografiyaliq siziq to`mendegidey du`ziledi.
Gipsografiyaliq siziqtan qurg`aqliqta 1000 m den kemirek biyikliklerdin` u`stemlik etetug`ini al
Okeaniyada 3000 m den 6000 mge shekemgi teren`liklerdin` u`stemlik etetug`ini ayqin ko`zge
tu`sedi. Biyik tawlar menen teren` suwli shun`gilerdi jerde azg`ana maydandi iyeleytug`ini da
ko`zge tu`sedi.
Gipsografiyaliq siziqtan paydalinip qurg`aqliqtin` ortasha biyikligin Okeannin` ortasha teren`ligi
h. t.b lardi biliwge boladi. Qurg`aqliqtin` ortasha biyikligi 875 m jer ju`zlik okeannin` ortasha
teren`ligi 3790 m. Gipsografiyaliq siziqti qatti jer betinin` juwmaqlastirilg`an profili dep qarawg`a
boladi. Ol profilde eki materik ha`m okean tekshesi ayqin ko`rinedi. 1-si jen`il granit
massalarinan 2-si awir bazal`t massalarinan quraladi.
Gipsografiyaliq siziqtin` eki tekshesi jer beti du`zilisinin` xarakterli belgilerin ko`rsetedi.
Gipsografiyaliq siziq qiyalig`inin` sezilerli o`zgeriwi biyiklikleri menen teren`liklerdi xarakterli
tekshelerine tuwri keletug`in bir neshe bo`limlerge tawlarg`a, u`stirtliklerge, oypatliqlarg`a,
materik sayizlig`ina materik janbawirlarina okean tu`bine ha`m teren` suwli shu`n`gillerge bo`liwge
mu`mkinshilik beredi.
Jer qabig`inin` terbemeli ha`reketleri ha`m onin` geografiyaliq na`tiyjeleri.
-------------------------------------------
Jer qabig`inin` terbelmeli ha`reketleri litosferanin` og`ada u`lken uchastkalarinin` ko`teriliw
yaki sho`giwdi bastan keshiriwi bolip tabiladi. Bunday ha`reketler jerde byuir waqittin o`zi de
boliwi mu`mkin ha`m uaqittin` o`tiwi menen ko`teriliw o`z-ara orin almastiriwlari da mu`mkin.
Jer qabig`inin` xa`zirgi zaman terbelmeli ha`reketleri instrumental baqlawlardin` na`tiyjelerine
qarag`anda Predkavkaz`e jilina 5-7 mm tezlik penen sho`getug`ini al Donbass Orta russ u`stirtligi
ha`m azov kristall massivinin` jilina 6-10 mm lik tezlik penen ko`terilip atirg`ani aniqlandi.
Jer qabig`inin` terbelmeli ha`reketinin` na`tiyjesinde qurg`aqliqtin` bazi bir uchastkalari
ko`teriledi ekinshi bir uchastkalari sho`gedi. Kurg`aqliq ko`terilgende ten`iz regressiyasi /latinsha
qaytiw degen/ kelip

20
shig`adi, bunday jag`dayda ten`izdin` maydani kemeyip onin` jag`a zonasindag`i uchastkalar ashilip
qaladi. Qurg`aqliq sho`kkende ten`iz transgressiyasi /latinsha o`tiw basip keliw/ dep ataladi.
Bunday jag`dayda qurg`aqliqtin` a`dewir bo`limin ten`iz basip ketedi.
qurg`aqliq maydaninin` ken`eyiwi qurg`aqliq haywanlari menen o`simliklerinin` migratsiyalaniwin
qiyinlastiradi.
Qurg`aqliqtin` ko`teriliwi menen sho`giwi eroziya bazisin /eroziya latinsha jemiriw/ bazis
/grekshe tiykar/ ko`terip yaki pa`seytip da`r`yalardin` eroziyaliq jumisina ta`sir etedi.
Katpar payda boli
-------------------------
Jer qabig`inin` uliwma terbelmeli ha`reketinin` barisinda turaqli jag`dayin uzaq waqit
saqlaytug`in ha`m a`ste aqirin tolqin ta`rizli awisiwdi bastan keshiretug`in ko`teriliw ha`m sho`giw
oblastlari bo`linip shig`adi.
Bunday oblastlardin` birewlerinde tolqin ta`rizli ha`reketler u`lken ko`lemleri menen ajiratilip
olarda intensiv tu`rde ko`teriletug`in ha`m sho`getug`in zonalar bir-birleri menen almasip turadi.
Bunday oblastlar geosinkli la`lar yaki geosinikal` oblastlar dep ataladi.
Bunday oblastalrda ha`reket etiwdin` amplitudasi 12-18 km ge shekem jetedi. Geosinkal`
oblastlar jer qabig`i astindag`i zatlardin` quramali differentsiyalaniw protsessi bolip o`tip atirg`an
uchatskalari bolip esaplanadi. Sonin` menen birge bunday oblastlar jer qabig`inin` astinan og`ada
ko`p mug`darda energiya bo`linip shig`ip atirg`an uchastkalari bolip esaplanadi.
O`zinin` rawajlaniw protsessinde geosinknal` eki stadiyani bastan
keshiredi. 1.Ol teniz basseyni bolip jer qabig`i ol jerde intensiv
tu`rde sho`gedi. Sonin` ushin ko`p mug`darli sho`gindi jinislar menen suw asti vulkannin` lava
produktleri jiynaladi. Rawajlaniwdin` ekinshi stadiyasinda jer qabig`inin` ko`teriliw protsessi
baslanip ten`iz sho`gedi jinislar qatparlanadi ha`m u`zilme ha`reketler kelip shig`adi.
Kembriyden keyingi waqitta tektonikaliq ha`reketler menen xarakterlenetug`in kristal taw
jinislarinan quralg`an materiklik jer qabig`inin` ken` uchatkalari platformalar /latinsha jaziq tegis
degen/ dep ataladi. Platformalardin` ko`pshiligi arxey ha`m proterozoydin` a`yyemgigi
platformalari dep ataladi. Olar to`mendegilerden ibarat Arqa Amerika, Tu`slik Amerika, Qitay
Afrika Arabstan Hindstan Avstraliya ha`m Antarktida platformalari.
Platformalardin` ayirim bo`lekleri palezoyda payda bolg`an. Rus
Platformasindag`i Timan kryajinin` oblasti kaledon orogenezinde payda bolg`an. Palezoy
da`wirinde payda bolg`an platformalar dep atalip olar mezozoy da`wirine kelip tegislengen.
Taw payda boliw
------------------
Tawlar taw qirlari ha`m taw elleri jer qabig`inin` aktiv ha`rekette
Bolatug`in geosinklinal poyas yaki geosinknal` sistemadan kelip shig`adi. Jer qabig`inin` bunday
formasi tektonikaliq jaqtan ha`reketshen` boladi. To`mengi palezoydag`i geosinknal` poyasta silur
menen devonnin` basinda qatmarli kaledon orogenezi kelip shig`adi. Kaledon orogenezinde
Shatlandiya Pribaykal`e Shpibergen appalachidin arqa bo`limiinin` tawlari payda bolg`an.
Palezoydin` ekinshi yariminda gertsin orogenezi payda bolip ol devonnin` aqirina ha`tte triastin`
basina shekem dawam etedi. Usi da`wirde Uraldin` orayindag`i tawlar Batis Sibir` menen Orta
Aziyanin` tawlari Tyan`-Shan` tawlari Sayan tawlari Britaniya atawlarinin` tu`slik bo`limindegi
tawlar payda bolg`an.
Mezozoy da`wiri dawaminda gertsin orogenezinide payda bolg`an jan`a
geosinknalda ugiliw produktalri toplanadi. Bul jer qabig`inin` qatparlaniwina alip keledi.

21
Al`p geosinknal qatmari Tetis okeaninin` orninda kelip shig`ip na`tiyjede Atlas Pireney Al`p
Apennin Balkan Karpat Kirim Kavkaz Pamir Alay Gimalay tawlari menen Saxalin tawlari Yapon
ha`m Filippin atawlarinin` tawlari And tawlari payda boladi.
Mezokaynazoy orogenezi da`wirinde paksali xarakterge iye tawlar
payda boldi. Buring`i qatmarli ha`m jan`a u`zilme disklokatsiyalardin`
/frantsuz awisiw/ o`z-ara qatnasiwina baylanisli payda bolg`an tawlar paksali paksali-qatmarli
ha`m qatmarli tawlar kelip shig`adi.
A`yyemgigi dokembriy platformalarinda Hindstannin` Gati tawlari Arabstan menen Orayliq
Afrikanin` taw qirlari palezoy platformalarinda Skandinaviya tawlari Orayliq frantsuz massivi
Altay Sayan tawlari Avstarliyanin` Al`p tawlari payda bolg`an.
Jer silkiniwler
----------------------
Jer silkiniwler tektonikaliq ha`reket tu`rlerinin` biri bolip olar jer qabig`inin` tosattan ha`m
keskin titirewi tu`rinde ju`zege keledi. Jer silkiniwler barliq waqit jer qabig`indag`i u`zilmeler
menen baylanisli boladi. Taw jinislarinin` massasinin` birirlerine qarap tez jilisip du`gisiwinen
payda bolatug`in tu`rtkiler serippeli terbeliwlerdi keltirip shig`aradi.
Onday terbeliwler jer qabig`inin` u`stinde ha`r qiyli ozgerisler
Jariqlar sho`giuler ha`m t.b payda boladi. Solay etip jer silkiniwler o`zlerinin` bolatug`in
oblastlarinda tektonikaliq ha`reketlerden en` aldi menen taw payda boliw protsesslerinin` bar
ekeninen derek beredi.
Jer silkiniwler gipotsentrliklerinin` /to`mengi oray/ jaylasiw teren`liigne qarap normal /teren`ligi
60 km den kem/ araliq /60-300 km ge shekem/ ha`m teren` fokusli /300 kmden artiq geyde 700 km
ge shekem/bolip bo`linedi.
Jer sharinda ha`r jili bir neshesh mln jer silkiniwler bolip onin` 10 protsentin adamlar sezedi.
Sonin` menen birge jer sharinda ha`r jili 20 ga jaqin qiyratiwshi jer silkiniw boladi. Jerdin` titirewi
ha`tte sekundtin` da bo`limlerine dawam etiwi mu`mkin.
Sonin` o`zinde bir neshe a`wladlardin` miynettin` joqqa shig`arip gullengen qalalardi
qarabaxanag`a aylandiriwg`a ku`shi jetedi. Song`i 100 jil ishinde jer silkiniwlerden 1000000 g`a
jaqin adam o`lgen. Sonin` ushin da jer silkiniw ta`biyattin` en` qa`weterli qubilislarinin` birine
jatadi.
Jer silkiniwlerdin` tarqaliwi bir tegis emes. Jer silkiniwler
Materiklerdin` a`yyemgigi platformalarinda /Kanada, Braziliya, Rus tegisligi, Afrika, Hindstan,
Avstarliya ha`m Antarktida/ bolmaydi dewge boladi.
Sebebi usi ati atalg`an rayonlarda taw payda boliw protsessleri
joq. Taw payda boliw protsessleri ele tamam bolmag`an jas qatparli tawlar zonasinda jer
silkiniwler ku`shli ha`m jiyi boladi. Bunday jer silkiniwler Italiya, Gretsiya, Turkiya, Iran,
Turkstannin` arqa bo`limi Hind-Qitay yarim atawinin` ellleri Tu`slik Amerikanin` Batis rayonlari
Yaponiya Arqa ha`m Orayliq Amerikanin` elerinde jiyi ha`m ku`shli jer silkiniwler boladi.
Elimizde aktiv jer silkiniw rayonlarina Prikarpat`e Tu`slik Qirim Kavkaz Tu`slik Turkmenstan
Orayliq Aziyanin` tawli rayonlari Altay Sayan tawlari Kamchatka yarim atawi jatadi. Ten`iz
silkiniwlerinin` gipotsentrleri ta`biyiy tu`rde okenalar menen ten`izlerde payda boladi. Bunday
sha`rayatlarda gipotsentrde payda bolg`an terbeliwler ten`iz tu`bin qurastiratug`in jinislardin`
qabatlari arqali o`tip suw qabatina o`tedi de suwda terbeliw sekundina 1,5 m tezlik penen tarqaladi.
Jer silkiniwlerdi geografiyaliq na`tiyjeleri og`ada ha`r qiyli. Misali jariqlardin` payda boliwi,
qurg`aqliq yaki ten`iz tu`binin` og`ada u`lken uchastkalarinda ko`teriliw yaki sho`giwi jilispa
qulama ha`m qar ko`shkilerinin` kelip shig`iwi grunt suwlarinin` rejimi menen ha`reketinin`
o`zgeriwi punamilardin` payda boliwi jer silkiniwler menen baylanisli kelip shig`adi.

22
Vulkanlar
------------
Jerdin` ishki bo`liminen oni u`stine qarap turaqli tu`rde yamasa waqti waqti issi gaz lava ha`m
basqa da produktlar turind atlig`ip shig`atug`in jer qabig`indag`i tesik vulkan dep ataladi /a`yyyemgi
grek mifologiyasindag`i ot qudayi vulkannin` atinan kelip shiqqan/ ha`reket etiw xarakteri
menen atlig`ip shig`atug`in materiallarina qarap vulkanlar og`ada ha`r qiyli. Vulkanlardin` ag`izip
shig`aratug`in lavasi ashshi ha`m tiykarg`i bolip ekige bo`linedi. Ashshi lavalar jabisqaq bolip
sonin` ushin aqirin ag`adi ag`iw tezligi saatina 5 km den artpaydi.
Tiykarg`i lavalar bolg`anliqtan tezirek ag`adi saatina 20-30 km ge
shekem. Vulkan atlig`iwlar tiykarinan eki jariqtan atlig`iw ha`m orayliq atlig`iw bolip eki tipke
bo`linedi.
Vulkanlar jariqtan atlig`iw waqtinda suyiq lavalar jariqtan uzina boyina ag`ip shig`ip jariqtin` eki
jag`in tegisi menen qaplaydi.
Xa`zirgi waqitta jer betinde orayliq atlig`iwlar u`stemlik etedi
Orayliq atlig`iw tipine jatatug`in vulkanlar gomogen yaki qalqan ta`rizli ha`m stratovulkanlarg`a
bo`linedi.
Qalqan ta`rizli vulkanlardin` xarakterli ta`repi olar suyiq lava
ag`ip shig`aradi. Qalqannin` oraynida tabaq ta`rizli oy-krater /grekshe
tabaq/ jaylasadi. Ha`rekettegi gomogen /grekshe bir tekli/ vulkanlar
az bolip olar tek Islandiya menen Gavayya atawlarinda bar. Stravulkanlardin` payda boliwi ashshi
lavalar menen baylanisli.
Bunday lavalar jabisqaq bolg`anliqtan uzaqqa ag`ip kete almay konustin` a`tirapinda qatip qaladi.
Ha`zirgi waqitta jer sharinda 660 ha`rekettegi vulkanlar bar. Bunnan basqa da 110 vulkandi
ha`rekettegi vulkan dep ataydi. Biraq olardin` tariyxiy da`wirde atliqqani haqqinda mag`liwmat joq.
Vulkan ha`reketlerinin` tarqaliwinda bularda jer silkiniwlerge qusap jer qabig`inin` jariqlari boylap
jaylasadi.
Vulkanlardin` geografiyaliq a`hmiyeti vulkanizm ha`reketinin` u`lken maydang`a tarqaliwinda
g`ana bolip qoymastan vulkan atliqqan jerdin` u`lken araliqlarg`a ta`sir etiwinde de boladi. Vulkan
ku`lleri atliqqan waqitta u`lken biyikliklerge shig`arip taslanadi ha`m hawa ag`imlari menen
gu`lla`n troposfera boyinsha tarqalip ku`nnen jerge kiyatirg`an radiatsiyani kemeytedi.
Ol ku`ller jerge tu`sip topiraqti basadi ha`m u`lken ken`islikte
o`simlikti joq etedi. Vulkanlardin` bo`lip shig`ariw gazlari arasinda uglekislota menen suw puwlari
ko`p boladv.
Uglekislota jer betinde isitiwshi ta`sir etedi ha`m jasil o`simliklerdi tirishiliginde fotosintez ushin
og`ada za`ru`rli. Bazi bir ilimpazlar pikirine qarag`anda jerdin` geologiyaliq tariyxinin` barisinda
vulkanlar arqali jerdin` ishki bo`limlerinen jer ju`zlik okeandag`i suwdin` mug`darinday suw
bo`linip shiqqan.
Jariqtan atlig`iwlar waqtinda jer betinin` rel`efi aytarliqtay
tegislenedi. Orayliq atlig`iwlar jer betinin` tegissizligin ku`sheytip rel`eftin` ayiriqsha formalarin
keltirip shig`aradi. Solay etip jer betindegi vulkan protsessleri ayiriqsha taw jinislarin do`retedi
meteorologiyaliq protseslerdin` barisinda ha`m klimatqa ta`sir etedi gidrologiyaliq tordin`
xarakterine rel`efke tiri organizmlerge topiraq qatlamina h. t. b. larg`a planetarliq masshtabta ta`sir
etedi.
JAG`ALARDAG`I EOL REL`EF FORMALARI
Sayiz jag`anin` jemiriliwi, jag`a tolqininin` jinislardi maydalawi, bo`leklewi juda` ko`p
mug`darda qum payda etedi. Bul qumlardan plyajlar ha`m suw asti qurimlari payda boladi. Ten`izler

23
u`stinde samal da tez-tez esip turadi. Jag`a boyi qumlarinda samallar ku`shli ta`sir ko`rsetedi, samal
bul qumlardi ushirip, belgili araliqqa alip baradi ha`m qum to`beler-dyunalardi payda etedi.
Biraq dyuna rel`efi barliq sayiz jag`alarg`a ta`n bolmay, belgili jerlerde g`ana payda boladi.
Dyuna rel`efi qalay samal rejimi ha`m ko`p mug`darda bolsa g`ana payda boladi. Bunnan basqa
jag`a dinamikasi qumlardi sol jerge ha`m belgili bir tezlikte keltiriwine mu`mkinshilik beriw
lazim. Dyuna rel`efi jag`anin` tek sonday orinlarinda boladi, jag`a boylap ha`reketleniwshi ag`islar
ha`m jag`a boyi tolqinlari jag`a yaki atawdan jemirilip tu`sken qumlardi sol jerge keltiredi.
Baltika ten`izinin` qubla jag`alawi dyunalar payda boliwi ushin
a`sirese qolayli. Bul jerde qum toplaniw oraylari Germaniya-Pol`sha
pa`s tegisliginen Fin koltiqinin` shig`is shetine shekem so`zilip ketken. Olar muzliq jatqiziqlari
ha`m flyuvloglyatsial keltirmelerdi ten`iz qaytadan juwip ketiwi na`tiyjesinde payda boladi. Batis
ag`imlar ha`m tiykarinan batistan keliwshi tolqinlar (olar bul jerdegi tiykarg`i samallarg`a
baylanisli) qumlardin` keltiriliwi ha`m toplaniwina qolayli. Qumlardi a`ne usi tiykarg`i samallar
bir jerden ekinshi oring`a ko`shirip ju`redi.
Kaliningrad qalasi qasindag`i Kyurshu-Neriya dyuna rel`efi tarqalg`an en` u`lken rayon. Bul
jerden baslang`an Pol`sha jag`alawlarinda da bekkemlengen ha`m ha`rekettegi qumlar ko`p. Fin
koltig`i shig`is shetinde sestroretsk dyuna rayoni jaylasqan. Ak ten`iz jag`alarinda da dyunalar bar.
Frantsiya landshaftlarinin` Jironda menen Adur da`r`yasi quyar jeri aralig`indag`i ten`iz boyi
bo`limlerinde ken`ligi 6 km geshe keletug`in dyunalar polosasi sozilip ketken. Qum rel`efi en`
o`zgeriwshen` jag`alawlardan biri La-Mansh ha`m Pa-De-Kale boylap Arqa Frantsiya menen
Belgiyada jaylasqan.
Arid klimatli u`lkelerdegi ten`iz jag`alawlarinda, sha`rayat qolay ko`rinisine qaramay, dyuna
rel`efi ha`mme jerde de jaqsi rawajlana
bermeydi. Kaspiy boylarinda ayirim rayonlarda g`ana tipik dyunalar
bar.Bug`an sebep, sol qum jag`alawlarinin` ha`mme jerine de toqtawsiz
kelip turmaydi, qumnin` kelip turiwi dyunalar payda boliwinin` tiykarg`i sha`rti.
: 2 :
Dyuna rel`efi bazi ko`ller (Ladoga, Onega, Aral ten`izi) boyinda, da`r`yalardin` qumli
terrasalarinda da tarqalg`an.
Ten`iz boyi qumlari sho`l qumlarinan pariq qilip, jawinlar sebepli ha`m grunt suwlarinin` jer
betine jaqin jatiwi sebepli ha`r
dayim ilg`al boladi. Sol sebepli qum dyunalarinin` jer betinde domalatiliwi qiyinlasadi. Samal tek
en` shettegi qumdi quritip, o`zi menen alip ketedi. A`dette, puta yaki terek siyaqli ha`r bir kishi
tosiqta samal tezligin kemeytiredi ha`m samalg`a teris ta`repinde qum jerge tu`sip, toplanadi
ha`m qum to`beshik payda boladi. Sonnan son bul to`benin` o`zi de qumdi tutip qalip, barg`an
sayin o`se beredi.
Bara-bara dyuna payda boladi. Qumlar ko`teriletug`in jan bawir qiya,a`dette 8-10 gradusqa ten`
boladi. Qum to`benin` ushina shiqqannan son`, o`z awirliq ku`shi ta`sirinde to`menge qaray
domalap ketedi ha`m qiyalig`i 30-40 gradusqa ten` tik jan bawir payda etedi. Dyunalar planda
tuqim siyaqli tu`rde boladi.
Ko`pshilik dyunalardin` biyikligi bir neshe metr boladi, biraq qolay sha`rayatta, Korshu-
Neriyada, olardin` biyikligi 60 xa`tte 90 metrge
jetedi. Teniz qumlari toqtawsiz kelip tursa, dyunalar ko`p esetug`in
samallar ta`sirinde jiljiydi. Dyunalardin` ha`reket tezligi jilina 1 m den 20m geshe baradi. Terekler
qumlardin` bekkemleniwine ja`rdem beredi.
Jag`alawlardag`i samal tuwindilarinin` rawajlaniwi ha`tte formasi jag`alar dinamikasina
baylanisli. Eger jag`a boyi ag`islari ha`m jag`a tolqini ju`da` ko`p qum keltirse, samal olardi toplap
dyuna payda etip u`lgermeydi. Bunday hallarda eol qumlar menen qaplang`an jag`a payda boladi.

24
Eger kiyatirg`an qumlar mug`dari jag`a boyi samallari ku`shine tuwra kelse, barliq qumdi samal
ushirip dyuna rel`efi payda boladi.
Ten`izden kiyatirg`an qum mug`dari kemeyse,eol formalardin` payda
boliwi toqtaydi ha`m qumlar o`simlik menen qaplanadi. Sonin` ushin
jag`ada a`yyemgigi bekkemlengen qum u`yinshiklerin de, o`simlik qaplag`an dyunalardi da,
kerisinshe da`slepki bekkemlengen qumlardin` ja`ne toza baslawinda gu`zetiw mu`mkin.
SU`RILMELER HA`M REL`EFTIN` SUFFOZION FORMALARI
Jer u`sti suwlari menen birge jer asti suwlari a`wele grunt suwlari da morfogenetik (rel`efin
o`zgertiwshi) faktor esaplanadi. Su`rmeler ha`m suffozion na`tiyjesinde(yaki topiraq
– grunttin` sho`giwlerinen) payda bolatug`in oyislar jer asti suwlarinin` rel`ef payda etiwshi isine
misal boladi.
Su`rilmeler dep, ko`l, ten`iz, jar, sonday-aq, suw saqlag`ishlari kar`er ha`m kanallardin` tik
jag`asinda taw jinislari massasinin` pa`ske jiljip tu`siwine aytiladi. Ten`iz,da`r`ya ha`m ko`llerdin`
suw o`tkizbeytug`in gil ha`m suwli qum shag`al qatlamlarinan payda bolg`an
tik jag`alarinda jiljimalar ko`p boladi. Eger qatlamlar da`r`ya yaki
ten`izge bolsa, jiljima a`sirese jaqsi rawajlanadi. Jan bawirdin`
tu`bin da`r`ya yaki ten`iz suwi juwip tursa, jinislar muvozanati buziladi. Suw o`tkizbeytug`in
qatlam u`stinde toplanip atirg`an jer asti suwlari gruntti jumsatadi ha`m jinislar jiljip tu`sedi.
Jag`anin` geologik du`ziliw qa`siyetlerine qarap ha`m o`tirme jiljimalar payda boliwi mu`mkin.
Jiljimalar geologik du`zilisne ko`re qatlam-qatlam bolg`an jag`a jarliqlarinda ju`z beredi. Aldinba
keyin jiljig`an bulaklar zinopoya siyaqli forma payda etedi. Ma`selen Odessa jiljimalar
rayonin`in` rel`efi mine usinday.Bul jerde Qara ten`iz jag`asinin` bet bo`limi lessdan du`zilgen onin`
tu`binde to`rtlemshi da`wir gilleri, onnan da pa`ste shig`anaqli aq ha`k taslar qatlami suw qa`ddi
jaqininda bolsa u`shlemshi da`wir gilleri qatlami jatadi. Eki suw o`tkizetug`in less ha`m aq ha`k
tas qatlami ha`m eki beti,yag`niy suw o`tkizbeytug`in gil qatlamlari bar. Aq ha`k tas qatlami en`
ku`shli jiljima boladi.
Otirma-jiljimalar suw o`tkizetug`in qatlamsiz jinislarda payda
boladi. Olar suwg`a otiradi ha`m tsirk siyaqli oyislardi payda etedi.
Bunday jiljimalar Qara ten`izdin` Kavkaz jag`alarida bar. Jiljima ha`diyseleri ko`binese u`lken
maydanlarda ju`z beredi ha`m geologik jaktan uzaq waqit, yag`niy jan bawirdin` pa`sten juwiliwi
toqtamag`aninsha dawam etedi.
Ha`zirgi waqitta jiljimalar shig`adi xojalig`ina ju`da` u`lken ziyan keltirmekte, olar jag`alaudag`i
u`lken-u`lken maydanlardi isten shig`arip, paydalanip bolmaytug`in jag`dayg`a kelitirip qoyadi.
Suffozion (latinsha-qaziw) yag`niy suwli qatlamdag`i taw jinislari mayda mineral bo`leklerinin`
onnan o`tip atirg`an suw menen pa`ske alip ketiliwi ha`m bunin` na`tiyjesinde taw jinislarinin`
otirip qaliwinan ibarat. Atmosferadan ig`lanniw artiqsha bolg`an zonalarda sufozion ha`m eroziya
protsessleri birgelikte ju`z beredi. Suffoziya jarlardin` o`siwin tezlestiredi, tik jan bawirlarda jiljima
ha`m opirmalarg`a sebep boladi. Arid klimati tegisliklerde, a`sirese dasht zonasinda, suffoziya
na`tiyjesinde a`tirapi berik sayiz shuqirliqlar payda boladi. Olardin` eni 10-15m, shuqirlig`i 1-2m
yassi sayiz ko`ller jaylasqan.
Suffozion ko`ller kotlovinalari uniraw pu`stinin u`stki qabatlarindag`i an`sat ha`reketlenetug`in
ha`m eriwshen` taw jinislarin grunt suwlari alip ketiwi na`tiyjesinde grunttin sho`giwinen payda
boladi.
Batis Sibir`t tegisliginin` dasht bo`limindegi ha`m Qazaqstan ha`m de Orayliq Aziyadag`i
ko`pten-ko`p ko`llerdin` kotlovinalari suffoziya na`tiyjesinde payda boladi.
MATERIK MUZLIQLARI BASQAN U`LKELER REL`EFI

25
Orta geografik ken`liklerdegi tegisliklerdin` ju`da` u`lken maydanlarinda tawli u`lkelerdin` muz
aymaqlari ha`m de polyuslik turaqli qar ha`m muzliqlar zonalarindag`i siyaqli jatqiziqlar ha`m
rel`ef formalari tarqalg`an. Bulardi u`yreniw jaqin geologik o`tmishte to`rtlemshi da`wirdin`
pleystosden epoxasinda (budan 10-50 min` jil aldin) ju`da` u`lken materik muzliqlari bolg`anlig`in
ko`rsetedi .
Pleystotsey muzliqlari qa`wipli ha`diyse bolmag`an bolsa da (muz
Basiwlari basqa geologik da`wirlerde de bolg`an, ha`tte xa`zirgi waqitta da 16 mln. km.kv. maydan
muzliqlar menen qaplanip atir) Ol jer shari betinin` rawajlaniw tariyxindag`i en` a`hmiyetli wakiya
edi.
Materiklerdin` to`rtlemshi da`wir basindag`i ta`biyati ha`zirgiden
Basqasha parqlanadi da ha`r halda xa`zirgige uqsasiraq bolg`an. Evraziya menen arqa Amerikanin`
jag`a sizig`i materik sayizliginin` shetki
bo`liminde edi, Britaniya ha`m pu`tkil Arktika atawlari materiktin` bo`lekleri bolg`an. Arqa
Amerika Aziya menen tutas edi. Bul jag`day
flora ha`m faunanin` migratsiyasin jen`illestirgen. Muz basiwlar na`tiyjesinde ta`biyat ha`r
ta`repten o`zgerdi - gidrogeografiya tarmaqlari da topiraq qatlami da ha`m o`simlik dun`yasi da
biraz o`zgerdi.
Mtarie muz basiwlari xaqqindag`i taliymatlarda sheshilmegen ma`seleler ele ko`p. Pleystotsen
epoxasi qansha waqit dawam etkenligi
de keskin aniq emes. Ayirim alimlar, pleystotsen 25-=300 min jil
dawam etken, dese (Markov,Velichko, 1967) basqalari (Tseyner, 1963) 1mln jil ha`m odanda
artig`iraq waqit dawam etken dep esaplaydi.
Qurg`aqliqtin` ha`r tu`rli bo`limlerin bir waqitda (sinxron) yaki tu`rli
waqitda (matoxron) muz basqinlig`i xaqqinda jeke pikir joq Evropa
menen Amerika muz bawirlarinin to`mennde bo`liniwi tek shama menen bir qansha itlimpazlar
(antiglyatsionistler) de bar, olar uliwma muz basiwlari bolmag`an dep esaplaydi. Muz basiwlari
xaqqindag`i to`mendegi ko`pshilik pikirler tiykarinda beriledi.
2. Pleystotsen muz basiwlarinin` oraylari ha`m muzliq qatlamlari Materik muzlari tiykarinan
ig`al ha`m salqin klimatli qirlar ha`m
tawli u`lkelerde payda bolg`an. Bul territoriyalar muz basiw oraylari bolip esaplanadi. Muzliqlar
bul jerlerden a`tirapqa tarqalar
eken, tek qurg`aqliktin` u`lken tegisliklerin g`ana emes, ba`lkim
shel`fdag`i ten`izler - Baltika, Arqa, Aq ten`izlerdi ha`m Gudon qoltig`inda iyelegen. Mine usi jol
menen materik muz qatlamlari payda bolg`an. Maksimal muz basiw epoxasinda tu`rli oraydan
tarqalg`an muzliqlar qosilip, Antarktidadag`i ha`zirgi muzliq qalqanina uqsag`an jeke ju`da` u`lken
muz qalqanin` payda etken.
Tiykarg`i muzliq qaplam u`shew.
1. Arqa Amerika ha`m Grenlandiya
2. Antraktida
3. Evropada bolg`an
Arqa Amerika qurg`aqlig`inda muzliq u`sh orayda -Kordil`era, Labrador ha`m Kvintda (Gudzon
qoltig`inan batisiraqta) payda bolg`an.
Muzlar Alyasqa yarim atawinin` qubla bo`legin, Kor`dilera tawlarinin` arqa bo`leginde ha`m de
Amerika tegisliklerin 37gradus308 a.k. shekem qaplag`an.
Muzliqlar qaplami maydani 13,7 a.k.shekem qaplag`an.
Antraktika muz basiwi shama menen xa`zirgidey bolip, onin` maydani 13,5 mln. kv.ge ten` edi.
Evropadag`i materik muzlari Skandinaviya, Arqa Ural, Taymir
oraylarinan jayilg`an Muzliqlar u`lken bolg`anda Skandinaviya ha`m

26
Ural muz qaplamlari qosilip 5,5 mln.kv.km artiq maydandi iyelegen.
Maydani sa`lkem 0,5 mln.kv.km. ge ten` biraz u`lken muz qaplami
Otli jer atawlari menen Chilidin` qubla bo`limin iyelegen. Tawlardag`i muzliqlar da
ha`zirgidegiden biraz ko`p bolg`an.
Qar sizig`i xa`zirgiden pa`sten o`tken muzliqlar sol sebepli, Al`p tawlarinda taw aldinlarina
shekem tu`sip kelgen.
Uliwma alg`anda pleystotsen muzlari sa`lkem 38 mln.kv.km yag`niy
xa`zirgi qurg`aqliqtin` 265-in aplag`an. Ha`zir bolsa muzliqlar maydani qurg`aqliq maydaninin`
115-ine ten`. A`yyemgigi muzliqlar ha`zirgige
qarag`anda 2,6 barabar u`lken bolg`an. Muzliqlardin` jaylasiwi da
birqansha basqa bolg`an. Ha`zirgi waqitda muzlar qubla yarim sharda
arqa yarim shardag`idan 7 ese ko`p, pleytotsende bolsa arqa yarim sharda
qubla yarim shardag`idan eki ese u`lken bolg`an.
Skandinaviya muz basiw oraylarinda muzliq qalqasinin` qalinlig`i orta esap penen 1500-2000 m
bolip ayirim orinlarda 3000m dende asqan.
Ha`r bir muzliq da`wirinin` birinshi basqishinda muzliq ken`eygen
onin` shetleri aldig`a qaray ha`reketlengen. Bul muzliqtin` basip keliwi. Bazan muzliq birqansha
waqit toqtap turg`an boliwi da mu`mkin. Bunda muz massasi oraydan toktawsiz kelip turg`an.
Muzliq aldig`a ha`reket etken, biraq aldig`a qansha jilissa sonsha bo`legi erip kete beriwi
na`tiyjesinde muzliq sheti o`z orninda qalg`an.
Muzliq qalqani en` u`lken bolg`anda, ol shegine baslag`an, yag`niy
Muzliq sheti muzliq basiw orayina taman kaytkan, muz kaplaminin
maydani kishireyip bargan.
Valday muz basiwi da`wiri aqirinda Baltika boyinda muzliq shetinin` sheginiwi tezligi jilina 300-
400 m bolg`an.
Sankt-Peterburg territoriyasindag`i muzlar bunnan 12000 jil burin erip ketken.
TU`RLI U`LKELERDEGI MUZLIQ DA`WIRLERININ` SANI HA`M MUZ BASIW
ShEGARALARI.
Ig`alli ha`m salqin ten`iz klimatli u`lkelerde muz basiw ushin
sha`rayat en` qolay bolg`an. Klimattin` kontinentallig`i artqan sayin
muzliq sha`rayati to`menlep barg`an. Bunnan tisqari muzliq da`wirdegi
to`mengi pleystotsende qisqa bolg`an, pleystotsennin` ortasinda maksimumg`a jetip, joqari
to`rtlemshi da`wirde ja`ne qisqara baslag`an.
Sol sebepli birinshi muz basiwi ushin sha`rayat en` qolay u`lkelerde g`ana bolg`an Dnepr-Zaal
da`wirinde muzliq ko`birek u`lkelerdi iyelegen
ha`m qaplamlari en` iri bolg`an. Valdey -Visla epoxasinin` muzlari
ig`alli klimat u`lkelerde g`ana bolg`an. Batis ha`m Shig`is Evropa tegisliklerinde 4 muzliq da`wiri
ajiratilg`an. Keyingi waqitlarda Oka muz basiwinan aldin Dzukiy muz basiwi bolg`an boliwi kerek,
degen mag`liwmatlar payda boldi. Al`p muz basiwinin` ku`sheyiw da`wirleri Gyunts, Mindel`, Riss.
Vyurm dep ataladi. Arqa Uralda Dnepr ha`m Valday muz basiwlarinin` izleri bar. Bul izler Batis
Sibir`de onsha uzaqqa barmaydi bul tegisliktin` o`zin muz kaplag`an emes. Shig`is Sibir`de
tawlarda g`ana muz basiw bolg`an.
Riss muz basiw da`wirinde muzlar pu`tkil arqa Evropani qaplag`an. Islandiya, Arqa ten`iz,
Irlandiya ha`m Ulli Britaniyadan Tenza
Da`r`yasina shekem muzdin` astinda bolg`an sonin`an muzliqtin` qubla
shegarasi Zyuderzee nnin` qubla jag`asi, Orta Evropa tawlarinin` arqa
shegarasi, Karpat tawlari ha`m Volin`-Podoliya qirlari boylap ketken.

27
Muzliq Dnepr boyi pa`s tegisliginde Dnepr tigin payda etip
qublag`a 48 gradus parallelge shekem tu`sip kelgen, sonin`an Orta Rossiya\ qirlarin arqadan
aylanip o`tip,Oka-Don pa`s tegisliginde Don tilin payda etken ha`m Volga boyi qirlarin aylanip
o`tip, Gor`kiy ha`m Qazan qalalari arasinda Volgadan o`tken 61 gradus parallel jaqininda Uralg`a
jetip barg`an.
Valday muz basiwi birqansha kishi bolg`an. Onda Skandinaviya muz
qalqani Germaniya-Pol`sha pa`stegisligi, Valday qirlari ha`m Mezel`
da`r`yasi basseynlerinde jaylag`an. Muzlar polyuslik Uraldan batisqa
Pechora basseyne ha`m shig`ista qisqa araliqta Batis Sibir` tegisligine tu`sip kelgen.
Dnepr muz basiw shegarasi pu`tin territoriyani eki oblastqa
Muzliq oblasti ha`m muzliqtan sirtqa oblastqa bo`ledi. Bul oblastlar bir-birinen jer betindegi
geologik jatqiziqlardin` xarakter ha`m jasina, rel`efine,da`r`ya ha`m ko`l tarmaqlarina qaray pariq
qiladi.
Valday muz basiw oblastindag`i rel`ef jas bolg`anliqtan a`sirese aniq ko`rinedi.
MUZLIQLARDIN` GEOMORFOLOGIK ISI HA`M MUZLIQ REL`EFI KONPLEKSLERININ`
ZONALLIG`I.
Bir neshe on min` jillar dawaminda ha`reket qilg`an (surilgen)
ha`m geologik jaqtan jaqinda g`ana erip ketken ju`da` u`lken muz massalari o`zi tarqalg`an jaylarda
g`ana emes, al qubla rel`efke ta`sir
etken orinlarda da ku`shli geomorfologik faktor bolg`an ha`reketdegi muz tiykarinan u`sh turli is
orinlag`an. Eroziya (oyiw) jinislardi alip ketiw ha`m akkumlyatsiya. Muzlardin` eroziya,
anig`irag`i dentsdatsiya isi ilgeri muz basiw oraylari bolg`an jrlerde ko`birek ju`z bergen. Muzliq
bul jerlerden isirip alip ketken jinislar muzliq qalqang`i shetlerinde toplang`an. Bul jer muzliq
akkumulyatsiyasi oblasti dep ataladi.
MUZLIQ DENUDATsIYaSI OBLASTLARI REL`EFI
Muzliq denudatsiyasi rel`efi, joqarida aytip o`tkenimizdey muzliq oblastlarinin` orayliq
bo`limleri ushin ta`n. Bular Baltik ha`m Kanada qalqanlari, polyuslik arqa Ural, Taymir yarim
atawi, Otli jer atawlari ha`m And tawlarinin` qubla sheti. Bul jerlerde muzlar toplanip, o`zinin`
awirliq basimi ta`sirinde ha`r ta`repke jiljig`an. Muzlardin` bul jerdegi isi derlik pu`tinley eroziya
ha`m denudatsiyadan ibarat bolg`an.
Bos jinislardan ibarat pu`tkil uniraw qabig`in muzlar bul jerden isirip alip ketken. Xa`zir kristalli
fundamentler jer betine shig`ip qalg`an. Muz jarilip ketken tu`p jinislarg`a da ta`sir etken.
Muzliqtin` song`i da`wirinde muz erigende bul jerde de bos jinislar jatqizilg`an biraq olar qalin`
emes, akkumulyativ rel`ef formalari erozion-denudatsion rel`efke qarag`anda ekinshi da`rejeli
a`hmiyetke iye. Muzliq bos jinislardi isirip ketken oblastdag`i en` xarakterli rel`ef formalari
to`mendegiler bolip esaplanadi. Baltika qalqaninda da, Kanada qalqanlarinda da jariq ha`m
u`zilmelerdin` quramali sistemasi bar, olar muzliq eroziyasi bag`itinda ha`m ko`l kotlovinalari
ha`mde da`r`ya alaplarinin` ka`liplesiwinde o`zinin` ko`rinisin tapqan.
Jigaliq qirlar dep ataliwshi rel`ef formalari ken` tarqalg`an.
Olar muz tegislegen kristalli jinislardan payda bolg`an pa`srek qirlar ha`mde tepalardan ibarat.
Bunday qoya ha`m de tepalardin kiya
ha`m (tegisleri) jaziqlari kuy peshonalari (qoy man`layi) dep
ataladi. Qoy peshanalaridin` silliqlang`an (tegislengen, isqilang`an)
betinde muz payda etken qaldiqlar ha`reketdegi muzg`a jabisip qalg`an taslar tirnag`in siziq ha`m
jiyekleri ko`zge taslanadi.

28
Ten`iz yaki ko`ldegi jingalak qoyalar shxeralar dep ataliwshi sanaqsiz kishi taslaq atawlar ha`m
sayizliqlardi payda etedi. En` tipik shxeralar Finlandiyanin` qubla jag`alawlari boyinda, Aland
arxipelaginde rawajlang`an.
Shvetsiya, Finlandiya ha`m Kareliyadagi en` u`lken ko`ller arqa batistan qubla shig`isqa,
Kanadadag`i ko`ller bolsa muzlar ha`reketinin`
Bag`iti boyinsha arqa shig`istan qubla batisqa sozilg`an. Olardin`
Bag`iti tektonik jariqlar bag`iti menen baylanisli. Ko`pshilik ko`llerdin` formasi quramali. Ko`l
kotlovinalari bug`az ha`m da`r`yalar arqali o`z-ara tutasqan.
Ko`llerdin` jag`asi jan bawiri ha`m to`mengi sonday-aq atawari
a`detde kristalli jinislardan du`zilgen bolip, qoyali olarda taslar
shashilip jatadi. Ko`pshilik ko`l sistemalarinin` ma`selen, Saymnin` formasi Sal`paussel`ka
morenalarinin` kotlovinalarin buwip qoyiwi na`tiyjesinde payda bolg`an.
Muz erigende onnan taslar, qum, qulaq h.t.b. bos jinislar
ajiralip qalg`an. Olar territoriyani uliwma qaplag`an ha`m tiykarg`i
morenani payda etedi.
Muz toqtag`an orinda tar ha`m uzin qirlar formasinda son`g`i morena gryadlari(qatar tepalari)
payda boladi. Misali Finlyandiya menen Kareliya qublasindag`i Sal`paussel`ka mine usinday aqirg`i
morenalar gryadasinan.
Olar (karelshe sel`gler, finshe-sel`kyalar) o`zine ta`n ha`m ju`da`
xarakterli akkumlyativ rel`ef formalarinan. Olar uzin ha`m ensiz
qirlar bolip jaylasadi. Olardin en` tiykarinda a`dette bir neshe on
metr to`besinde bolsa bir neshe metr boladi. Olardin` ba`lentligi 50m ge kemnen-kem 80 m ge
jetedi, uzinlig`i 10km keledi. Jan bawiri tik
30-40 ge shekem. A`dette olar muzliq ha`reketi bolip arqa batistan qubla shig`isqa qaray
bag`itlang`an boladi. Olardin` bag`itlaniwi rel`efke baylanisli emes. Olar qirlarda da batpaqliqlarda
da ko`ller ha`m da`r`ya alaplarinda kesip o`tedi.
Olar u`lken kishi taslar shag`ip ha`m iri qumlardan ibarat bolip, bul jinislar tez ag`ar muz
suwlari da`r`yalarinda jatqizilg`an. Biraq suw qay jerinen ag`ip o`tkenligi xaqqinda bir pikir joq.
Olar aktiv muzliqda payda bolg`an yaki erimey turg`an (oli) muzda payda bolg`an ba degen
ma`selede sheshilmegen.
Muzliq erip onin` awirliq basimi joq bolg`annan son` alding`i
muz basiw oraylari izostatik ra`wishte ko`teriledi. Bul ko`teriliw
Finlyandiyada ha`r ju`z jilda qublada 0,5 m den arqada 1 m ge shekem
jetedi. Ten`iz boyindag`i tar sayizliqlardin` suwdan shig`ip qaliwi
ko`l jag`alawlarinin` ko`teriliwi da`r`ya tarmaqlarinin` o`zgeriwi mine
usinday izostatik ko`teriliwlerge baylanisli.
MUZLIQ AKKUMULYaTsIYaSI OBLASTLARININ` REL`EFI
Muz basiw oraylarinan tisqarida muzliq isi basqasha bolip,
tiykarinan akkumlyatsiya protsessinen ibarat bolg`an. Muzliq akkumlyatsiyasi oblastlari bir-birinen
sipati jag`inan keskin parq qilatug`in eki bo`limge bo`linedi. Bulardin` biri song`i Valday muz
basiwi a`tirapinda jaylasqan, ekinshisi qublaraqta bolip, Dnepr muzlig`i shegarasina jetip baradi.
Dnepr muzlig`inin eskiligi sebepli bul jerde muzliq rel`efi tu`rleri jaqsi saqlanbag`an. Sol sebepli
Valday muz basiwi a`tirapindag`i (Evropa menen Amerikanin` sol muz basiw tarqalg`an
jerlerindegi) muzliq akkumulyatsiyasi rel`efin ko`rip shig`iw menen sheklenemiz.
Tiykarg`i morena ha`mme jerde tarqalg`an. Ol ha`mme jerde tu`rli
qalin`liqta qaplap, qiya tolqin siyaqli rel`efti payda etken.
Morena o`nimleri tegis emes jatqizilg`an muz jarig`ina tuwra

29
kelgen jerlerde olar ju`da` qalin`. Muzliq akkumulyatsiyasi rel`efi
ushin to`beshikli morena rel`efi ushin xarakterli. U`lken kishi to`beshikler ha`r qiyli bag`itta ha`m
ta`rtipsiz jaylasqan. Olar arasinda a`dette ko`ller jaylasqan pa`slikler bar.
To`beshikli - morena rel`efi muzliq shetinde payda bolg`an. Bunday rel`ef payda boliwi ushin
muz baspastan aldin qir yaki jarliq
bar boliwi shra`t. Muz mine sol qir yaki jarliq aldinda toqtap qalip, morena jatqiziqlari uzaq waqit
toplang`an. Bul qirg`a bolg`an
basim ta`sirinde muz pa`rshelenip, morena jinislari tegis emes jatqizilg`an. Valday qirlari karbonatli
jinislar jarlig`i (glintli) de payda bolg`an. Onin` tiykarinda ha`m muzliq jatqiziqlari uzil-kesilo
o`zgertirgen basqa qirlardag`i siyaqli, tu`p jinislardin` muzliqtan alding`i ko`terilip qalg`an jerleri
bar.
Drumlinalar - so`zik ma`yek siyaqli tu`rdegi uzin ogi muzliq Bag`darina parallel` bolg`an
to`beler tiykar morena to`belerinin` bir tu`ri. Olardin` o`lshemi to`mendegishe uzinlig`i 500=2550
mm, ken`ligi 150-400m (biyikligi 5-45m. Drumlinalar a`dete du`rkin-du`rkin bolip jaylasadi ha`m
u`lken maydanlardi qaplaydi. Ha`r bir drumlina to`meninde tu`p jinislar yadrosi boladi. Tu`rtip
shiqqan bul tu`r jinislar muzda jariq payda etken ha`m sol jariqqa tiykarg`i morenanin` bo`lek
jinislari toplang`an. Muz erigennen, bul jinislar sho`gip drumlina to`beligin payda etken.
Muzliqtan aling`an rel`ef tegis jerlerde muzliq erkin ha`m bir tegis ha`reket qilg`an, onda jariq
payda bolmag`an. Bunday sha`rayatta muzliq keltirmeleri bir tegis jatqizilip, Il`men` tegisligi siyaqli
morena tegislikleri payda bolg`an. Kamlao jeke yaki topar-topar bolip jaylasaqan to`eler. Olar
arasinda ko`binese ko`ller menen ba`lent alap ha`m kotlovinalar bar. Kamlao to`besi domalaq,
tuxim siyaqli yaki tuwri emes tu`rde boladi. Jan bawirlari tik, biraq uliwma ko`rinisi ha`r dayim
a`tirapinda bolip bazi u`lken maydanda du`rkin-du`rkin bolip jaylasqan kamlar o`zine sa`ykes kam
rel`efi payda boladi. Sankt-Peterburgtan arqadag`i Toksa ha`m Kavgolovka to`belikleri mine
usinday kam to`belikleri. To`beliklerde qumlar lenta siyaqli tu`rde ushraydi. Kamlardi
sho`lkemlestirgen materiallardan saralang`anlig`i olardin` suwda payda bolg`anlig`in ko`rsetedi.
Qumli qatlamlardin` lenta ta`rizli ekenligi kamlardin` ko`l suwinda payda bolg`anlig`in ko`rsetedi.
Kam rel`efi muzliq qalqaninin` shetinde muzliq qisqarip atirg`anda payda boladi. Muzliqtin`
shetki bo`legin jariqlar ha`m muzliqtin` erigen jerleri ayirim bo`leklerge - tillerge bo`lip
qoyg`an.Muzliq massivleri arasinda ha`m orin rel`efinde pa`siyikliklerdin` boliwi ko`pten-ko`p
ko`llerdin` ju`zege keliwine sebep bolg`an.
Muzliq shetinin` quramali bo`leklengenligi kamlardin` ta`rtipsiz Jaylasiwina alip kelgen.
Morena oblastlarinda ha`m muzliqtin` oraylikq oblastlarindag`i siyaqli ko`ller ko`p.
To`beshikli morena rel`efindegi kotlovinalar quramali pa`nje Ta`rizli tu`rge iye. Ko`ller
ko`pten-ko`p basseynlerinen (ha`wizlerinen) ibarat, bul suw basseynleri ken` ha`m tar bug`azlar,
tarmaq ha`m de da`r`yalar arqali o`z-ara tutasqan. Jag`a sizig`i iyrek-iyrek ko`ller ko`p.
Kotlovinalardag`i ha`tte Seliger ko`li a`sirese xarakterli.
Tegislik-morena rel`efindegi kotlovinalar ju`da` ken`, sayiz ha`m tu`ri bolsa tuxim ta`rizli
a`piuayi. Bunday kotlovinalardag`i
ko`ller jag`asi pa`s, ko`binese batpaqlang`an.Kotlovinalardin` bunday
tu`ri tegisliklerdin` joqarida sa`wlelengen genezisine sa`ykes keledi.
Il`men`,Beloe,Loche,Voje,Kuben ko`lleri sonday ko`ller.
MUZLIQTAN SIRTTAG`I (EKSTRAGLYaTsIAL) oblastlardin` flyuvioglyatsial ha`m eol rel`efi.
U`lken muz basiw, muz qatlami to`meninde bolg`an territoriyalar
rel`efine g`ana emes, ba`lki muzliqtan sirttag`i ju`da` uzaq orinlar
rel`efine ha`m ta`sir ko`rsetken.

30
Muzliq shetinin` janinan baslap aqirg`i morena gryaldasinan batista u`lken-u`lken (zandr)
flyuvioglyatsiol (muzliq suwlari keltirgen) qum keltirme menen qaplang`an ken` maydanlar. Muzliq
erigende onin` tu`binen ag`ip shiqqan suwlar ko`plep qum-shag`al ag`izim kelgen. Bul suw
ag`imlari pa`s orinlarg`a barip o`zindegi ag`iziqlari qaldirg`an.
Qubla Evropada - Germaniya-Pol`sha pa`s tegisliginde ha`m Rossiya
tegisliginin` arqa-shig`isinda, yag`niy Arqa Dvina menen Pechoranin`,
yag`niy Arqa basseyininde bir az basqasha bolg`an.
Bul jerlerde suwdin` erkin ag`iwina muzliq tosqinliq qilg`an.
Suwlar muzliq shetine parallel` bag`itta ag`ip, muzliq aldi ag`imi
saylari dep ataliwshi ken` ha`m og`an qarag`anda sayiz alaplar hasil
qilg`an. Bul jerlerde zandr ag`iziqlari tar polasada jatqizilg`an.
Zandr pa`slikleri Evropani muzliq aldi bo`leklerin tutas polosa tu`rinde iyeleydi. Bul polosa
Germaniya-Pol`sha pa`s tegisliginde
baslanip, Poles`eda a`sirese ken`eyedi, son` Meshchera pa`s tegisligi
ha`m Gor`kiy oblastina taman ketedi. Alap zonalari Dnepr, Desna
ha`m Don da`r`yalari alaplari boylap bul polosadan ju`da` batisqa kirip baradi. Don-Medveditsa
qumlari mine usinday alap zandlarinen
ibarat. Bunday polosa Arqa Amerikada da bar.
Muzliqlardan sirttag`i rayonlarda ken` tarqalg`an ekinshi tu`r
Jatqiziq tipi -LESS (saz topiraq). Less bawir ren`,qon`ir, boz kon`ir yaki shokolad tu`sli qumdi
shan` siyaqli gewek ko`binese qatlam payda etpeytug`in aq-ha`k organik qaldiqlarg`a bay taw
jinislari. Less ha`m less siyaqli qumlaqlar Dnepr muz basiwi da`wirinen kalgazandlr tegisliklerin
qaplang`an. Valday da`wirinde payda bolg`an zandrlarda atawlar formasinda ushiraydi ha`m zandr
dalalarinan biraq uzaqta Orta Rossiya ha`m Vomen`-Podoliya qirlari ha`m de Orta Evropa tawlari
jan bawirlarinda da bar. Less jan bawirlarinda ten`iz qa`ddinen 250m ha`m ha`tteki 400m ge
shekem biyiklikte ushiraydi. Bul jerlerde onin` qalinlig`i 15-20m ge jetedi.
Lesstin` payda boliwi, elege shekem aniq emes. Less payda boliwinin` eol, suw-muzliq ha`m
topiraq penen baylanisqan gepotezalari bar.
P.A.Tutkovskiy bayan etken eol gepotezaga qaray Lessti muzliq qalqaninan esken samallar
keltirip jatqizg`an. Suw muzliq gepotezasina qaray, less jatqizilarinda zandr qumlari ta`rizli muz
suwlari ag`islari menen baylanisli Less muz suwlari ag`iziqlarinin` en` mayda, shan` siyaqli ha`m
gilli bo`lekshelerinen turadi.
L.S.Bergtin topiraq gipotezasina ko`re less tu`rli jol menen payda
bolg`an mayda danali ag`iziqlardin` qurg`aq iqlim sha`rayatinda unirawi ha`m topiraq hasil qiliwi
joli menen payda bolg`an. Bunda less payda boliw protsessi jinislar toplaniwi protsessi menen ya
birgelikte yaki izbe-iz ju`z beredi. Muzliq aldinala ko`pten-ko`p tosiq ko`ller bolg`an. Olar ha`zirgi
rel`efte aniq sa`wlelengen jaziq tegisliklerdi qaldirg`an. Da`slepki ko`llerdin tu`bine tuwri keliwshi
bul jaziq tegislikler qatlam-qatlam qum, qumliq ha`m lenta ta`rizli gil jinislardan duzilgen. Zandr
tegisliklerinin` qumli ju`zesi sonday-aQ WP 0 ░╚A
░G.A`░K G`░K QRn N`RK O`░ A YoG` -
·%he)t D_ ╜ ┌ Qarda dyunalar dep atalatug`in eol rel`efi turleri payda bolg`an.
Muzliqlar da`wirinde Evraziya menen Amerika muz qatlamlari ta`sirinde tsiklonlar joli qublag`a
jilisqan. Subtropik ken`likler ta`sirinde tsiklonlar joli qublag`a jilisqan. Subtropik ken`likler a`sirese
Orta Aziya klimati, birqansha ig`alli bolg`an. Tegisliklerde
klimat sonda da aridlik qa`siyetke iye bolg`an, biraq tawlarda ha`zirgige qarag`anda biraz ko`p
jawin jawg`an. Bug`an tawlardag`i u`lken
muzliqlar da sebep bolg`an. Tawlardan ag`ip kelgen da`r`yalar esabinan tegisliklerdegi ag`in suwlar
mol bolg`an. Orta Aziyanin` gidrografik tarmaqlari ha`zirgiden basqasha edi. Jaziq tegisliklerde

31
o`z jolin tez-tez o`zgertip aqqan suwli da`r`yalar suwi eroziyasi na`tiyjesinde muzliqtan alding`i
tegisliklerde u`yilgen. U`stirt plotasi, Qaraqum, Aralboyi Qarakumi ha`m batpaqliqdag`i ha`m de
basqa platolar usi qa`dimiy tegisliklerdin` qaldiqlari. Plotalar juwilip atirg`anda qum Massivleri
payda bolg`an ha`m olar usi waqitlardan-aq qayta jatqizila baslag`an.
ShO`L REL`EFI KOMPLEKSI
Sho`ller rel`efi atmosferadan ig`allaniw ju`da` kem bolg`an sha`rayatta rawajlanadi. Klimat
qurg`aqlig`i sebepli erozion rel`ef formalari kem ha`m to`men rawajlang`an, ximik unirawdan fizik
uniraw u`stin turadi. Uniraw posti jinislarin du`ziwge qadir ha`m eol protsesslerin aniq ko`ringen
boladi.
Rel`eftin` rawajlaniwina qaray sho`llerdin` en` xarakterli belgisi olarda turaqli suw ag`islarinin`
payda bolmalig`inan.
Bizge belgili eroziya en` ku`shldi morfogenetik faktorlardan biri. Sho`llerdegi eroziya
protsesslerinin` ku`shsizligi sebepli bul oblastlarda qaldiq (kem o`zgergen) rel`ef formalar saqlanip
qalg`an
orinlar ko`p bul qaldiq rel`ef formalari basqa tu`r geografik sharayatta da payda bolg`an belgilerin
saqlap qalg`an. Sho`llerdin` ag`imsizlig`i, aldi menen olarda bir-birinen bo`leklengen ha`m ha`r
tu`rli biyiklikte jaylasqan a`tirapi berik pa`slikler, u`lken depressiyalardin` saqlanip qalg`anlig`inda
sa`wlelengen. Jawin jetispesligi sebepli depressiyalar (batiqlar) suwg`a tolmaydi ha`m olardi birbirinen
ajiratip turg`an tosiqlar juwilip ketpeydi. En` teren` qurg`aq batip (oyis) - Turfan oypatlig`i
okean qa`ddinen 154 m pa`ste jaylasqan. Man`g`ishlaq yarim atawindag`i Qaraqiya oypatlig`i
132m, Qaraqamis 38m, Qaraqumdag`i Akchakaya ha`m, Liviya sho`lindegi Qattara
133m,Kaliforniyadag`i Ajel alabi 85m pa`ste jaylasqan.
Sho`l zonasina tawlardan baslaniwshi o`tkinshi (trazit) da`r`yalar
kirip kelgen yaki oni kesip o`tedi. Bularg`a Sirda`r`ya, A`miuda`r`ya,
Zarafshan,. Murg`ap, Chuy, Nil, Kolorado misal boladi. Olardin` suwi
to`mengi bo`liminde ig`alli klimatli aymaqtag`i da`r`yalar siyaqli ko`beymeydi, kerisinshe
puwlaniw esabinan kemeyip baradi. Ko`binese da`r`yalar sho`llerde qumg`a sin`ip tawsiladi.
Ko`pshilik da`r`yalardin` suw dalalardi suwg`ariwg`a sariplanadi. Ta`biyi arid klimatli u`lkelerdegi
da`r`yalardin` qiyaliq profagi ha`m alaplari rel`efi ig`al klimatli u`lkelerdegidey basqasha boladi.
Da`r`ya eteginde jatqiziqlardin` toplaniwi da`r`yalar quyar jerinin` o`zgerip turiwina sebep boladi.
Sho`l zonasindag`i tawlarda ku`shli jawin quyg`anda sel payda boladi. Sel dep tawdan ilay, taw
ha`m ha`r tu`rli jinislar suw menen
aralas ag`ip tu`setug`in ha`m de ko`plep keltirgen materialdan u`lken
-ulken jayilim konuslarin payda etetug`in ag`img`a aytiladi. Seller ko`binese taw aldindag`i ha`m
etegindegi eginzarlardi, awil ha`mde qlalardi basip u`lken apat keltiredi. Ma`selen 1921 jili
Alma-ata qalasin sel basip kelip, ju`da` u`lken ziyan keltirgen.
Tegisliklerdegi sho`llerde ko`binese waqtinsha suw ag`imlari Saxroy Kabirda alap,. Orta
Aziyada (Uzbuyi) dep atalatug`in qurg`aq o`zenlerden ag`adi. Bul qurg`aq o`zenler da`r`yalardin`
alding`i birqansha
ig`al klimatli waqitdag`i o`zenler bolsa kerek A`miuda`r`yanin` to`mengi
bo`legi menen Kaspiy ten`izi arasindag`i qurg`aq o`zen - Uzbuyi a`sirese belgili. Biraq tegisliklerde
sho`llerde bunday qurg`aq alaplarda ju`da` kem.
Sho`llerdin` qu`diretli ha`m o`tkinshi da`r`yalari, ma`selen Sirda`r`ya, A`miuda`r`ya, Ili ha`m
Balxashqa quyilatug`in basqa da`r`yalar, u`lken Shor ko`l jolindag`i birinshi batiq (oypat) jerge
quyilip, oni toltiradi, bunda ko`l suwi sonday bir qa`dimge shekem ko`teriledi, bunda ko`lge kelip
quyilatug`in suw ko`l betinen bolatug`in puwlaniwg`a ten`lesedi. Na`tiyjede da`r`yalar tawsilar
jerinde duzlilig`i ha`r tu`rli bolg`an ko`ller payda boladi. Da`r`ya ilaylari bunday oypatliqlardi tez

32
toltiradi, ko`l basqa oring`a ko`shedi. Ma`selen, Lobnor ko`li mine usinday ko`ship ju`riwshi ko`l.
Sariqamista, Uzbuyida, Unguzda grunt suwlarinan toyinatug`in mayda-mayda ko`ller yaki
shorliqlar bar.
Joqarida aytilg`annan 2 a`hmiyetli geomorfologik pikir kelip shig`adi.
1) Ha`r qanday sho`l oblastinda bir emes, ba`lki bir neshe eroziya bazisi boliwi.
2) Ig`alliq artiqsha bolg`an u`lkelerge ta`n alaplar kompleksi
sho`llerde ag`imsiz batiqlar sistemasi menen almasadi.
Sho`llerde ha`m suw ag`imlarinin` joqlig`i ha`m sonin` menen baylanisli halda sho`ller
mezorel`efinin` o`zine ta`n qa`siyetlerine sebep klimat bolip esaplanadi.
Sho`ller klimatinin` qurag`aqlig`i ko`pshilik jag`inan mikroreld`efke, materiklerdin` u`lkenligine
ha`m de ishki rayonlarldin` orografik jaqtan a`tiraptan ajiralip qalg`anlig`ina baylanisli.
Sho`ldin` geomorfologik qiyapasi, sonday-aq geografik tipi,
Orinlardin` geologik du`zilisine de baylanisli. Tegisliklerde tiykarinan taslaq ha`m qumli sho`ller
ajiratiladi, qumdi sho`llerde gili ha`m gilli-shorxok orinlar ko`p ushirasadi.
Tasli sho`ller yaki hamadalar kristalli tu`p jinislar jer betine
jaqin jaylasqan ha`m sol sebepli olar biyik bolg`ani ushin allyuviy jatqizilmag`an qirli massivlerge
ta`n. Xamadalar barliq sho`l u`lkelerde bar. Orta Aziyada xamadalarg`a Mang`ishlaqtag`i tawlar,
Qizilqumdag`i taw massivleri ha`m qirlar, Kopetdag penen Tyanshannin` taw aldi sho`lleri kiredi.
Sho`lde temperatura keskin o`zgerip turiwi sebepli fizik uniraw
ju`da` ku`shli boladi. Qoyalar taw jinislari teksturasi boyinsha darz ketedi, jariladi. Samal
jariqlardag`i mayda jinislardi uniratip ketip qoyalardi u`zliksiz jalanashlap, ja`ne isip-suwiwina
sebep boladi. Na`tiyjede qoyalar a`jayip minara, sonda, u`stinler tu`rin aladi, geyde ku`shli
unirag`an qoyalar imarat ha`m ha`tte qala wayranlarin esletedi.
Sho`lde samal payda qilg`an qazansay ha`m tekshe ta`rizli oyiqlar,
tas zamarriqlar, tas torlar ko`p ushiraydi.
Sho`lde tawlarda g`ana emes, qirlardin` ha`m o`tkir qirli ushlari
ha`m san-sanaqsiz qoyalari boladi.
Tasli sho`llerdin` jaziq bet jinislar – tu`p jinislardin` unirag`an o`nimleri menen qaplanip jatadi.
Samal tek mayda jinislardi alip ketedi, alding`i material bolsa ko`plep toplanip, pa`ski jerlerdi
toltiradi, jatiq jan bawirlar ha`m xamadalar ju`zesin qaplaydi.
Tek qoyalar g`ana kemirshek tas qatlaminan boy ko`terip turadi.
Bazi orinlarda isqilang`an shag`al taslar menen qaplang`an bul
orinlar eski allyuvial jatqiziqlardi samal o`zgerttiriwinen payda bolg`an.
Qumli sho`ller allyuvial ag`iziqlardan du`zilgen ju`da` u`lken batiqlarda payda boladi. Olar
u`lken maydanlardi qaplag`an Orta Aziya qum, Afrikada erg, Arabiyada nefud du`zedi.
Sho`l qumlari ko`birek allyuvial jol menen payda boladi. Bul
sonnan ko`rinedi, ha`zirgi qumlar tu`binde aniq qatlamlari ha`m da`r`ya
keltirmelerine ta`n basqa belgileri bolg`an jinislar jatadi.Taklamakon sho`li eski Torim da`r`yasi
allyuviylerinen, Avstraliya qumli sho`lleri bolsa Kuper-krip ha`m basqa da`r`yalar ag`iziqlarinan
quralg`an. Kallaxari sho`li ko`l-da`r`ya qumlardan du`zilgen. Tasli sho`ller jaqininda qoyalardin`
fizik unirawdan payda bolg`an qum massivleri bar, olar allyuvial qumlardin` qurami ha`m ren`ine
ko`re pariq qiladi. Olardin` qurami ha`m ren`i qumlardin` juwilmag`anlig`inan da`lilleydi.
Qumli sho`ller tasli sho`llerge qarag`anda o`simlikler o`sip-rawajlaniwi, topiraq payda boliwi,
sharwashiliq ha`m diyxanshiliqta o`zlestiriliwi ushin qolayli. Qumli sho`llerde ha`mme orinda,
lekin tu`rli shuqirliqta grunt suwlari bar. Bul grunt suwlarinin` bir bo`legi jawin suwlarinin` jerge
siniwinen, bir bo`legi hawadag`i suw puwlarinin` suwiq, ma`wsimdegi kondensatsiyasi
na`tiyjesinde payda boladi. Biraq grunt suwlarinin` tiykarg`i bo`legi a`tiraptag`i biyik jerlerden
ag`ip keliwshi jer asti suwlarinan ibarat. Qum qaplami grunt suwlarinin` puwlaniwina jol qoymaydi.

33
Samal qumlardi an`sat ushiradi. Biraq qumnin` du`zilisi barliq sho`llerge ha`m a`lbette ta`n
qa`siyet emes. Turaqli region sho`l ha`m ten`iz ha`m de ko`l abraziyasi o`nimlerin g`ana samal
du`zip ju`redi. Qumli sho`llerdin` sol sebepten, Qaraqum sho`linin` ha`m tiykarg`i qum massivleri
ta`biyiy jag`dayda o`simlik penen saqlang`an bolip ha`reketsiz. Bul qumlardin` ha`zirgi du`zip
ju`riwine refolyutsiyadan alding`i o`simliklerdin` ko`plep qirqip jiberiliwi ha`m sharwa mallarinin
ta`rtipsiz bag`iliwi sebep bolg`an. Turaqli region sho`llerinde jawinlardin` ha`r jili jawiwi qumlarda
o`simlik o`siwin an`satlastiradi. Jawin axen-axenda jawatug`in tropik sho`llerde du`zilgen qumlar
ju`da` ko`p. Sho`ldegi qumnin` ishi 3 tu`r a)korroziya (lat.-uymaq, tirnamaq) yag`niy qum
bo`leklerinin` qoyalarg`a urilip onda tu`rli formalar payda boladi. b) qumnin` bir orinnan ekinshi
oring`a alip ketiliwi v) onin` jatqiziliwi.
Sho`llerdegi en` ken` tarqalg`an qum uyimlari rel`efi formalaribarxanlar ha`m barxan shinjirlari
ha`m de du`n` qumlar. Sho`llerde qum rel`efinin` basqa formalari da bar, biraq olar kem tarqalg`an.
Samaldin` tezligi qay jerde kemeyse samal ushirip ketip atirg`an qum usi jerde jatqiziladi.
Samal putalarg`a yaki rel`eftin` pa`s biyikliklerine dus kelgende onin` tezligi kemeyiwi mu`mkin.
Biraq samaldin` o`zindegi turbulent ha`reket na`tiyjesinde de onin` tezligi birden kemeyiwi
mu`mkin. Samal tezliginin` kemeyiwi ol ushirip
ketken qumnin` bir bo`legi jatqizilip, du`n`lik payda boliwina sebep
boladi.
Sho`l rel`efinin` birlemshi akkumulyativ formasi barxanlar. Barxanlar - jay formasinda qum
to`beleri olardin` vertikal kesimi dissimmetrik profilge iye. Ten`iz boyindag`i dyunalardin parq
qilip,barxanlar tek qurg`aq qumnan payda boladi. Barxannin` samalg`a jan bawiri jatiq bolip,
qiyalig`i 5-10 gradus Samal sol jan bawir boylap qumdi joqarig`a ko`teredi. Qum zarralari
barxanlardin` en` to`besine ko`terilip, son` samalg`a teris tamang`a o`tkennen son`, awirliq ku`shi
ta`sirinde pa`ske ta`repke domalap tu`sedi ha`m qiyalig`i 30 gradusli samalg`a teris jan bawir
payda etedi. Barxanin` on` ha`m shep janinda qumlar barxan u`stinen asip o`tiwshi qumg`a
qarag`anda an`sat ha`reket qiladi.Sonin` ushin barxannin` ha`r eki shetindegi qum aldig`a jiljip,
shox payda etedi. Mine usi sebepli barxanlardin` biyikligi Qaraqumda 5-6m, kemnen-kem 8 m,
sho`l zona barxanlarinan biyikligi bolsa 40m ge jetedi Samal u`lken-u`lken qum massalarin
ha`reketke keltirip, barxan shinjirlarin, yag`niy bir-birine parallel gryada yaki marza
formasindag`i barxanlar todelerin payda etedi. Gryada yaki barxan shinjirlarinin` uzinlig`i 40-den
100 metrge shekem boladi. Demek, barxan shinjirlarin barxanlar toplaminan ibarat rel`ef formasi
dewge bolmaydi. Olar u`lken qum massivlerindegi o`zine ta`n rel`ef formalari. Orta Aziyada
barxan shinjirlari kem ha`reket qiladi. Avstraliyada barxanlar ha`m barxan gryadalari joq.
Orta Aziya sho`llerinde barxan shinjirlarina qarag`anda ha`reketsiz, o`simlik penen
bekkemlengen ha`m u`lken maydanlarda ushraytug`in qum uyimlari – du`n` qumlar ken` tarqalg`an,
du`n` qumlardin` rel`efi formalari tuwri emes formali du`n`lerden ibarat bolip, olardin` jan bawiri
bir-birinen pariq qilmaydi, biyikligi 2-5 m.
Du`n`ler ha`m olar arasinldag`i pa`slikler ta`rtipsiz jaylasadi.
Sho`l otlari a`sirese, selin menen ju`zgu`n ha`rekettegi qumda da soipoi ju`da` tez bekkemleydi.
Sho`llerde gryada qumlari da ken` tarqalg`an. Olar Qaraqum ha`m
Qizil qum sho`llerinde sonday-aq Arqa Afrika ergelerinde u`lken maydanlardi iyeleydi. Gryada
qumlari Avstraliya sho`llerinde en` ko`p tarqalg`an rel`ef formasi.
Gryada qumlarinin` samalg`a tere jan bawiri bolmaydi olar tiykarg`i samal bag`itina parallel
sozilg`an. Gryada qumlarinin` biyikligi Orta Aziyada 10-20 m, Avstraliyada ha`m ko`binese 10m
a`tirapinda,kemnen-kem jag`dayda 30m ge jetedi. Sho`l zonada bolsa olar biyikligi 300m ge
baradi. Gryada qumlarinin` uzinlig`i 0,5 km den bir neshshe onlap kilometrge, Sho`l zona ha`m
Avstraliyada bolsa ha`tte ju`zlep kilometr keledi.
Gryadalar arasindag`i pa`slikler tu`bi gilli (Orta Aziyada) yaki tasli (Sho`l zonada) boladi. Orta
Aziya sho`llerindegi ha`m Avstraliyanin`

34
Ko`p sho`llerindegi gryada qumlari o`simlik penen bekkemlengen.
Gryada qumlarinin` qanday payda boliwi u`zil-kesil orinlang`an
emes. Gryadalar samal bag`iti boyinsha sizlig`anlig`i sebepli ko`pshilik boljawlar olardi samal
na`tiyjesinde payda bolg`an dep esaplaydi.
Gryada qumlari erozion jol menen payda bolg`an degen pikirler
de bar. Biz joqaridag`i qumli sho`ller sho`l zonasi tegisliklerinin` pa`s orinlarin iyelewin ko`rip
olar allyuvial jol menen payda boliwin ko`rip o`ttik. Allyuvial ag`iziqlar arasinda gilli ag`iziqlar
da bar. Olar da`r`yalardin` en` uzaq quyar jerlerine da`slepki ag`iziqlar
jetip kele almaytug`in jerlerde jatqizilg`an. Ma`selen Kopetdag
etegi boylap da`slep qumli jatqiziqlar polosasi sozilip ketken,
onnan arqada bolsa gilli jatqiziqlardin` ken`ligi 25 m keletug`in polosasi bar. Basqa sho`llerde de
usi tu`rdi ko`riw mu`mkin. Gilli ag`iziqlar da`r`yanin` quyar bo`liminde, yag`niy suw puwlaniwina
barip saprlanatug`in orinlarda jatqizilg`anlig`inan olarda duzlar toplang`an. Bunday jatqiziqlarda
gilli sho`ller payda bolg`an. Gilli sho`ller bazi qumli sho`llerde kishi-kishi atawlar ta`rizinde de
ushirasadi. Orta Aziya sho`llerindegi mine usinday gillerden quralg`an tegis orinlar taqirlar dep
ataladi. Taqirlardin eni bir neshe mertden bir neshe kilometrge shekem boladi. Tilli-shorli sho`ller
shorlar delinedi. Qizilqumnin` arqa-shig`is bo`limi ha`m U`stirttegi siyaqli gilli sho`ller ha`m
ju`da` ken` maydanlardi iyelegen.
ATAWLAR Atawlardin` maydani. Arxipelaglar
Jer betinin` rawajlaniwi ha`m onin` dun`ya okeani menen o`z-ara
ta`siri jag`dayinda u`lken ha`m kishi atawlar payda bolg`an.
Atawlardin` uliwma sani toqtawsiz o`zgerip turadi. Bir tu`rleri
payda boladi, basqalari jog`alip ketedi. Del`ta atawlari payda boladi ha`m juwilip ketedi, atawlar
dep aylang`an muz plaxalari erip
ketedi, ten`izdegi qum tillari atawlarg`a aylanadi ha`m kerisinshe
atawlar qurg`aqliqqa tutasip ketedi. Sonin` ushin da atawlardin` shama
menen maydani g`ana esaplap shig`arilg`an. Bul maydani 9,9 mln.km.kv,
yag`niy shama menen Evropa maydanina ten` keledi. Atawlar maydaninin`
895 ke jaqini 28 da`slepki atawlarg`a tuwra keledi. Jer sharindag`i
en` u`lken ataw Grenlandiya .
Da`slepki atawlar da mayda atawlar da bolip yaki jeke-jeke yaki
topar-topar bolip jaylasqan. Topar atawlar arxipelag(grekshe hu`kimlik, ten`iz) dep ataladi.
Arxipelagtag`i atawlar bir jerge toplang`an (Frants Iosif jeri, Shpitsbergen, U`lken Zond) yaki
uzaq araliqqa sozilg`an (Yapon, Filippin, U`lken ha`m Kishi Antil) boladi. Bunday uzaqqa sozilg`an
arxipelag - gryada yag`niy qatar atawlar delinedi (kuril`, Aleut gryadalari) Tinish okeaninin` ju`da`
u`lken
maydaninda shashilg`anday jaylasqan mayda atawlar u`sh u`lken gruppag`a
birlestirilgen bular Melaneziya, Mikroneziya, Polineziya.
Avstraliyadan arqadan, shig`ista jaylasqan arallar u`lkesi melanziya (qara deneliler u`lkesi)
delinedi. Bug`an Solomen, Fidji,
Jan`a Gebrid, Jan`a Kaledoniya kiredi. Mikroneziya (mayda atawlar)
Melanziyadan arqada arqa yarim sharda jaylasqan. Og`an Karolina, Mariana, Marshall, Gil`bert
atawlari kiredi. Polineziya (ko`p atawlar) Tinish okeaninin` orayliq bo`liminde jaylasqan. Og`an
Gavayi Samoa Tanga, Tuamatu yaki Rossiya, Layn yaki Orayliq Polineziya sporodalari Kuk,
Toselau Pasxa ha`m basqa atawlar kiredi. Jan`a Gvineyani bazilar Melanziyag`a kirgizedi. Jan`a
Zelandiya joqaridag`i gruppalarg`a kirmeydi.
U`LKEN ATAWLAR

35
(MAYDANI 50000 km.kv.den ARTIQ)
┬────────────────────┬────────────┬───────────────────┬────────────
──┐
│ Atamasi │ Maydani │ Atamasi │ Maydani │
│ │ min km.kv│ │ min km.kv │
├────────────────────┼────────────┼───────────────────┼────────────
──┼
│ Grenlandiya │ g`a`wu` │ N`yufaundind │ a`a`a` │
│ Jana Gvineya │ hg`9 │ Kuba │ a`0w │
│ Kalimanta`n Bornes │ wqn` │ Lyuson │ a`0o` │
│ Madagaskar │ o`90 │ Islandiya │ a`0q │
│ Baffin jeri │ o`a`g` │ Mindanio │ 9n` │
│ Sumatra │ n`qo` │ Novaya Zemlya │ hg` │
│ Ulli Brita`niya │ g`q0 │ Xokkaydo │ ww │
│ Xoneyu │ g`g`q │ Gaiti │ ww │
│ Viktoriya │ g`a`g` │ Saxalin │ wu` │
│ Elsmir jeri │ g`00 │ Irlandiya │ w0 │
│ Sulavisi Tselobes │ a`w9 │ Tasmaniya │ u`h │
│ Jana Zelandiyanin │
Kubla atawi a`o`0 Shrilanka u`o`
Yava a`g`u` Devon o`u`
Jana Zelandiyanin │ │ │
│ arka atawi │ a`a`o` │ │ │
│ │ │ │ │
└────────────────────┴────────────┴───────────────────┴──
────────────┘
Barliq atawlardin` kelip shig`iwina qarap to`mendegishe gruppalarg`a ajiratiw mu`mkin.
1. Materik atawlari.
2. Platforma atawlari.
3. Materik jan bawir atawlari.
4. Orogenik atawlar.
5. Atawlar jaylari.
6. Jag`a boyi atawlari.
a) shxeralar.
b) del`matsiya shxeralari.
v) f`ord tipli atawlar.
g) qum tilleri.
d) del`ta atawlari.
g`) G`a`rezsiz atawlar.
1. Vulkanikaliq atawlar.
a) lavanin jariklardan agip shigiuinan payda bolg`anB V G D E
tr W└A h s■ O ■1G└W Yo Yo , R ─B

36
BA Ap └ I(╕``i+zih+H((·i╚ U`U`sh·°·ih+H +shH8( (kkshsh+CBI HiH`i+H
9»k Hllx°Hhz√`k·╚(hih`shh BI

37
╦IQ(h)i+H(hih`shhU`╬GBI (
H)i(sh (kkz╚h)j√)6HshxH (JHhl╕z`Ih)j√)6HshxH (KH(hlk`shh BI Q(hyxHHI(hih`shh
U`╦I Q(hyxHHI(hih`shhU`╚Hyj`+╚U`U`sh·°·ih Hih(HH+(
CB╕yxHHkshx +)k8kH(hHjsh+z°ji+H(kksh)U`╦ Hshjk+H(x`╚(hHjsh+z°Hh╕°H`U`)H(kLCBk·
°·╚+hiHk+KI
hihshU`iH+(hyxHHI+shk8kHHi+8(HH (hHjsh+z°ji+j·sh·╚ +lziCB╕╗hjN`°║i8( )ihzi8( 9Hi╕(
9»k 9(hihhzi8( h»x`shjshk88H
GBI Q`shh╣orma atawlari materik sayizlig`inda jaylasqan bolip geologiyaliq du`zilisi
jag`inan materiktin` dawami. Olar tiykarg`i qurg`aqliqtan sayiz bug`azlar yaki shel`f ten`izleri
arqali ajiralg`an boladi. Ulli Britaniya Shpitsbergen Frants Iosif jeri Severnaya Zemlya Novaya
Sibir` atawlari Kanada Arktika arxipelag`a platforma atawlari. Bug`azlardin` payda boliwi yag`niy
materikler ayirim bo`limlerinin` atawlarg`a aylaniwi jaqin geologiyaliq waqit dawaminda ko`birek
antorpogende ju`z bergen. Sol sebepli bunday atawlar ta`biyati materik ta`biyatinan onsha pariq
qilmaydi.
Materik jan bawri atawlari da kontinentlerdin` bir bo`limi lekin olar materikten ilgerirek
antropogenge shekem ajiralg`an. Olar
materiklerden sa`l g`ana qiya sayiz bu`gilme arqali emes ba`lki teren`
tektonik jariq arqali ajiralg`an boladi. Bug`azlar okean xarakterine iye. Bunday atawlardi fauna
ha`m florasi materikten u`lken pariq qiladi. Bul gruppa atawlari Madagaskar menen Grenlandiya
kiredi.
Orogenik atawlar kontinenttegi taw burmalardin` dawaminan
ibarat boladi. Saxalin Uzaq shig`is tawli u`lkesindegi burmalardan
biri, Novaya Zemlya Uraldin` dawami, Tasmaniya atawi bolsa Avstraliya
Al`p tawlarinin` dawami. Orogenik atawlar tu`rli waqitta palezoy
erasinan (Novaya Zemlya) u`shlemshi da`wirge shekem (Orta ten`izdegi atawlar) payda bolg`an.
Atawlar jayi du`zilgen marjan siyaqli Shig`is Aziyani orap alg`an bular Aleut, Kuril, Yapon.
Ryukyu, Filippini atawlar jayi jaylasqan ekinshi jer Orayliq Amerika. Bul jerde u`lken ha`m kishi
Antil atawlari bar, u`shinshi atawlar jayi ornalasqan jer qubla Amerika menen Antarktida aralig`i
bolip, bul jerde qubla Antil atawlari jaylasqan. Atawlar jayi xa`zirgi waqitta jer posti en` aktiv
ha`reket etip atirg`an oblastlar bular ha`zirgi zaman geoinkloinallari. Materik jag`a boyi atawlari
jag`alarg`a aniqlama berilgende ko`rip shig`ilg`an.
G`A`REZSIZ ATAWLAR
G`a`rezsiz (erkin) atawlar hesh qashan materiklerdin` bir bo`limi
bolmag`an ha`m ko`pshilik jag`daylarda olarg`a baylanisli bolmay, erkin
payda bolg`an.
Erkin atawlardan en` ko`p tarqalg`ani vulkanik atawlar. Olar
Arqa Muz okeaninan basqa ha`mme okeanda bar. Atawlar jaylarinda
ko`p ushirasadi.
Erkin atawlardin` u`lken-kishiligi vulkan atiliwi xarakterine
baylanisli. Jariqlardan ag`ip shig`atug`in lava platforma atawlarinan qalispaytug`in u`lken atawlardi
payda etedi. Du`n`yadag`i en` u`lken vulkangikaliq ataw - Islandiya, onin` maydani 103 min` km.
Vulkanik atawlardin` tiykarg`i ko`pshiligi orayliq vulkannan lava ag`ip shig`iwi na`tiyjesinde
payda bolg`an. Bunday atawlar ju`da` u`lken bolmaydi. Olardin` maydani lava xarakterine
baylanisli. Tiykarg`i lava u`lken maydang`a jayilip. qalqan ta`rizli atawlardi (Gavay atawi) payda
etedi. Nordor lava o`tkir konuspayda etedi, onin` maydani kishi boladi. (Strombosh)
MARJAN QURILMALARI - marjan toplamlarinin`, sonday-aq suw otlari foravminiferalar ha`m
basqa organizmlerdin` qaldiqlari
erkin atawlardi payda etedi.

38
Marjan polipleri jasaw jeri sha`rayatin` ju`da` tan`laytug`in organizmler. Olar temperaturasi 20 0
S dan joqari bolg`an jilli suwlarda g`ana jasay aladi, sol sebepli tropikaliq ken`liklerde g`ana
tarqalg`an bolip, tek bir jerde - Gol`fstrim ag`isi o`tetug`in Bermuda atawlari qasinda g`ana tropik
ken`liklerden sirtta da jasaydi.
Marjan atawlari marjan qurilmalarinin` xa`zirgi qurg`aqliqqa
qarag`anda jaylasiwina qarap u`sh tipke – jag`a rifleri,tosiq rifleri
ha`m atollar, yag`niy laguna atawlarina bo`linedi.
154-su`wret. Marjan qurilmalari
a) jan`a rifi
b) tosiq rifi
v) atoll
Jag`a rifleri materik ha`m atawlardin` jag`asinda suw qalqiwi
polosasinan baslanadi ha`m jag`ani ken` terrassa tu`rinde orap turadi. Da`r`ya quyilatug`in jerde,
mangra tog`aylari jaqininda jag`a rifleri u`zilip qaladi. Tosiq rifleri qurg`aqliqtan belgili uzaqliqta
jaylasadi ha`m qurg`aqliqtan kambar suw - laguna arqali ajiralg`an
boladi. Xa`zirgi waqittag`i en` u`lken tosiq rif, u`lken Tosiq rifi
Avstraliyanin` shig`is jag`asi qasinda jaylasqan. Onin` uzinlig`i
2000 km kv ge jaqin. Lagunasinin` kenligi 35-140 km, teren`ligi
30-70 m. Tinish okeannin` ekvatorial suwlarindag`i derlik barliq atawlar jag`a ha`m tosiq rifleri
menen oralg`an.
Atollar okeanlardin` ortasinda jaylasqan. Atollar ashiq do`ngelek eki ellips tu`rindegi pa`s
atawlar. Atollardag`i marjan atawlardin` ken`ligi 100-200m, lekin pu`tin atolldin` ishki bo`liminde
teren`ligi 100 mden kem, ko`binese 40-70 m keletug`in laguna jaylasadi. Laguna menen okeanda
qosip turg`an bug`azdin` teren`ligi menen okeandi
qosip turg`an bug`azdin` teren`ligi de sonsha boladi.
Atolldin` sirtqi jan bawri tik boladi, 45 0 C jetedi ha`m 103 m
ge geyde bolsa bir kilometrden artiq teren`ge tu`sip ketedi. Atolldin` lagunag`a qarag`an jan bawri
qiya bolip onda tu`rli organizmler jasaydi. U`sh tiptegi marjan atawlarinin` kelip shig`iwina o`z-ara
baylanislilig`i xaqqindag`i ma`sele ha`zirshe ilimiy problema esaplanadi.
Ch.Darvin teoriyasina muuapiq tosiq ha`m atollar atawlardin` a`ste-a`ste sho`giwi na`tiyjesinde
jag`a riflerinen payda boladi, bunda
marjanlardin` o`siwi o`z waktinin` sho`giw orinin` toltirip turadi, ataw orininda laguna payda boladi
jag`a rif atoll qalqasina aylanadi.
Basqa teoriyag`a qaray atollar vulkanik atawlarda payda bolg`an. Atawlardin` to`be bo`limi
muz basiw epoxasindag`i okean qa`ddi pa`s turg`an waqitta ten`iz suwi menen juwilg`an ha`m
tegislengen. Okean qa`ddi ko`terilgennen keyin bul tegis jerler marjan toplamlari ornawi ushin jaqsi
waqit bolg`an.
Bul ha`r bir teoriyada marjan atawlari payda bolatug`in quramali jag`daydin` ayirim ta`replerin
aship beredi.
BIOSFERA
Biosfera ha`m geografiyaliq qabiq. Biosfera - tirishilik qabig`i (sferasi). Biosfera termini
da`slep 1883-jili E.Zyustin Jer ko`rinisi kitabinda qollanilg`an. Da`slep bul termin organizmlerdi
g`ana an`latip, olar jasaytug`in ortaliqti bildirmes edi. Organizmler jasaytug`in ortaliqtin`
biosferag`a kirmeytug`inlig`i bul kitapta gidrosfera ha`m litosfera tu`siniklerinin` de birinshi ma`rte
isletilgen. E.Zyuss jer beti ta`biyatinin` bir pu`tinligin o`z shig`armasinin` ati jer ko`rinisi termini
menen ko`rsetken edi.
Akademik V.I.Vernadskiy bir qansha shig`armalarinda a`sirese

39
biosfera (1926) ha`m Jer biosferasinin` ha`m jer a`tirapi ortalig`inin` ximiyaliq du`zilisi (1965)
kitaplarinda biosfera xaqqindag`i geografiyaliq ha`m geoximiyaliq ta`liymatti islep shiqti.
Vernadskiy pikirine qarag`anda biosfera planetar, kosmik tuwindi. Planetamizda biosferada
a`tiraptag`i ortaqliq an` erkin tirishilik bar bolmay, ba`lkim oni orap alg`an biosfera ortalig`i menen
baylanisqan tiri zat yag`niy barliq tiri organizmler birgelikte bar. Jer betindegi barliq jansiz zatlardi
tirishilik qayta islegen ha`m olardin` ha`zirgi jag`dayi tiykarinda tirishilik tiykari, Jer betindegi
ha`m onnan belgili araliqqa shekem joqarida ha`m de to`mende janli ha`m jansiz zatlar moddiy
ha`m energetik jaqtan bir pu`tin bolip, birgelikte rawajlanadi ha`m de planetar qabiq - biosferani
payda etedi.
Biosferanin` bul aniqlamasi pa`n rawajlaniwinin` xa`zirgi zaman
Basqishina sa`ykes keledi. Biosfera sonday tu`sinilgende onin` shegaralari a`melde geografiyaliq
qabiq shegaralarina tuwra keledi. Biosfera termini qollanilg`anda, biz bul sistemanin` en`
xarakterli
eki belgisin tastiyiqlaymiz, a) biosferada tirishiliktin` barlig`i
ha`m b) pu`tin ta`biyiy sistemani jaratiwshi tiykarg`i faktorlardan biri janli zat energiyasinin`
barlig`i. Bul qabiqti geografiyaliq qabiq degen menen biz ta`biyiy sistemanin` kompleks xarakterge
iye ekenligin tastiyiqlaymiz.
Jerdin` geografiyaliq qabig`i rawajlaniw jag`dayinda, tiri organizmnin` qatnasinda ha`zirgi
ko`rinisine iye bolg`an. Organizmlerdi ortaliqtan ajiratlig`an halda u`yrenip bolmag`aninday, olar
jasaytug`in ortaliqti da jansiz ta`biyatta oynaytug`in u`lken rolin esapqa almastan tu`sinik mu`mkin
emes. Ha`zirgi litosferanin` joqari qatlamlarina tiri zatlar ta`sir ko`rsetken ha`m olar ayqin
da`rejede tiri zatlardin` o`nimi.
Geografiyaliq qabiqtin` ayirim jerlerinde adamnin` payda boliwi ha`m rawajlaniwin payda etiip
qoyg`an qolay sha`rayat payda bolg`an. Bul jag`inan geografiyaliq qabiq adamlar xizmeti ushin
geografiya ortaliq.
Biosfera planeta ko`lemindegi ha`diyse. Tirishilik materiya rawajlaniwinin` basqishlari ha`m
tu`rlerinin` biri. Tirishilik tu`rleride ol payda bolip, rawajlanatug`in sha`rayat siyaqli ju`da` ha`r
qiyli. Tiri materianin` rawajlaniwi ha`mme waqit organizm ha`m sirtqi ortaliqtin` birligi tiykarinda
ju`z beredi. Tiri zat tu`rleri barg`an sayin rawajlanar eken, o`z jasaw ortalig`inda o`zgertip baradi.
Basqa planetalardi tirishilik jerdegige aqrag`anda tiri organizm jasawi mu`mkin bolmag`an
sha`rayatta bar boliwi mu`mkin. Bunday sha`rayatta a`sirese mikroorganizmler jasawi mu`mkin.
Tiri organizmlerdin` sa`ykesleniw qa`bileti ju`da` u`lken. Jerdegi ayirim organizmler 180 0 C
issiliqqa shiday aladi, ayirimlari 153 0 S suwitilg`anda da jasaw qa`biletin joyitpaydi. Xematrof
organizmler kislorodsiz jasay beredi.
Jer biosferasinin` payda boliw tariyxi eki aspektke iye geografiyaliq ha`m biologiyaliq.
Geografiyaliq aspektte tirishilik payda bolatug`in ha`m ol rawajlanatug`in sha`rayat kiredi,
biologiyaliq aspekt jansiz materialdan tiri tkannin` payda boliwi ha`m tiri organizmler
evolyutsiyasin o`z ishine aladi. Tirishilik payda boliwi ushin qolay sha`rayat degende dem aliw
ushin kislorodli tayar atmosfera tirishilik ushin qolay okean suwi ha`m qurg`aqliqta o`nimdar
topiraq bar bolg`an sha`rayatti tu`sindiriwshili kerek. Bulardin` ha`mmesi ju`da` keyin payda
bolg`an organikaliq tirishilik rawajlaniwi menen birge planetamiz bet bo`limi biosferanin` ta`biyiy
sha`rayati da o`zgerip ketken.
Biosferanin` payda boliwi ushin biz joqarida ko`rip o`tken za`ru`r
Sha`rayat to`mendegilerden ibarat
1. Quyash temperaturasi jerge issiliq jeterli mug`darda kelip turiwin (ol artiqsha da bolmaslig`i
kerek) ta`miynleytug`in boliwi kerek. Jer menen quyash aralig`indag`i araliq o`zgermesligi kerek,
sebebi quyash radiatsiyasinin` intensivligi shama menen birdey boliwi za`ru`r.
2. Planetanin` ko`lemi ha`m awirliq ku`shi tig`iz ha`m turaqli

40
atmosferanin` barlig`in ta`miynley alatug`in boliwi kerek. Atmosfera organizmler menen ortaliq
ortasinda gaz almasiwi ushin za`ru`r. Jer betinde bolsa zatlar almasiwi ushin suw mol boliwi lazim.
3. Jer betinin` qalin`lig`i sonday boliw kerek jerdin` ishki issilig`i onin` betindegi
organizmlerdin` jasawina ziyan jetkizbesin. Litosfera tiri tkanlar ushin za`ru`r bolg`an tu`rli
ximiyaliq elementlerdin` jer betine kelip turiwin ta`miynlewi kerek.
TIRIShILIKTIN` PAYDA BOLIWI
Akademik A.I.Oparin jer betinde tirishiliktin` payda boliwi
ha`m rawajlaniwinin` to`mendegi u`sh basqishin ko`rsetedi.
Jer betinde uglerod, ammiak ha`m suw puwlari o`z-ara ta`sir etken ko`pten-ko`p reaktsiyalar ju`z
bergen bular na`tiyjesinde aminokislotalar ha`m nukleotidler payda bolg`an. Olar shaqmaq
razryadlari vulkanlar xizmeti ha`m quyashtin` ul`trafiolet nurlari ta`sirinde sintezlengen. Tirishilik
payda boliwinin` da`slepki basqishi mine usidan ibarat.
Ekinshi basqishta aminokislotalar ha`m nukleotidlerden quramaliraq birikpeler - koatservat
tamshlar yag`niy liq-liq ta`rizli kolloid qoyiw zatlar payda bolg`an. Koatservatlardin` tiykarg`i
za`ru`r qa`siyeti sol olar jutiwshin`liq qa`siyetine iye bolg`an yag`niy a`tiraptag`i ortaliqtan zatlardi
tutip aliw qa`biletine iye bolg`an. Bul bolsa zat almasiwdan ibarat.
Da`slepki ju`da` a`piuayi organizmler tkan` du`zilisinde bolmag`an. Tkan` du`zilisi
rawajlaniwg`a deyin uzaq waqit o`tken. Tkan` du`zilisinin` payda boliwi biosfera rawajlaniwinda
za`ru`r basqish
bolg`an.
Tirishilik rawajlaniwinin` muayyan basqishinda jariqliq nuri ja`rdeminde jansiz ta`biyat
zatlarin sintez qiliwg`a yag`niy fotosintezge iye bolg`an organizmler rawajlang`an. Sintez qiliwdin`
payda boliwi biosferani tu`p o`zgerislerge alip keledi. Organizmlerdin` o`simlik ha`m
xayuanlarg`a ajiraliwi ju`z berdi. O`simlikler jansiz ta`biyattan joqari pa`t penen tiri zatlar tayarlay
basladi. Tayar azig`i bolg`an haywanlarda sonday tez rawajlana basladi. Fotosintez aqibetinde
erkin kislorod payda boldi, atmosferanin` ximiyaliq qurami o`zgerdi, dem aliw payda boldi.
Biosfera rawajlaniwinin` keyingi basqishi haywanlar sharshag`an muskul organlarinin`
bekkemleniwi ha`m sezilew organlarinin` payda boliwi menen baylanisli. Organizmler o`zlerin
orap alg`an ortaliqqa jasi beyimlesetug`in ha`m jer betinde ken`irek tarqalatug`in bolip qaldi.
Orayliq nerv sistemasinin` payda boliwi menen organizmlerdin` ortaliq penen baylanisiwi a`sirese
bekkemlendi. Organimzler pu`tin jer betine tarqaldi ha`m biosfera tiri zatlar menen teren`irek
o`zgere basladi.
Tirishilik qay jerde payda bolg`anlig`i xaqqinda bir qansha pikirler bar, ayirim alimlar da`slepki
organikaliq birikpeler ha`m da`slepki organizmler okeanlarda payda bolg`an dep esaplaydi,
basqalari bolsa, uniraw betinin` joqari qatlaminda payda bolg`an deydi. Ko`pshilik tiri zat
ekvatorial aymaqtag`i ha`mme sha`rayat - suw,
Ximiyaliq elementler, quyash nuri ha`m issilig`i, ortaliqtin` turaqlilig`i bar bolg`an sayiz
qurpazlarda payda bolg`an degen pikirge qosiladi. Birinshi ha`m u`shinshi pikirler ortasinda ziddiyat
joq, sebebi da`slepki okeanlar negizinen xa`zirgi okeanlarday bolip teren` bolmag`an.
Tariyxiy geologiya mag`liwmatlarina qarag`anda biosferanin` rawajlaniwi planetadag`i ta`biyiy
geografiyaliq sha`rayattin` o`zgeriwine baylanisli halda bolg`an. A`lbette tiri organizmlerdin` o`zo`zinen
rawajlaniwi organikaliq du`n`ya evolyutsiyasi bunnan mustasnodir.
BIOSFERANIN` QURAMI HA`M ShEGARALARI
Biosfera Vernadskiy ta`liymatina tiykarlanip Tirishilik ma`kaninin` o`zinen g`ana ibarat emes
ba`lki quramali ta`biyg`iy sistema.

41
Ol to`mendegilerden payda bolg`an. a) tiri zattan yag`niy esapsiz tiri organizmlerden b) tirishilik
xizmet na`tiyjesinde payda bolg`an
ha`m qayta islengen biogen zatlar (tas ko`mir, aq ha`k tas, beton
ha`m t.b.) dan v) payda boliwinda tirishilik xizmet qatnaspaytug`in
tu`b-zatlar - endogen taw jinislari, paydali gazlardan g) payda
boliwinda da tiri organizmler de jansiz materiya qatnasqan biotub
zatlar – barliq ta`biyg`iy suw, troposfera, uniraw qabatinan d)
jerdin` ishki bo`liminen shig`ip keletug`in radioaktiv elementlerden ha`m j) kainotdan(kosmostan)
kelgen zatlardan.
Tirishilik tarqaliwi mu`mkin bolg`an joqarg`i shegara stratosferadag`i azon qatlami. A`melde
tirishilik troposferadan joqarida tarqalmag`an. Okeanlarda joqarida ko`rip shiqqanimizday
haywanlar jasaydi ha`m pu`tin gidrosfera biosferag`a kiritiledi. Jer qabatinda onin` rawajlaniwinda
tiri organizmler aktiv rol` oynaytug`in bo`limi biosferag`a kirtiledi.
Solay etip biosfera troposferadan jer u`stindegi tirishilik
(topiraq, o`simlik, hayuanat du`n`yasi) gidrosfera ha`m litosferanin`
jer asti tirishiligi bar bolg`an joqarg`i bo`liminen payda bolg`an.
Tiri zatlardin` uliwma massasi onsha ko`p emes - 1810(20)g,
(Vernadskiy mag`liwmati) atmosferanin` massasi 5810(20)g, gidrosfera massasi 1,5810(24),
litosferanin` massasi 3810(25)g, pu`tin
jerdin` massasi bolsa 5,975X10(17)g. (A.P.Vinogradovdan)
Biraq tiri zatti mug`dari jag`inan da tup (jansiz) materialdan
Basqasha bahalaw lazim. Biosferada onsha u`lken bolmag`an ha`m ha`tte
Ju`da` kishi organizmler tarqalip ketken. Belgili jinislar qansha maydalang`an ha`m ko`lemi kishi
bolsa tiri organizmlerdin` geoximiyaliq xizmeti sonsha jedel boladi. O`simlik penen qplang`an
bir gektar jerde o`simlik japiraqlarinin` uliwma beti 80 gektarg`a jetiwi mu`mkin. xlorofil`
da`neshelerinin` ja`mi maydani, yag`niy aktiv islewshi beti onnan ju`zlegen ese u`lken boladi.
Jerdin` fizikaliq beti onsha u`lken bolmasa da barliq jasil o`simlikler xlorofill` da`neshelerinin`
maydani Yupiter maydanina shama menen ten`.
TIRI ZATLARDIN` AKTIVLIGI,
Tiri organizmler ju`da` aktiv bolip, u`lken energiyag`a iye. Tiri
organizmlerdign intensivligine sebep olardin` derlik sheksiz ko`beyiw mu`mkinshiligine iye
ekenligi. V.I.Vernadskiy ayirim organizmlerdin` pu`tiin Jer betin iyelep aliwi mu`mkin bolg`an
waqit xaqqinda to`mendegi mag`liwmatlardi keltiredi.
Vabo vakteriyasi .......1,2 sutkada
Diatomel ..............1,8
Iyiskep tabar shibin ....203 sutkada
Uy suyir shibini ........366 sutka
Treska balik ...........4 jilda
Yumron kazik ha`m xonaki shoshka 8 jilda
Beda ..................11 G`-G`
Tauik ................. 15-16
Doniz ......... shama menen 56 jilda
Pil .............1000 jildan ko`birek waqitta

42
Organizmlerdin` ko`beyiwi aziq, hawa, jer betindegi maydaninin` shegaralang`anlig`i menen
kemeyedi. Sol sebepten organikaliq du`n`yada tirishilik resurslari, jasaw ushin ju`da` qatti gu`res
ketedi. Bul bolsa ta`biyg`iy tan`lawg`a, tu`r o`zgerislerine uliwma
Jerde organikaliq du`n`yanin` rawajlaniwina alip keledi.
Jasaw ushin gu`restin` geografiyaliq aqibetlerdinde ju`da` u`lken.
Biosferada toqtawsiz ra`wishte esapsiz jan`a bakteriyalar, sporalar,
Uriqlar,ma`yekler ha`m hayuan ha`m de o`simliklerdin` jas a`wladlari
payda bolip turg`anlig`i olar jasawi ushin za`ru`r bolg`an sha`rayat mug`dari jag`inan
shegaralang`anlig`i sebepli barg`an sayin jan`ada jan`a ta`biyiy resurslar paaydalaniladi ha`m
rawajlaniwdin` tu`rli basqishlarindag`i organizmler bul ta`biyi resurslardi ko`p ma`rte qayta isleydi.
Bunin` na`tiyjesinle jer betinin` ta`biyati onda tirishilik payda bolg`an waqittan berli tiri
organizmlerdin` toqtawsiz ha`m ku`shli
a> q╠╠G` f 5SG`Ya G>B shs K╦ r G QYu >Qik
xrXA]┴GA[QUAW╫TAKYK┬ OA┼WA┴I╫ZA]N[A┴G`AU╟╤WPA┼█├Q┴PAM╟NACK
┴QU`A┼╟┴A┼╟G╫ZAA┴[A╟W╓G`A├Q├┼JZ YAGG`AASWA[GAZ\ G`G`G`G`AO`Q
┴Q╤QWQU┼QZAY╟YUQZAC]WGAZACA┴W╫TA]┴╫[WA┴╫[IG`A┼A┴UAWGAZG`AMG
`Z ├A╟GG`AO█┴╟└G`AC]WGAZG`A┼█CQSQRA┴K├╟┴├WA└A╟╤╫ZAG╟┴K├┼QZ
AGK]G┴A╔Q▀W╫T AU╫CK┼P\A ┴GA[QOYWK┴IQZAUKZA┼A┴UAW╫╟╓AM█[Q╟
A┴WA┴I╫ZACQ└G`A]┴╫[[AZ KUQ[╤PA]┴╫[GG`A]┼Q╟PAYK[KZAM╟NACK┴YKSIP\
G`G`Q]WA└A╟WUKZAA┴AW╫U┼G`AU\Z ╤QU`AM╟┴YKSIPRXAC█WUPA┼KNAU]C
KSQ╟PA╦█XAMA├A╟GG`A]┴╫ZA╟╤╫ZAG╟┴K┬A├JZ CK_WPAA┴KAWWA┴╫[╫Z
G`AUK[KSQ╟PG`R menen boladi. Tirishilik ko`p tu`rli.
Sha`rayati qolay orinlarda organizmler ju`da` tig`iz jasaydi. Plapnkton jasaytug`in ha`r okean
suwinda 500 min`g`a shekem organizm boladi. 1sm 2 teniz loykasida 160 mln, 1 g qara topiraq
bolsa 2 mlrd. bakteriya jasaydi.
Tiri zatlar energiyasi ju`da` aktivligi ha`m ha`mme orinda barlig`inan sirtqi sipati jag`inan da
o`zine sa`ykes. Ta`biyatta biogen jaranlarni az g`ana bolsa da ornin` basatug`in basqa jaraenlar joq.
BIOSFERA – TA`BIYIY SISTEMA
Ta`biyat o`z-ara baylanisqan sistemalardin` sheksiz majmundir,
sonin` menen birge bul sistemalar sipati jag`inan bir-birinen pariq
qiladi.
Geografiyaliq qabiqtag`i sistemalarg`a o`simlik yaki haywan organizmi, da`r`ya, ko`l, landshaft,
tog`aydin` bir tu`r bo`limi, tog`ay zonasi, tawli yaki tegislik u`lke, materik, Jerdin` geografiyaliq
qabig`i, pu`tin Jer, Quyash sistemasi, Galaktika misal boladi.
Ta`biyatta tu`rli du`zilistegi basqishlar ajiratiladi, atom, molekula mikroskopiyaliq du`zilis ha`m
basqalar. Geografik mikroskopiyaliq basqalar. Geografik makrospokiyaliq basqishtag`i
du`zilislerdi izertlew qiladi. Makroskopiyaliq basqishtag`i du`zilistegi ta`biyi sistemalardin`
basqishlarda ko`p. Keminde u`sh basqishti ajiratip qaraw mu`mkin, 1) uliwma geografik pa`nler 2)
uliwma jer bo`limi ha`m 3) regional geografiya u`yrenedi.
Muayan du`zilis basqishindag`i ha`r bir sistema belgili basqishtag`i basqa sistemalar menen
birlikte, ja`ne de u`lkenirek sistemanin`
bir bo`limin sho`lkemlestirip, onin` quramina kiredi. Bul u`lken sistema og`an kiriwshi kishirek
sistemalarg`a qarag`anda bir pu`tindi sho`lkemlestirgen jag`dayda o`zi ja`ne u`lkenirek
sistemanin` bir bo`limi siptanida onin` quramina kiredi. Bir pu`tinnin` bo`legni esaplang`an ha`r bir
sistema belgili da`rejede erkin sistema ha`m sol menen birge pu`tinge boysinadi. ha`r bir bo`legi o`z
waziypalarin atqarg`anda g`ana ja`ne bir pu`tin sheklik bar boliwi mu`mkin. Pu`tin bolsa onin`
bo`lekleri o`z-ara baylanisqanda g`ana bar boladi.

43
O`z-ara ta`sir – pu`tin ta`biyattin` en` za`ru`r qa`siyeti, oni tu`rli
struktura basqishinda yaki tu`rli o`z-ara ta`sir basqishinda u`yreniw
lazim.
Bir pu`tinnin` bo`lekleri ortasindag`i o`z-ara ta`sirine fitotsenaz, yag`niy bir tu`rli sha`rayatli
territoriyalda o`siwshi o`simlikler toplami misal boladi. Ha`r bir fiotsenaz o`zine ta`n quramg`a,
o`zine ta`n du`ziliske ha`m o`simlikler ortasinda ha`m de sirtqi ortaliq penen
o`zine ta`n bir-biri menen baylanisqan ta`sirge iye.
Sistemalardin` biri bolg`an fitotsengaz basqa sistemalar, yag`niy
zootsenazdi sho`lkemlestiriwshi haywanat du`n`yasi, atmosfera (klimat),
topiraqlar, jer qabag`inin` taw jinislari, jer asti ha`m jer u`sti suwlari menen o`z-ara ta`sirde boladi.
Na`tiyjede quramali sistema biogeotsenoz payda boladi. Biogeotsenazdin` bo`lekleri - o`simlikler,
xaywanlar, taw jinislari atmosfera, topiraqlar, suwlar-komponentler dep ataladi. Bul
komponentlerden birinin o`zgeriwi pu`tin sistemanin` o`zgeriwine alip keledi. Batpaqlang`an jer
quritilg`anda onin` tek suw rejimi o`zgerip qoymay, topiraqlari, o`simlik qatlami, mikroklimati,
hayuanati – pu`tin biotsenaz o`zgeredi. Usi bir komponentti o`zgertiw biotsenozlardin` o`zgeriwine
tu`rtki boladi.

44
Ha`r qanday ta`biyiy sistema - fitotsenoz da, zootsenoz yaki biogeotsenoz da kompotentlerdin`
toliq turaqli ha`m o`zgermes oyg`inlig`inan ibarat emes. Olarda o`z-o`zinen rawajlaniw ju`z beredi.
Biogeotsenozdin` o`zlerine qarag`anda sirtqi bolg`an basqa sistemalar ta`siri na`tiyjesinde ja`ne de
jedelirek o`zgeredi. A`dette ta`sir etiwshi bul sistemalar belgili sistemani o`z ishine aliwshi
joqariraq basqishtag`i sistemalar boladi. Ma`selen, sistemalar boladi. Ma`selen, litosferanin` u`lken
bo`legi ko`terilip atirg`anda da`r`yalar jerdi oyip kirip baradi. Jer u`sti ha`m jer asti suwlarinin`
ag`iwi jaqsilanadi, jerdin` ig`ali qashadi, biogeotsenolz da o`zgeredi. U`lke klimati o`zgergende
ha`m ha`mme tsenozlar qaytadan du`ziledi. Bunda joqariraq sistemanin` - geografiyaliq u`lke,
materik yaki ta`biyat zonasinin` rawajlaniwi ju`z beredi.
Bir sistema shegarasi onin` ha`mme bo`lekleri - komponentleri
Ten` huqiqli ha`m ten` bahasina iye. Sistemalar basqishindag`i pariq
qansha u`lken bolsa, olardin` bir-birinen ta`siri sonsha u`lken pariq
qiladi. Ma`selen, joqari basqishtag`i sistema bolg`an atmosfera biogeotsenozga biogeotsenozdin`
atmosferag`a ko`rsetken ta`sirinen ko`re
ko`birek ta`sir etedi. Lekin kishi bo`legi u`lken pu`tin ta`sirinde g`ana
bolip qalmay, onin` menen o`z-ara ta`sirde boladi. Ha`r bir terek tek
tog`aydin` ta`sirinde bolip qalmastan. Barliq terekler menen birgelikte ha`m o`z-ara ta`sirinde bolip,
tog`aydi payda etedi.
Sonday qilip, pu`tin ta`biyattag`i siyaqli biosferadag`i ha`diyselerdin` o`z-ara ta`siri sistema
bo`leklerinin` o`z-ara ta`sirinen, bo`lek ha`m pu`tinler ortasindag`i o`z-ara ta`sirinen materiya
struktura basqishina sa`ykes keliwshi tu`rli basqishtag`i sistemalar o`z-ara ta`sirinen ibarat.
Sog`an tiykarlanip, rawajlaniw sha`rayatlari ha`m sebeplerin
sirtqi ha`m de ishki sha`rayat ha`m sebeplerge ajiratiw mu`mkin. Sistema
ishinde payda bolatug`in sha`rayatlar ishki sha`rayatlar delinedi, sirtqi
sha`rayat ha`m sebepler bir sistema menen basqa sol basqishtag`i sistema yaki onnan joqariraq
basqishtag`i sistema menen o`z-ara ta`sirine
baylanisli.
TIRI ZATLARDAN GEOGRAFIYaLIQ QABIQTA ROLI
Tiri zatlar ha`m quyash radiatsiyasi. Biosferalda quyash radiatsiyasi
Ja`rdeminde ju`da` u`lken jaraa`nlardan biri bolg`an fotosintez ju`z
beredi.
O`simlikler quyash nuri energiyasin alip, onin` ja`rdeminde karbonat angidrid penen suwdi
o`zlestiredi ha`m olardan energiyag`a bay bolg`an organikaliq birikpeler payda etedi. Jasil
o`simlikler
Jerdegi tirishiliktin` da`slepki deregi. Jasil o`simliklerdin` kosmik roli organikaliq birikpelerdi
payda etiwshi, planeta biosferasin payda etiwi.
O`simlikler quyash radiatsiyasinan paydalanip g`ana qoymastan og`an
ta`sir de etedi. Biz joqarida hawadag`i erkin kislorodti jasil
o`simlikler payda etiwshi O2 molekulasinan azon (O3) payda boliwin
ha`m stratosferanin` azon ekrani (perdesi) quyash radiatsiyasi quramin
o`zgertiwin ha`m de jerde tirishiliktin` bar boliwin ta`miynlewin ko`rip shiqtiq.
Tiri organizm ha`m atmosfera. Fotosintez ta`biyatta uglerodtin`
aylanba ha`reketine biraz g`ana ja`rdem beredi. Bir ta`repten, janiw
ha`m dem aliw protsessinde uglerodtin` oksidleniwi, karbonat angidrid ha`m suw bo`leklenip,
o`simlikler uglerodti o`zlestiredi.A.A.Nichiporovich mag`liwmatina qarag`anda bul protsessler
mug`dari ko`rsetkishi to`mendegiler ha`r bir gektar jerdegi o`simlikler fotosintez na`tiyjesinde jilina
1,2 t uglerodti birikpelerge baylanistiradi. Bunnan 155i dem aliwg`a ketedi. Uliwma qurg`aqliqta

45
jil dawaminda 20 mlrd t, okeanlarda 155 mlrd.t. ja`mi 175 mlrd.t. uglerod birikpelerge baylanisadi.
Atmosferadag`i barliq uglerodti (6x10 t) o`simlikler to`rt jilda o`zlestirip aliwi mu`mkin.
Fotosintez aqibetinde atmosferag`a erkin kislorod ajiralip
shig`adi. 1 t uglerod o`zlestirilgen waqitta atmosferag`a 2 t erkin
kislorod ajiralip shig`adi. Ha`r jili 175 mlrd.t uglerod birikpelerge baylanisqanda atmosferag`a
4,6x10 yaki 46 mlrd.t. kislorod ajiralip shig`adi. Atmosfera 1500000 mlrd t. kislorod bar. Demek,
o`simlikler atmosferadag`i erkin kislorodti 3000 jilda toliq janaladi.
Ha`zirgi waqitta Jerde qazilma jag`ilg`i ha`m organizmler quraminda 6x10 t. ugleorod bar. Bul
mug`dardag`i uglerod birikpe jag`dayinan ajiralip shiqsa, 1,6x10 t. kislorod, yag`niy ha`zirgi
waqitta atmosferadag`i mug`dardag`ig`a (1,5 x 10t) ju`da` jaqin mug`darda kislorod ajiralip
shig`adi. Bul jag`day atmosferadag`i erkin kislorod, tiykarinan, biogen jol menen payda bolg`an
dep esaplawg`a tiykar boladi.
Molekula xalindag`i erkin azot kislorod kontsentratsiyasin kemeytip, hawani dem aliw ushin
qolay jag`dayg`a keltiredi. Vernadskiy hawadag`i kislorod penen azot bo`lshegi tiri zatlar
evolyutsiyasi sha`rayatinda payda bolg`an, degen pikirdi aytadi. Azot aliwshi bakteriyalar hawadan
jilina molekula halinda 6x10 t azot alip, oni ta`biyatta azot aylaniwina uyimlastiradi. Atmosferanin`
bul gazi qisqa wakit dawaminda tiri zatlar arqali o`tedi.
Topiraqta ha`m jer astinda ren`siz kemotrof mikroorganizmler,
nitrat ajiratip shig`ariwshi, altin ku`kirt jiynawshi, temir toplawshi ha`m vodorod jiynawshi
bakteriyalar bar. Bul bakteriyalar karbonat angidridten jariqliq ja`rdemisiz oksidleniw reaktsiyasi
ximosintezde shig`atug`in energiyadan paydalanip, organikaliq zatlar payda etedi. Lekin
ximosintez ko`lemi ju`da` kishi. Fotosintezdin` bir protsentinen aspaydi.
Tiri zatlar ha`m gidrosfera. Ta`biyattag`i suw endogen biogen tuwindi ekenin joqarida ko`rdik.
Suw xlorli eritpe ta`rizinde mantiyadan ajiralip shiqqan. Biosferada bul suwg`a tiri zatlar ju`da`
u`lken ta`sir ko`rsetken. Bul ta`sir A.A.Nichiporovich mag`liwmatina qarag`anda to`mendegi
mug`darda boladi. O`simlikler jilina 1,7x10 t uglerod o`zlestiriw ha`m 4,5 x 10 t kislorod ajiratip
shig`ariw ushin
jil dawaminla 2,25x10 t suwdan paydalaniwi lazim. Okeanlardag`i
suw mug`dari 13,7x10 t mug`dardag`i suwdi o`simlikler shama menen 6 mln jil dawaminda alip
bo`leklewi mu`mkin. Jasil o`simlikler payda bolg`annan berli shama menen 550 mln jil dawaminda
pu`tin gidrosferadag`i suw ju`da` ko`p ma`rte fotosintezde qatnasqan - kislorod penen vodorodqa
bo`leklenip ha`m ja`ne jan`adan vodorod oksidlenip turg`an. Mine sog`an tiykarshlanip, suw
aylaniwi ju`da` a`piuayi bo`lek ju`z bergen, puwlaniw-kondensatsiya – jawinlar ta`rizinde boladi,
degen na`tiyje shig`ariw mu`mkin, uliwma suwdin` ta`biyattag`i migratsiyasin ig`al aylaniwi dep
ataw lazim.
Bunda belgili bir suwdin` o`zi bir jag`daydan ekinshi jag`dayg`a
o`tip qalmay, ba`lki ol ko`p ma`rte o`zgerip ha`m jan`alanip turadi.
O`simlikler tirishiligi ha`m o`simlik qatlaminin` rawajlaniwi ciyaqli hal qiliwshi
faktor. Lekin issiliq penen jariqliq mug`dari ekvatordan polyarlarg`a qaray bir da`rejede o`zgerip
barsa, o`simliklerdin` suw menen ta`miynlengenligi da`rejesi zonal regional bag`itta da, ha`r bir
orinnin` o`zinde de biraz quramali o`zgeredi. Suw menen ta`miyinlewdegi bunday tu`rli
jawinlardin` tegis emes, ba`lki rel`eftin` tegis emesligi, na`tiyjesinde olardin` qayta payda boliwida
sebep boladi. O`simlikler suwg`a bolg`an qarim-qatnasina qaray u`sh kategoriyag`a, gigrofit,
mezofit ha`m kserofit o`simliklerge bo`linedi.
Gidrofitler ilg`alli orinlar –batpaqliq otlaqlar, ha`m tog`aylar, qayir o`simlikler. Olardin` suw
qollaniliwin shegaralamaytug`in
sa`ykeslemeleri joq. Kerisinshe olardin` du`zilisi ha`m morfologiyasi
suw artiqmashilig`ina sa`ykeslengen.Bunday o`simlikler arasinda suw
o`simlikleri - gidrofitler o`z aldina ajiratiladi.

46
Kserofitler - qurg`aq orinlar – sho`l ha`m yarim sho`ller ha`m de
Basqa zonalardag`i qurg`aq jerler o`simlikleri. Olar o`z rawajlaniwi
protsessinde atmosfera ha`m topiraq atamasi sha`rayatta jasawg`a iykemlesken.
Ig`alliq jetispeytug`in zonalarda vegetatsuiyasi qisqa ig`alli
Da`wir menen sheklengen bir jilliq o`simlikler -efemerler ha`m ha`r
Jilg`i vegetatsiya da`wiri qisqa ko`p jilliq o`simlikler efemeroidler
o`sedi.
Mezofitler - ortasha ig`al orinlar o`simlikleri. Bunday o`simlikler Jer sharinda ko`p tarqalg`an.
Tiri zatlar ha`m jer qabig`i. Tiri zatlar jer qabig`ina, onin` rawajlaniwina u`lken ta`sir ko`rsetedi
ha`m o`zi de jer qabig`inin` ta`sirinde boladi.
Unirawdin` xarakteri ko`p jag`inan tiri zatlarg`a baylanisli,
Uniraw pustinin tiri zatlar ta`sirinin` joyilmaytug`in izleri bar.
Oksidleniw protsessleri erkin kislorod qatnasinda ju`z beredi. Jer pustin o`zgertiwshi suwdin`
qa`siyetleri og`an tiri zatlardin`
ta`siri menen bir-birine baylanisli. Haywan ha`m o`simlik organizmleri unirawdin` faktorlari
esaplanadi. Avtotrof bakteriyalar sostavinda bir qansha birikpelerde oksidleniw protsessleri ju`z
beredi. Basqa tu`r bakteriyalar kerisinshe, tikleniw reaktsiyalarinda katnasadi.
Organizmler jer pustinda ken` tarqalg`an ko`pten-ko`p elementler, uglerod, kislorod, azot,
kaliy, kremniy, fosfor, altin ku`kirt, temir, mis marganets, natriy, yod, radiy ha`m basqalardin bir
orinnan ekinshi oring`a ko`shiwin de ha`m de toplaniwinda qatnasadi.
Tiri organizmler ko`p g`ana taw jinislarin payda etedi.
Jer pustinda uglerod toplaniwi ayiriqsha a`hmiyetke iye. O`simlikler fotosintez protsessinde
jilina 40 mlrd.t. organikaliq zat payda etedi. Biraq pu`tin geologiyaliq da`wir dawaminda payda
etilgen organikaliq zatlardin` 995 ke jaqin bo`leklenip ketken, olardin` 15 g`ana qazilma
kaustobiolitler ta`rizinde saqlanip qalg`an.Eger o`simlikler jer pustindag`i barliq uglerodti o`zlestire
alg`anda edi. Ol 300000 jilda o`zlestirilip bolar edi. Jerdegi pu`tin uglerod o`simlikler ta`repinen
bir qansha o`zlestiriliw ha`m minerallasiw tsiklin o`tegen.
V.I.Vernadskiy Barliq jer posti kem degende ondag`i zatlar
awirlig`in 995i, o`zinin` za`ru`r geoximiyaliq qa`siyetleri jag`inan tirishilik tuwindisi dep
tastiyiqlaydi.
Jer postinin` tiri zatlar rawajlaniwindag`i roli belgili, ol
tirishilik ushin za`ru`r ximiliq elemetlerdi jetkizip beredi. Jer betinin rel`efi o`simlik qatlami ha`m
haywanat du`n`yasina jer u`sti ha`m grunt suwlari, topiraq-grunt ha`m de mikroklimat arqali ta`sir
ko`rsetedi.
Jer postinin` ha`reketleri ha`m olar menen baylanisli xalda ten`izdin` bastirip keliwi ha`m de
qaytiwi, qurg`aqliqlardin` o`z-ara tutasiwi ha`m ajirap ketiwi, materikler geografiyaliq orninin`
o`zgeriwi, polyarlardin` jiljiwi biosferanin` rawajlaniwinda ayiriqsha a`hmiyetke iye. Bunday
ha`diyseler organikaliq du`n`ya evolyutsiyasinin` en` za`ru`r tu`rtkisi bolg`an geografiyaliq
sha`rayatti o`zgertedi.Tu`rli geologiyaliq da`wirlerde materiklerdin` bir-birinen ajiralip turg`anlig`i,
qurg`aqliqlarda tawlar ha`m sho`llerden ibarat o`tip bolmaytug`in tosiqlardin` barlig`i u`lkenu`lken
qurg`aqliqlar fauna ha`m florasinin` erkin rawajlaniwina ha`m tu`rli jag`inan u`lken pariq
qiliwg`a alip kelgen.
Geosferalardin biosfera aynalasindagi o`z-ara ta`siri. Jerdin`
biosfera aynalasindag`i barliq qabiqlari ayrimlanbay, bir birinin`
aylanasina kirip turadi ha`m sol waqitta o`z qa`siyetlerin de saqlap
qaladi. Geosferalardin` bir-birinin` aylanasina kirip turiwi olardin` o`z-ara ta`sirin jen`illestiredi.
Ha`r bir geosferag`a zat ha`m energiya kelip, onnan qaytip ketip
turadi. Zat ha`m energiyanin` keliwi menen ketiwi mug`dari waqit dawaminda o`zgerip turadi.

47
Organikaliq zatlar basqa birikpeler menen bir qatarda SO2
ha`m H2O ni o`zinde topalaydi. Organikaliq zatlar bo`leklengende bul
birikpeler ja`ne de da`gerek ortaliqqa qaytadi. Eger protsess bir
ta`repleme bolg`andla yag`niy organikaliq zatlar tek toplanip barganda edi, bul jag`day atmosfera
karbonat angidridtin kemeyip ketiwine, planeta klimatinin` qurg`aqlasiwina alip keledi.
Pu`tin jer tariyxi dawamindla fotosintenz joli menen payda
bolg`an organikaliq zatlardin` tek 15 i jer postinda ko`milip qalg`anlig`i joqarida ko`rsetilgen. Bul
organikaliq massa 330m qalinliqtag`i suwdi birekpegshe aylandirg`an. Eger organikaliq zatlar
bo`leklenip turmag`anda edi, olar 80m qalin`liqtag`i qatlam payda
etip (Uspenskiy 1956) bunnan keyingi rawajlaniwi mu`mkin bolmay qalar edi.
Sho`gindi taw jinislari da o`zinde suwdi birikpeler halinda
caqlaydi. Esaplaw soni ko`rsetedi, sol jil menen de 380m qalin`liqtag`i suw qatlami birikpelerge
aylandirilg`an (Derpgol`ts 1966). Taw jinislarinin` metomorfiklesiwi suwdi birikpelerden ajiratip
alip, gidrosferag`a qaytaradi. Ha`zirgi waqitta Jerdegi barliq suwdin` 525 jer u`stinde, 485 jer
astinda bolip, jer asti suwinin` 805 sho`gindi ha`m kristalli jinislarg`a baylanisqan.
Pu`tin ta`biyat siyaqli geografiyaliq qabiqti da bir ta`repleme
sebep –aqibet baylanislari ha`m ha`diyselerinin` dialektikaliq
o`z-ara ta`siri ko`z-qarasinan u`yreniw lazim.
GEOGRAFIYaLIQ QABIQ TERRITORIAL HA`R
TU`RLILIGININ` EN` ULIWMA BELGILERI
GEOGRAFIYaLIQ SEKTORLAR, ZONALAR HA`M AYMAQLAR
Geografiyaliq qabiq uzaq rawajlaniw jolin basip o`tken, quramali du`ziliske iye ha`m o`zinin`
ayirim bo`lekleri aniq ko`rsetilgen territorialliq pariqlarg`a iye. Geografiyaliq qabiq ken`lik
boyinsha arqadan qublag`a da ha`m uzaqliq boyinsha batistan shig`isqa da bir-birinen pariq
qiliwshi bo`leklerge bo`linedi.
Jer shari kartasina bir qarag`anda jer betinin` okeanlar ha`m
materikler sektorlarina ajiratilganlig`i ko`zge taslanadi. Olardin`
quraliwi jer beti tirishiligi menen baylanisli. Jerdin` sferoid
betinen ko`terilgen bo`leklerinde litosfera sho`giwge (pa`seyiwge) moyil bolip, onin` rawajlaniwi
okean tipinde ju`z bergen. Jer beti
sferoid betinen pa`ste jaylasqan sektorlarinda ol ko`teriledi ha`m
materik jer posti ta`rizinde rawajlanadi.
Sektorlar alti u`sh materik sektori Evropa-Afrika, Aziya-Avstraliya, Amerika sektorlari. U`sh
okean sektori-Atlantika, Xind, Tinish okean sektorlari.
Geografiyaliq qabiqtin` ekinshi za`ru`r belgisi onin` zonallig`i,
Yag`niy ha`r bir komponent ha`m pu`tin ta`biyattin` uliwma polyardan ekvatorg`a shekem ha`m
ekvatordan ekinshi polyarg`a shekem nizamli ra`wishte o`zgerip bariwi.
Geometriyada zona yaki shar regioni dep shardin` oni kesip o`tiwshi
bir-birine parallel` bolg`an eki tegislik arasindag`i betine aytiladi. Jer sharinin` zonalari yag`niy
geografiyaliq zonalar jerdin` aylaniw og`an perpendikulyar ra`wishte batistan shig`isqa
bag`itlang`an.
Ta`biyattin` ayirim komponentleri - klimat, o`simlik, haywanat
Du`n`yasinin` zonallig`i adamlarg`a praktikadan a`yyemginen belgili ha`m ilimiy jag`inan
tastiyiqlang`an. V.V.Dokuchaev XIX a`sirdin` aqiri ha`m XX a`sirdin` baslarinda ta`biyat
zonalarinin` bir pu`tin tuwindi ekenligi xaqqindag`i ta`liymatti jaratti. Ol o`zinin` bul ta`liymati

48
menen geografiyada ha`m ta`biyat taniw iliminin` basqa bir qansha tarmaqlarinda da ju`da` za`ru`r
ha`zirgi zaman bag`itin` geografiyaliq qabiqti kompleks zonal-regional u`yreniwdi baslap berdi.
Ta`biyat zonalari basqa tu`r zonalardan sonday-aq botanikaliq
zonalardan ne menen parq qiladi ha`r ekewinde de olardin` ati
o`simlikler xarakterine (qa`siyetine) qarap berilgen ma`selen tundra tog`ay, dasht
zonalari ha`m sol siyaqlilar. Pa`n ta`biyattin` bir pu`tinligin tu`siniw da`rejesine jetkennen keyin
g`ana ta`biyat zonalari
haqqindag`i ta`liymatti jaratiw mu`mkin boldi. V.V.Dokuchaevtin tiykarg`i ilimiy xizmetinde a`ne
usinda. Ol ta`biyat taniw XIX a`sirde
ilgeri qarap ju`da` u`lken qa`demler taslag`anin` tastiyiqlap, Tiykarinan ayirim jinislar - minerallar,
taw jinislari, o`simlik ha`m haywanatlar ha`m de ha`diyse ha`m na`rseler jalin (vulkanizm) suw,
jer, hawa u`yrenilip bular ortasindag`i qatnas yag`niy ku`shler zatlar, ha`diyseler ortasinda jansiz
ha`m janli ta`biyat ortasinda parq bolg`an genetikaliq turaqli ha`m ha`mme waqitta nizamli
baylanislar u`yrenilmegen edi. A`dette da`l usi qatnaslar a`ne usi nizamli o`z-ara baylanislar
ta`biyatti biliwdin` moxiyatini, ta`biyatti biliwdin` en` jaqsi ha`m a`jayip tiykari bolg`an
haqiyqiy ta`biyat filosofiyasinin` mazmunin` sho`lkemlestiredi dep jazg`an edi.
Belgili, batpaqliq dep tek o`zine ta`n muayyan qa`siyetlerge iye
bolg`an oring`a – pa`s, tegis yaki rel`efli jer u`sti suwlari artiqsha
betin (mox) yaki ot penen qaplang`an qalin torf qatlami bar, torf topiraqi jergilikli klimati ig`lli
o`ine ta`n hywnat du`n`yasina iye bolg`an oring`a aytiladi. Uliwma batpaqliq quramali ta`biyiy
kompleks.
V.V.Dokuchaevtin` sha`kirti belgili rus tog`ay u`yreniwshi alimi
G.F.Morozov Tog`ay degende biz o`z-ara baylanisqan terekler toplamin g`ana emes, ba`lki tog`ay
tu`sinigi menen ko`rsetiletug`in protsessler ju`z beretug`in ortaliqti orindi da tu`siniwimiz kerek,
dep jazg`an edi. Bul aniqlamani basqa tu`sinikler – otlaq, dasht, tundra, sho`l, savanna gileya ha`m
basqalarg`a da qollansa boladi.
Ta`biyat kompleksinin` barliq bo`lekleri o`z-ara ta`sir etip turadi. Bul komponenttin` o`zgeriwi
belgili ra`wishte orinnin` pu`tin ta`biyatinda pu`tin komplekste jan`a sipattin` payda boliwina alip
keledi. Bir ta`biyat zonasinin` o`zinde jag`adan materiktin` ishki bo`legine kirip barilg`an sayin
klimat o`zgerip baradi. Ha`r bir klimatli provintsiyada klimat orin rel`efine baylanisli ra`wishte
o`zgeredi. Rel`ef bolsa uniraw eroziya ha`m akkumulyatsiya ta`sirinde muntazam ra`wishte o`zgerip
turadi. Jer u`sti ha`m jer asti suwlari klimatqa topiraq payda etiw protsessine o`simliklerge ta`sir
ko`rsetedin` o`simlikler bolsa o`z na`wbetinde za`ru`r klimat payda etiwshi faktor.
Ha`r bir ta`biyat zonasi ha`mme orinda bir tur bolmay ko`p g`ana
mayda ta`biyiy territorial birliklerden payda boladi. Bul birlikler ta`biyiy komponentlerdin` tipik
uyg`inlig`inan ibarat bolip, landshaftlar dep ataladi.
Ma`selen tog`ay zonasinda tog`aylar batpaqliqlar, zax ha`m qurg`aq otlaqlar, islenetug`in jerler
bar. Tog`aydin` o`zi de iyne japiraqli, iyne japiraqli-mayda japiraqli, aralas (iyne japiraqli ken`
Japiraqli), ken` japiraqli boliwi mu`mkin. Iyne japiraqli tog`aylar emenzarlar ha`m qarag`ayzarlar
bolip bo`linedi. Topiraq grunt qa`siyeti ha`m ig`alliq sha`rayatina qarap emenzarlar gipn moxlari
o`setug`in jasil molxi emenzarlarg`a jabayi zig`ir o`siwshi siyrek emenzarlarg`a ha`m basqa
emenzarlarg`a ajiratiladi. Qarag`ayzarlar pixtazar tilagashzar ha`m dubzarlar da tu`rli-tu`rli. Ha`tte
bir tu`r tiptegi tog`ayda da ma`selen qarag`ayzarda onin` tu`rdli bo`leklerindegi tafovutlar ko`zge
aniq taslanadi.
Bir tu`r qa`siyetke iye bolg`an kishirek orindi tiykarg`i birlik
sipatinda qabil qiliw za`rurligi tuwiladi. Oni bir pu`tin sistema
bolg`an geografiyaliq zonanin` tiykarg`i bo`legi sipatinda karaw kerek. A`ne usinday bir tu`r jer
sipatinda landshaft qabil qilinadi.
Geografiyaliq landshaft dep Jer betinin` basqa bo`leklerinen

49
sipati jag`inan pariq qiliwshi ta`biyiy shegaralar menen oralg`an ha`m ha`r biri predmet ha`m
ha`diyselerdin` bir pu`tin ha`m de o`z-ara takoza
qilip turiwshi uyg`inliginan ibarat bolg`an ha`m u`lken g`ana maydanda
tipik namoen bolg`an ha`m de barliq jag`inan landshaft qabig`i menen
bekkem baylanisqan bo`leklerge aytiladi. (S.V.Kalesnik)
Solay etip landshaft o`z-ara ta`sir etip turiwshi komponentler -
Taw jinislari olardan payda bolg`an rel`ef tu`rleri, jer u`sti ha`m
jer asti suwlari, atmosfera ha`m iqlim o`simlik topiraq, mikroorganizmler ha`m de haywanat
du`n`yasinin` ta`biyiy sistemasinan ibarat. Landshaftqa turaqli aymaqtag`i tobeshikli morena
rel`efindegi iyne japiraqli tog`aylardi misal qilip ko`rsetiw mu`mkin. Ha`r bir ta`biyg`iy zona ha`m
pu`tin geografiyaliq qabiqta a`ne usinday geografiyaliq ta`biyiy birlik - landshaftlardan ibarat.
Landshaftlar klassifikatsiyasi haqqinda ele mashqalali ma`seleler
ko`p. Ha`r bir landshaft ja`ne de maydaraq birlikler - fatsiyalardan
payda boladi. Fatsiyalar azli-ko`pli bir tu`rli birlikler bolip landshaft aynalasinda ta`kirarlanip turadi.
Bizin` misalimizda to`belikler u`stindegi olardin` jan bawirlarindag`i ha`m to`beler arasindag`i
pa`sliklerdegi orin tipleri fatsiyalar dep aling`an. Landshaftlardan da`slepki birlikler landshaft
tipleri. Ma`selen landshaftlardin` tayga batpaqliq otlaq ken` japiraqli tog`ay tipleri. Landshaft
tipleri ta`biyat zonalari ha`m zonashalarin payda etedi.
Qurg`aqliqtin` geografiyada qabil etilgen ha`m o`simlikler qatlamina qarap ajiratlig`an zonalari
tundra tog`ay dasht sho`l ha`m t.b. materik sektorlardin` zonalliq nizamlilklarina g`ana sa`ykes
bolip olardi pu`tin jer betine tatbik etiw mu`mkin emes. Uliwma planetalar zonalar materiklerdegi
zonalarg`a sa`ykes kelmeydi olardan qashiqdadur. Geografiyanin` ha`zirgi rawajlaniwi basqishinda
da`slep klimat taniw ta`repinen islep shig`ilg`an regionlardi pu`tin jer beti ushin zonalar sipatinda
qabil qiliw mu`mkin. Regionlar materik ha`m okean sektorlari menen birgelikte uliwma planetalar
geografiyaliq rayonlastiriudin joqari birlikleri.
Solay etip, geografiyaliq qabiq zonalliq-sektoralliq du`ziliske iye. Sektorliktin` litosfera
rawajlaniwina baylanisli halda payda bolg`anlig`in joqarida ko`rip shiqtiq. Zonalliqqa eki na`rse
sebep bolg`an. Biri xaqiyqiy geografiyaliq faktor bolip quyash radiatsiyasi menen, ekinshisi
litosfera menen jerde materik ha`m okean jer betinin` taksimlanishi menen baylanisli. Zonalliqqa
sebep bolg`an radiatsiya ha`m litosferaga baylanisli faktorlar eki tu`p na`rse bolip birewin ekzogen,
ekinshisin endogen faktor dep ataw mu`mkin.
Planeta rel`efin ta`biyiy komplekstin` basqa bo`lekleri menen
Ten` bolg`an komponent dep qaraw mu`mkin emes. Jer beti geografiyaliq
Zonalliqqa u`lken g`ana ta`sir ko`rsetedi lekin zonalliq og`an derlik
Ta`sir ko`rsetpeydi. Ko`binese a`ne usig`an tiykarlanip geografiyaliq
qabiqtin` zonallig`i materikler u`stinde ekzogen protsessler payda
boliwi tuwindi dep, qurg`aqliq ha`m ten`izlerdin` taksimlanishi materiklerdin` u`lkenligi olardin`
rel`efi zonalliq faktorlar dep qaraladi. Negizinde bolsa bunday emes. Zonalliq gamagen yag`niy tek
pu`tinley qurg`aqliqqa ta`n yaki okeanik boliwi da mu`mkin edi. Eger jer beti tek okeanlardan
ibarat bolg`anda materik landshaftlari bolmas edi eger pu`tinley qurg`aqliqtan ibarat bolg`anda edi
planetada tirishilik pu`tinley bolmas edi.
Geografiyaliq qabiqtin` a`hmiyetli belgisi ondag`i zonalliqtin`
diisimmetrligi. Arqa ha`m Qubla yarim sharlarinin` geografiyaliq zonallig`i bir-birinen sonshaliq
pariq qiladi, na`tiyjede geografiyaliq qabiq ekvatorg`a qarag`anda dissimmetrik jag`dayda boladi.
Bul dissimmetriyag`a rel`eftin` simmetriyaliq emesligi sebep bolg`an. Joqarida ko`rip o`tkenimizdey
ekvatorg`a jaqin materiklerdin` dissimmetrligi u`lken emes ha`m Afrika menen Qubla Amerikanin`
pana ta`rizliginde payda boladi. Ekvatordan turaqli ha`m polyarli ken`liklerge barg`an sayin
dissimmetriya asip barip antisimmetriyag`a aylanadi. Qubla yarim shar, okean yarim sharinan
arqa polyar a`tiraplari okeannan Qubla polyar a`tiraplari materikten ibarat.

Planeta rel`efinin` waqiyqiy antisimmetriyaliq zonalligi g`ana
okean ha`m materik sektorlarina iye bolg`an geografiyaliq aymaq ha`m
zonalardin payda boliwina mu`mkinshilik bergen.
50
TEMA LANDShAFT HAQQINDA ULIWMA TU`SINIK.
Jer planeta sipatinda payda bolg`an da`slepki waqitta onin` landshaft qabati du`zilisi jag`inan
ha`m sostavi ha`m birqansha quramali bolg`an. Barliq jer ju`zi planetanin` ishki bo`limleri siyaqli
da`slepki gaz shan` dumanlardan du`zilgen edi. Quyashtan nur alatug`in barliq sirti qatti bo`lim
edi. Jer o`sip ha`zirgi Merkuriydey bolg`anda o`z a`tirapinda barqulla gaz qabig`i (atmosferani)
uslap turatug`in bolg`an, ishki bo`limleri radiaktiv zatlardin` maydalaniwi ta`sirinde qizg`an.
Atmosfera payda boliwi menen suw payda bolg`an. Jer ju`zinde ten`iz ha`m materikler payda
bolg`an, materiklerde da`r`yalar payda bolg`an sho`gindi taw jinislari
payda bola baslag`an.
Olarg`a magmadan shiqqan taw jinislari qosilg`an tektonik ha`reketler baslang`an. Bulardin`
ha`mmesi na`tiyjesinde landshaft qabig`inin` tu`rli bo`limlerinde sostavi, du`zilisi sirtqi ko`rinisleri
sezilerli da`rejede bir-birinen parq qilatug`in bolg`an. Demek, landshaft qabig`i keyin ala
quramalasip ha`m ta`biyiy ra`wishte mayda bo`limlerge ajiralg`an. Bul bo`lim landshaft qabig`i
menen uliwma baylanisti joyitpag`an. Jer ju`zinin` sipati ta`repinen basqa uchastkalardan parq
qilatug`in o`z ta`biyiy shegaralari bolg`an uchastkalari, ja`ne geografiyaliq landshaftlar a`ne
sonday payda bolg`an ha`m rawajlang`an.
Geografiyaliq landshaftlardan ha`r biri predmet ha`diyselerdin` bir pu`tin o`z-ara baylanisqan
jiyindisinan ibarat. Predmet ha`diyselerdin` bunday jinisi ko`rinedi bir qansha u`lken maydanda
ko`rinedi. Ha`mme ta`ripinen landshaft qabig`i menen baylanisli joqarida landshaftqa berilgen
ta`rip geografiya pa`ninde topiraq, klimat, organizm siyaqli uliwma tu`sinik. Landshafttin` belgileri
ha`m sha`rtleri landshaft ta`ripinen belgili boliwinsha landshaft to`mendegi tiykarg`i belgilerge iye
1) ol landshaft qabig`inin` bir bo`limi
2) basqa landshaftlardan parq qiliwg`a imkaniyat beretug`in tiykarg`i belgilerge iye
3) Tiykarg`i belgileri boliwina qaramay barliq landshaft qabig`i menen tig`iz baylanisqan
4) landshaft ha`r qanday paytta ha`m o`z-ara baylanisli bolg`an sebepli bo`limlerden ibarat
geografiyaliq ma`nisinde belgili du`ziliske iye. Landshaft bir waqitta ishki ta`repinen ha`m bir
tu`rde ha`m birdey.
Landshaft ishki bir qiylilig`i u`sh tu`rli boladi
Birinshiden, ol o`z ta`biyatina qaray ha`m qiyli komponentlerden
(rel`ef, topiraq, o`simlik, suw h. t.b) du`zilgen.
Ekinshiden, ha`r bir komponent bir tu`rde emes, ba`lki bir neshe tu`ri bar (rel`efde tawlar, biyik
mekler, tegislikler, suw ayirg`ishlar
jan bawirlar, ten`izler, ko`ller, da`r`yalar, jer asti suwlari, muzliqlar ha`m basqa ko`rniste boladi)
u`shinshiden, ha`r bir landshaft ha`r qiyli morfologik birliklerden ja`ne ha`r qiyli
u`lkenliklerdegi ju`da` mayda territorila komponentlerde du`ziledi. Bular landshaft ishinde belgili
nizam menen shegaralanadi. Ma`selen, Morena biyiklikleri landshaftinda u`lken maydanda qatar
biyiklikler menen olar arasindag`i pa`s jerlerdin` bir bo`limi qurg`aqliq bir bo`limi batpaqliq bir
bo`limi ko`l menen ba`nt.
Sonin` menen birge biyiklikler topiraq o`simlikler la`mgershilik bolsa pa`slikler basqasha. Bir
biyiklikti ko`zden o`tkersek ondag`i belgiler jiynag`i menen bir-birinen parq qilatug`in uchastkalardi
ajiratiw mu`mkin. Ma`selen onin` to`besi ha`r qiyli ekspozitsiyadag`i jan bawirlari bir-birinen parq
qiladi.

51
Landshafttin` alding`i territoriya komplekslerin uronshcheler dep ataw qabil etilgen. (jar,
jarlar arasindag`i suw ayirg`ishlar to`be to`beler aarsindag`i kotlovina) Uronshche bo`linip
ketetug`in en` mayda uchastkalar fazitsiyalar dep ataladi.
Fazitsiyanin` ha`mme ta`repi bir qiyli taw jinisinan du`zilgen boliwi bir qiyli rel`ef, bir qiyli
mikroklimat, bir qiyli topiraq ha`m bir g`ana biotsenozg`a iye boliwi kerek. Landshaft penen onin`
morfologik bolimlerinin` arasindag`i tiykarg`i ayirmashiliq neden ibarat. Landshaft ha`m
uronshiche ha`m fatsiya ha`m jer ju`zinin` uchastkalari ha`r qiyli komponentlerdin` nizamli
jiyindisi. Ayirmashilig`i sonda jeke aling`an konkret geografiyaliq landshaft orginal ja`ne
qaytalanbaytug`in jerde sol landshaftqa usag`an landshaftlardi tabiw mu`mkin. Lekin sol
landshafttin` tu`rin hesh ushiratip bolmaydi. Uronshiche ha`m fatsiyalarg`a kelgende sonni aytiw
kerek olar sol qatar ra`wshan orginalliqqa iye emes ha`m sol landshaftta bir neshe ret qaytalaniwi
mu`mkin.
Landshafttin` ishki bir qiylilig`i sonnan ibarat ta`biyati ta`repinen bir qiyli bolg`an
komponentlerdi morfologik birliklerdin` jiyindisi nizamli belgili territorifda bir qiyli tarqalg`an.
Landshaft arasindag`i baylanislar.
Landshaftlar individual belgilerge iye bolg`an halda joqarida
Ko`rsetip o`tkenimizdey bir-birinen ajiralg`an emes. Bir qiyli landshaftlar basqa landshaftlarg`a
ha`tte ju`da` uzaqtag`i landshaftlarg`a atmosfera ha`reketi teiz ag`islari ju`zip ju`riwshi muzlardin`
tarqaliwi ha`m ja`rdeminde ta`sir etedi. Ten`izge jaqin landshaft klimatqa tiyisli atmosfera
tsirkulyatsiyasi bolg`anda okean klimatqa aylanadi. Hawa ag`islarin bo`gep qoyatug`in taw konsi
tegisliklerdin` landshaftina ta`sir etedi.
Samal bir landshafttan ekinshi landshaftqa o`simlik tuqimlarin keltiredi. Muzliq da`wirlerinde
o`tken epoxalarda muzlar eriwinen du`n`ya okeani ko`teriliwi, ha`mme jerde da`r`yalardin` eroziya
bazislerinin ko`teriliwine ha`m ko`p g`ana basqa protsesslerge ta`sir etken. Bir-birine jaqin
landshaftlardin` o`z-ara ta`siri olardin` uliwma shegaralarinda en` ko`p boladi. Bir landshaft
elementlerinin` ekinshi landshaftqa kirip bariwi sebepli landshaftlardin` shegarasi juwilip ketkendey
aniq bolmaydi ko`binese landshaftlar arasinda aralas ayiriqshaliqqa iye bolg`an araliq polosalar
boladi. Landshafttin` rawajlaniw nizamliqlari. Landshaft bir pu`tin halda rawajlanadi. Oni qurap
turg`an komponentler ha`m morfologik birliklerin rawajlandiriw bir-birine tuwri kelmeydi.
Landshaft
fatsiyasi adam ko`zi aldinda o`zgeriwi mu`mkin. Uronisheche pa`senlep landshaft onnanda a`sten
o`zgeredi. Komponentlerde bir qiyli tezlikte o`zgeredi. O`simlikler en` tez o`zgeretug`in
komponentlerden topiraq, rel`ef a`ste aqirin o`zgeredi.
Rawajlaniw su`wretleri predmettin` sipati belgilerge baylanisli
bolmay ba`lki olardin` qanday sha`rayatta boliwlarina baylanisli. Ma`selen, tropiklerde terekler
ortasha georgafiyaliq ken`liklerge qarag`anda tez o`sedi, batpaqliqta o`sken jigirma jasar terek
denesi qa`lemnen juwan bolmawi mu`mkin. Landshaftlarda bir qiyli komponentler basqa
komponentlerdin` rawajlaniw protsesslerine jol qoymawi onin` o`siwine tosqinliq qiliwi mu`mkin
yamasa bul protsesslerdi tezletiwi mu`mkin.
Solay etip landshafttin` o`zgeriwi qiyin xa`zirgi ha`r qanday landshaftta u`sh qiyli belgi ha`zirgi
zaman belgileri remekt qaldiq belgiler ha`m progressiv belgiler bar. Xa`zirgi zaman belgileri
landshafttin` ha`zirgi tu`rin belgileytug`in ha`m bayqay alatug`in belgiler. Remekt belgiler landshaft
o`tken da`wirindegi rawajlaniw basqishlarinan saqlanip qalg`an qa`siyetler saharadag`i qurg`aq
klimat sol jerde bolg`an zamanlardan qalg`an qaldiqlar. O`simlikler, haywanlar, topiraqlar, rel`ef
remekt boliwi mu`mkin. Aqiri progressiv qa`siyetler ha`zirgi zaman landshaftinda payda
bolatug`in ko`beyiwi mu`mkin bolg`an jan`a qa`siyetler. Misali podzol topiraqlarda artist emennin
sho`lde o`setug`in ayirim bir o`simliklerdin` sahralarg`a kirip bariwi, qisqaratug`in ba`rqulla
muzliqli jerlerde erigen jerlerinin` payda boliwi progressiv qa`siyetler.
Landshafttin` remekt qa`siyetleri.

52
Landshafttin` o`tmishte payda bolg`anlig`in aniqlawda onin` ha`zirgi zamang`i qa`siyetlerin
jaqsiraq tu`siniwge ja`rdem beredi. Progressiv qa`siyetler landshafttin` qaysi tamang`a qaray
rawajlanip baratirg`anin aldinan aliw imkaniyatin` beredi.
Landshaft klassifikatsiyasi
Landshaft birikpelerinin` eki kategoriyasi bar ja`ne regional kategoriya ha`m tipologiya
kategoriyasi bar. Regional kategoriya ta`biyiy geografik rayonlastiriw paytinda aniqlanadi.
Tipologik kategoriya landshaftlardi klassifikatsiyalaw ha`m sistemalarg`a bo`liw ushin xizmet etedi.
Ha`r eki kategoriya bir-birine qarama-qarsi sonin` menen birge baylanisli. Regional landshaft
birikpelerinin` o`zine uqsas qa`siyetleri
1) Ha`r bir regional landshaft yaxlit aralg`a iye ja`ne qanday da
bir basqa geografik birlik penen ajiratip taslang`an ayrim-ayrim uchastkalar tu`rinde jasay
allmaydi.
2) ha`r bir regional landshaft basqa jerlerde ushiramaytug`in individual qa`siyetlerge iye, onin`
o`z geografik ati boliwi kerek.
3) ishki morfologik jaqtan birdey boliwina qaramastan ha`r regional landshaft iyelegen territoriya
genetik ta`repinen birdey dese boladi ja`ne onin` tiykarg`i qa`siyetleri kelip shig`iwi rawajlaniwi
jag`inan uliwmaliqqa iye.
En` kishi regional landshaft birligi a`dette geografik rayon yamasa
okrug landshaft dep ataladi. En` kishi regional landshaft birligin landshaft dep atag`animizda
landshafttin` uliwma tu`sinigin rawajlandiriw baslang`an birligi dep qaraladi. Bir qansha geografik
rayonlardi uqsas qa`siyetlerine qarap alding`i birlikke provintsiyag`a bir qansha provintsiyalarda
oblastlarg`a birlestiriw mu`mkin. Ayirim rayonlastiriw birliklerin uliwma qabil etilgen sxemasi
ha`m territoriyalardi rayonlarg`a bo`liw printsiplerinin` o`zi de rayonlastirilg`anda tiykar qilip
alinatug`in belgiler ele de jeterli da`rejede islep shig`ilg`an emes.
Tipologik landshaft birliklerinin` o`zine uqsas qa`siyetleri
1) Tipologik landshaft birligi tutas arealg`a iye bolmaydi.
Bir-birinen ajiratlg`an polosalar ha`m ayiriqsha kishi uchastkalar tu`rinde boladi.
2) Tipologik landshaft regional landshaft birikpeleri shegaralarinan sirtina shig`ip ketiwi
mu`mkin. En` kishi tipologik birikpeleri uronishche ha`m fatsiyalar kiredi. Bir regional birlik
basqasinan uronishcheler kombinatsiyasinin` basqasha boliwi menen olardin` ko`p az ta`kirarlaniwi
menen parq qiladi. Tipologik birliklerin ataqli geografik atamalar menen atap bolmaydi. Olardin`
atlari tek tu`rles boliwi mu`mkin, sonliqtan tip ma`lim gruppadag`i predmet ha`m ha`diyseler
xarakterli qa`siyetlerin an`latiwdan ibarat. Landshaft tipleri uronishiche ha`m fatsiyag`a qarag`anda
u`lkenirek (tipologik) birlikler (misali) aqirg`i morena
tipli landshaftlar, sho`l tipli landshaftlar.
Tundra tipli landshaftlar ha`m basqalar.
Bazi bir landshaft tipleri ma`lim geografik zonalarda g`ana boladi. Bul zonalardin` sirtina
shiqpaydi (misali tayga tipindegi landshaftlar basqa zonalarda ushiramaydi) basqalari (misali
batpaq tipli landshaftlar) ha`r qiyli geografik zonalarda ushiraydi (taygada, tundrada, tropik
tog`aylarda).
Ta`biyiy geografiyanin` a`hmiyeti ha`r qanday ta`biyiy pa`n siyaqli ta`biyiy geografiyanin` ilimiy
a`hmiyeti de o`z-o`zinen ma`lim. Ta`biyiy geografiya adamg`a a`tiraptag`i ta`biyat ha`m onin`
nizamin biliwge imkaniyat beredi. Biraq pa`n qunin bilip koyg`an menen bolmaydi. Geografiya
u`yrenilgende bilimlerdi a`melde paydalaniw jan`a territoriyalardi o`zlestiriw, ta`biyat protsesslerin
basqariw ha`m olardi adam ushin xizmet qildiriwdan ibarat.
Geografiyaliq tekseriwler na`tiyjesinde adam o`zi jasap turg`an
a`tiraptin ha`r tu`rliligin jaqsi bilip aladi. Bunnan son tekseriw islerin a`tiraptin du`ziliwi ha`m
rawajlaniwin ha`reketke keltiriwshi ku`shlerdi bilip aliwg`a qaratilg`an. Tiykarg`i faktlerdi toplap
olardi su`wretlep ha`m sistemag`a salip uzaq waqit rawajlang`an ta`biyiy geografiya pa`ni keyingi

53
waqitlarda ha`diyselerdi tastiyiqlap olardin` sebeplerin aqibetlerin izlestirip, nizamliqlar payda etip
teren` rawajlanatug`in boldi.
Ta`biyiy geografiya ju`da` qiyin pa`n, sonin` ushin onin` waziypasin konkret ha`m ju`da`
quramali tu`rlerde bolg`an ta`biyatti u`yreniwden en` bolmag`anda geografiya tiykarlarin
bilmegen adamdi ma`deniy adam dep bolmaydi.
Basqa pa`nler wa`killeri geografiyani mensinbeydi olardin` ma`deniy pa`s ekenligin ko`rsetedi.
Sonisi xarakterli geograf hesh bir waqit basqa pa`nlerge mensinbey qaramaydi. Geografiyani
u`yreniw materialistlik dialektik ko`z-qaraslarin tan`iwda u`lken a`hmiyetke iye. Geografiyadan
na`rseler ha`m ha`diyselerdin` uliwma qarama-qarsiliqlarinin` gu`resi na`tiyjesinde ekenligin
mug`dar o`zgerisleri sipat o`zgerislerine o`tiwi rawajlaniwinin` ishki ha`m sirtqi stimullarinin`
birligi ha`m basqalarin da`liyllewshi min`lap misallar tabiw mu`mkin. Ta`biyatti kompleks tu`rinde
qayta o`zgerttiriw qilinatug`in sharalar, tiykar ha`m planlastiriwda ta`biyiy geografiyaliq tekseriw
islerinin` a`meliy a`hmiyetin a`sirese u`lkenligi. Landshaftti qa`lewinshe o`zgerttiriw ushin og`an
qalay ta`sir etiwin biliw kerek bul landshaft neden du`zilgenligin ondag`i protsessler qanday
baylanislig`in eger olardan birin yamasa pu`tin bir gruppasin o`zgertse bul protsess qanday
o`zgeriwin bilgnimizde g`ana mu`mkin. Awil xojalig`in ratsional xojaliqqa aylandiriw geografik
qa`siyetlerin biliw menen baylanisli halda bariwi za`ru`r. Eger geografik sha`rayat esaplanilmasa
sol geografiyaliq sharayat o`zi ushin o`sh aladi. Misali ortasha ig`alli klimat jerlerde diyxanshiliqqa
jaqsi na`tiyjeler bergen ot lamaslap egiw qurg`aq klimatlarda kem o`nim beredi. O`zbekstanda
geografiya ju`da` tez rawajlanbaqta. Geograflar shig`adi xojalig`i problemalarin sheshiwde aktiv
katnaspaqta. Geografiyag`a na`zerin bayitpaqta. Geografiyani ma`mleket a`hmiyetine iye bolg`an
pa`nge aylandirmaqta.
GEOGRAFIYaLIQ AShILIWLAR TARIYXININ` TIYKARG`I ETAPLARI HA`M
GEOGRAFIYaNIN` ILIM QATARINA O`SIP JETISIWI
Xa`zirgi ma`eniyatli adamzat iliminin` ha`r biri o`zinin` rawajlaniw protsessinde burin o`tken
ata-babalardin` alding`i qatarli wa`killerinin` do`retiwshilik miynetine minnetdar. Hesh bir ilimiy
ashiliw hesh qanday texnikaliq oylap shig`ariw o`tken ata-babalardin` aqil miynetine baylanissiz
o`z-o`zinen kelip shiqpaydi. Sol sebepli belgili bir ilim tarawinin` payda boliw ha`m rawajlaniw
tariyxin bilmey turip o`zin sol ilimnin` sawatli wa`kili dep esaplawg`a bolmaydi.
Geografiya ilimin ha`zirgi zamandag`i ko`p sanli ilimler bo`liminin` og`ada ken` ko`lemlisi
ha`m og`ada en` a`yyemgisi dewge boladi.
Biz bul bapta geografiyaliq ashiliwlar tariyxi menen izertleniwler tariyxin, kartalardin` tariyxin
ha`m geografiya iliminin` teoriyaliq jaqtan rawajlaniw tiykarinin tiykarg`i etaplarina qisqasha toqtap
o`temiz.
Adamzat o`zi jasap turg`an jeri xaqqindag`i ha`zirgi tu`sinik ha`m izertleniw da`rejesine birden
jete qoyg`an joq. Jer ta`biyati xaqqindag`i mag`liwmatlar ko`plegen min` jillar dawaminda jiynala
basladi. Usinday jiynalg`an mag`liwmatlar da`slep pitiranqi tu`rde bolip, tek olardan jiynag`an
shig`adilar paydalang`an. Ekonomika ha`m ma`deniyattin` rawajlaniwina baylanisli bir shig`aditin`
jiynag`an mag`liwmatlarin ekinshi shig`adilar ha`m song`i a`wladlarda paydalandi.
Adamzattin` kem-kemnen o`sip baratirg`an turmis ha`m ekonomikaliq ma`pleri planetamizdin`
jan`a territoriyalarin ashiwg`a ha`m o`zlestiriwge adamdi ma`jbu`r etedi. Tek bayiw ushin
ju`rgizilgen geografiyaliq ashiliwlar durisin aytqanda song`i esapta o`ndiris ma`plerinin` ta`sirinde
boldi. (Dialektika prirodi 146 str. Gospolitizdat, 1952 g)
BIRINShI GEOGRAFIYaLIQ TU`SINIKLERDIN` PAYDA BOLIWI
Geografiya tariyxinin` baslaniwin jillar menen belgilew mu`mkin emes. Sebebi onin` sag`asi
og`ada a`yyemgigi uzaq da`wirlerge ketedi. A`tiraptag`i jer menen geografiyaliq jaqtin tanisiw

54
alg`ashqi obshinaliq ja`miyette jasag`an adamlardin` tamaq izlep bir jerden ekinshi jerge
bariwinan baslang`an dep esaplaydi, sebebi adamlardi bir jerden ekinshi jerge bariwg`a turmistin`
o`zi ma`jbu`r etedi. Adamlar an`lardin` ko`p jerlerin jag`alari baliqqa bay ko`l ha`m da`r`ya
jag`alarin biliwge ha`m este tutiwg`a ma`jbu`r boladi.
Ha`zirgi zaman tsivilizatsiyasi ko`p shig`adilardi rawajlaniwdin` en` da`slepki da`rejesinde
gezlestirdi. Ulli geografiyaliq ashiliwlar da`wirinde ko`p sanli sayaxatshilar menen izertlewshiler
alg`ashqi ja`miyet adamlarinin` tu`sinikleri xaqqinda og`ada bay materiallar jiynadi. Aziya,
Afrika, Amerika, Avstraliya ha`m Okeaniyada bolg`an ko`plegen sayaxatshilar ma`deniyat penen
xojaliqtin` rawajlaniwi jag`inan artta qalg`an xojaliqlar menen ushirasqan waqitta ma`deniyatli
du`n`yanin` wa`killerin alg`ashqi ja`miyet adamlarinin` ta`biyat qubilislarin og`ada sezgirligi ha`r
qanday sharayatta jol tawip ju`re aliwi og`ada tan` qaldiradi. Bunin` sebebi turmistin` o`zi
alg`ashqi ja`miyet adamlarin o`zinin` jasap turg`an jerinin` geografiyasin biliwge ha`m alg`ashqi
qatan` ta`biyattin` aybatli ja`ne sezilmeytug`in zakonlarin tin`lap biliwge ma`jbur etedi. Sol sebepli
alg`ashqi ja`miyette jasag`an shig`adilarda o`zlerinin` jasap turg`an jerleri xaqqinda geografiyaliq
mag`liwmatlardin` boliwi dawsiz. Bunday mag`liwmatlardin` na`tiyjeleri tek awizdan awizg`a o`tip
g`ana qoymastan su`yek ha`m taslarg`a azlar kartag`a uqsas su`wretler tu`rinde tu`sirilgen.
Joqarida aytilg`an alg`ashqi ja`miyet adamlarinin` qaldirg`an jazba derekleri bizin` da`wirimizge
shekem saqlanip kelmekte.
Mal sharwashilig`i menen diyxanshiliq kelip shiqqannan son` adamlardin` ma`kan etken jer
ko`lemi tag`i da ken`eydi. Sebebi burin jabayi o`simlikler o`setug`in jerlerin jabayi an`lardin
jasaytug`in jerlerin biliw kerek bolsa endi o`simlikti egetug`in maldi bag`atug`in jerler izlep
adamlardin` oy-o`risi ken`eyedi.
Alg`ashqi-obshinaliq ja`miyette jasag`an shig`adilardin` o`zlerinin` jasap turg`an jerleri xaqqinda
belgili bir tu`sinikleri bolg`an bolsa qul iyelewshi ja`miyette jasag`an shig`adilar jerdin` bazi bir
bo`limleri haqqindag`i geografiyaliq mag`liwmatlardi sistemag`a saliwg`a ha`m ol jerlerde
bolatug`in qubilislardin` sebeplerin tu`sindiriwge talpiniwlar bolg`an. Bul da`wirde toplang`an
mag`liwmatlar awizdan awizg`a o`tip jog`alip ha`m qaytadan jiynalip ta ju`rgen. Usinday awhal
toplag`an mag`liwmatlardi jazip u`yrengenge shekem dawam etip kelgen.
A`yyemgigi zaman ma`deniyatinin` ulli oraylari bolg`an Vaviloniya, Egipet, Qitay, Hindstan
ha`m tag`i basqa ellerde og`ada bahali geografiyaliq mag`liwmatlar toplang`an. Vaviloniyalardin`
biletug`in jerleri Tigr ha`m Evfrat da`r`yalarinin` basseyni ha`m og`an jaqin jaylasqan
territoriyalardi o`z ishine alg`an. A`yyemgi Vaviloniyalilardan eramizdan 3 min` jil burin tas
plitag`a islengen Vaviloniya qalasinin` plani saqlanadi.
Bizin` eramizdan 2800 jil burin Egipetli Xannu Qizil ten`iz jag`asina islengen u`lken
ekspeditsiyani basqarip ol ekspeditsiya pil su`yegin qimbat bahali tas ha`m tag`i basqa zatlardi
izlegen.
Qitaylilardin` birinshi jazba derekleri eramizg`a shekemgi VII-III a`sirlerde kelip shig`adi.
(Shanxaytszin, Yuygun, Dilichxi). Usi dokumentlerde bazibir geografiyaliq mag`liwmatlarda
ushirasadi. Misali Yuygunda tawlar, da`r`yalar, ko`ller, topiraqlar, o`simlikler ha`m t.b. lardi
ta`riplegen. Eramizdan ko`p burin Qitayda kartag`a tu`siriw menen shug`illanatug`in arnawli
ma`kemeler bolg`an. Olar magnit strelkasinin` qa`siyetin jaqsi bilgen. O`zlerinin` praktikaliq
jumislarinda otves (aspa reje) ha`m gnomondi (saya ko`rsetkish) ken`nen paydalang`an.
Hindsandag`i birinshi jazba dokumentlerden induslardin` Vedalar
(Vedi) bolip bunda eramizdan 2000 jil buring`i mag`liwmatlar ushirasadi. Bul dokumentte
tiykarinan diniy ta`liymatlar bolip olardan basqa bunda Hindstanda jasaytug`in shig`adi ha`m
Hindstannin` ta`biyg`iy sharayatlari xaqqinda aytarliqtay mag`liumatlar ushirasadi. Sonday degen
menen Qitay ha`m Hindstannin` ma`deniy jetiskenlikleri uzaq waqitlar o`z ellerinin` sheginen
sirtqa shig`a almag`an.

55
Eramizg`a shekemgi eki min`inshi jilliqta ekonomikasi ten`izde ju`ziw menen sawdag`a
tiykarlang`an kritliler menen finikiyalilardin` geografiyaliq tu`sinikleri og`ada ken`eyedi. Olar
gu`llan Jer Orta ten`izin sharlap Gerkules bag`analari (Gibraltar bug`azi) arqali onnan sirtqa da
shig`adi. Evropa ha`m Aziya atamalari da usi da`wirde kelip shiqqan. Finikiya tilinde Evropa -
batis, al Aziya – shig`is degendi bildiredi. Finikiya bolsa Jer orta ten`izinin` shig`is jag`asinda
jaylasqan el bolg`an. Sol da`wirdegi Evropanin` belgili bo`limi onnan batista, Aziyanin` belgili
bo`limi shig`ista jaylasqan. Song`ilig`inda olar du`n`ya bo`leklerine aylandi.
Eramizdan 12 a`sir burin finikiyalilar Gerkules bag`analari arqali Atlantika okeanina o`tip,
Evropanin` arqa-batis jag`alarin boylap Arqa ha`m Baltik ten`izlerine shekem jetken. Ha`tte olar
Baltik ten`izinen yantar` alip kelip ju`rgen.
Eramizdan 6 a`sirdey burin Egipet faraoni Nexaonin` tapsirmasi boyinsha finikiyalilar Afrikani
u`sh jilda aylanip shiqqan. Olar Qizil ten`iz arqali Hind okeaninan shig`ip, Afrikani jag`alap,
Gibraltar bug`azi arqali Egipetke qaytip keledi.
Solay etip, a`yyemgigi ma`deniyatli shig`adilar geypara geografiyaliq mag`liwmatlar
toplang`an ha`m ta`biyat qubilislarinin` bazibir nizamliliqlarin belgilegen. Biraq olar teoriyaliq
juwmaqlar jasay almag`an.
Og`ada uzaq o`tken a`yyemgiginin` ha`r bir ma`deniyatli xalqi o`zinin` elin yaki bas qalasin
a`lemnin` orayi dep esaplag`an.
A`YYEMGIGI GRETsIYa MENEN RIMDEGI GEOGRAFIYa
Eramizg`a shekemgi VIII a`sirde Gretsiya ma`deniyattin` u`lken orayina
aylanadi. Usi da`wirde jasag`an adamlardin` geografiyaliq tu`sinikleri Gomerdin` epikaliq
poemalari Iliada ha`m Odisseya da (eramizg`a shekemgi VIII-VII a`sirlerde jazilg`an) ta`riplengen.
Al usi shig`armalarda su`wretlengen waqiyalar eramizg`a shekemgi XVI-XII a`sirlerde bolg`an.
Jerdi Gomer du`mpek qalg`an ta`rizli formag`a iye ataw dep esaplag`an. Grekler bul da`wirde
Egey ten`izine jaqin jaylasqan ellerdi jaqsi bilgen. Sonday-aq olar Jer Orta ha`m Qara ten`iz
basseynlerinin` bir qatar da`r`yalarin Rion (Fazis), Dunay (Istr), Po (Podue) ha`m t.b.lardi bilgen.
Eramizg`a shekemgi VI a`sirde Gretsiyada ilimler kelip shig`a baslaydi. Ma`deniyat
rawajlaniwdin` jan`a stadiyasina o`tip, geografiyaliq mag`liwmatlar aytarliqtay joqari sapag`a iye
boladi.
Massiliyali (Marsel`) grek sayaxatshisi Pifey eramizg`a shekemgi 350-320-jillardin`
aralig`inda Evropanin` jag`alarin boylap Atlantika okeani boyinsha sayaxat etip, aq tu`nlerdin`
enligine shekem jetedi. Pifeydin` sayaxatlarinan keyin Britaniya atawlari belgili boladi ha`m ha`r
qiyli enliklerdin klimatlarinin` ha`r qiylilig`i haqqinda mag`liwmat toplanadi.
A`yyemgigi Gretsiyada geografiya ushin og`ada a`hmiyetli tu`sinikler kelip shig`adi. Pifagor
ha`m onin` sha`kirtleri (eramizg`a shekemgi VI a`sirde) boljawlarg`a qarag`anda jer formasinin`
shar ta`rizliligi haqqindagi ideyani keltirip shig`aradi.
Geografiya iliminin` rawajlaniwinda ulli grek ilimpazi tariyxshi ha`m geograf Gerodottin`
(eramizg`a shekemgi 484-425jj) miynetleri og`ada u`lken a`hmiyetke iye. Ol o`zinin` miynetlerin
o`zi ju`rgizgen sayaxatlar menen baqlawlar tiykarinda jazadi. Gerodot Egipet, Liviya, Finikiya,
Palestina, Araviya, Vaviloniya, Persiya, Hindstannin` jaqiniraq bo`limi, Midiya, Kaspiy ha`m Qara
ten`izdin` jag`alawlari ha`m Gretsiyag`a sayaxat etip ta`riplep jazadi. O`zimizdin` A`miuda`r`ya
haqqinda Oks, Oksus degen ataqlar menen birinshi jazba derekler Gerodottin` miynetlerinde
gezlesedi.
Materialistlik filosof Demokrit geografiyag`a tiyisli bir qatar shig`armalar jazadi. Ol ko`plegen
sayaxatlar jasap, geografiyaliq karta du`zedi. Demokrittin` du`zgen kartasi song`i du`zilgen
kartalarg`a tiykar boladi. Demokrit bir qatar geografiyaliq problemalardi usinip, misali sol

56
da`wirdegi belgili qurg`aqliqti o`lshew, gu`llan Jerdi o`lshew, organikaliq tirishiliktin` klimatqa
g`a`rezliligi ha`m t.b. problemalardi alg`a qoyip, son`g`ilig`inda ko`plegen ilimpazlar sol
problemalar menen shig`illandi.
A`yyemgigi grek ilimpaz geograflarinin` miynetlerinde jetkilikli da`rejede toliq bolmasa da
geografiyaliq kartalar da ushirasadi. Eramizg`a shekemgi VI-V a`sirlerde jasag`an grek ilimpazi
Anaksimandr o`z zamanindag`i belgili du`n`yanin` birinshi kartasin sizg`an ha`m jerdi tolig`i menen
ta`riplep jazg`an. Anaksimandrdan 400 jildan keyinirek jasagan Krates Malosskiy birinshi globusti
jasag`an.
Grek filosoflarinin` en` ataqlisi Aristotel` (eramizg`a shekemgi 384-322jj) bolip, ol jerdin` shar
ta`rizli formasin bir neshshe misallar, ay tutilg`anda aydin betine tu`setug`in jerdin` don`gelek
sayasi joqari ko`terilgen sayin gorizonttin` ken`eyiwi qusag`an misallar keltirip da`liylleydi. Ol
Meteorolgiya degen kitap jazip, ko`plegen ta`biyat qubilislari vulkanizm, jer asti suwlarinin` kelip
shig`iwi ha`m da`r`yalardin` payda boliwin tu`sindiriwge talaplanip ko`redi.
Eramizg`a shekemgi 276-196-jillardin` aralig`inda jasag`an Aleksandriyali grek ilimpazi
Eratosfen Jer sharinin` shen`berin o`lshep, onin` qollang`an usili, ha`zirgi zaman o`lshew
printsiplerine jaqin bolg`an. Paydalang`an a`sbaplarinin` kemshiligine ha`m jiberilgen qa`teliklerine
qaramastan, Eratosfen aniqlag`an Jer shen`berinin` uzinlig`i haqiyqatliqqa og`ada jaqin keledi.
Eratosfennin` islegen ekinshi miyneti onin` geografiya haqqinda jazg`an sistemali miyneti
bolip tabiladi. Bul miynettin` birinshi bo`liminde geografiyanin` tariyxi, ekinshi bo`liminde jerdin`
formasi, okeanlar, qurg`aqliq ha`m klimat zonalari ta`riplenedi. Kitaptin` u`shinshi bo`liminde
jekke ellerdin` ta`ripi beriledi. Eratosfennin` bul miyneti geografiya dep atalip, sol Eratosfen
zamaninan xa`zirgi waqitqa shekem gu`lla`n Jer sharin ta`riyplew yaki onin` bir bo`limin
ta`riyplewdi geografiya (grekshe jer ta`ripi) dep ataydi.
Eratosfennen son` onin` zamanlasi, ol da Aleksandriyali ilimpaz
Gippraxti ko`rsetiwge boladi. Ol jer sharinin` shen`berin 360 bo`lim graduslarg`a bo`lip,
geografiyaliq enlik ha`m geografiyaliq ken`lik degen
terminlerdi qollanip, ilimge gradus torin engizdi.
Eramizg`a shekemgi II a`sirde Gretsiya Rimnin` bir oblastina aylanadi. Sonliqtan a`yyemgigi
geografiyanin` rawajlaniwi Rim imperiyasinda dawam etedi. Adam ja`miyetinin` ekonomikaliq
turmisinin` ha`r bir da`wiri o`zinin` talabina ilayiq ilimiy izertlewlerge bag`it beredi. Rim
imperiyasinin` ilimpazlari greklerdin` jetiskenliklerinen paydalanip, ilimdi rawajlandirdi ha`m
ilimge sezilerlik praktikaliq bag`it berdi.
Rimlilerdin` islegen poxodlari menen ju`rgizgen sog`islari geografiya ushin og`ada bay
materiallar berdi. Sol toplang`an materiallarda qayta islegen grek ilimpazlari bolip, olardin` usi
da`wirdegi en` iri wa`killerinen Strabon ha`m Ptolemeydi ko`rsetiwge boladi.
Strabon eramizg`a shekemgi 63-jilda tuwilg`an. Strabon o`z da`wirinin` en` iri geografi bolip, ol
a`debiy mag`liwmatlar ha`m o`zinin` baqlawlari tiykarinda Geografiya dep atalg`an 17 kitaptan
ibarat ilimiy miynet jazadi. Ol kitaplardin ekewi uliwma jer taniwg`a, 8 kitap Evropag`a, 6 kitap
Aziyag`a ha`m bir kitap Afrikag`a arnaladi. Strabon bul miynetinde geografiyanin` predmeti
menen waziypasin aniqlap ol bilay deydi, Geograf en` aldi menen adam ma`kan etken jerdin`
(oykumenanin) ken`isligin, jerdin` figurasin ha`m ta`biyiy qa`siyetlerin aniqlawi kerek deydi.
Rim da`wirinin` en` ko`rnekli ilimpazlarinin` biri eramizdin`
90-168-jillarinin` aralig`inda jasag`an Klavdiy Ptolemey bolip tabiladi. Onin` 13 kitaptan ibarat
Astronomiyanin matematikaliq ulli du`zilisi degen miyneti Al`magest degen ataq penen belgili
bolip, bul miynetinde geotsentriyaliq sistemasi tiykarlanadi. 8 kitaptan ibarat Geografiya degen
ekinshi shig`armasinin da a`hmiyeti ulli.
Ptolemeydin` geografiyasi ulli geografiyaliq ashiliwlar da`wirine
og`ada u`lken ta`sir etti. Sol da`wirde Ptolemeydin` geografiyasi 42 ma`rtebe qayta basilg`an.

57
Eramizdin` V a`sirine shekem jer betinin` ta`biyati haqqinda og`ada ko`p mag`liwmatlar
toplanip, olardi a`yyemgigi du`n`yanin` ilimpazlari qayta islep sistemag`a saldi ha`m geografiya
ilimin do`retti.
Uliwma alg`anda Jerdin` figurasi haqqindag`i ma`sele duris sheshilip, onin` ko`lemleri aniqlandi.
Fizikaliq geografiya boyinsha tiykarg`i ilimiy miynetler kelip shiqti ha`m onin` uliwma jer taniw
menen el taniwg`a bo`liniwi belgilendi.
ORTA A`SIRLER DA`WIRINDEGI GEOGRAFIYa
Bul da`wirdin basinda Batis Evropa ellerinde ilimnin` ko`plegen
jetiskenlikleri xristian dini ta`repinen biykarlanadi. Sol sebepli ilim ko`pshilik sharayatlarda
rawajlaniwdin` ornina artqa ketedi. Jerdin` shar ta`rizli formasi xristian dinine muwapiq
bolmag`anliqtan Jerdi tegis do`n`gelek dep tu`sindirdi. A`lem sistemasi haqqindag`i tu`sinik og`ada
a`piuayi formag`a iye boladi. Bunin sebebi usi da`wirde u`stemlik etken diniy ideologiya bolip ol
ilimnin` rawajlaniwina u`lken tosqinliq jasadi.
Usi da`wirde ilimnin` qanday awhalda bolg`anin monax Kos`ma Indikoplovtin` du`n`yanin`
xristian topografiyasi degen kitabinan ayqin ko`rinedi. Bul kitapta Jerdi skiniya (a`yyemgigi
evreylerdin` poxodta alip ju`retug`in xrami) formasinda du`zilgen ha`m to`rt mu`yeshli bolip onin`
arqa jag`i taw al qalg`an jag`i tegislik u`sti shiyshe aspan menen qaplang`an deydi. Barliq ta`biyat
qubilislari ilimge qarsi da`lillengen.
Arablar VII-VIII a`sirlerde og`ada u`lken territoriyani iyelep aladi. Arab ma`deniyati menen ilimi
bir jag`inan a`yyemgigi grek iliminin` ta`sirinde rawajlang`an bolsa, ekinshi jag`inan joqari
da`rejede rawajlang`an Orta Aziya, Zakavkaz`e, Iran, Siriya, Egipet qusag`an ellerdin` xaliqlarinin`
ma`deniyatinin` ta`sirinde rawajlang`an.
Arab xalifati Pireney yarim atawinan baslap, Arqa Afrikani, Mozambikke shekem ha`m Alding`i
ja`ne Orta Aziyani o`z ishine alg`an. Territoriyanin` ken`ligi sayaxattin` rawajlaniwina
mu`mkinshilik berdi. Arablar Ptolemeydin` Astronomiyanin` matematikaliq ulli du`zilisi
miynetin arab tiline awdaradi. Arablar ilimyi maqsette sayaxatlar sho`lkemlestirdi. Arab ilimpazi
Masudi (X a`sir) Shig`is Afrikag`a, Madagaskar atawina, Jaqin ha`m Orta Shig`is ellerine, Orta
Aziyag`a ha`m Kavkaz benen Shig`is Evropag`a sayaxat etip ilimiy miynetler jazg`an. Onin`
miynetlerinen Altin jaylimlar ha`m Xabarlaw ha`m baqlawlar degen eki kitabi bizin` da`wirimizge
shekem saqlanip kelgen. Xorezm ilimi, o`zimizdin jerlesimiz 972-1048-jillardin` arasinda o`mir
surgen entsiklopedist alim Abu Rayxan Muxammed Ibn-Musa al`-Beruniydin` miynetleri menen
rawajlaniwdin` shinina jetti. Beruniy orta a`sirlik Shig`istin` ulli ilimpazi, astronom, geograf,
minerolog, etnograf, tariyxshi ha`m shayir retinde ken` tanilg`an. Ilimpazdin miynetlerinen Al`-Asar
al-Baxiyat - jer ju`zi shig`adilarinin jil sanawi haqqinda miyneti bolip, onda ha`r qiyli
shig`adilardin` ma`deniyat tariyxi, filosofiyasi, astronomiya ha`m dini haqqinda og`ada bay
mag`liwmatlar berilgen. Matematikaliq ha`m ta`riyplew geografiyasi - Masud qa`deleri miynetinde
geodeziyaliq mag`liwmatlardan basqa og`ada bay tariyxiy geografiyaliq mag`liwmatlar bar. Ol
diametri 5 metrlik globus islep Jerdin` formasi shar ta`rizli degen ideyani qayta tikleydi.
XVI a`sirde jasag`an Marokkali arab sayaxatshisi Ibn-Battuta 30-jilg`a jaqin sayaxat etip
120000 km joldi basip o`tedi. Ol Evropada Vizantiya, Shigis Afrika menen Alding`i ha`m Orta
Aziyadag`i musilman iyelegen jerlerdi sonday-aq Tseylon (Shri-Lanka), Hindstan ha`m Qitayg`a
shekem sayaxat etedi. Ibn-Battuta sayaxatlarinin` ta`riypindegi geografiyaliq ha`m tariyxiy
mag`liwmatlar usi waqitqa shekem o`zinin` bahasin joq etpegen.
Skandinaviya yarim atawin ma`kan etiwshi shig`adilar-normanlar dep atalip, (arqa adamlari)
olar Arqa Atlantikada iri geografiyaliq ashiliwlardi a`melge asirdi. IX a`sirde normanlar
Islandiyani aship kolonizatsiyalaydi. 982-jili Erik Rauda (sari) Grenlandiyani aship oni
kolonizatsiyalawdi baslaydi. XI a`sirdin` basinda Erik Raudanin` balasi Leyv Eriksson Belgisiz

58
Jerdin` jag`alarina jetedi. Ol so`ytip Xellulyand-jumir taslar elin (Baffin jeri), Marklyand-tog`aylar
elin (Labrodor) ha`m Vinlyandti-jaylawlar elin (N`yufaundlendtin arqasindag`i yarim atawdi)
ashadi.
AQSh tin` kongressi 1964-jili Norman Lev Erikssondi Jan`a du`n`yanin` birinshi ashiwshisi dep
tanidi. Amerikani Kolumbtin` ashiwin ekinshi ashiw ha`m ekonomikaliq jaqtan o`zlestiriwdi baslaw
dep esaplaydi.
IX a`sirde Shig`is Evropada bir neshshe mayda ma`mlekettin` orninda feodalliq a`yyemgigi rus
ma`mleketi - Kiev rusi kelip shig`adi. Rus geografiyasi tariyxinda jilnamashi Nestor jazg`an
Povest` vremennix let shig`armasinda Shig`is Evropanin` jer beti menen da`r`yalari jaqsi ta`riplenip
jazilg`an.
Mongollardin` batisqa tez o`rlep baratirg`aninan qorqqan Rim papasi menen Frantsiyanin`
koroli XIII a`sirde mongol xanina Plano Karpini ha`m Gil`om Rubruk basshilig`inda o`zlerinin
elshilerin jiberedi. Usi elshilerdin arqasinda evropalilar Orayliq ha`m Shig`is Aziya haqqindag`i
mag`liwmatlardi toliqtirip aniqladi. Batis Evropali elshiler mongollardin` paytaxtinda ruslardi
ko`rgenin aytip keledi.
MARKO POLONIN` SAYaXATLARI. Venetsiyali kupets Marko Polonin` sayaxati 1271-jili
burin Qitayg`a barip ju`rgen a`kesi ha`m ag`asi menen Qitayg`a sayaxat etiwden baslanadi. 1295jili
Venetsiyag`a qaytip keledi. Ol Qitayda jasap turg`an waktinda onin` ko`plegen rayonlarina
baradi ha`m ko`p na`rseni o`z ko`zi menen ko`redi, esitedi. Onin` geografiyaliq tu`sinikleri
Aziyanin` jag`alarin boylap u`sh jildan artig`iraq dawam etken qaytar jolinda aytarliqtay
toliqtiriladi. Marko Polonin` Kitay haqqindag`i mag`liwmatlari Du`n`yanin` ha`r qiylilig`i dep
atalatug`in kitabinda berilgen. Bul kitapti Marko Polonin` awzinan Pizali (Piza – Italiyanin` iri
qalasi, Galileydin watani) Rustichano jazip aladi. Marko Polonin` kitabinda tiykarinan
geografiyaliq mag`liumatlar o`zi ko`rgen ha`m u`lkenlerden esitken qalalardin` ha`m
shig`adilardin` ta`ripi berilgen. Sonday-aq onda Qitaydin` imperatori bolg`an mongollardin ulli xani
Xubilay sarayinin` turmisi ha`m minez-quliqlari da ta`riplenedi. Kitaptag`i ko`plegen mag`liwmatlar
Marko Polonin` zamanlaslarina an`izday bolip ko`rinedi. Marko Polonin` kitabinda u`lken tsifrlar
jiyi ta`kirarlanip turg`anliqtan og`an isenbey oni gospodin Million dep atag`an.
AFANASIY NIKITINNIN SAYaXATLARI. 1466-jili Moskva knyazinin` Shirvan xanina
jibergen elshilikke qosilip sawdagerler de ketedi. Solardin` arasinda Tverli kupets Afanasiy Nikitin
de boladi. Moskvanin elshiligi jolda qaraqshilarg`a talanip Shirvan xanina keledi ha`m Nikitinni
so`zine qarag`anda xanna ja`rdem soraydi. Olar ko`p bolg`anliktan xan hesh na`rse bermeydi.
Sonnan son` elinde mal-mu`lki barlar izine qaytadi al elinde qarizi barlar ko`zi ko`rgen jaqqa
ketedi. Afanasiy Nikitin elinde qarizi ko`p bolg`anliqtan sol qarizdin` qunin tapqang`a shekem el
geziwdi uyg`aradi. Nikitinin` sayaxati mine usilay baslanadi. Ol Shemaxadan Bakuge keledi. Iran
jerin bir jilday gezip parsi koltig`inan Xind okeanina shig`ar jerdegi Ormuz degen port qalag`a
keledi. Ormuzdan ten`iz arqali Hindstang`a jetedi. Hindstanda eki jil bolip og`ada ko`p na`rseni
bastan keshirip 1478-jili ol eline qaytadi. Afanasiy Nikitin evropalilardan 30 jil burin Hindstang`a
barip XV a`sirdegi Tu`slik Hindstannin` shig`adilarin, dinlerin, urp-a`detlerin, tillerin ha`m
ta`biyatin jazadi.
ULLI GEOGRAFIYaLIQ AShILIWLAR
XV a`sirde kapitalistlik xojaliq penen o`ndirislik qatnasiqlardin` payda boliwi menen baylanisli
bazarg`a bolg`an talap ku`sheyedi. Sanaattin` rawajlaniwi shiyki zatti talap etedi. Ta`biyg`iy
resurslarg`a jarli Evropa bul talaplardi qanaatlandira almadi. Qitay ha`m Hindstan menen bolg`an
eski baylanislar shig`isqa qarap baratug`in ten`iz ja`ne qurg`aqliqtag`i jollar Konstantinopol`di
1453-jili tu`rkler basip alg`annan keyin jabildi. XV a`sirdin` ekinshi yariminan baslap evropalilar
bay shig`is ellerine jan`a jollar izley basladi. Jan`a jollardi izlew ushin duris kartalar, aniq
ko`rsetetug`in a`sbaplar ha`m duris geografiyaliq mag`liwmatlar za`ru`r edi. Bul jag`day uliwma
alg`anda ilimnin` sonin` ishinde geografiyanin` rawajlaniwina alip keldi.

59
Sonin` ushin bul da`wirde uzaq jerlerge sayaxatlardin` jasaliwi ha`m
ulli geografiyaliq ashiliwlardin` a`melge asiriliwi tan` qalarliq na`rse emes.
Ulli geografiyaliq ashiliwlardi Pireney yarim atawinda jaylasqan Ispaniya menen Portugaliya
baslaydi.
1487-1488-jillari Portugaliyali Bartolomeu Diash Afrikanin` tu`sligindegi tumsiqqa shekem jetip
(Ol tumsiqti Dawillar tumsig`i dep ataydi, biraq oni Portugaliya koroli jaqsi niyet tumsig`i dep
ataydi), oni shig`isqa qarap aylanip aytarliqtay o`rlep Hindstang`a bariw mu`mkinshiligin bilip
Lissabong`a qaytip keledi. Portugaliyalilar Xindsta`nga jetemen dep ju`rgende Ispaniyalilar batista
a`hmiyetli geografiyaliq ashiliwlardi a`melge asiradi.
AMERIKANIN` AShILIWI. Evropanin` jag`alarinan batisqa qarap ju`rip ten`iz joli menen
Qitay ha`m Hindstang`a bariw mu`mkin degen pikir Kolumbtan ko`p burin bar edi.
Xristofor Kolumb 1484-jili Qitay menen Hindstang`a batis bag`itta ten`iz joli menen bariwdin`
tiykarli proetin du`zedi. Da`slep proektin Portugaliya koroline usinadi (milletti italyanets biraq
ko`p waqitlar dawaminda Portugalyaida jasag`an) biraq onin` proektin qabil etpeydi.
Kolumbtin proekti Ispaniyada qabil etilip 1492-jildin 3/VIII da Santa-Mariya, Pinta ha`m Nin`ya
atli u`sh korabl`den ibarat Xristofor Kolumb basshilig`indag`i ekpeditsiya jolg`a shig`ip, 12oktyabr`de
Bagam atawlarinin` gruppasina kiretug`in Ua`tling atawina jetedi. 28-oktyabr`de Kuba,
6-dekabr`de Gaiti atawlarin ashadi. Janadan ashilg`an atawlardin` shig`adilari olardi jaqsi qarsi
aladi, Kolumbtin` moryaklari sol jerde jasawshi adamlardan altinan islengen bezew zatlarin ko`rip
olardi ha`r qiyli arzimaytug`in zatlarg`a almastirip aladi. Biraq sayaxatshilar ol jerden altinnin` ken`
ornin taba almaydi. Evropalilar bul jerde birinshi ma`rtebe ma`kke, juweri ha`m temeki qusag`an
ma`deniy o`simlikler menen tanisip, 1494-jildin yanvarinda qaytip sol jildin mart ayinda
Ispaniyag`a qaytip keledi.
Kolumb da`wirinde Ispaniyada basqa jerlerdi basip aliwg`a qumar
adamlar (ispansha-konkistadorlar) ko`p edi. Sonin` ushin sol jili 1493-jildin` sentyabr` ayinda
17 korabl` ha`m 1500 adamnan ibarat Kolumbtin` ekinshi ekspeditsiyasi qaytadan batisqa qarap
atlandi.
1498-jili Kolumb u`lken qiyinshiliqlar menen o`zinin` u`shinshi ekspeditsiyasin
sho`lkemlestiredi. Bul saparinda ol Trinidad atawin, Orinoko da`r`yasinin` quyar jerinde Tu`slik
Amerikanin` jag`alarin sonday-aq Pariya yarim atawi menen bir neshshe mayda atawlardi ashadi.
Bul ekspeditsiya da Ispaniyanin` ku`tken na`tiyjesin bermeydi. 1502-jili Kolumb o`zinin`
to`rtinshi ekspeditsiyasin sho`lkemlestiredi.
Bul saparinda evropalilar Orayliq Amerikanin` jag`asin Gonduras qoltig`inan Dar`en qoltig`ina
shekem izertlep Tinish okeang`a o`tetug`in bug`az izleydi, biraq onday bug`azdi taba almaydi.
Kolumb awirip ha`m materialliq jaqtan qiynalip Ispaniyag`a qaytip keledi.
Kolumb sayaxatlarinin` geografiyaliq a`hmiyeti og`ada ulli. Ol Atlantika okeanin` subtropik
ha`m tropik enlikleri boyinsha kesip o`tip Amerika Jer Orta ten`izi (Karib ten`izi) boyinsha ju`zdi.
Basqasha aytqanda Kolumb Amerika Jer orta ten`izinin` barliq a`hmiyetli atawlarin aship Arqa
ha`m Tu`slik Amerika qos materiginin` geografiyaliq ashiliwin baslaydi.
Amerika ashilg`annan keyin sol da`wirdegi du`n`yanin` en` qudiretli
ma`mleketleri bolg`an Ispaniya menen Portugaliyanin` arasinda du`n`yanin` birinshi bo`liniwi kelip
shig`ip, 1494-jili kelisim boyinsha shama menen shegara 46 0 batis enlik boyinsha o`tip onnan
batistag`i jerler menen suwlar ha`m endigi ashilatug`in jerlerdin` jollari Ispaniyaniki, al onnan
shig`ista Portugaliyaniki boladi.
HINDSTANG`A TEN`IZ JOLININ` AShILIWI.
Ispaniyalilardin` batista islegen geografiyaliq ashiliwlari, Portugaliyalilardin` shig`is joli menen
Hindstang`a jetiw qumarin arttirip jiberedi. Bul waziypani Vasko da Gama basqarg`an ekspeditsiya
a`melge asiradi.

60
1497-jildin` 8-iyul`inde Vasko da Gama basshilig`inda 4 kemeden ibarat flotiliya Lissabon
portinan shig`ip Afrikani tu`sliginen aylanip Hind okeanina o`tedi. Onnan keyin Afrikanin` shig`is
jag`alari boylap ju`rip 1498-jildin` aprel` ayinin 14 inde Malindi portina jetedi. Malindinin` ha`kimi
Hindstannin` tu`slik batis jag`asindag`i Kalikutka shekem alip baratug`in isenimli lotsman
(kemege jol ko`rsetkish) beredi. Ol lotsman o`z da`wirinin` ko`rnekli elshisi ha`m ilimpazi
Axmed Ibn-Majid edi. Axmed Ibn-Majidtin` ko`rsetken joli menen Portugaliyanin` Vasko da
Gama basqarg`an kemeleri 1498-jili 20-mayda Kalikutta portina jetip ko`shki taslaydi.
Portugaliyalilar Hindstanda 3 ay bolip ol jer menen jaqsi tanisadi.
Amerikanin` ashiliwi ha`m Hindstanga ten`iz jolinin` ashiliwi og`ada u`lken a`hmiyetke iye.
Kolumb Amerikani ashqannan son` ispan konkistadorlari Meksikani, Perudi, Arqa And ellerin
basip alg`annan keyin xaliqti talap alg`an altinlar menen gu`mis flotiliyalar (gu`mis tiyelgen kemeler
gruppasi) Ispaniyag`a kele baslaydi. Al Hindstang`a ten`iz jolinin` ashiliwi tek portugaliya
tariyxinda g`ana emes jer ju`zlik sawda tariyxinda da og`ada ulli waqiyalardin` biri bolip esaplanadi.
BIRINShI JER JU`ZIN AYLANIW SAYaXATI.
Ispanlardin` batista ashqan jerleri Aziyag`a jatpaytug`ini ha`m ol jerdin` ekvatordan
arqag`a ha`m tu`slikke qarap sozilatug`ini aniqlang`annan son` ol jer arqali batisqa qarap o`tetug`in
bug`azdi izleydi.
1513-jili Vasko Nun`es Bal`boa Orayliq Amerikag`a sayaxat etip Panama moyninan
batisqa qarap o`tedi ha`m batisinda ten`iz ko`redi. Oni Tu`slik ten`iz (Tinish okean) dep ataydi.
1515-1516-jillari Ispaniyali sayaxatshi Xuan Dias Solis batisqa qarap o`tetug`in bug`az
izleydi. Ol Tu`slik Amerikanin` shig`is jag`alawin boylap La-Plata qoltig`ina shekem baradi.
Endi usi qurg`aqliqti tu`sliginen aylanip batisqa o`tiwge bolama degen ma`sele kelip
shig`adi. Bul ma`seleni Fernando Magellan sheshedi. Fernando Magellan portugaliyalilardin`
Shig`is Hindstandi basip aliwg`a 1505-jildan 1511-jilg`a shekem qatnasqan Portugaliyali
dvoryanin. Ol Portugaliya koroline narazi bolg`anliqtan Ispaniyag`a o`tip onin` koroline batis joli
menen Molukka atawlarina bariwdin` proektin usinadi.
1519-jildin 20-sentyabrinde 5 keme Trinidad, San-Antoniya, Konseps`on, Viktoriya, Sant`yago
ha`m 265 adam ekipajdan ibarat Magellan basshilig`indag`i ekspeditsiya Gvadalkvivirdin` quyar
jerinen shig`ip, Kanar atawlari arqali, Braziliyanin` jag`alarina qarap bag`it aladi. Sol jildin
noyabrinde Magellannin` flotiliyasi Tu`slik Amerikanin` en` shig`istag`i tochkasinan aylanip o`tip
1520-jildin` yanvar` ayinin` ortasinda La-Plata qoltig`ina jetip buring`i mag`iliwmatlarg`a isenbey
batisqa qarap o`tkel tabiw maqsetinde oni qaytadan izertleydi. A`lbette Tu`slik ten`izge o`tkel taba
almaydi. Magellan da`slep tu`slik-batis bag`itta ju`rip u`lken San-Matias qoltig`in ashadi ha`m son`
tu`slik bag`itta jolin dawam etedi. 1520-jili 1-aprel`de tu`slik yarim shardin` qisi sezilerlik
jaqinlasip qalg`anliqtan ekspeditsiya San-Xulian qoltig`inda qislaydi. Magellannin` usi qislagan
jerine og`ada boyi uzin indeetsler keledi. Olardi patagonlar (ispansha-u`lken ayaqlilar) jerin
Patagoniya dep ataydi.
Avgust ayinin` aqirinda ten`izshiler San-Xulian buxtasinan shig`ip Santa-Krus
da`r`yasinin` quyar jerine jetedi ha`m sol jerde ba`ha`rdin` shig`iwin ku`tip oktyabr` ayinin`
ortasina shekem boladi. 18-oktyabr`de ekpeditsiya Patagoniyanin` jag`asin boylap jolg`a
shig`adi. U`sh ku`nnen keyin yag`niy 1520-jili 21-oktyabr`de Atlantika okeaninan
o`tetug`in jol tawip noyabr` ayinin` aqirinda u`sh korabl`din` birewi sog`ip apatqa ushiraydi,
ekinshisi Ispaniyag`a qaship ketedi. Tinish okeang`a o`tedi.
Tinish okean boyinsha o`tiu 3 ay 20 ku`n dawam etedi. Ten`izshiler sho`lden ha`m ashtan
ko`p azap shegedi. Tsinga keselinen ko`p adam o`ledi. Okean usi sayaxat etiw da`wirinde og`ada
tinish boladi. Sol sebepli oni Magellan Tinish okean dep ataydi.
1521-jili mart ayinda Magellanshilar Marian atawlarina mart ayinin` ortasinda Filippin
atawlarina jetedi. Magellan menen onin` quli malayziyali Enriko ushin Jer ju`zin aynaliw sayaxati

61
tuyiqlanadi, sebebi olar burin bul jerlerde bolg`an edi. 1521-jildin` aprel` ayinin` aqirinda Filippin
arxipelaginin` Sebu atawinda jergilikli shig`adilar menen urista Magellan o`ledi. Ekspeditsiya
ta`jiriybeli ha`m abiroyli basshidan ayirilip ko`p waqitlar dawaminda Malayya arxipelaginin`
atawlarinin` arasinda adasip ju`redi. Tek sol jildin` oktyabr` ayinda tutqinga tu`sken malayya
ten`izshisinin ja`rdemi menen Molukka atawlarina qarap jolg`a shig`ip noyabr`din` basinda ol
atawlarg`a jetedi. Bul jerde Viktoriyani gvozdika, muskat, g`oza ha`m t.b. zatlar menen toltirip
Xuan Sevast`yan El`kano basshilig`inda batis jol menen Jaqsi Niyet tumsig`inan aylanip Ispaniyag`a
kaytadi. Bir korabl`di o`rteydi, ekinshi korabl`din` komandasi Tinish okean arqali qaytiwdi
uyg`aradi.
Solay etip, tek bir g`ana keme Viktoriya 1522-jili 6-sentyabr`de 21 adami menen olardin`
u`shewi (malayyali) Ispaniyaga kaytip keledi. Bul sayaxattin` a`hmiyeti og`ada ulli. Ol Jerdin`
shar ta`rizligin da`lillew menen birge bir tutas Jer ju`zilik okeannin` bar ekenligin aniqladi. Sayaxat
Jer ko`leminin` og`ada u`lken ekenin ko`rsetti.
ARQA-BATIS HA`M ARQA-ShIG`IS O`TKELLERDI IZLEW
Ispaniya menen Portugaliyanin` ashqan jerlerinen alatug`in og`ada ko`p doxodlari
Evropanin` basqa ellerinin` rawajlanip kiyatirg`an burjuaziyasin Shig`is elleri menen sawda
jasawg`a barg`an sayin qiziqtirdi. Sol sebepli Arqa Amerikani jag`alap Arqa-batisqa ha`m
Evropanin` arqa jag`asin boylap arqa-shig`isqa qarap jollar izley baslaydi.
Arqa-batis o`tkeldi izlew 1497-jili Djon Kabot basshilig`indag`i anglichan ekspeditsiyasi
baslaydi. Ekcpeditsiya Arqa Amerikanin` jag`asina jetip N`yufaundlend atawin ashadi. 1498-jili
Djon Kabottin` balasi Sebast`yan Kabottin basshilig`indag`i ekcpeditsiya Arqa Amerikanin` shig`is
jag`alarin aytarliqtay araliqti izertleydi.
1553-jili Angliyanin` Kupetsler ja`miyeti belgisiz jerlerge ten`iz
jolin ashiw ushin ekspeditsiya sho`lkemlestiredi. Ekspeditsiya 3 korabl`den ibarat bolip onin`
nachal`nigi ha`m en` jaqsi korabl`din` kapitani etip X`yu Uilloubi tayarlanadi. Ekinshi kemenin`
kapitani Richard Chenslor al u`shinshi korabl`din` kapitani Korneliy Dyurfert boladi. U`sh kemenin`
ekewi Barents ten`izin gezip Jan`a jer atawinin` tu`slik-batis jag`asinan Kolguenke qarap onin`
qasinan Kola yarim atawina bag`it aladi. 1554-jili qista korabl`din` ekipaji 53 adam Kola yarim
atawinda suwiqqa qatip o`ledi.
U`inshi keme dawil waqtinda adasip ketip o`z betinshe Skandinaviyani jag`alap Kapitani
Chenslordin` basshilig`inda shig`isqa qarap jolin dawam etedi. Aqirinda ol Kola yarim atawin
jag`alap Aq ten`izge kirip Arqa Dvinanin` quyar jerine kiredi. Sol jerden Chenslor rus
pomorlarinin` ja`rdemi menen shanali Moskvag`a kelip onin` menen qolayli sawda qatnasiqlarin
a`melge asiradi.
XVI a`sirde Gollandiyali Villem Barents arqa-shig`is o`tkeldi izlew maqsetinde 1594-1597jillari
3 ret sayaxat jasaydi. Ol o`zinin` sayaxatlari waqtinda Shpitsbergen atawin ashadi ha`m Jan`a
jer atawinin` jag`alarin izertleydi.
1607-jili Ispan ten`izshisi Torres Avstraliya menen Jan`a Gvineyanin` arasindag`i bug`az arqali
o`tedi.
1642-jili Abel` Tasman basqarg`an Gollandiya ekspeditsiyasi avstraliyani tu`slikten aylanip
Tasmaniya atawi menen Jan`a Zelandiya atawin ashadi. Sonday-aq ol Tonga ha`m Fidji
arxipelaglarinin` da atawlarinda ashadi. Sonday degen menen Avstraliyanin` materik yaki arxipelag
ekenibelgisiz bolip qaladi.
Portugaliyalilardin` Hindstang`a jol ashiwi, Ispaniyaliliradin` Amerikani ashiwi, birinshi jer
ju`zin aynaliw sayaxatlari, Gollandiyalilardin` Tinish okeanda islegen ekspeditsiyalari
evropalilardin` du`n`yanin` belgili shegin aytarliqtay ken`eytti.
Geografiyanin` rawajlaniwina astronomiyanin` (Nikolay Kopernik) ha`m kartografiyanin`
jetiskenlikleri u`lken ta`sir etti. 1512-1594-jillari jasag`an Niderlandiyali kartograf ha`m geograf

62
Gergard Merkator karta du`ziwdin` matematikaliq printsiplerin qollanip song`ilig`inda og`ada
ken` tarqalg`an Merkator proektsiyasin usindi. Usi da`wirde yag`niy 1650-jili Niderlandiya
geografi Bernard Vareniydin` uliwma geografiyasi payda bolip bul miynettin` ekinshi ha`m
u`shinshi basiliwlari ataqli anglichan ilimpazi Isaak N`yutonnin` redaktsiyalig`inda jariq ko`redi.
Bul kitap rus tilinde 1718-jili Petr I din` buyrig`i boyinsha basilip shig`adi.
RUSLARDIN ULLI GEOGRAFIYaLIq AShILIULARI.
XII a`sirdin o`zinde-aq ruslar Aq ten`izge jetip onnan ari qarap
Skandinaviyani jag`alap batisqa Shpitsbergen atawina qarap arqag`a ha`m arqa-shig`isqa qarap
ju`ze baslaydi.
Uraldin` shig`isina jaqin jaylasqan jerlerdi ruslar a`lle qashan-aq bilip alg`an edi. Al ruslardin`
Uraldin` shig`isina qarap intensiv tu`rde o`rley baslawi 1581-jildag`i ataman Ermaktin`
poxodlarinan baslanadi. XVI a`sirdin` aqirina kelip Batis Sibir`din` da`r`ya boyi ken`islikleri
menen Tu`slik Sibir`din` aytarliqtay territoriyasi ruslarg`a belgili boladi. Ermak Sibir` xanlig`in
qiyratqannan keyin ol jerler planli tu`rde o`zlestirile baslaydi. Sibir`de ashilg`an jerlerdi qorg`aw
maqsetinde bir qatar ostroglar (qorg`anlar) quriladi. 1601-jili Taz da`r`yasinin` quyar jerinde
Mangazeya ostrogi payda bolip keyninen ol u`lken sawda qalasina aylanadi.
Rus jaxangezleri Ob` sistemasinin` da`r`yalari arqali ju`rip 1618-jili Enisey da`r`yasina
jetedi. Ol jerden Lena da`r`yasina jetip, Yakutsk qalasinin` tiykarin saladi.
1639-jili Ivan Moskvitinnin` otryadi shig`isqa qarap Aldan, Maya(Aldannin` salasi),
Yudoma(Mayanin` salasi) da`r`yalari boyinsha jurip Djugdjur tawina jetedi. Djugdjur da`r`yasi
boyinsha Oxota ten`izinin` jag`asina shig`adi. Solay etip ruslardan birinshi bolip Moskvitinnin`
otyardi Tinish okeannin` jag`alari menen tansiadi.
1643-jili Vasiliy Poyarkov basshilig`indag`i ekpeditsiya gu`mis mis ha`m qorg`asin izlew
maqsetinde Yakutskten shig`ip Amur da`r`yasina qarap shig`adi. Ol u`sh jil dawaminda 7000 km
ge jaqin jol ju`rip o`zinin ko`rgen jerlerin kartag`a tu`siredi ha`m og`ada jaqsi etip ta`ripleydi.
1641-jili Mixail Staduxin Oymyakonnan shig`ip Indigarka da`r`yasi boyinsha ten`izge shig`adi.
Indigarkanin` quyar jerinen Shig`is-Sibir` ten`izin jag`alap Kolima da`r`yasinin quyar jerine jetedi.
Ol jerde Nijnekolimsk ostogin qurip 1647-jili qurg`aqliq joli menen Kolima da`r`yasinan Anadir`
da`r`yasina shekem jetedi ha`m onnan tag`i da qurg`aqliq joli menen Oxota ten`izine arqa jag`inan
quyatug`in Penjina da`r`yasina kelip ol arqali ten`izge onnan son` ten`iz benen Oxota
da`r`yasinin` quyar jerine jetedi. Oxota da`r`yasinan piyada shig`ip 1652-jili Yakutskke qaytip
keledi.
Ruslardin` geografiyaliq ashiliwlari tariyxinda a`hmiyetli ekspeditsiyalardin` biri 1648-jili
Semen Dejnev penen Fedor Popovlardin Arqa-Shig`is Aziyani aylanip jasag`an ekspeditsiyasi
bolip tabiladi. Bul ekspeditsiya ten`iz benen Chukotka yarim atawin aylanip o`tip o`zinio` ati
menen atalatug`in tumsiqti ashadi. Solay etip bul ekspeditsiya Vitus Beringnen 100 jilday burin
Aziya menen Amerikanin` arasindag`i bug`azdi ashadi.
1649-jili Erofey Xabarov Lena da`r`yasi onin` salasi Olenok boyinsha o`rlep Amur da`r`yasina
shig`adi. Ol 1651-jilg`a shekem Amur da`r`yasinin` basseynin` izertlep oni o`zlestiriwdi baslaydi.
1697-jili Vladimir Atlasov Anadir` ostorginen shig`ip Kamchatkag`a bag`it aladi. Da`slep ol
yarim atawdin` batis jag`alawin boylap juredi. Keyin ol yarim atawdin` ishki bo`limine burilip
Kamchatka da`r`yasin ashadi.
Vladimir Atlasovtin poxodlari menen rus jaxangezlerinin` Sibir`di ashiw ha`m o`zlestiriw
boyinsha islegen sayaxatlarinin` bir seriyasi juwmaklanadi.
Usi sayaxatlardin` na`tiyjesinde toplang`an materiallardin tiykarinda Petr 1 din` buyrig`i menen
Tobol`skte Remezovlar sem`yasi Sibir`din` sizilma kitabi degen ataq penen 1701-jili 23 kartadan
ibarat kartalar toplamin du`zip bul Sibir`din` birinshi geografiyaliq atlasi bolip esaplanadi. Solay
etip aldi menen kartografiyaliq juwmaklaw metodi payda boladi.

63
PETR DA`WIRININ` GEOGRAFIYaSI
Rossiyada Petrdin` islegen o`zgerisleri geografiya menen geografiyaliq izertlewlerge og`ada
teren` ta`sir etedi. Ekonomika menen a`skeriy isskustvonin` rawajlaniwi sonday-aq Petr I din`
ju`rgizgen aktiv sirtqi siyasati ko`p ilimlerdin` rawajlaniwina sharayat tuwdirip solardin` ishinde
alding`i orinlardin birin geografiya ilimi iyeleydi. Petr I geografiya ilimin ma`mleketlik a`hmiyetke
iye ilim dep esaplaydi.
Sonin` ushin da Petr I da`wirinde Rossiyanin` territoriyasi sistemali izertlenip kartag`a tu`siriledi.
Petr da`wirinin` ko`rnekli ilimpazlari V.N.Tatishev penen M.V.Lomonosov bular o`zlerinin`
ilimiy xizmetlerin Petr I din` reformalarinin` waqtinan baslaydi. V.N.Tatishevtin geograf sipatinda
xizmeti ulli. Ol Sibir`din` ha`m gu`lla`n Rossiyanin` ta`ripin du`zdi. Sonday-aq ol russha tariyxiy
geografiyaliq ha`m siyasiy so`zlik du`zip geografiyanin` uliwma ma`seleleri boyinsha stat`yalar
jazdi.
O`zinin` ko`z-qaraslari boyinsha V.N.Tatishevke I.K.Kirillov jaqin bolip ol proekti boyinsha
ken` ko`lemli Rossiya imperiyasinin` atlasin du`ziwshi.
M.V.Lomonosov (1711-1765) mazmuni jag`inan da Rossiya ilimler
Akademiyasinda iyelegen ornina qarap ta geograf bolip ol 1758-jildan baslap Akademiyanin`
geografiya departamentin basqardi. Ol jer qabatlari, rel`ef, muzlar, suwlar, atmosfera, topiraqlar
ha`m t.b. lar haqqinda jazadi. Lomonosov Arktikani izertlewdin u`lken initsiatori boldi. Lomonosov
geografiyanin` materialistlik metodologiyasinin` tiykarin saladi. Ol bizdi qorshag`an du`n`yani
quday do`retken joq ol ta`biyiy nizam boyinsha jasaydi... Jerdegi ko`ringen zatlar ha`m gu`lla`n
du`n`ya payda bolg`an waqtinan baslap og`ada u`lken o`zgerislerdi basinan keshirgenin` biliwimiz
kerek, deydi.
1724-jili Petr a` Aziya menen Amerikannin` arasindag`i bug`az ma`selesin sheshiw ha`m Muz
ten`izi arqali Qitay menen Hindstang`a jol ashiw ushin ekspeditsiya sho`lkemlestiriwge jol qoyg`an
edi. Ekspeditsiyanin` basshisi Vitus Bering onin` ja`rdemshisi Aleksey Chirikov boldi.
Ekspeditsiya 1728-jili Nijne-Kamchatskten shig`ip Aziya menen Amerikani bo`lip turg`an
bug`azdan o`tedi. Biraq Bering Amerikanin` jag`alarin ko`re almaydi. Sol sebepli aldina qoyilg`an
waziypani orinlanbadi dep esaplaydi.
ULLI ARQA EKSPEDITsIYaSI.
Joqarida aytilg`an ekspeditsiyanin` jumislarin dawam ettiriw maqsetinde tag`i
ekspeditsiya sho`lkemlestirilip ol Ulli arqa ekspeditsiyasi dep ataladi. Bul ekspeditsiyani da
V.Bering penen A.Chirikovlar basqaradi. Bul ekspeditsiya Aziyanin` arqa-shig`is jag`alarin
izertleydi ha`m kartag`a tu`siredi.
Sibir`din` jag`alarin izertlew ha`m kartag`a tu`siriwde D.Ovtsin, S.Maligin,
S.Chelyuskin, Xariton ha`m Dmitriy Laptevlar, Vasiliy Pronchishev penen Mariya Pronchishevalar
ayiriqsha tabislarg`a jetisedi.
AKADEMIYaLIQ EKSPEDITsIYaLAR.
Usinday ataq penen 1768-a`wwn`-jillar
araliginda ekspeditsiyalar islep olar o` otryadta`n ibarat boldi. Ol ot-
ryadlardi S.Gmelin, I.Gyul`denshtendt, I.Lepexin, P.Pallas, I.Fal`k kusag`an jas akademikler
basqardi. Bul ekspeditsiyanin` izertlegen territoriyasi Rossiyanin` ken` territoriyasin o`z ishine alip
evropaliq bo`limi Astraxan` menen Krimnan Kola ha`m Kanin yarim atawlarina shekem Aziya
bo`liminde Altaydan baslap batis Sibir` arqali Ob` ha`m Enisey da`r`yalarinin` quyar jerlerine
shekem sonday-aq Shig`is Sibir`den Priamur`ege shekemgi ken` territoriyani o`z ishine aladi.
Izertlew programmasi ta`biyat, xojaliq, etnografiya, arxeologiya ha`m t.b.lardi qamtiydi.
Bul izertlewdin` na`tiyjesinde Rossiyanin` ta`biyati, xojalig`i ha`m xalqi xaqqinda ilimiy
tiykarlang`an mag`liwmatlar toplanip du`n`yanin` jan`a bo`limi bolg`an - Rossiyani a`lemge tanitti
dep aytiwg`a boladi.

64
XVIII-XX A`SIRLERDE GEOGRAFIYaLIQ AShILIWLAR HA`M GEOGRAFIYaNIN`
RAWAJLANIWI
XVIII a`sirde Batis Evropanin` ko`plegen ellerinde burjuaziya klassliq u`stemlikti toliq jen`ip
aladi. Evropanin` ko`plegen ellerinde o`ndiriwshi ku`shler aytarliqtay joqari da`rejege jetip,
o`zlerinin` shiyki zat bazalari jetkiliksiz bolip qaldi. Sanaat ju`da` ko`p mug`darli tovar islep
shig`aratug`in bolg`anliqtan, olarg`a el ishinde qariydarlar jetispeydi. Usinday sharayatlardin`
na`tiyjesinde shiyki zat ha`m bazarlar izlew, sonday-aq jan`a jerler izlew maqsetinde
ekspeditsiyalar sho`lkemlestiriledi.
Usi dg`wirdegi iri ekspeditsiyalardin` bir qatarin anglichan ten`izshisis Djems Kuk
sho`lkemlestirip basqarip bardi. Djems Kuk Jer ju`zin aylanip u`sh ret sayaxat etedi.
1768-1771-jillardag`i o`zinin` birinshi sayaxatinin` waqtinda Dj.Kuk Gorn tumsig`inan aylanip,
Tinish okeang`a o`tedi ha`m Tu`slik materikti izlewge kirisedi. Ol Jan`a Zelandiya atawlarina jetip,
arasindag`i bug`azdan (ha`zir ol Kuk bug`azi dep ataladi) o`tedi. Onnan son` Avstraliyanin` shig`is
jag`alarin aship oni Torres bug`azina shekem izertleydi ha`m ashqan jerlerin Angliyaniki dep
ja`riyalaydi. Sonin` ala anglichanlar ta`repinen Avstraliyanin` kolonizatsiyalaniwi baslanadi.
1772-1775-jillari Tu`slik materikti izlew maqsetinde Kuk ekinshi ret sayaxatqa shig`adi. Kuk
o`zinin` usi sayaxatinda Tu`slik polyar shen`berin alti ma`rtebe kesip o`tip, 71 0 t-e ke shekem jetedi,
biraq hesh jerdi-en` jerdin` qarasin da, belgisin de ko`re almaydi. Onnan ari tu`sligirekke bariwg`a
qalin` muz mu`mkinshilik bermeydi.
1776-1779-jillar Kuk o`zinin u`shinshi ekspeditsiyasin sho`lkemlestirdi. Bul saparinda ol Hind
okeani arqali Tinish okeang`a o`tedi. Ol Tinish okeanda Gavayya atawlarin aship ol jerden Arqa
Amerikanin` Tinish okean jag`alarina jetedi. Onnan Arqa Amerikani jag`alap Alyaska qoltig`ina,
onnan son` Alyaska yarim atawin aylanip Bering bug`azi arqali Arqa Muz okeanina o`tedi. Arqa
Muz okeani boyinsha 70 0 20 a-e ha`m 161 a` b-k jetip keyin qaytadi. Kuk qaytar jolinda Gavayya
atawlarinda jasaytug`in jergilikli adamlar
ta`repinen o`ltiriledi.
RUSLARDIN` JER JUZIN AYLANIW SAYaXATLARI.
XIX a`sirde Arqa Amerikadag`i ruslardin` iyelegen jerleri gullenip ken`eydi. 1803-1806jillari
Rus-Amerika kompaniyasi ta`repinen ten`iz jolin ashiw ushin I.F.Kruzenshtern ha`m
Yu.F.Lisyanskiy basshilig`inda ekspeditsiya sho`lkemlestirildi. Ekspeditsiya 1803-jili Kronshtadtan
shig`ip Baltik ten`izi arqali onnan Atlantika okeani ha`m ol okeannan Gorn tumsig`i arqali Tinish
okeang`a shig`adi. Gavayya atawina jetkende Kruzenshtern ha`m Lisyanskiy ayrilisip eki joldan
ketedi. Kruzenshtern Kamchatkag`a kelip ju`gin tu`sirip bolg`annan keyin Yaponiyag`a barip
kaytadi. Onnan son` Saxalin menen Kamchatkanin jag`alarin izertleydi.
Lisyanskiy Alyaska qoltig`inin` jag`alarin izertleydi. Onnan keyin Qitayg`a qaytip kiyatirip
Gavayya atawlarinin` gruppasina jatatug`in bir qatar mayda atawlardi ashadi.
1806-jili jazda Hind ha`m Tinish okeanlarin kesip o`tip sayaxatshilar jer ju`zin aylaniw
sayaxatin tamamlaydi. Ekspeditsiya teniz suwinin` fizik-ximiyalik qa`siyetin, ten`iz ag`islarin ha`m
ten`iz tasiw ja`ne kaytiwlari haqqinda bahali mag`iliwmatlar toplap Rossiyada okeanografiya
iliminin` rawajlaniwina u`les qosadi.
ANTRAKTIDANIN` AShILIWI. 1819-1921-jillarda Vostok ha`m Mirniy kemeleri menen
F.F.Bellinsgauzen ha`m M.P.Lazarevtin` basshilig`inda ruslardin` birinshi tu`slik-polyar
ekspeditsiyasi o`zinin isin baslaydi. 1820-jili yanvar` ayinda ekspeditsiya Antarktida materigine
ju`da` jaqin kelip, 69 21 t-e ha`m 05U` b-k ke jetip, ol jerden jerdin` belgilerin aniq ko`redi. Sonin`
ushin 1820-jili 26-yanvar` ku`ni altinshi materiktin` ashilg`an ku`ni bolip esaplanadi. Yanvar`din
akirinda ha`m fevral`din` basinda sayaxatshilar jerdin` belgisin ja`ne bir neshe ret baqlaydi.
Onnan keyin kemelerge remont kerek bolip Sidneyge keledi. Ol jerdegi remont ha`m t.b.

65
jumislardi pitkergennen keyin Tu`slik materikti izlewge qaytadan shig`adi. Tu`slik materikti shig`is
bag`itta jag`alap aylanip 1821-jildin yanvar` ayinda Petr I ha`m Aleksandr Jeri atawlarin ashadi.
1821-jildin jazinda sayaxatshilar du`n`yanin` altinshi bo`limin aship, Rossiyag`a qaytip keledi.
MATERIKLERDIN` IShKI BO`LIMLERIN IZERTLEW
XIX a`sirde materiklerdin` ishki bo`limlerin izertlew ushin ha`r qiyli eller ko`plegen
ekspeditsiyalar jiberedi. Sol ekspeditsiyalardin` ishinen en` a`hmiyetlileri Aleksandr Gumbol`dt
penen David Livingstonnin` sayaxatlari bolip esaplanadi.
Gumbol`dt /1769-1859/ ataqli nemets geografi ha`m sayaxatshisi. 1799-jili frantsuz botanigi
Eme Bonplan menen birge Amerikag`a sayaxat etedi. Olar bes jiltsa sozilg`an sayaxat dawaminda
Kanar atawlari, Venesuela, Kuba, Panama moyni, Ekvador, Peru, Chili, Meksika ha`m AKSh
boyinsha sayaxat etedi. Olar And tawlarinin` shin`larina ko`teriledi. Solardin` ishinde And
tawlarinin` biyik shin`larinin biri Chimboraso shin`ina da ko`teriledi. Orinoko da`r`yasi menen
onin` Kas`yakare da`r`yasi arqali Amazonka da`r`yasi menen baylanisin da izertleydi. Gumbol`dt
bes jildan aslamiraq dawam etken sayaxati dawaminda og`ada ko`p material jiynap oni qayta islew
u`stinde 20 jil tinbay miynet etedi.
1829-jili Gumbol`dt o`zinin` ekinshi sayaxatin bul saparinda Rossiya boyinsha sayaxatin
jasaydi. Bul sayaxatinin` tiykarinda ol Aziyanin geologiyasi menen klimatologiyasinin` fragmentleri
ha`m Oraylik Aziya degen miynetlerin jazadi.
Gumbol`dt ta`biyattin` birligin ha`m ta`biyattin` komponentleri arasindag`i g`a`rezlilik penen
baylanislardi aniqlawdin za`ru`rligin sonday-aq ta`biyat komponentleri menen adam ha`reketinin`
o`z-ara baylanislarin tabiwdin` a`hmiyetli ekenligin ayiriqsha atap ko`rsetedi. Sonin` ushin ol
Lomonosov penen bir qatarda fizikaliq geografiyanin` tiykarin saliwshi dep esaplawg`a boladi.
Angliya sayaxatshisi David Livingstonnin /1813-1873/ ati menen Afrikanin` ishki bo`limlerinin`
bir qatar geografiyaliq jumbaqlarin sheshiw menen baylanisli. Ol 1841-jili vrach ha`m missioner
(diniy na`siyhatshi) retinde Tu`slik Afrikag`a keledi. 1849-jili Kalaxari sho`lin batistan shig`isqa
qarap kesip o`tip Ngami kolin izertleydi ha`m ol jerden Zambezi da`r`yasinin` orta ag`imina jetedi.
Zambezi da`r`yasin izertlep ju`rip, da`r`yadag`i u`lken Viktoriya sarqiramasin ashadi. 1858-jili
ol qaytadan Zambezi da`r`yasi boylap sayaxat etip, Shire da`r`yasi /N`yasa ko`linen ag`ip Zambezi
da`r`yasinin` salasi/ boyinsha o`rlep Shirva ha`m N`yasa ko`llerin ashadi.
1866-jili Livingston Zanzibardan Orayliq Afrikag`a o`zinin` jan`a sayaxatin baslaydi. Bul
saparinda ol Tangan`ika ko`li menen onin` tu`slik-batisindag`i Mveru ha`m Bangveolo ko`llerinin
rayonin izertleydi. Onin` aldina qoyg`an uaziypasi usi rayonnin` suwlari Nil da`r`yasinin`
basseynine yamasa Kongo da`r`yasinin` basseynine ag`a ma soni sheshiu edi. Ol Bangveolo
ko`linen Luapula da`r`yasinin` ag`ip shig`ip, Mveru ko`li arqali Lualabu da`r`yasina quyatug`inin
aniqladi. Al Lualabudi ol Kongo da`r`yasinin` basseynine jatadi dep esapladi.
Ko`p waqitlar dawaminda onnan xabar bolmag`annan son` amerika jurnalisti Genri Stenli
basshilig`inda arnawli ekpeditsiya sho`lkemlestiriledi. 1871-jili Stenli Tangan`ika ko`linin
jag`asinan Livingstondi tabadi. Biraq aldina qoygan waziypasi tamam bolmag`anliqtan ol Stenli
menen qaytpaydi. Ol Afrika boyinsha 30 jildan aslamiraq sayaxat etip 1873-jili Bangveolo
ko`linin` jag`asinda qaytis boladi.
RUS GEOGRAFIYa JA`MIYETI.
XIX a`sirdin` basinda sho`lkemlestirilgen ko`p sanli ha`m tabisli tamamlangan
ekspeditsiyalar milliy geografiya ja`miyetlerinin` kelip shig`iwina tiykar tayarlaydi. Solay etip, XIX
a`sirdin birinshi yariminda bir qatar ellerde milliy geografiya ja`miyetleri kelip shig`adi. 1821-jili
Parij geografiya ja`miyeti, 1823-jili Berlin geografiya ja`miyeti, 1831-jili London geografiya
ja`miyeti ha`m 1845-jili Rus geografiya ja`miyeti du`ziledi.

66
Rus geografiya ja`miyetin sho`lkemlestiriwshiler onin` basli waziypalari, birinshiden Watanimiz
xaqqinda toliq ha`m duris mag`iliwmatlardi jiynaw, olardi Rossiyada, mu`mkinshiligi bolsa onnan
sirtqa taratiw, ekinshiden elimizde tiykarg`i geografiyaliq mag`iliwmatlar menen birlikte
geografiyatsa qizig`iwshiliq ha`m su`yiwshilikti tarqatiwdan ibarat dep esaplaydi.
Rus geografiya ja`miyetinin birinshi basshisi etip F.P.Litke tayinlanadi. Onin` birinshi
ag`zalarinin` arasinda F.F.Bellinsgauzen, I.F.Kruzenshtern ha`m t.b. ko`plegen ilimpazlar bar
edi. Geografiya ja`miyeti o`zinin` aldina qoyg`an waziypalardi tolig`i menen orinlap shiqti.
Rus geografiya jemiyeti duzilgennen keyin Sibir`, Orta ha`m Oray-
lik Aziyanin ko`plegen maydanlari izertlendi. Orta ha`m Oraylik Aziyanin izertleniui a`ho`u`-jili
A.P.Semenov Tyan-Shanskiydin oraylik Tyan`-Shan`ga ekspeditsiyasinan baslanadi.
Ekspeditsiyanin na`tiyjesinde exmiyetli geografiyaliq ashiliular ha`m baxali izertlewler islenedi.
Solardin` ishinde Tyan`-Shan` taulari vulkanik kelip shigiuga iye degen Gumbol`dttin pikirin
biykarlaydi. Ol Tyan`-Shan` taularindagi tau kirlarinin orografiyasi ha`m muzliklardin tarkaliui
xaqqinda jana tusinik duzedi. Ol ta`biyat kubilislarin tusindiriude geografiyaliq salistirma metodti
kennen kollanadi. Onin` izertlewleri ozinin kompleksligi menen ayriladi. P.P.Semenov Tyan-
Shanskiy geografiya ilimine koskan ulesi ayiriqsha.
a`hwq-jili Rus geografiya jemiyetinin basshisi etip P.P.Semenov Tyan-Shanskiy tayinlanadi.
Onin` basshiliginda kop ekspeditsiyalar sholkemlestiriledi.
a`hw0-jildan a`hhh-jilga shekemgi deuirde Rus geografiya jemiyeti
Oraylik Aziyaga birinin artinan biri N.M.Prjeval`skiydin basshiliginda tort mertebe ekspeditsiya
sholkemlestiredi. a`hw0-a`hwq-jillari Prjeval`skiy Oraylik Aziyaga ozinin birinshi sayaxati degen
at penen birinshi ekspeditsiyasin jasaydi. Ekspeditsiya q jil dawam etedi.
a`hwu`-a`hww-jillari Oraylik Aziyaga ekinshi - Lobnor sayaxatin ja
saydi. a`hw9-a`hha`-jillari Tibetke birinshi sayaxati dep atalgan, Oraylik Aziyaga ozinin u`shinshi
sayaxatin isleydi. a`hhq-a`hho`-jillari ol Oraylik Aziyaga tortinshi, Tibetke ekinshi sayaxatin
jasaydi. a`hhh-jili Oraylik Aziyaga besinshi sayaxatina shigar aldinda Issik-Koldin jagasindagi
Karakol degen auilda tif keselinen N.M.Prjeval`skiy kaytis boladi. Ol auil N.M.Prjeval`skiy
xurmetine Prjeval`sk dep atalip ol Kirgizsta`nnin Issik-Kol oblastinin orayi bolg`an Prjeval`sk
kalasi bolip tabiladi.
N.M.Prjeval`skiydin Oraylik Aziyaga sayaxatlarinin na`tiyjesinde onin` ta`biyati ilimiy jakta`n
ashildi. Onin` jurgizgen izertlewlerinin na`tiyjesinde Oraylik Aziya rel`efi ha`m gidrografiyasi
xaqqindagi tusinik tup dereginen ozgerdi. Onin` jiynagan og`ada bay materiallari menen mineral,
osimlik ha`m xayuanat kollektsiyalari ilimnin` rawajlaniwina aytarliktay iykemlesedi.
Prjeval`skiydin isin dawam ettiriu`shilerdin arasinda onin` joldaslari ha`m shekirtlerinen
V.I.Roborovskiy menen P.K.Kozlovti korsetiuge boladi. a`h9q-a`h9o`-jillari V.I.Roborovskiy
Tyan`-Shan` ha`m Nansenge bolg`an ekspeditsiyani baskaradi. Bul ekspeditsiyada birinshi ret ken
masshtabta statsionar ha`m marshrutlik meteorologiyalik baklaular jurgiziledi.
P.K.Kozlov a`h9h-a`90a`-jillari Xuanxe, Yantszi ha`m Mekong der`yala-
rini joqarg`i agimlarina sayaxat etedi. Onin` a`90w-jilgi ekspeditsiyasi Kozlovtin atin jer juzine
belgili etedi. Ol bul saparinda Gobi sholinde kum basip kalgan Xara-Xoto dep atalgan kalani
tabadi. Usi jerden arxeologiya ha`m tariyx ushin og`ada baxali materiallar tabadi.
XIX a`sirdin ekinshi yariminda Rus geografiya ja`miyeti sho`lkemlestirgen ekspeditsiyalarinin`
arasinda N.N.Mikluxo Maklaydin` Jan`a Gvineyag`a jasag`an sayaxatlari ayiriqsha orin tutadi.
1870-jildan baslap ol Jan`a Gvineyag`a u`sh ret sayaxat etip ol jerde 12 jil dawaminda o`zinin`
izertlew jumislarin ju`rgizedi.
ARKTIKA HA`M ANTARKTIDANIN` IZERTLENIWI

67
Alding`i katarli rus ilimpazlari S.O.Makarov, D.I.Mendeleev ha`m tag`i basqalar arqa ten`iz
jolin o`zlestiriwdin` ekonomikaliq ha`m strategiyaliq a`hmiyetin talay ret ko`rsetken edi. Biraq rus
hu`kimeti olardin` usinislarin toliq bahalay almadi.
Arqa ten`izler boyinsha kemeshilikti rawajlandiriw ma`selesin rus, norvegiya ha`m shved
kapitalistleri alg`a qoyip, ekspeditsiyani sho`lkemlestiriw ma`selesin de o`z qollarina aladi. 1878-
1879-jillari rus kapitalisti A.M.Sibiryakov penen shved kapitalisti Diksonnin` qa`rejetine
ekspeditsiya sho`lkemlestirilip oni shved sayaxatshisi Adol`f Nordenshel`d basqaradi. Ekspeditsiya
Vege paroxodi menen Evraziyanin` arqa jag`alarin boylar Atlantika okeaninan Tinish okeang`a eki
navigatsiya (keme ju`riw da`wiri) da o`tedi. Nordenshel`dtin sayaxati Arqa ten`iz jolin
paylalaniwdin` toliq mu`mkinshiliginin` bar ekenligin ko`rsetti.
Arktikani izertlewde Norvegiyali ilimpaz ha`m sayaxatshi Frit`of Nansen u`lken u`les qosadi. Ol
1888-1889-jillari Grenlandiyani izertlep oni shig`istan batisqa qarap kesip o`tedi. Solay etip ol
Grenlandiyanin` tegisi menen materik muzlig`i qaplap jatirg`anin aniqlaydi.
Nansen 1893-jili arnap sog`ilg`an o`zinin Fram atli kemesi menen Norvegiyadan shig`adi ha`m
Evraziyani jag`alap Jan`a Sibir` atawlarina jetedi. Jan`a Sibir` atawlarinin` arqa jag`inda Framdi
muzg`a qatiradi. Nansennin esabi boyinsha Fram muz benen birge ha`reket etip, polyustan shig`iwi
kerek edi. Biraq keme polyusten aytarliqtay tu`sligirekke ketedi. Sol sebepli 1895-jili ba`ha`rde
Iogansen degen joldasi menen polyuske piyada sapar etedi. Biraq 86 0 14 | arka enlike jetip, keyin
qaytiwg`a ma`jbu`r boladi. Olar qaytar jolinda Frants-Iosif Jerinde qislaydi. Sol jerde Djekson
basqarg`an angliya ekspeditsiyasi menen ushirasip olar menen birge Norvegiyag`a qaytip keledi.
Kop waqit otpey-ak Nansennin
izinen G`FramG` da Norvegiyaga aman-esen qaytip keledi. G`FramG` nin` dreyfi (ju`ziwi) u`sh
jil dawam etedi. Ekspeditsiya Arktikanin ta`biyati haqqinda a`sirese onin` Orayliq bo`limi haqqinda
birinshi ma`rtebe ilimiy mag`liwmatlar jiynap, 1937-jildag`i Pananinshilardin dreyfine shekem
Orayliq Arktika boyinsha mag`liwmatlardin` birden-bir deregi boldi.
Amerikan polyar sayaxatshisi Robert Piri polyar elin 23 jil dawaminda izertleydi. 1886-1895jillardin`
aralig`inda Arqa Grenlandiyag`a to`rt ma`rtebe sayaxat etip, Grenlandiyanin` ataw
ekenligin aniqlaydi.
1901-1909-jillari Grenlandiyanin jag`asinan polyuske qarap u`sh reet sayaxat etip, 1909-jildin`
6-aprelinde Arqa polyuske jetedi. Ol Arqa polyuste 30 saat boladi ha`m za`rurli baqlawlar menen
o`lsheuler jurgizip keynine qaytadi.
1912-jili G.Ya.Sedov basqarg`an ekspeditsiya Arqa polyuske atlanadi. Ekspeditsiya Frants-Iosif
jeri atawinan arqag`a o`te almaydi. Sol sebepli Sedov eki matros /G.Linnik ha`m A.Pustoshniy/
penen polyuske sapar etedi. Ko`p uzamay Sedov tsing`a keselinen o`ledi. Onin` qasindag`i joldaslari
Rudol`f atawina jerlep kemege qaytip keledi. Ekspeditsiya sa`tsiz tamam bolg`an menen onin`
qatnasiwshilari ha`r ta`rpeleme izertlew ha`m baqlawlar ju`rgizip, og`ada bahali materiallar jiynadi.
Antarktidani izertlewde anglichan sayaxatshisi Robert Skott ko`p miynet etedi. 1901-1904jillari
R.Skott Angliyanin` birinshi Tu`slik polyar ekspeditsiyasin basqaradi. Bul ekspeditsiya
tiykarinan Ross ten`izinin` rayonin` izertleydi. Ol 1911-jili o`zinin ekinshi sayaxatina shig`ip bul
sapari onin` maqseti Tu`slik polyuske jetiw edi. 1912-jili 17-yanvarvda Skott to`rt joldasi menen
Tu`slik polyuske jetedi. Qaytar jolinda R.Skott to`rt joldasi menen birge suwiqtan ha`m ashtan
o`ledi. Ekspeditsiyanin` jiynag`an materiallari Antarktida materigin izertlewde og`ada u`lken
a`hmiyetke iye boldi.
GEOGRAFIYa ILIMININ` RAWAJLANIWI
XIX a`sirdin` ekinshi yariminda ilimiy geografiyaliq izertlewler og`ada en jayip ilim barg`an
sayin jan`a materillar menen toliqtirila baradi. Bunin` na`tiyjesinde ilim differentsiyalanip, jekk
geografiyaliq ilimlerdin` bo`linip shig`iwina ha`m olardin` intensiv tu`rde rawajlaniwina alip keldi.

68
Solay etip klimatologiya, okeanologiya, geomorfologiya, topiraq taniw h.t.b. jekke geografiyaliq
ilimler kelip shig`adi.
Klimatologiyanin` rawajlaniwinda A.I.Voeykovtin roli ayiriqsha. Bul ilimpaz ko`p sayaxat etip,
Kavkaz, Orta Aziya, Batis Evropa elleri, Arqa ha`m Tu`slik Amerika, Yaponiya ha`m Hindstanda
bolip usi sayaxatlarinin` na`tiyjesinde Jer sharinin`, a`sirese Rossiyanin` klimatlari degen miynet
jazadi. Voeykov bunda klimat penen ta`biyattin` basqa komponentlerinin` arasindag`i baylanistin`
bar ekenin sonday-aq geografiyaliq ortanin` elementlerinin` klimatqa ta`sirin ayqin ko`rsetedi.
Sonin` ushin da A.I.Voeykovti klimatologiya iliminin` tiykarin saliwshi ilimpazlardin` biri dep
esaplaydi.
Okeanologiya ilimi payda bolip rawajlaniwinda 1872-1876-jillari G`ChellendjerG` kemesi
menen ju`rgizilgen anglichan ekspeditsiyasina qatnasqan ilimpazlardin` miynetlerine ha`m rus
ten`izshi-ilimpazlari S.O.Makarov ha`m N.M.Knippovlardin ilimiy miynetlerine minnetdar.
Geomorfologiyanin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi P.A.Kropotkin, I.V.Ku`shketov,
A.P.Pavlov, F.Rixtgofen, A.Penk, U.M.Deyvis ha`m t.b. ilimpazlardin` ati menen baylanisli.
Geografiya iliminin` rawajlaniwinda u`lken u`lesi bar ilimpazlardin` biri V.V.Dokuchaev bolip
esaplanadi. Ol ta`biyatti ha`r ta`repleme izertlenip, onin` G`Russkiy chernozemG`, G`Nashi stepi
prejde i teper`G`, G`Sposobi obrazovaniya rechnix dolin Evropeyskoy RossiiG`, G`K ucheniyu o
zonax prirodiG` h.t.b. miynetleri geologiya, geografiya ha`m topiraq taniwdin` ha`r qiyli
ma`selelerine tiyisli. Dokuchev topiraq taniw iliminin` tiykarin saliwshi ha`m ta`biyat zonalari
xaqqinda ta`liymat do`retiwshi ilimpaz retinde o`zin ilimde tanitti.
Ha`zirgi zaman geografiyasinin` payda boliwi ha`m rawajlaniwinda D.N.Anuchinnin
miynetleri ha`m isi u`lken rol` atkaradi. Ol G`Ha`zirgi waqitta geografiya tek ju`zeki ta`riyplew
menen shekleniwi mu`mkin emes, al qubilislardin kelip shig`iwi menen rawajlaniwin aniklawi
kerekG` deydi.
Anuchin fizikaliq geografiyani uliwma jer taniw ha`m el taniwg`a bo`ledi. Ol o`tken a`sirdin
70-jillarinda Moskva universitetinde geografiya kafedrasin du`zedi ha`m oni basqaradi. Anuchin
geografiya tariyxi, uliwma jer taniw, fizikaliq el taniw, topiraqlar geografiyasi, geomorfologiya,
limnologiya, shig`adilar geografiyasi qusag`an geografiyaliq ilimlerge, sonday-aq antropologiya,
etnografiya ha`m arxeologiya ilimlerinin` rawajlaniwina aytarliktay ules qosadi.
BURJUAZIYa GEOGRAFLARININ` IDEALISTLIK POZITsIYaLARI
Burjuaziya geografiyasindag`i idealistlik pozitsiya Karl Ritterden baslanadi. Ritterdin
pikirinshe jer betinin` du`zilisin birinshi ko`z qaraslar pikirinshe ta`g`dirdi quday elgiquday
belgileydi. Bir shig`adilar rawajlaniwdan artta qalip ekinshi shig`adilar joqari da`rejede rawajlanip
basqa shig`adilardin` u`stinen ha`kimshilik etiwi kerek degen naduris juwmaqqa keledi.
Ritterdin isin dawam ettiriwshi F.Ratsel` a`sirdin` aqirinda alding`ilardin` biri bolip biosfera
haqqinda jazadi. Onin` idealistlik ko`z-qarasi reaktsiyaliq antropogeografiyasinda ayqin ko`rinedi.
Ta`biyg`iy qubilislar adam o`mirin aldin belgilep bir shig`aditi ekinshi shig`aditin, bir rasani
ekinshi rasadan artiqmash etip do`retedi. Ratsel`din pikirinshe kolonializm - zakon. Germaniyada
geografiya usi da`wirde kolonial` siyasattin` xizmetkerine aylanadi. Imperializm da`wirinin el
taniw geografiyasinin payda boliw ha`m rawajlaniwinda nemets geografi A.Getnerdin miyneti
og`ada ulli. Ol geografiyanin` waziypasin aniqlawda ha`m ilimler sistemasindag`i ornin
belgilewde naduris klassifikatsiya qollanadi. Onin` klassifikatsiyasi boyinsha geografiya
xorologiyaliq (ken`islik) ilimler gruppasina kirip, geografiya ta`biyat tiykarin ha`m onin`
rawajlaniwin izertlemey ol jerdegi qubilislardin` arasindag`i baylanislardi izertleydi deydi. Getner
uliwma jer taniwdi biykarlap tek el taniwdi g`ana jaqlaydi.
XX a`sirde geografiyaliq determinizm (ta`biyat sha`rayatlarin asira

69
bahalaw) ku`shli rawajlanadi ha`m rasizm menen birigip geopolitikag`a o`tedi. Geopolitika jalg`an
ilimiy teoriya bolip ol geografiyaliq ekonomikaliq ha`m siyasiy mag`liwmatlardi burmalap
imperalizmnin agressivlik siyasatin aqlaw ushin xizmet etedi.
Burjuaziya geografiyasi kapitalistlik sistemanin qarsiliqlarinin` ku`sheyiwinen kelip shiqqan
krizisti bastan keshirmekte. Ha`zirgi waqittag`i burjuaziya geografiyasi ta`biyat penen xojaliq
qubilislarin idealistlik ha`m metafizikaliq pozitsiyadan tu`sindiredi. Olar ja`miyetlik turmistin`
ko`plegen ta`replerin shig`adi massasinin jarliligi, krizisler, urislar ha`m t.b.lardi ta`biyat
sharayatlari belgileydi dep da`lillemekshi boladi.
AQSh ta geografiya a`sirese reaktsiyaliq xarakterge iye bolip, ol
imperalistlik urislardin zerurligin da`liyllew ushin xizmet etedi.
DU`N`Ya JU`ZI XALQI
Jer ju`zi xalqinin` o`siw dinamikasinda jer shari sanini o`sip ko`beyip bariwi seziledi. Tiykarinan
shig`adi sani ta`biyiy o`sim esabinan al ayirim eller migratsiya esabinda ko`beyip barmaqta.
Alg`ashqi ja`miyette ha`m kul iyelewshilik du`zim waqtinda bizin` planetamizdin` xalqinin` sani
ju`da` a`ste o`sti. Bul bir neshe faktorlardin` ta`sirinde kelip shiqti. Bul da`wirde shig`aditin`
turmis jag`dayi og`ada ashinarli jag`dayda boldi, shig`aditin` materialliq ha`m ma`deniy jag`daylari
og`ada to`men klassliq ten`sizlik ma`mleketler ha`m eziwshi klasslar arasindag`i mudami bolip
turg`an urislar, ash-a`ptadaliqlar, jetispewshilikler, ha`r qiyli epedimiyaliq awriwlardin ko`p
boliwi ha`m tag`i basqa faktorlar shig`adi saninin o`siwine tez pa`t penen bolmawina o`z ta`sirin
jasap otirdi. Shig`adi azda bolsa da o`zinin` turmis keshiriwlerine qolayli jerlerge konis basti. Olar
da`r`ya boylarina diyxanshiliq etiwge, baliqshiliq etiwge ko`ship o`tti. Boljawlar boyinsha neolit
da`wirinde jer shari xalqi 100 mln adam bolg`an. Bizin` eramizdin basinda jer sharinda 300 mln.g`a
shamalas adam jasag`an. Hindstan territoriyasinda 100-140 mln. adam, Kitayda 70 mln adam,
Alding`i Aziyada 20 mln adam, Afrikada 10 mln adam, SNG 10 mln adam jasag`an. Shig`aditin`
q/n` bo`limi qalg`an territoriyada jasag`an. Shig`adi sanin aliw XVIII a`sirden baslandi. AKSh
ta 1790-jili birinshi shig`adi sani alindi. Shvetsiyada 1800-jil Italiyada 1861-jili, Rossiyada
1897-jildan baslap shig`adi sani aling`an. Song`i jillari shig`aditin eki ese o`siwi qisqarip
barmaqta.
Ha`zirgi waqitta jer shari xalqi 40 jilda eki ese ko`beymekte. Amerikada, Avstraliyada shig`adi
saninin ko`beyiui sirtqi migratsiya esabinan bolg`an, al Afrikada qul bazarinin boliwi shig`adi
saninin o`siwin pa`senletedi. Shig`adi sani ta`biyiy o`sim tiykarinan ko`beymekte. XIX a`sirdin
ekinshi yariminan XX a`sirdin birinshi yariminda tuwiwshiliq o`siwshilikten asip ketti. Ta`biyiy
o`sim ayirim ellerde 0, 5-1,55 ke jetti. Rawajlang`an ellerde xalqinin` u`lesi joqari bolg`anliktan
ta`biyiy o`sim biraz to`men. Bul ellerde ta`biyiy o`simnin` biraz to`menlep ketiwi demografiyaliq
sebeplerge baylanisli, orta jastag`i ha`m qartayg`an adamlardin` saninin` artiwi ja`ne balalar saninin`
kemeyiwi menen tu`sindiriledi. Solayda bolsa ekonomikaliq ha`m sotsialliq sebepler basli rol`
oynaydi. Jaslar barg`an sayin ko`birek nekelesiwge asiqpaydi, kem nekelesedi, ha`r qanday ilimiy
ha`m basqa da jumislar menen ba`nt. Erli-zayiplar uliwma balali boliwdan bas tartadi. Sonin`
menen birge ekonomikaliq krizis jumissizliq tuwiliwshiliqqa keri ta`sirin tiygizedi. Nekelerdin`
bekkem bolmawi da ta`sir etedi.
Rawajlanip kiyatirg`an ellerde ta`biyiy o`simnin` biraz joqari boliwi ko`zge tu`sedi. Bul
regionda ko`byiwi jilina 3,57 protsentke shekem jetedi. Afrikada Keniya ma`mleketinde ta`biyiy
o`simnin` joqari boliwi menen xarakterli rawajlanip kiyatirg`an eller g`a`rezsizlikti jen`ip
alg`annan keyin ha`zirgi zaman meditsinasinin` sanatoriya ha`m gigienanin` jetiskenliklerinen
birinshi gezekte epidemiyalik keselliklerge qarsi gu`resiw ushin paydalaniwg`a ken`
mu`mkinshiliktin a`dewir qisqariwina alip keldi. BMSh nin` eksportliq boljawi boyinsha uzaq

70
keleshekte XXI a`sir ortalarinda jer shari xalqi 9 mlrd adamg`a a`sir aqirina kelip 11-12 mlrd
adamg`a jetedi. Bul waqitlari ta`biyiy o`sim qisqarip jer shari xalqinin` o`simi turaqlasiwi
mu`mkin. Ha`zirgi waqitta ha`r jili jer shari xalqi 78-80 mln adamg`a ko`beymekte. Jer shari
xalqinin` ayirim ellerinde o`simshiliktin` ha`m tuwiliwshiliqtin` ha`r qiyli boliwi shig`aditin jas
strukturasina ta`sir jasaydi.
Birinshi tip ellerinde jaslardin salistirma salmag`i az u`lken jastag`ilardin` u`lesi biraz joqari.
Ekinshi tip ellerinde jaslardin u`lesi joqari bolip keledi, yag`niy rawajlang`an ellerde balalardin`
u`lesi ortasha 23 protsenti, al eresek adamlardin` u`lesi 15 protsenti qurasa al rawajlanip
kiyatirg`an ellerde olar 43 protsent ha`m 6 protsentti quraydi.
Adamzat o`zinin` mu`ta`jliklerin qanaatlandiriw ushin barqulla gu`resip baradi, jerdi qayta
isleydi. Shig`adi barliq materialliq bayliq xaliq o`zinin` sotsial-ekonomikaliq turmis jag`daylarin
jaqsilaw ushin a`sirler dawaminda ha`reket etip baradi.
Adamzat ja`miyetti o`zinin` rawajlaniwi tariyxinda xojaliqti ju`rgiziwdi a`piuayi formadan
yag`niy natural xojaliqtan baslanadi. En` da`slep o`z talabin qanaatlandiriw ushin miynet etedi.
Son` bul tovar o`ndirisi menen almaslap xojaliqti ju`rgiziw dawam etip ketedi. Ulli geografiyaliq
ashiliwlar na`tiyjesinde shig`adi araliq sawda rawajlandi. Tovar o`ndirisinde o`nimlerdi satiw ha`m
almasiw adamlar arasindag`i qarim-qatnasiqlardi keltirip shig`ardi. Bul qarim-qatnasiqlar bazar
arqali a`melge asirildi. Demek o`nim almasiw o`ndiristin` payda boliwi bazardin payda boliwina
alip keldi.
Geografiyaliq ashiliwlar du`n`ya ju`zlik bazardin` kelip shig`iwina ta`sirin tiygizdi, kapitaldin`
jan`a tariyxin belgilep berdi. Bazardin` bunnan bilay rawajlaniwina transport tu`rlerinin`
rawajlaniwi ta`sir etti. A`sirese du`n`ya ju`zlik xojaliqtin` qa`liplesiwnde basli rol`di iri mashina
industriyasi iyeledi. Ol XVIII a`sir aqiri XIX a`sirdin` basinda batis Evropanin` bir qatar elleri
menen AQSh ta bolip o`tken sanaat awdarispaqlarinan keyin ju`zege keldi. Demek du`n`ya ju`zinin`
xojaliq XIX a`sirdin aqiri XX a`sir basinda iri mashinalar industriyasi iyeledi. Ol XVIII a`sir aqiri
XIX a`sir basinda Batis Evropanin` bir qatar elleri menen AQSh ta bolip o`tken sanaat
awdarispag`inan keyin ju`zege keldi.
Industriya transport ha`m du`n`ya ju`zlik bazardin` rawajlaniwi menen qa`liplesti. Bul du`n`ya
ju`zinin` barliq ellerin bir tutas pu`tin xojaliqqa aylandi. Shig`adi sani keyingi da`wirlerge qaray
ko`beyip barmaqta. 1987-jili iyul`de Yugoslaviyada tuwilg`an bala planetamizdin` besinshi mlrdshi
balasi boldi.
Biraq du`n`ya ju`zi ellerinin` ha`r qiyli gruppalari menen regionlarinda shig`aditin` o`simi bir
qiyli emes, miynetke aralasiwshi shig`aditi ja`miyettin` en` basli o`ndiriwshi ku`shleri barliq
ja`miyetlik o`ndiristin` tiykari stajinda qaradi. Xaliq ta`biyat penen geografiyaliq ortaliq penen tig`iz
baylanista bolip onin` o`zgeriwinde aktiv rol` atqaradi. Xaliqtin` sani ha`r bir eldin` ja`ne pu`tkil
adamzattin` da rawajlaniwinin` en` a`hmiyetli faktorlarinin` biri. Xaliqtin` tuwiwshilig`i ta`biyiy
biologiyaliq protsess. Xaliqtin` tolisiwina urislar birinshi gezekte du`n`ya ju`zlik urislar og`ada
u`lken unamsiz ta`sir tiygizedi. Bunday urislar tikkeley a`skeriy ha`reketlerdin` na`tiyjesinde
asharshiliq ha`m keselliklerdin` taraliwi na`tiyjesinde de og`ada ko`p sanli adamlardin` qirg`ing`a
ushirawina alip keledi. Onnan da basqa xaliqtin` qosimsha shig`inlari dep atalatug`in shig`inlar
urislarg`a baylanisli boladi. Biraq adamlardin` qirg`inshiliqqa awir keselliklerge ushirawi
na`tiyjesinde neke baylanisinin` buziliwi na`tiyjesinde tuwilmay qaladi. Shig`adi barg`an sayin
tolisip otiradi. Xaliqtin` tolisiwinin` eki tu`ri bar. Xaliqtin` tolisiwinin` birinshi tu`ri bunda
tuwiliwshiliqtin` o`lim jetimnin` ha`m ta`biyiy o`simnin` bir qansha to`men ko`rsetkishleri ta`n
boladi. Bunday ko`rsetkishler a`sirese Evropanin` kapitalistlik ellerine tuwra keledi. Bul jerlerde
ko`binese 2 baladan artip ketse 3 balali boladi. Sebebi bul ellerde ko`birek zamanago`ylesip
ketken. Ol jerlerde ko`binese jumisti berilip isleydi. Al ayirim ellerde og`ada to`men da`rejede
ko`rsetkishler bolip esaplanadi. Bul xaliqtin` ta`biyiy kemeyiwi yamasa demografiyaliq krizis
delinedi. Germaniyada tuwiliwshiliqtin` ko`rsetkishi sonshelli to`men ha`r 1000 jasawshig`a 10

71
adamnan tuwra keledi. Germaniyadag`i o`lim jetimnin` ko`rsetkishi ha`r 1000 jasawshig`a 11,5
adamdi quraydi. Na`tiyjede Germaniyanin` xalqi kem-kemnen to`menlep bara beredi. Xaliqtin`
tolisiwinin` ekinshi tu`ri bunda tuwiliwshiliq penen ta`biyiy o`simnin` joqari, ol o`lim jetimnin`
to`men ko`rsetkishleri ta`n bolip esaplanadi. Tuwiliwshiliq penen ta`biyiy o`simnin` en` joqari
ko`rsetkishleri Afrika, Qubla-Batis Aziya ha`m Orayliq Amerikanin` bir qansha artta qalg`an
jerlerinde og`ada ko`p. O`zbekstan xalqi da tiykarinan usi tu`rine ta`n. Bul jerde respublikamizda
ha`r sem`yada kem degende 5 baladan tuwiladi.
80-85-jillari tuwiliwshiliqtin` ha`r 1000 turg`ing`a 54 adamnan ha`m ta`biyiy o`simnin` 1000
turg`ing`a 40 adamnan ko`rsetkishleri boyinsha du`n`yanin` rekordshisi Keniya bolip esaplanadi.
O`siw pa`ti menen xaliq bul jerde 17 jilda eki ese ko`beyedi. Joqarida ati atalg`annan basqa
Qitay, Mongoliya, V`etnam, Albaniya ushinda ta`n bolip esaplanadi. Bul jerdegi xaliqtin` ju`da`
ko`beyip o`sip bariwi demografiyaliq jariliw delinedi. Usi ellerdin 9/10i jer ju`zi xalqinin` adamlari
esaplanadi. Aziyanin` xalqi ha`r jili shama menen 50 mln. Latin Amerikasinin` xalqi 60 mln.
adamg`a ko`beyip otiradi. Hindstan 17, Qitay 14, Indoneziya 5 mlng`a ko`beyedi.
XX a`sirde du`n`ya ju`zi xalqinin` saninin` o`siwi (mln. adam)
───────────────┬──────┬──────┬──────┬──────┬──────┬──────
┬────────┬
││││││││
│ │
│
│
│
│
│
│
││││││
││
───────────────┼──────┼──────┼──────┼──────┼──────┼──────
┼────────┼
Evropa │ g`9o` │ qg`9 │ qh0 │ n`g`o` │ n`ho` │ n`9g` │ o`0o` │
Aziya │ 9o`0 │ 9u`u` │ a`g`n`n` │ a`u`99 │ g`o`u`n` │ g`h0o` │ qn`g`n` │
Afrika │ a`q0 │ a`n`a` │ a`9a` │ g`wq │ n`wg` │ o`n`w │ w9q │
Arqa Amerika │ ha` │ a`a`w │ a`n`u` │ a`99 │ g`o`g` │ g`u`o` │ g`9u` │
Latin Ameri- │ │ │ │ │ │ │ │
kasi │ u`n` │ 9w │ a`g`q │ g`a`o` │ qo`u` │ n`0n` │ o`n`g` │
Avstraliya │ │ │ │ │ │ │ │
Okeaniya │ u` │ 9 │ a`a` │ a`u` │ g`q │ g`n` │ q0 │
│ │ │ │ │ │ │ │
───────────────┼──────┼──────┼──────┼──────┼──────┼──────
┼────────┤
Pu`tkil du`n`ya │ a`u`o`0 │ a`ha`a` │ g`g`90 │ q0n`a` │ a`n`a`h │ n`ha`n` │ o`900 │
juzi │ │ │ │ │ │ │ │
───────────────┴──────┴──────┴──────┴──────┴──────┴──────
┴────────┘
Bizin` ku`nlerimizde demografiyaliq siyasat degen so`zdi ko`p qollanbaqta. Demografiyaliq
siyasat bul xaliqtin` tolisiwinin` retlesiwi bolip esaplanadi. Demografiyaliq siyasat bul qaysi eldegi
bolsa da demografiyaliq aldin ala jag`day bolip esaplanadi.
Frantsiya ma`mleketinde demografiyaliq siyasat jaqsi jolg`a qoyilg`an.Son`g`i jillar ishinde
tolisiwdin` ekinshi tu`rinin` ko`pshilik elleri tuwiliwshiliqtin` ha`m xaliqtin` ta`biyiy qisqariwina
bag`darlang`an demografiyaliq siyasatti iske asira basladi. Bul jag`inan du`n`yadag`i en` u`lken el
Qitay ha`m Hindstanda u`lken ku`sh salip atir. Du`n`yada erkek adamlarg`a qarag`anda hayal
adamlar ko`p. Du`n`yadag`i erkeklerden hayallardin` jasi 5-8 jas artiq.
Du`n`ya ju`zinin` 209 elinen 101 inde hayal-qizlar 94 inde erkekler ko`p ha`m 29 inda olardin`
sani shama menen ten`dey. Ha`zirgi waqitta hayal-qizlardin artiqlig`i 30 jaslarda bilinedi. Qitay
menen Hindstanda erkeklerdin` salmag`i og`ada ko`p. Eger usi eki eldi esaplag`animizda du`n`ya

72
ju`zinde hayallar sani og`ada ko`p dep esaplar edik. Grek matematigi, filosofi Pifagor adam
o`mirine to`rt ma`wsimdi bo`lgen ba`ha`rdi – balaliq, jazdi – jasliq, gu`zdi - erjetkenlik, qistig`arriliq
dep ayirip korsetken. Ma`wsimlerge bo`lip ko`rsetiliwi tuwiwshiliqqa o`lim jetimge
baylanisli. Xaliqtin` jas quraminin` tiykarin tolisiw quraydi.
Rawajlang`an ellerde balalardin` u`lesi ortasha 23 protsentti, al eresek adamlardin` u`lesi 15
protsentti qurasa, al rawajlanip kiyatirg`an ellerde olar reti boyinsha 43 protsent ha`m 6 protsentti
quraydi. Balalardin` u`lesi du`n`ya ju`zindeginen to`meni Germaniya ha`m Lyuksemburgta 17
protsent en` joqarg`isi Keniya menen Bostvanda 50 protsent. Egerde adamlar ba`rinen de
Shvetsiyada ko`p 22 protsent ha`m ba`rinen de azi Mali de bolip 3 protsentti quraydi. Balalardin`
absolyut ko`rsetkishi bolsa Qitayda 330 mln ha`m Hindsta`nda 290 mln adam bolip esaplanadi.
Xaliqtin` ekonomikaliq aktivliginin` ko`rsetkishi miynet resurslarinin` o`ndiriske tartiliwinin`
da`liyli. Pu`tkil du`n`ya ju`zi xalqinin` aktiv bo`liminin` sani 2 mlrd adamdi quraydi.
Du`n`yada ha`mmesi bolip 3 min`g`a jaqin shig`adi yamasa etnoslar bar. Xaliqtin` sani usinday
bolip turg`an waqitta olardin` klassifikatsiyasinin` za`ru`r ekenligi ta`biyiy na`rse. Xaliqtin`
geografiyasi ushin xaliqlardin` klassifikatsiyasi 1 sani boyinsha 2 tili boyinsha klassifikatsiyalaw
og`ada a`hmiyetke iye.
Xaliqtin` sani boyinsha klassifikatsiyalaniwi ba`rinen de burin olardin` arasindag`i ha`dden tis
u`lken ayirmashiliqlar bar ekenligi ha`zirdin` o`zinde 1,1 mlrd-tan asip ketken. Qitaylilardan baslap
Shrilankadag`i barlig`i bolip 1 min` adamnan ibarat. Vedler qa`wimine shekem ayirmashiliqlar bar
ekenligin da`liylleydi. Du`n`ya ju`zinde ha`r qaysisinin` adam sani 1 mlnnan asatug`in 300 den
aslam shig`adi bar, barliq jer ju`zi xalqinin` 97 protsenti solarg`a tuwra keledi. Sonin` ishinde 10
mln adamnan asatug`in 71 xaliq 5 mlnnan 10 min`g`a shekem 54 xaliq bar.
Xaliqtin` tili boyinsha klassifikatsiyalaniwi olardin` tuwsliq printsiplerine tuwra keledi. Bul
klassifikatsiyada barliq tiller til sem`yasina birigedi. Olar o`z na`wbetinde til gruppalarina bo`linedi.
Olardin` ishinde en` ko`p taralg`ani hind, evropa til sem`yasi bolip esaplanadi.
Qitay-Tibet sem`yasinin` tiykarinan Qitay sem`yasinin` tillerinde 1 milliardtan aslam adam
so`yleydi. Qalg`an til sem`yalari bir qansha az.
Hind-evropa sem`yasi tillerinin` ishinde en` ko`p taralg`ani anglichan tili 400 mln adam, rus
tilinde 870 mln, ispan tilinde 280 mln, portugal tilinde 150 mln, frantsuz tilinde 100 mln adam
so`yleydi.
Barliq dinler o`zinin` taraliwina ha`m rol`ine qaray du`n`ya ju`zilik ha`m milliy dinler bolip
bo`linedi. Jer ju`zilik dinlerden xristian dini - bul din tiykarinan Evropada, Amerika ha`m
Avstraliyada bolip, og`an shama menen 1 mlrd adam isenedi. Iseniwshilerdin` sani boyinsha 800
mln islam yaki musilman dini ekinshi orindi iyeleydi. Ol tiykarinan Aziya menen Afrikada
jaylasqan 28 elde taralg`an. Du`n`ya ju`zlik dinlerdin` arasinda Orayliq ha`m Shig`is Aziyada
taralg`an buddizm 250 mln Adam siyinip u`shinshi orinda turadi. Milliy dinlerge Xindstandag`i
induizm, Qitaydag`i konfutsionliq, Yaponiyadag`i sintoizm ha`m tag`i basqa da dinler jatadi.
Sonday-aq a`yyemgigi dinlerdin` biri iudaizm de ken` taralg`an din onin` ko`pshilik rejelerin
xristian dini qabillag`an.
Xaliq ju`da` alag`at jaylasqan barliq adamlardin` 70 protsentke jaqini jerbetindegi
qurg`aqshiliktin` 7 protsentinde jasap atir. Sonin` menen bir qatarda adamlar jasap atirg`an
qurg`aqshiliktin` yarimina jaqinindag`i shig`aditin` ortasha tig`izlig`i 1 kv.km jerge 5 adamnan
kemirek. Pu`tkilley adam jasamaytug`in wa`layatlar qurg`aqshiliq territoriyasinin` 15 protsentin
tutadi. Adamlar o`zlestirgen ha`m kesh o`zlestirgen wa`layatlar - bul ba`rinen burin ekstremal`
ta`biyiy jag`daylarg`a iye.
Adamlar birinshi na`wbette jasaw ushin bir qansha qolayli ha`m ha`r qiyli resurslarg`a bay
territoriyalarda qonislang`an ha`m o`zlestirgen, sol territoriyada olar antropogenlik landshaftlardin`
ha`r qiyli tu`rlerin du`zgen.

73
Xalqinin` ko`pshiligi ten`iz qa`ddinen 1000 metrden aslam ba`lentlikte jasaytug`in du`n`ya
ju`zindegi ma`mleketler Boliviya, Meksika, Peru, Efiopiya, Avganistan bolip tabiladi.
Sanaattin` rawajlaniwinin` baslaniwi menen Evropa menen AQSh ta shig`aditin` ko`plep
shorlig`iwi qa`liplesti. Bul protsess Qitayda, Kanadada, Aziya, Avstraliya, Afrika, Latin
Amerikasinin` ko`plegen rawajlanip kiyatirg`an rayonlarinda ha`zir de dawam etip atir. Ayirim
sanaatli rayonlarda shig`aditin` tig`izlig`i sonday-aq 1 kv. km ge 1000-1500 adamg`a jetedi.
Solay etip, adamzat tsivilizatsiyasinin` pu`tkil dawaminda adamlardin` ko`ship qonislaniwina
olardin` transport ha`m sawda jollarina qaray ig`isiwi ku`shli ta`sirin tiygizip atir. Barlig`i bolip
qurg`aqshiliktin` 16 protsentin iyelep atirg`an ten`iz ha`m okean jag`alawlarinin` uzinina
boyindag`i 200 km lik polosada adamzattin` yarimi ja`mlengen. Ayirim ko`binese ataw ha`m yarim
atawdag`i ellerde bul ko`rsetkish a`dewir joqari.
Yaponiyada shig`aditin 9/10 i, Ullibritaniyada 3/4 i ten`izden 50 km den uzaqta jasamaydi.
Portugaliyada, Norvegiyada, Daniyada, Irlandiyada, Jan`a Zelandiyada, Chilide ha`m Fillipinde
barliq shig`adi, Avstraliya menen Egipette xaliqtin` 90 protsentten aslami ten`izden 200 km den
uzaqta jasamaydi.
Jer ju`zi xalqinin` ortasha tig`izlig`i 1 km kv 38 adamnan tuwra keledi. Qaraqalpaqstanda 7-8
adamnan tuwra keledi. Al geybir jerlerde 1 km kv jerge 24 adamnan tuwra keledi. Misalg`a alsaq
Kanadada AQSh penen shegarasinin` uzina boyina sozilip atirg`an ha`m qon`islaniwdin` basli
polosasin` quraytug`in eldin` qubla bo`liminde xaliqtin` 2/3 i jasaydi. Eldin` arqa bo`liminde 20-25
km kv territoriyaga 1 adamnan tuwra keledi. Sonday-aq qon`islaniwdag`i bunday u`lken
ayirmashiliqlar Avstraliya ushin da xarakterli.
Xaliqtin` belgili bir sani ha`m tig`izlig`i ha`r bir eldin` rawajlaniwi ushin za`ru`rli aldin ala
jag`daylar bolip tabiladi. Biraq xaliqtin` tig`izlig`inin` rolin asira bahalaytug`in ha`m ha`tte onin`
menen sotsialliq ekonomikaliq rawajlaniw da`rejesinin` arasinda pu`tkilley baylanis bar dep
esaplaytug`in ilimpazlar pu`tkilley qa`telesedi.
Xaliqtin` ornalasiw sonday-aq onin` tig`izlig`i menen quramina xaliqtin` migratsiyasi u`lken
ta`sir etedi. G`Adamlar - dep jazg`an edi N.N.Baranskiy, - qanatli qus emes ha`m olardin`
ko`ship qon`islaniwi biologiyaliq emes, al ja`miyetlik nizamlar menen tu`sindiriledi.
Migratsiyalardin` basli sebebi ekonomikaliq sebep, biraq ol sebepler sonday-aq siyasiy, milliy,
diniy ha`m basqa da sebeplerden kelip shig`adiG`. Xaliqtin` ishki migratsiyalari a`yyemgigi
zamanlarda kelip shiqqan, biraq ol kapitalizm da`wirinde u`lken rawajlaniwg`a iye bolg`an. En`
u`lken migratsiyaliq jariliwi XIX a`sirde baslandi. Emigratsiyanin` basli oshag`i Evropa boldi.
Irlandiyani emigratsiyanin` klassikaliq eli dep esaplaydi. XIX a`sirdin` yariminan bergi ju`z jildin`
ishinde g`ana bul eldi 6 millionnan aslam irlandiyalilar, Irlandiyanin` jasawshisina qarg`anda 12 ese
ko`p. Emigratsiyanin` ekinshi oshag`i Aziyada boldi. Emigratsiyanin` en` iri rayoni Jaqin Shig`istin`
neft` qazip shig`aratug`in arab ellerinde qa`liplesti.
Immigrantlar ba`rinen de burin ko`pshiligi jaslar bolip esaplanadi. Xaliqtin` ishki migratsiyalari
bir neshe tu`rge bo`linedi. Xaliqtin` awilliq jerlerden qalalarg`a ko`ship qon`islaniwi usilardin`
qatarina jatadi. U`lken ha`m mayda qalalar arasinda da shig`aditin` territoriyaliq bo`listiriwi bolip
turadi. Jan`a jerlerdin` o`zlestiriliwi de migratsiyalarg`a baylanisli.
Ko`pshilik eller shig`aditin` ishki ha`m sirtqi migratsiyalarin retlestiriwge bag`darlang`an
migratsiya siyasatin` ju`rgizip otiradi.
Bizin` ku`nlerimizde shig`aditin` ornalasiwi a`sirese qalalardin` geografiyasi menen aniqlanadi.
Jer sharindag`i olardin` sani on min`lap esaplanadi. Qalalar olardi qorshag`an ortaliqqa ta`biyiy
ortaliqqa da awilliq qon`islaniwg`a da, o`sip baratirg`an ta`sir jasaydi. Barliq eller ushin birdey qala
degen tu`sinik joq. Misali, Daniyada, Shvetsiyada, Finlyandiyada xalqinin` sani 200 den artiq
elatlar qala dep ataladi. Avstraliya, Kanada da 1 min`nan aslam Germaniyada, Frantsiiyada, Kubada
2 min`nan aslam, AQSh ta, Meksikada 2,5 min`nan aslam, Avstriya, Hindstan, Iran, Madagaskarda
- 5 min`nan aslam, Shveytsariyada, Malayziyada 10 min`nan assa qala dep esaplaydi. Urbanizatsiya

74
ha`zirgi zamannin en` a`hmiyetli sotsial-ekonomikaliq protsesslerinin` qatarina jatadi. Qalalardin`
o`siwi ha`m eldegi, regiondag`i, du`n`ya ju`zindegi barliq qala xalqinin` salistirma salmag`inin`
artiwi urbanizatsiya dep ataladi. Ha`zirgi urbanizatsiya pu`tkil du`n`ya ju`zlik protsess sipatinda
ko`pshilik eller ushin xarakterli bolg`an uliwma u`sh belgige iye 1. Qala xalqinin` o`siwinin` tez
pa`ti 2. Xaliqtin` ha`m xojaliqtin` tiykarinan u`lken qalalarg`a ja`mleniwi 3. Qalalardin` en`
shashiwi. Olardin` territoriyasinin` ken`eyiwi. 1-belgige misal. 1900-jili qalalarda du`n`ya ju`zi
xalqinin` 14 protsent, 1990-jili 46 protsent jasag`an. Qala xalqi orta esap penen ha`r jili shama
menen 50 mln adamg`a ko`beyedi. 3-belgige qala aglomeratsiyalari ta`n.
Du`n`ya ju`zindegi en` iri qala aglomeratsiyasi Tokio, N`yu-York, Meksikada qa`liplesken.
Olarda 18-20 millionnan ha`m onnanda aslamiraq adam jasaydi. XX a`sirdin` aqirina qaray iri
aglomeratsiyalar ju`da` ko`beyip atir. Demografiyaliq boljawlarg`a qarag`anda 2000-jili du`n`ya
ju`zi xalqi 10 million adamnan aslam 25 gigant qala Mekiko, 31 million adami boliwi mu`mkin.
San-Paulu (26 mln), Shanxay (24 mln), Tokio(24), N`yu-York (22), Pekin (21), Rio-de-Janeyro
(19), Bombey (17),Kal`kutta (16), Djakarta (16), Kair (16) boladi.
Urbanizatsiya uliwma o`siwi xaliqqa jaman ta`sirin tiygizip atir. Olar tiykarinan pataslang`an
hawa adamlarg`a jaman ta`sirin tiygizip atir. O`siwdin` ha`zirgi zaman protsessleri xaliqtin`
qurami menen qon`islaniwi ko`plegen qiyin mashqalalardi payda etedi.
Olardin` a`hmiyetlileri de bolip olar demografiyaliq jariliw, milletler araliq qatnasiqlar,
urbanizatsiya mashqalalari bolip esaplanadi. O`zbekstanda da 21206,8 min` adam jasaydi. Onin`
qala xalqi 8483,4 min` rayon xalqi, awil xalqi 12723,4 min` adamnan ibarat. Bul bizin`
respublikamizda da kem-kemnen xaliq ko`beymekte. Barg`an sayin xaliq qalalarg`a ko`ship
kelmekte.
Ekvatoriyaliq aymaq . Ekvatoriyaliq aymaq ha`r eki yarim sharda
shama menen 6 0 ken`likke shekem boladi. Aymaqtin` ortasinan o`tetug`in parellel ekvatorldin`
30800 km ge jaqin bo`legi okeanlardan ha`m 9200 km ge jaqin bo`legi qurg`aqliqtan o`tedi.
Materiklerdin` ekvatorliq aymaqtag`i rel`efi litosferanin` ekartor astindag`i sho`giniwine sa`ykes
ra`wishte pa`s tegisliklerden (Amazonka pa`s tegisligi, Orayliq Afrika) ha`m atawlardan ibarat
(Indoneziya ha`m Jan`a Gvineya). Tek And tawlarinda gorizontal zonalliq biyiklik bo`limi menen
almasadi.
Atmosfera artiqsha issiliq balansina iye. Polyar temperatursi (39 0 ) haqiyqiy temperaturadan (24-
26) 15-13 0 artiq. Quyash issilig`i ju`da` ko`p jillig`i 100 kkal/sm 2 dan 160 kkal/sm 2 qa shekem ha`m
jil boyi bir az bir tegis tu`sip turadi. Qurg`aqliqta 20 kkal/sm 2 dan okeanlarda 80 kkal/sm 2 ge
shekem issiliq puwlaniwg`a ketedi. Isig`an hawada ko`terilme ag`islar payda boladi. Bunin`
na`tiyjesinde aymaqa tropikaliq, aymaqtan passat samallari esip, ig`al alip keledi. Sol sebepli
ig`alliq u`lken 80-90 protsent, hawa bultli boladi, jawinlar ko`p jilina 1000 mm den 2500 mm ge
shekem jawadi. Mu`mkin bolg`an puwlaniwg`a qarag`anda kem -100001500mm a`tirapinda.
Atmosferadag`i ig`allaniw artiqsha -150 ke shekem jetedi. Hawa temperaturasi ha`mme aylarda
24-26 0 C boladi, jilliq amplintudalar kishi, 32 0 S a`tirapinda.
Ekvatorliq aymaqtag`i ta`biyiy protsesslerdin` ma`wsimli o`zgeriw
Parqi u`lken emes ha`m ha`r tu`rli territoriyalarda bir tu`r boladi.
Materik ha`m okean sektorlarindag`i klimati ha`m tafovutlar sipati jag`inan pariq qilatug`in
da`rejege jetpeydi. Ekvatoriyaliq qurg`aqliklardin` klimati okean klimati. Qurg`aqliqta suw mol,
grunt suwlari jer betine jaqin jaylasqan, batpaq basqan jerler ko`p, da`r`yalar ko`p ha`m suwli.
Da`r`ya eroziyasi ku`shli bolg`anliqtan ko`ller az. Tek Arqa Afrikada, Siriya-Afrika grabeninde
u`lken ko`ller ko`p.
Qurg`aqliqtin` issi ha`m ig`lalli klimatli bo`limlerinde ximiyaliq uniraw ju`z beredi. Uzaq waqit
dawaminda bir tu`r kontinental sha`rayatta qalin` uniraw beti payda bolg`an. Topiraqta juwiliw
protsessi u`stin turadi, topiraq payda boliw materit tipte ju`z beredi. Uniraw bo`limi ha`m de topiraq
alyuminiy ha`m temir oksidleri menen bayip baradi, materit payda boladi – topiraq astindag`i

75
jinislar ha`m topiraq bir neshe metr qalinliqta - gerbish ren` - qizil tu`ske enedi. Olar ko`l zatlarg`a
bay.
Ekvatorliq aymaqta o`simlikler issiliq ha`m ilg`al menen toliq ta`miynlengenligi sebepli olar zat
ha`m energiya almasiwi ku`shli bolatug`in sha`rayatta rawajlanadi. To`mengi geografiyaliq
ken`likler ta`biyattin` kem o`zgeriwshen`ligine sebep a`ne usi paleogen da`wirinen berli bul
aymaqta o`simlikler onsha ko`p o`zgermegen.
Ekvatorliq aymaq o`simlikler gileyalaprdan- turaqli jasil ha`m
Barqulla ig`alli toyg`aylardan ibarat. Gileyalar ko`p yarusli bolip,
kuramali du`zilgen, tu`rlerge ju`da` bay ha`m o`nimdarlig`i joqari jilina gektarina - 50 t g`a shekem
qurg`aq zat payda boladi. Ekvatorliq aymaqtin` okeanliq sektorlarpinda jilli ekvatiorliq qarsi
ag`islar bar, suw temperaturasi 24 0 tan 28 0 S shekem baradi. Afrika menen Qubla Ameritkanin`
Batis jag`alari jaqinindag`i salqin torpikaliq ag`islar ekvatorliq aymaqtin` arqag`a jiljitadi.
Subekvatorliq aymaqlar. Subekvatorliq aymaqlar en` za`ru`rli
qa`siyeti atmosfera tsirkulyatsiyasinin` o`zgerip turiwi. Bul o`zgeris ekvatorliq japiraq
minimumnin` geografiyaliq ken`lik boyinsha jiljip turiwinda, subekvatorliq mussionlarda,
ekvatorliq hawa menen tropikaliq hawanin` ma`wsimnen ma`wsimge almasip turiwinda jildin`
qurg`aq ha`m jawinli ma`wsimlerge bo`liniwinde payda boladi. Atmosfera tsirkulyatsiyasina
baylanisli tu`rde barliq ta`biyiy protsessler de ma`wsimli o`zgerip turadi, bul jag`day adamlardin`
xojaliq xizmetinde sa`wlelenedi.
Bul aytilg`anlanlar subekvatorliq aymaqlardin` ta`biyatina tek
sebep bolg`an dep sheshimge keliwge bolmaydi. Ta`biyg`iy ha`diyselerdin` ma`wsimli o`zgeriwine
tiykarg`i sebep, ortasha geografiyaliq ken`liklerdegi ma`wsimlerdin` almasiwina sebep bolg`ani
siyaqli jer aylaniw orinin` orbita tegisligine qiya ekenligi ha`m og`an baylanisli tu`rde yarim
sharlardin` gezekpe-gezek isitiliwi. Jawingershilik ma`wsimnin` uzin-qisqalig`ina sa`ykes tu`rde
(bul ma`wsim gileyalar shegarasi qasinda uzaq dawam etip tropikaliq yarim sho`llerde ha`m
sho`llerge qaray qisqaradi) subekvatorliq aymaqta eki ta`biyat zonasi ajiratilad, a) ig`alliq o`zgerip
turiwshi japiraq toqiwshi tog`aylar, b) savannalar yaki tropikaliq tog`ay-yarim sho`ller zonalari.
Atmosfera tsirkulyatsiyasi ha`m klitmattin` aniq o`zgeriwine qaramay, subekvatorliq
ken`liklerdin`, a`sirese savanna zonasinin` ta`biyati ju`da` o`zine ta`n bolip, ta`biyatinin` ha`zirgi
qa`siyetleri, kem degende, u`shlemshi da`wirlerden saqlanip qalg`an.
Qurg`aqliqtag`i subekvatorliq aymaq arqa yarim sharda 5 0 S arqa
ken`likten 25 0 arqa ken`likke shekem sozilip, o`z ishine Panama qoltig`in, Orinoko`l boyindag`i pa`s
tegislikti, Gviana tawlig`in, Afrikadag`i Niger da`r`yasinan Nil da`r`yasinin` joqari ag`isi ha`m Ulli
ko`llerge shekem bolg`an jerlerdi, Hindistan, Hindiqitay ha`m Filippindi, qubla yarim sharda
Braziliya tawlig`in, Orayliq Afrikanin` Kongo da`r`yasinan Zambezi da`r`yasina shekem bolg`an
bo`limin, Avstraliyanin` arqa, yag`niy 5 0 S tan 20 0 S qubla ken`likke shekem bolg`an jerlerin o`z
ishine aladi. Ekvatorliq aymaq siyaqli bul aymaqtada u`lken bo`limin okeanlarg`a tuwra keledi.
Subekvatorliq aymaqtag`i dissimmetriya payda bola baslaydi. Arqa subekvatorliq aymaqtag`i
qurg`aqliqta uzaqlik boyinsha 120 0
C soziladi, qubla subekvatorliq aymaq bolsa tek 20 0 S sozilg`an.
Du`n`ya okeaninda subekvatorliq aymaqtag`i aniq ko`rsetilgen, olardi passat samallari ajiratip
turadi. Okeanlardag`i subekvatorliq aymaq qurg`aqliqlardag`idan basqaraq jaylasqan ha`m
geografiyaliq qabiq dissimmetriyasin sa`wlelendirip, ha`r eki yarim shardin` subekvatorliq
aymaqlari Tinish ha`m Atlantika okeanlarinda bir az arqag`a jiljig`an.
Materiklerdin` subekvatorliq aymaqlarindag`i rel`efi qirlardan ha`m tawlardan ibarat 2 0 C ha`m
qubla ken`liklerdegi platformalarg`a ta`n bolg`an ko`terilme ha`reketler ko`terilmegen. Mezo ha`m
mikrorel`ef tu`rleri jawingershilik ma`wsimindegi ku`shli eroziya ha`m ximiyaliq uniraw ta`sirinde,
qurg`aqshil ma`wsimde bolsa reflyatsiya ta`sirinde payda boladi. Akkumlyativ tegisliklerde supa
ta`rizli ha`m jetim tawlar payda boladi.

76
Atmosferanin` issiliq ha`m radiatsiya qa`siyetleri ekvatorliq aymaqlardag`ig`a jaqin boladi.
Radiatsiya balanisinin` qaldiq issilig`i ekvatorliq aymaelardag`iday (jilina 90 kkal/sm 2 )
kemirek boladi. Jilina 70-75kkal/sm 2 . Temperaturanin` ma`wsimli parqi ekvatordag`idan u`lken
a`lbette. Ortasha ayliq temperaturalar 15 0 C dan 30 0 S g`a shekem baradi, lekin issiliq hesh bir ayda
o`simlikler rawajlaniwina yaki birde bir ta`biyiy protsesslerge kesent etpeydi.
Ta`biyg`iy protsesslerdegi hal qiliwshi faktorlar jawingerlik
Ma`wsimnin` qanshelli uzaq dawam etiwi ol subekvatorliq tog`aylarda
aydan 8 ayg`a shekem savannalarda 4 ayg`a shekem dawam etedi. Atmosferdan ig`allaniwdin`
jaqininda atmosferadan ig`allaniw ortasha 100 protsent ten 60 protsentke shekem savannalarda 59
protsentten 30 protsentke shekem boladi.
Da`r`ya ha`m ko`llerdin` suw mug`darin ha`mde qa`ddi bir az o`zgerip turadi. Joqarida aytip
o`tilgenindey olar aniq tropikaliq tipke iye.
Bul aymaqtin` tiykarg`i zonasi savanna zonasi. Savannna zonasi
to`meni geografiyaliq ken`liklerde tek subekvatorliq tog`aylardan g`ana emes ba`lki gileyalardan da
u`lken maydandi iyeleydi. Ig`allig`i
o`zgeriwshen tog`aylar zonasi gileyalar menen savannalar aralig`indag`i o`tkinshi zona.
Subekvatorliq aymaqta materik tipli topiraqlar payda boladi. Bul territoriyada materik tipli
topiraqlardin` to`mendegi tu`rleri
bar. 1) ma`wsimli ilg`alli tog`aylardin` qizil topiraqlari, 2) savanna kserofit tog`aylarinin` bawir ren`
qizil topiraqlari, 3) qurg`aqshil otlaq savannalardin` qizg`ish-qon`ir topiraqlari.
Subekvatorliq tog`aylar gileyalardan pariq qilip ilg`allig`i o`zgeriwshen` japiraq to`giwshi
tog`aylar. Qurg`aqshilik da`wirde ko`pshilik terekler ha`m putalar japirag`in pu`tinley yaki ayirim
bo`legin to`gedi, otlar ha`wjirep qaladi. Jawingershilik da`wiri baslaniwi menen olar tezde japiraq
jazadi ha`m gu`lleydi. Bazi terekler kerisinshe qurg`aqshil da`wirde vegetatsiyada boladi.
Jawingershilik da`wirinin` uzin-qisqalig`ina qarap subekvatorliq tog`aylar, a) tiykarinan japiraq
to`giwshi ha`m, v) japiraq to`giwshi turaqli jasil aralas tog`aylarg`a bo`linedi.
O`simliklerdin` tu`rli-tu`rliligi gileyalardag`ig`a qarag`anda kemeyedi bir tu`r tereklerden ibarat
tog`aylar da ko`p ushiraydi, ma`selen Hindistandag`i tik ha`m sandal tog`aylari sonday tog`aylar.
Lianalar ha`m epifitler kemeyedi putalar ko`birek tikenli putalardin` sani artadi. Tog`aylardin`
hasildarlig`i gektarina 30-15 tonnag`a tu`sip qaladi.
Savanna o`simlikleri kserofil xarakterdegi ot o`simlikleri savannalarda otlardan basqa qurg`aq
tog`aylar siyrek tog`aylar tikenli putazarlar ha`m jeke-jeke terekler de bar.
Savannalardin` otlari boyi 1-3 m bolg`an g`a`lle gu`llerden ibarat. Olar kserofil o`simlik
japiraqlari jinishke qatti ha`m kishi bolip ren`i onshaliq jasil emes, gu`lleri joq. Otlaqlar uliwma
kon`ir tu`ste boladi. O`simlik payalari bekkem bolg`aninan ju`riw qiyin.
Bul zonanin` terekleri kserofil xarakterge iye. Olar eki shakali tikenli boladi yaki u`lken bolip
denesine suw jiynap aladi ha`m o`sedi. Afrika savannalarina ta`n terek. Bul terek ju`da` u`lken
biyikligi 25 m ge diametri 9 mge jetedi, ol 4-5 min` jil jasawi mu`mkin. Avstraliya savannalarinda
evkamept ko`p ushiraydi, Qubla Amerika l`yanalarinda ig`al ko`birek bolg`aninan pal`malar
o`sedi. Braziliya tawlig`inin` katingalarinda denesi shiyshege uqsag`an terek kavanillezil ken`
tarqalg`an.
Savannalardin` qurg`aq tog`aylari siyrek tog`aylari ha`m shen`gelzarliqlarinda qurg`aqshil
ma`wsimde japirag`in to`giwshi mayda japiraqli, iymek-iymek o`siwshi pa`s terekler tarqalg`an.
Terekler tu`binde tikenli putalar o`sedi. Amerika savannalarinda kaktus ha`mde agavalar ju`da`
ko`p.
Torpikaliq aymaqlar. Tropikaliq aymaqlar materiklerde okenalarda da tropikaliq antitsiklonlar
payda bolatug`in qurg`aq ha`m issi tropikaliq hawa hu`kimran bolg`an geografiyaliq ken`likler.
Bul aymaqlarda passatlar payda boladi, ha`m shig`is samallar baslanadi. Bul samallar
materiklerdin` batis jag`alawlarinan jawinlar alip ketedi, shig`is jag`alawlarina bolsa ig`al keltiredi.

77
Sonin` ushinda zonalliq orin tipleri meridian bag`itta emes ba`lki batistan shig`isqa qaray o`zgerip
baradi. Regionlardin` u`sh turi bar, batis jag`alawlardag`i sho`l ha`m shala sho`lleri materikler
ishindegi sho`ller, shig`is jag`alawlardin` ma`wsimli ig`alli ha`m geybir oirnlarinda ig`alli
tropikaliq tog`aylari ko`rsetilgen. Sho`ller menen tog`aylar aralig`inda siyrek tog`aylar ha`m
savannalar boladi.
Arqa ha`m Qubla tropikaliq aymaqlar maydani ten` emes. Arqa tropikaliq aymaq uzinliq
boylap 120 0 qa qubla tropikaliq aymaq
85 0 sozilg`an lekin olar arasindag`i sipatli uqsasliqlar ele aniqlanbag`an.
Shig`is okean boyi ma`wsimli ig`alli ha`m turaqli ig`alli tog`aylar Floridada, Yukatanda
Braziliya jag`alawlarinda Rio-de Janeyrodan arqa ha`m qublada Arqa shig`is Avstraliyada o`sedi.
Savanna ha`m siyrek tog`aylar Orayliq Amerikada Zambezl ha`wizinde ha`m de shig`is
Avstraliyada tarqalg`an.
Tropikaliq aymaqtin` qalg`an u`lken bo`limlerinde atmosferanin`
antitsiklon passat tsirkulyatsiyasi ta`sirinde qurg`aq ha`m issi hawa hu`kmrondir Materiklerdegi
a`ne usinday jerlerde sho`ller payda bolg`an Kaliforniya Saxral Kabir Arabstandag`i Suriya ha`m
Nefud Hind da`r`yasi basseynlerindegi Tar, Ataqaliya, Kalaxari Avstarliya sho`lleri.
Arqa tropikaliq aymaq Saxrai Kabirnin` qublasinda 14 0 arqa
ken`likke shekem qubla tropikaliq aymaq Kalaxaridin arqasinda 18 0 qubla ken`likten Avstarliyada
30 0 ken`likke shekem sozilg`an. Orta parallel derlik aniq tropiklerge tuwri keledi. Lekin joqarida
sanap o`tilgen territoriyalardan ko`rinip turipti tropik ken`likler ha`mme waqitta tropik
aymaqlarg`a tuwri kele bermeydi. Hindstan, Hindiqitayda tropikaliq ken`liklerde subekvatorlik
aymak jaylaskan. Bul hal Eski du`n`yadag`i materikler ta`biyatinin` batistan shig`isqa qaray
asimmetrik ekenligin ko`rsetedi.
Pa`seyip atirg`an hawa massalari qurg`aq boladi hawa bultsiz kelip jawinlar ku`tilmegende
jawin jawip qaladi, jilliq jawin mug`dari ju`da` kem (100mm den aspaydi) mu`mkin bolg`an
puwlaniw Saxrai Kabirde 5000 mm ge Avstraliyada 3500 mmge Arabstan, Tar ha`m Kaliforniyada
3000 mmge Kalaxaride 2500mm ge jetedi. Atmosferadan ig`allaniwdin` jilliq mug`dari 0 den 10
protsentke shekem baradi ha`m tek Kalaxaride 25 protsentke jetedi sonin` ushin da Kalaxaride
ko`birek shala sho`lden ibarat.
Tropikaliq sho`llerde quyash gorizonttan biyik turatug`in ha`m hawa bultsiz sha`rayatta
quyashtin` uliwma radiatsiyasi maksimal mug`darg`a jilina 160-220 kkal/sm kv ge jetedi. Nur
qaytiwida ju`da` u`lken sol sebepli sho`llerde de temperatura keskin o`zgerip turadi. En` joqari
temperatura 58 0 g`a jetedi minimal temperatura 10 0 tan pa`seyedi ortasha ayliq temperaturalar 12 0
tan 35 0 qa shekem baradi. Ma`wsimler temperaturasinda pariqlar bar.
Tropikaliq aymaqta jer u`sti turaqli ag`in suwlar jergilikli
da`r`ya ha`m ko`ller joq. Siyrek bolatug`in qisqa mu`ddetli jalalar na`tiyjesinde a`dette qurg`aq
alaplarda ko`lmekler payda boladi. Da`r`yalar tek tranzit da`r`yalari, fizikaliq uniraw ha`m eol
protsessler jedel ju`z beredi. Ha`mme orinda rel`eftin` deflyatsiya ha`m eol akkumlyatsiyasi tu`rleri
tarqalg`an. Topiraq qatlami yaki ju`da` juqa yaki pu`tinley joq. Birinshi gezekte ana jinislardag`i
pariq ko`zge taslanadi – sho`ller joqarida ko`rsetilgenindey qumli gilli taslaq (xamada) boladi.
Topiraq aymaqtin` materiklerdin` batis jag`alawlarindag`i regionlarinda Kaliforniya Ataqama
Saxrai Kabirnin` okean boyi bo`limlerinde Kalaxari ha`m Avstraliyada hawanin ig`allig`i u`lken
bolg`an temperaturasi turaqli ha`m biraz g`ana o`simlikler o`setug`in shala sho`l ha`m sho`ller
payda bolg`an.
Ha`mme sho`ller ha`tte ta`biyati qatti sho`llerde de o`simlikler boladi, lekin hawa qurg`aq
bolg`anliktan olar tutas qatlam payda etpeydi ha`m o`mirge sa`ykeslenip o`zine ta`n tu`rlerge kirgen.
Bir-birinen uzaq araliqtag`i materiklerde ju`da` u`lken maydanlarda jaylasqan tropikaliq sho`l
aymag`i o`simlikleri xarakterine qaray regionlarg`a bo`linedi.

78
Saxroi Kabir ha`m Arabstan sho`lleri jer ju`zindegi en` qurg`aqshil sho`ller. Olarda o`simlikler
ju`da` siyrek bazi jerlerinde bolsa pu`tinley joq. En` xarakterli o`simlikleri xurma ha`m akatsiya.
Tibesti ha`m Axaggar a`tirapindag`i o`simlik ha`m haywanlar a`sirese kem. Saxrai Kabirnin`
shetlerine savannalardan ha`m Orta ten`iz boyinan biraz tu`rli-tu`rli o`simlikler kirip kelgen.
Qubla Afrikada torpikadan arqadag`i jag`ininan salqin ag`is
o`tetug`in jag`alawlar g`ana sho`llerden ibarat. Bul jerlerde sukkulent
o`simlikler su`tleme gulliler menen aloe bar. Kalaxari g`a`lle gu`lliler ha`m akatsiya o`setug`in shala
sho`l.
Amerika sho`llerine ta`n o`simlik kaktus. Avstarliyanin` ishki rayonlarindag`i sho`llerde dog`al
japiraqli g`a`lle gu`lliler galofit sukkulentler ha`m tikenli akatsiya putalari ko`p tarqalg`an.
Tropikaliq sho`llerdin` tawlar jawinlari tutip qalatug`in bo`limlerinde o`simlikler bayraq
ma`deniy o`simlik tu`rleri de ko`p. Arabiyanin` qubla-batis bo`limi a`ne usinday.
Subtropikaliq aymaqlar. Subtropikaliq aymaqlar tropikaliq
Aymaqlar menen turaqli aymaqlar aralig`inda jaylasqan. Bul aymaqlardan subtropikaliq aymaqqa
o`tiw klimattin` ha`m pu`tin ta`biyattin` a`ste-aqirin mug`darli o`zgeriwi menen barmastan ba`lki
tropik hawa (jazda) menen turaqli hawa (qista) hu`kimliginin` almasiwi menen baradi.
Subtropikaliq klimattin` a`hmiyeti sonnan ibarat.
Biraq subtropikaliq ta`biyat xarakteri tek klimatqa emes ko`p jag`inan litosferag`a da baylanisli.
Subtropikaliq ken`liklerdin` ortasha paralleli 35 0 arqa ha`m qubla ken`likler yag`niy jer beti
jariqlarinin` Orta ten`iz regioni paralleli.
Jer qabig`i jariqlarina sa`ykes keliwshi arqa subtropikaliq aymaq Evraziya ha`m Afrikada
geografiyaliq uzinliq boyinsha 133 0 qa ha`mde subtropiklerdin` jer qabig`i jariqlari menen
baylanislilig`i onsha ko`zge taslanbaytug`in Arqa Amerikada shama menen 45 0 sozilg`an. Uliwma
subtropikaliq aymaq jer aynalasinin` derlik yarimin orap turadi.
Joqarida aytip o`tilgenindey jariqlar aymag`i geomorfologiyaliq jag`inan tawlar ten`izlerdin`
opirilma batiqlari ku`shli jer silkiniwler ha`m vulkanizm menen ko`rsetilgen. Qurg`aqliqtin` uzaqliq
boyinsha u`lken araliqqa sozilg`anlig`i regoinlar u`sh tu`r tipinin payda boliwina sebep bolg`an.
Bular batis materik ishkerisindegi orayliq ha`m shig`is regionlar. Subtropikaliq ta`biyattin` arqa
shegaralari Al`p burmalaniwi aymag`indag`i tawlar Pireniya Al`p Balkan Qirim Kavkaz Alding`i
Aziya ha`m Orayliq Aziya tawlari boylap o`tedi. Subtropiklerlin pu`tin ta`biyatinda jag`alardin`
oyilip ketkenligi ha`m rel`eftin` oyli-biyikligi aniq iz qaldirilg`an. Subtropikaliq aymaqtin` en` arqa
shegarasi Adriatika ten`izinin` Balkan yarim atawi jag`alawlarinda (46 0 arqa ken`lik) bolip en`
qubla shegarasi shig`is Qitayda tropike jaqin keledi.
Qurg`aqliqtag`i qubla subtopikaliq aymaq arqa subtropikaliq
aymaqqa qarag`anda biraz kishi ol Qubla Amerika Afrika ha`m Avstraliyada u`sh kishi maydandi
iyelep, uzaqliq boylap tek 76 0 araliqqa sozilg`an. Bul jerde aymaqtin` batis orayliq ha`m shig`is
regionlari bir-birinen u`lken pariq qilmaydi. Qubla subtropiklerdin` arqa subtropiklerden tiykarg`i
geografiyaliq parqi sol olar materiklerdin` ishinde emes ba`lki shetlerinde jaylasqan ha`m olardi
okeanlar orap turadi.
Subtropikler atmosferasinin` xarakterli belgisi o`zgeriwshen`
tsirkuyatsiyalan basqa solyar temperaturanin` faktliq (haqiyqiy) temperaturag`a ten` ekenligi. Bul
aymaqta issi aymaqlardag`i siyaqli issiliq artiqsha da emes ha`m turaqli ha`m de suwiq
aymaqlardag`i siyaqli qista issiliq jetpey de qalmaydi. Hawanin` ortasha temperaturasi jerdegi
ku`ndiz ku`ngi ortasha temperaturag`a (2 m biyiklikte) ten` yag`niy 14 0 S. Lekin jazg`i tropikaliq
hawa 26 0 S g`a shekem qisqi turaqli hawa temperaturasi 5-6 0 S g`a shekem tu`sedi, en` suwig`anda
0 0 S qa tu`sip qar jawadi.
Subtropikaliq aymaqtin` batis regionlarinda ta`biyat orta ten`iz
boyi tipinde bul regionlarga Kaliforniya shtati Orta ten`iz Sanktyago rayoni Keyptaun a`tirpalari
Qubla batis Avstarliya ta`biyati kiredi. Jawin (jilina 900mm a`tirapinda) derlik tek qista batis hawa

79
massalari kelgende turaqli hawa frontinda jawadi. Orta ten`iz sebepli Atlantika ten`iz hawasi
qurg`aqliq ishine suriyag`a shekem yag`niy uzinliq boyinsha 60 0 araliqqa kirip kelip jawin beredi.
Jaz qurg`aq kelgeninen atmosferada ig`allaniw uliwma alg`anda jil boyi ta`n qis ig`allaniw 59
protsentten aspaydi.
Aridlik (qurg`aqshiliq) orta ten`iz boyi ta`biyatinin` pu`tin ko`rinsinde sa`wlelengen.
Orta ten`iz tipindegi da`r`yalar uliwma az suwli jazda sayizlanip qaladi, qista suw qa`ddi
ko`teriledi. Rel`efi bo`leklenip ketkenliginen ko`ller az. Topiraqlar ig`alli subtropiklerde sari ha`m
qizil topiraqlardan kserofit tog`aylar ha`m putazarlarda bawir ren` topiraqlardan ha`mde
subtropikaliq dashtlarda sur-bawir ren` topiraqlardan ibarat.
Ta`biyiy o`simlikleri terek puta ha`m dasht o`simliklerinen ibarat, u`lken maydanlarda ma`deniy
o`simlikler o`siriledi.
Shig`is okean boyi subtropiklerinde Qitay Yaponiyanin` qublasi AKSh tin` qubla-shig`isi
Argentinanin` arqa-shig`isi Qubla Afrika menen Avstarliyanin` shig`is bo`limlerinde jawin ko`p
tu`sedi ha`m ol jil boyi jawadi. Da`r`yalar jil boyi suwli boladi. Aziyada bolsa jazg`i musson
waqtinda suw qa`ddi ko`teriledi. Ig`al subtropikaliq tog`aylardin` sari ha`m qizil topiraqlari
tarqalg`an.
Qubla yarim sharda arqa yarim shardag`i siyaqli materiklerdin` shig`is bo`limlerinde Braziliyada
Urugvayda ha`m Shig`is Avstraliyanin` onsha u`lken bolmag`an bo`liminde turaqli ig`alli tog`aylar
o`sedi. Orta ten`iz tipindegi batis subtropiklerde Kap oblasti, Sant-Yago a`tirapi ha`m
Avstraliyanin` qubla-batis bo`liminde kserofil putazar formatsiyalar tarqalg`an, Kap oblasti
o`simligi o`zine ta`n bolip gu`ller ju`da` ko`p.
Arqa turaqli aymaq. Subtropikaliq ken`liklerden basqa ortasha
ken`liklerde jer rel`efi antisimmetrik arqa yarim sharda materik,
qubla yarim sharda okean u`stin turadi. Sol sebepli turaqli aymaqlar bir-birinen pariq qiladi, olardi
ayrip-ayrip su`wretlewge tuwri keledi. Arqa turaqli aymaq Irlandiyadan Kamchatkag`a shekem
uzinliq boyinsha 175 0 qa Alyaskadan N`yufaundlendke shekem bolsa 100 0 qa sozilg`an. Onin` quba
shegarasi Arqa Qitayda 33 0 arqa ken`likte en` arqa shegarasi Skandinaviya yarim atawinda 70 0 arqa
ken`likte jaylasqan, aymaqtin` ken`ligi meridian bag`iti boyinsha 37 0 qa jetedi yag`niy yarim
shardin` 1/3 bo`liminen artiq. Aymaqtin` geografiyaliq ken`likler boyinsha pariqinin` o`zide
ta`biyatinin` tu`rli boliwina alip keledi.
Radiatsiya balansinin` qaldiq issilig`i jilina qublada 60
kkal/sm kv ta`n arqada 20 kkal/sm kv ka shekem kemeyedi. Iyul` ayinda radiatsion issiliq mug`dari
tropiklerdegiden (ayina 8 kkal/sm kv) az bolmag`an halda.
Yanvar` ayinda radiatsiya balansi manfiydir. A`ne sonin` na`tiyjesinde to`rt aniq ha`m bir
onshaliq jalg`iz bolmag`an ma`wsim ajiralip turadi. Bular ba`ha`r jaz gu`z qis ma`wsimleri.
Jildin` suwiq da`wirinde hawani radiatsion issiliqqa qarag`anda advektiv (tropik ken`liklerden
kelgen) issiliq ko`birek isitadi.Advektiv issiliq atmosfera arqali (batis samallar front ha`reketleri
tsiklonlar arqali) keliwi sebepli tuarqli aymaqta geografiyaliq qabiqtin` ha`r tu`r boliwinda okeanlar
menen materiklerdin` o`z-ara ta`siri ha`m ta`biyiy materikler maydaninin` ko`lemi u`lken rol`
oynaydi. Bul aytilg`anlar ig`al ayliniwina da tiyisli.
Joqarida tastiyiqlang`an sebeplerge qaray arqa turaqli aymaqta basqa ha`r qanday aymaqtag`ig`a
qarag`anda issiliq ha`m ig`alliq gradienti (parqi) u`lken sektorlar ju`da` aniq tu`rlengen
materiklerde batis okena boyi materik ishki bo`limi ha`m shig`is okean boyi okeanlarda salqin
ag`isli batis ha`m jilli ag`isli sektorlar bar. Ta`biyattin` gorizontal zonallig`i da a`ne sonday aniq
ko`rsetilgen.
Okean boyi sektorlari uliwma tog`aylar menen qaplang`an. Batis
okean boyi sektorinda arqadag`i tayga zonasi qublada aralas ha`m ken` japiraqli tog`aylar menen
almasadi. Materiklerdin` shig`isinda shig`is okean boyi taygasi qublag`a qaray ken japiraqli
tog`aylar ha`m ig`alli dasht ha`mde tog`ay-dashtlar menen almasadi.

80
Materiktin ishki sektorlarinda zonalliq landshaftlar en` tu`rli-tu`rli. Arqadan qublag`a qaray
kontinental tayga ken` japiraqli ha`m mayda japiraqli tog`aylar dashtlar qurg`aq dashtlar shala
sho`l ha`m sho`ller almasip keledi. Pu`tin aymaq ta`biyatina ta`n uliwma belgiler menen birge ha`r
bir zonag`a ta`n qa`siyetlerde ju`da` ko`p.
Turaqli aymaqtin` hesh bolmag`anda onin` materik bo`liminin` bir tu`r emesligin ko`rsetiwshi
ta`biyiy belgiler de ko`p. Bulardan aniq ko`rinip turg`ani topiraq payda etiw tipleri ha`m o`simlikler
qatlami. Ta`biyattin` bul eki za`ru`r faktori onin` basqa komponentleri de pariq qiliwin ko`rsetedi.
Turaqli aymaqti keminde eki aymaqqa ajiratiw za`ru`rligin ta`n aliwg`a tuwra keledi. Bular a)
turaqli jilli ha`m qurg`aq ha`m de b) turaqli suwiq ha`m ig`alli.
Turaqli suwiq aymaq o`z ishine aralas tog`aylar ha`m tayga zonalarin aladi. Turaqli jilli ha`m
suwiq aymaqlar ortasindag`i parq topiraq ha`m o`simlik qatlaminda g`ana emes klimatta de
gu`zetiledi, olardan biri joqari basim kontinental orinan qublada payda boladi, sonin` ushinda ol
qurg`aqshil ekinshisi bolsa bul bag`itta arqada jaylasqanlig`inan ig`allaniwi artiqsha boladi. Bul
aymaqlar arasindag`i shegara iyul` ayinin 20 0 S izotermasina shama menen tuwri keledi.
Turaqli jilli aymaqtin` kontinental sektori arid xarakterge
iye. Onin` arqasinda atmosferadan ig`allaniw jeterli 100 protsent. Bul jerde zonag`a topiraq
ig`allig`inin` qararsizlig`i dashttag`i suw ayirg`ishlarda tog`ay ha`m koloklar o`siwi juwilg`an
qara topiraqlar menen podzollasqan topiraqlardin` dasht ha`m tog`ay o`simliklerinin` birge
unirawi ta`n. Evropadag`i bul zona tog`aylarinda ken` japiraqli terekler ko`birek dub (emen)
Sibir`de mayda japiraqli qayin taw terek tog`aylari o`sedi.
Qublaraqta (Amerikadan batisiraqta) ig`allaniw jetispeydi ha`m
ju`da` az boladi. Ig`allaniw Orta Aziya sho`llerinde ha`m u`lken bassende 13 protsentke shekem
ha`m onnan da pa`ske tu`sedi.
Dasht zonasi klimat turaqli jilli bolip atmosferadan ig`allaniw 100protsentten kemirek
Evraziyada dasht zonasi Dunay basseyninen Mongoliyag`a shekem sozilg`an bul zona shig`is
Evropanin` qublasinda ha`m Batis Sibir`de a`sirese tipik dashtlardan ibarat. Arqa Amerikada
dashtqa uqsag`an formatsiyalar bar - preriyalar bolip olar Missisipi da`r`yasi menen Kardilbera
tawlari aralig`inda arqadan qublag`a qaray sozilg`an.
Dasht fetotsinozlari tereksiz sho`llerden ibarat bolip otlaqlardan sa`l g`ana kserofilligi menen
parq qiladi ha`m qara ha`m de kashtan topiraqlarda payda boladi. Dashtlar ko`rinisi aridliktin` asiwi
menen o`zgerip baradi. Aymaqtin` arqasinda bolg`an qalin` ha`m qara topiraqlarda jer betindegi
en` bay ken` japiraqli g`a`lle gu`lliler o`setug`in ha`r tu`rli sho`pli dasht kishi zonasi sozilg`an.
Dashtlardin` ko`p bo`limi shu`digar qiling`an. Qubla Qazaqstanda Orayliq Aziyada ha`m
u`lken basseynde arqa dashtlar qurg`aq dasht ha`m shala sho`ller menen almasadi. Bul orinlar
topirag`i kashtan topiraqlar bolip shortaplar da ushiraydi. O`simlikleri siyrek betaga chalov shuvok
ha`m shuralardan ibarat.
Materiklerdin` ishki arid regionlarinda Orta Aziya menen Orayliq Aziyada u`lken basseynde
turaqli aymaqtin` sho`l zonasi bar. Tropikaliq aymaq sho`llerinen pariq qilip bul sho`llerde jawinlar
erte ba`ha`rde muntazam tu`rde jawadi. Sho`llerdin` rel`efi ha`m gidrografiyaliq tarmaqlari ju`da`
o`zine ta`n bolip tiyisli baplarda su`wretlep o`tiledi.
Turaqli aymaqtag`i sho`llerdin` derlik pu`tin jer beti tropikaliq sho`llerden pariq qilip o`simlikler
menen bekkemlengen. Tazima qumlar waqtinshaliq tuwindilar. Turaqli aymaq sho`llerinde qon`ir
ha`m sur-qon`ir sho`l topiraqlari qublada bolsa boz topiraqlar tarqalg`an. Olardin` ishkori sa`l
juwilg`an quraminda aziqliq elementler mug`dari ko`p bolip potentsial hasildarliqqa iye. Shor grunt
suwlari shig`atug`in kishi rel`ef formalarinda shorli ha`m shurxoklar payda boladi.
Turaqli aymaq sho`llerinin` o`simlikleri biraz tu`rli. O`simlikler xarakterine qarap to`mendegi
sho`l tu`rleri ajiratiladi. Subtropikler qasindag`i gilli tegisliklerdin` efel`er sho`lleri qum
massivlerindegi g`a`lle gelli sho`pler ha`m putalar o`setug`in sho`ller arqa kishi zonanin` gil

81
topiraqlarindag`i shuvok sho`lleri shorli ha`m shurxoklardin` galofit sho`lleri, tasli (hamada)
lardag`i shuvok shura sho`lleri.
Turaqli jilli aymaqtin` okean boyi gumid rayonlarinda atmosferadan ig`allaniw jeterli (100
protsentten sa`l g`ana artiq) qis turaqli qar qatlami saqlanbaydi. Da`r`yalardin` suw rejimi biraz bir
tegis olar muz benen qaplanbaydi.
Qara ha`m kashtan topiraqlar biraz az hasildar tog`ay qon`ir topiraqlari menen almasadi.
O`simlikler jazda jasil bolip turatug`in ken` japiraqli dub (emen) yasen` juqa tog`aylarinan ibarat.
Bunday tog`aylar Pireniya Al`p Karpat tawlarinan Baltika ten`izine shekem, Arqa Qitaydan Sixote-
Alin ha`m Orta Yaponiyag`a shekem sozilg`an Appalachi tawlari Atlantika boyi pa`s tegisligi ha`m
Kardil`era tawlarinin` batisinda iyelegen.
Turaqli salqin ha`m ig`alli aymaqta iyul` temperaturasi 20 0 tan
az arqada bolsa 10 0 g`a shekem tu`sedi. Bul temperatura tog`aylardin` arqa shegarasina tuwra
keledi. Atmosferadan ig`allaniw ha`mme orinda artiqsha - 100 protsentten 150 protsentke shekem.
Arqa ha`m Shig`is Sibir`de turaqli muzliqlar tarqalg`an.
Jawinlardin` artiqshalig`i da`r`yalardin` suwsizlig`i ha`m ko`pliginde ko`llerdin` mollig`inda
jerlerdi batpaq basip ketkenliginde grunt suwlari qa`ddinin` biyik turiwinda ximiyaliq unirawdin`
jedel ju`z beriwinde ha`m de topiraq payda boliw protsessinde sa`wlelengen.
Issiliq mug`dari az ha`m artiqsha ig`al sha`rayatinda to`rtlemshi da`wir dawaminda turaqli
salqin aymaqta ken` tayga zonasi mox penen qaplang`an, iyne japiraqli tog`aylar zonasi payda
bolg`an.
Tayga Skandinaviya yarim atawinda Kamchatkag`a shekem ha`m Amerikanin` arqa batis
bo`liminen N`yufaundlendke shekem solzilg`an.
Aymaqtin` qubla quyash nuri ha`m issilig`i ko`birek ha`m de ig`alliq sa`l kemirek bo`liminde
mox qatlami sho`pler menen almasadi. O`simlikler tu`rli ha`m bay arqa Tayg`a qubla Tayga menen
almasadi, aralas iyne japiraqli ken` japiraqli tog`aylar payda boladi. Bunday tog`aylar Orta evropa
ha`m qubla Skandinaviyadan Perm` qalasi qasinda Uralg`a shekem jetedi. Amerikada
Kanadadag`i Kardil`era tawlarinan Ulli ko`llerge shekem baradi.
Tayga o`simliklerinde materiklerdegi pleystotsen muz basiwinin` ta`siri jaqsi saqlang`an bul
ta`sir da`slep terek tu`rleri areallarinda ha`m tu`rli regionlardin` terek tu`rleri quraminda
sa`wlelengen.
Evropada en` tipik tog`aylar el` ha`m qarag`ay tog`aylarinan ibarat. Batis Sibir`de olardan basqa
pixta pedr qarag`ayi ha`m tillagoch tog`aylari da bar. Enisey basseyninde Sibir` tillagochi
tog`aylari Lena basseyninde dauriya tillagochi tog`aylari u`stin turadi.
Kardil`era tawlarinin` iyne japiraqli tog`aylari Evraziyanin`
sonday tog`aylarina qarag`anda biraz bay ha`m tereke tu`rleri ha`r tu`rli.
Taygadag`i en` ken` tarqalg`an orin tipi - batpaqliqlar. Bazi regionlarad meselen Kareliya
batis Sibir`de batpaqliqlar 70 protsentke shekem maydandi iyeleydi.
Batpaqliq dep - artiqshalig`i na`tiyjesinde o`zine ta`n o`simlik
qatlami payda bolg`an qalin`lig`i 30 sm den az bolmag`an torf qatlami toplang`an topiraq boliwi
batpaq tipinde ju`z beretug`in o`zine ta`n haywanlar jasaytug`in ha`m arnawli mikroklimat payda
bolg`an oring`a aytiladi. Sonday qilip batpaqliq ta`biyg`iy kompleksten turadi.
Batpaqliqlar eki tu`rli jol menen, a) suw ayiriwshi batpaq boliwi ja`ne, b) ko`l eski o`zen ja`ne
basqa to`men jerlerdin` batpaqliqqa aylaniwi na`tiyjesinde payda boladi. Tegisliklerden ibarat rel`ef
artiqsha ig`alliq morena gil jinislardin suw o`tkizbewi sonday-aq ko`p jilliq muzliqlar
batpaqliqlardin` ken`eyiwine ja`rdem beredi.
Batpaqliqlar baslaniw basqishinda ha`r turli boladi biraq a`ste-aqirin rawajlanadi. Olardin`
barlig`i da biyik sfagn batpaqliqlarg`a aylanip ketedi.
Suw ayirg`ish jerler batpaqlang`anda zax basqan topiraqlarda

82
alda menen moxlar a`sirese jabayi zig`ir payda boladi. Olardin` qaldiqlari jiynalip batpaqliq betine
a`ste biyikleydi. Ol biyiklep barip grunt suwlari shig`a almaytug`in da`rejege jetkende batpaqliq
tek g`ana jawin suwinan toplanatug`in basqishqa o`tedi. Bunday jag`dayda endi sfagn moxi payda
boladi. Bunday mox batpaqliqlardin` ortasinda jaqsiraq o`sedi. Sebebi batpaqliqlardin`
chekkanlarindag`i minerallang`n grunt suwlari onin` jaqi o`siwine jag`day bermeydi. Torf
toplaniwi na`tiyjesinde suw ayitg`ishtag`i batpaqliq qabarik yag`niy biyik batpaqliqqa aylanadi.
Bunday batpaqliq betinin` aynalasindag`i batpaq baspag`an jerler 6-10 m ge biyik boliwi mu`mkin.
Ko`ller ja`ne da`r`yalar alaplarin basip ketiwinen to`men batpaqliqlar payda boladi. Oy
batpaqliqlar grunt suwlarinan toyip qoymay olardi waqti-waqti da`r`ya ha`m ko`llerdin` aziq
zatlarina bay tasqin suwlari basip turadi. Sol sebepli olar evtrof batpaqliqlar. Evtorf batpaqliqlar
ha`r qiyli boladi. Eski o`zenlerdi ha`m suw ayirg`ishtag`i ko`llerdi qamis basiwi bunday
batpaqliqlardin` baslaniw basqishi dep ataw mu`mkin.
Gittiya (batpaq lamp-gil) ha`m trof toplana barip qamis batpaqliq dungchali chalov
batpaqlig`ina aylanadi. Ol keyin gryadali moxli (jumsaq) batpaqliq penen keyin Ol`xazor yamasa
moxli-ormanli batpaqliq penen almasiwi mu`mkin. O`simlik qaldiqlarinin` toplanip bariwi
na`tiyjesinde to`men batpaqtin` beti a`ste ko`teriledi ha`m suw rejimi ja`ne de aziqliq zatlardin`
o`zgeriwi menen o`simlik te o`zgeredi. To`men batpaqliq moxli batpaqliq da`rejesine jetiw
a`lbette biyik sfagn batpaqlig`ina aylanadi.
Ortasha ken`isliklerdegi barliq batpaqliqlar maydanlarinin` 80 protsentine jaqin biyik
batpaqliqlarg`a tuwra keledi. Da`r`ya alaplari barliq jerde ta`biyg`iy sho`plerden ibarat. Evropanin`
batis Atlantika boyi bo`leginde samalli salqin ha`m ig`alli jerlerden ku`shli podzollasqan
topiraqlarinda veresk (sipirg`i gu`l) putazarlar ken` taralg`an.
Ormanlar zonasinda ekinshi landshaft orman kesilgen jerlerdegi mayda japiraqli terekler ko`p,
Adamlar az ornalasqan rayonlarda dala ha`m sho`plikler u`lken maydanlardi iyelegen.
Qubla turaqli aymaq arqa turaqli aymaq qarama-qarsi bolip
barlig`i okeanlardan ibarat. Olar jerdin` bir tu`rdegi suw aymag`i
ta`biyati derlik o`zgertpeydi. Bul aymaqlarda ta`biyattin` en` kerekli
belgisi batis samallarinin` esip turiwi tsiklon ha`reketleri ha`m batis samallarinin` polyarli u`lkeni
u`zliksiz orap alg`an salqin ag`im.
Su`zip ju`riwshi muzlar Antarktidada aysbergler 45 0 qubla ken`likke deyin jetip keledi. Suwiq
Antarktidada hawa massalari arqa ta`repke uzaq kirip baradi.
And tawlarinin` qubla bo`leginde ja`ne jan`a Zelandiyanin` qublasinda okean boyi ig`alli
ormanlar o`sedi.
And tawlarinan baslap shig`ista dasht ha`m chala sho`ller jaylasqan.
Arqa polyar aymag`i. Bul aymaq arqa Amerika ja`ne Evraziyanin`
Arqa shetinde jaylasqan Arqa shig`is Aziyada ken`eyip 60 0 ken`likke tu`sedi guzzon qoltig`i
basseyninde 50 0 ken`islikke yag`niy Lamansh ja`ne Kiev ken`isligine jetip keledi.
Bul aymaqta ku`n issilig`i kem jilina 20 kkal/sm kv dan da az
boladi. Jaz qisqa sa`l g`ana shuqirliqta (30 sm ge shekem)grunt suwlari jatadi. Atmosfera
tsirkulyatsiyasi o`zgeriwshen`. Bul jerde Arktida hawasi da turaqli hawa da kelip turadi. Jawin kem
300-100mm mu`mkin bolg`an puwlaniw odan da kem. Sol sebepli ig`allaniw artiqsha 150
protsentke shekem baradi. Jer u`sti suwlari kishi da`r`yalar ko`ller ko`p. Batpaqiqar mol grunt
suwlari tek jazda turaqi muzliq qatlami u`tinde payda boladi. Issiliq jetispewigi sebepli uniraw
ja`ne topiraq payda boliwinin` arnawli tundra tipi joq topiraq batpaq tipinde payda boladi. Geybir
jerlerde podzollaniw payda boladi. Topiraq bo`legi juqa ja`ne morfologik jaqtan qatlamlarg`a aniq
ajiralip turadi.
Aymaqliq arqa shegaralarinda topiraq ha`r jerde payda bolip
yaxlit qatlam payda qilmaydi.

83
Geografiyaliq tu`siniwde tundra zonasinda haqiyqiy tundra batpaqliq (ko`birek biyik batpaqliq)
ja`ne qayir sho`pleri bar. Tundra dep biyjag`day iqlim ha`m topiraq sha`rayatina say tereksiz mox
lishaynik ha`m moz-putazarlar formatsiyag`a aytiladi. Turaqli aymaq ormanlar zonasinan kutbeni
aymag`inin` tundralarina ormanundra arqali o`tiledi. Orman tundrada ormanlar da`r`ya alaplari
ja`ne geybir suw ayirg`ishlardag`i terekler qiysiq o`sken ormanlar ta`rizde ushiraydi. Bular putazar
tundra mox-lishaynik tipik tundra ha`m Arktika tundrasi yag`niy polyarli suwiq saxralar.
Qubla ku`tbeni aymag`i pu`tinley okeanlarg`a jaylasqan ja`ne suw
ja`ne de samal ha`reketli muxit bolg`anlig`inan aymaq shegarasin aniq belgilep bolmaydi.
Arqadag`i tundra zonasina usag`an jerler qublada ekvatorg`a qarap 50 0 ken`islikke sozilg`an.
Arqa ha`m Qubla polyarli arallar rel`ef xarakterine qarap bir-birinin kerisi – arqa qutbiy
aymaq okeanlari qubla qutbiy aymaqlarda materikten ibarat biraq olar iqlim jag`inan bir tu`rde.
Bunday eki tu`rlilikti ortasha ken`isliklerde de ko`rdik. Ha`r eki aymaq ja`ne muzlar aymag`i.
Turaqli aymaqlarda jol boliwshi faktor litosfera bolsa polyarli aymaqlarda radiatsiya faktorlari
anig`irag`i ku`n issilig`inin` ju`da` kemligi.
Arktika polyarli aymag`inin` shegarasi arqa polyarli aynaladan
arqaraqta o`tedi. Kanada arxipelagi Qara da`rwazasi Aziyanin` polyarli sheti arqali o`tip tek bir
orinda Grenlandiyada 60 0 arqa ken`likke shekem tu`sedi. Antarktika polyarli aymag`i 53 0 qubla
ken`likke shekem Batis Evropadag`i ken` japiraqli tog`aylar ha`m Shig`is Evropadag`i dashtlari
ken`ligine shekem jetip baradi.
Polyarli aymaqlar ta`biyiy landshaftlarinin` payda boliwinda quyash radiatsiyasinin` pu`tin jer
boyinsha ken` kem mug`darada ekenligi g`ana emes ba`lki aftidan pleystotsenda payda bolg`an.
Muzlar al`bedosinin` u`lkenligi en` qolaysiz klimatli sha`rayattin` payda boliwindag`i en` za`ru`r
sebeplerden biri. Jilliq radiatsiya balansi 10 kkal/sm kv a`tirapinda muz betinde bolsa manfiydir.
Antarktida klimati Arktika klimatina qarag`anda qaqirag`an suwiq Antarktidadag`i en` issi ayda
(yanvar`da) 0 0 C izoterma 58-59 0
qubla ken`likke shekem baradi. Materikten ortasha ayliq temperatura 4 0 tan –36 0 qa shekem, qista
(ibl`da) ortasha temperatura –72 0 g`a shekem tu`sedi, minimal temperatura -88,3 0 g`a shekem
tu`sedi.
Arktikada iyul` ayinin` 0 0 S li izotermasi atawlardan arqaraqtan o`tedi ha`m tek Grenlandiyada
g`ana ortasha temperatura –12 0 g`a shekem tu`sedi. Lekin en` suwiq ayda yanvarda da polyar
a`tirapinda temperatura -40 0 jaqin boladi. Grenlandiyada bolsa –46 0 g`a shekem pa`seyedi.
Arktika aymag`indag`i qurg`aqliqlarda da lanshaftlardin` 3 tu`ri
bar ataw muzliqlari Vrangel` Novaya Sibir` Severnaya Zemlya atawlarinda ha`m Kanada
atawlarinin` arqasinda polyarli saxralar Novaya Zemlyanin` Qubla atawinda Aziya ha`mde Arqa
Amerika jag`alawalarinda arktika tundralari bariw Arktikada materik muzlari eppasiga tarqalg`an
bolip tek qubla Orkney atawlari ha`mde onin` qasindag`i ataw muzliqlari bar.
Gorizantal geografiyaliq zonalar ha`m tawli u`lkeler lanshaftlari iyelegen territoriyalardin` birbirine
qatnasin topiraq tiykarg`i tipleri tarqalg`an maydanlardi esaplaw joli menen uliwma ta`rizde
en` jaqsi ifodalansa boladi sebebi o`simlik qatlami insanlar ta`sirinen biraz o`zgergen. Bul
mag`liwmatlar 156-su`wrette ko`rsetilgen.
Biyiklik aymaqlari. Joqarida aytip o`tilgenindey tawli u`lkelerde qurag`qliqtin` gorizontal
ta`biyat zonalari biyiklik aymaqlari menen almasadi.
Tawlarda biyiklik aymaqlarinin` payda boliwina joqarig`a ko`terilgen sayin hawa temperaturasi
ha`m mu`mkin bolg`an puwlaniwdin` kemeyiwi ha`mde jawin mug`dari menen atmosferadan
ig`allaniwdin` artiwi sebep boladi. Vertikal klimat o`zgerisleri en` uliwma belgilerine qaray klimat
o`zgerislerine uqsap ketedi. Ku`n radiatsiyasinin` intensivligi tawlarda joqarig`a ko`terilgen sayin
artadi, ekvatordan polyarg`a shekem kemeyedi.
Tawlarda joqarig`a qaray atmosfera basimi muntazam ja`ne bir

84
tu`rde kemeyip baradi. Ekvator menen polyarlar arasinda barik maksimum ja`ne minimum
zonalari bar. Gorizontal bag`itta gulid ha`m arid zonalar birimlep almasip keledi. Tawlarg`a
ko`terilgen sayin jawin suwlari ag`imi mug`dari artadi suw jaqsi ag`ip ketetug`in boladi.
Ekvatordan polyarg`a shekem bunday jag`day gu`zetilmeydi.
Uniraw xarakteri organik o`mirinin` rawajlaniw da`rejesi topiraq payda boliw protsesi jaratiliw
sha`rayati ha`m basqa ko`p usillar vertikal aymaqlardi gorizontal zonaliliqqa tek g`ana Ulpumiya
jag`daylari jag`inan uqsaydi.
Bug`an tawli u`lkenin` rawajlaniw tariyxi ja`ne ha`r tu`rli biyikliktegi ha`r tu`rli
ekspozitsiyasindag`i ja`ne hawa massalari bag`itina baylanisli ha`r qiyli sha`rayattin` awir ha`r
tu`rliligi de sebep boladi.
Vertikal aymaqlar taw sistemasi qaysi gorizantal zonada jaylasqan Keniya vulkanik tawi jan
bawirinda taw eteginen 1200m biyiklikte ig`alli ekvatorial orman aymaqlari jaylasqan. Keniya Jan
bawirlarinda ta`biyat ekvatorial ormanlardan muzliqlarg`a deyin almasip barsa da ondag`i biyiklik
aymaqlardi bul tawlar eteginen polyarlarg`a shekem bolg`an barliq gorizontal zonalardi
qaytalamaydi.
Novaya Zemlyanin` qubla atawindag`i tawlarda bar-jog`i eki aymaq
arktika tundralari ha`m ma`ngi karlar aymaqlari bar. Geografiyaliq
ken`liklerge baylanisli tu`rde aymaqlar mug`dari menen birge olardin` biyikligi de o`zgeredi.
Pa`s tawlarda ha`m qirlarda jawin mug`dari artadi. Sol sebepli
Pa`s tawlar ha`m qirlar arqali arkarakta ta`n orin tipleri kirip keledi. Ural tawlari Volga boyi qirlari
arqali tog`ay zonasi dashtlar zonasina ataw siyaqli kirip keledi.
GEOGRAFIYaLIQ QABIQTAG`I RITLIKALIQ RAWAJLANIWDIN` BAG`ITI
Tiri zatlar ha`m jansiz materiyag`a ha`r bir ta`biyiy komponent
ha`m uliwma geografiyaliq qabiqqa ha`diyselerdin` da`wirlililigi ha`m waqit dawaminda
ta`kirarlanip turiwi ta`n. En` aniq ko`rinip turg`an ritmikaliq sebepleri ha`m formalari
to`mendegileri.
Tiri zatlardin` o`z qa`siyetine qaray barliq tiri organizmlerde
dem aliw ha`m islew (ha`reketleniw) da`wiri boladi. Organizmlerdin`
bul ishki a`xtieji. Jerdin` sutkaliq ha`m jilliq ha`reketi ha`m de kisman ay ha`m jer ha`reketi menen
iykemlesken boladi.
Jerdin` o`z ko`sheri a`tirapindag`i ha`reketi sutkaliq ritmin payda etedi. Sutkaliq ritm quyash
radiatsiyasi ha`m meteorologiyaliq elementlerdin` sutkaliq o`zgerisinde topiraq payda boliwi ha`m
unirawdin` gidrologiyaliq ha`m basqa ta`biy jag`daylardin` intensivliginde sa`wlelenedi. O`simlik
ha`m haywanlardin` fiziologiyaliq funktsiyalari ko`p jag`daylarda jerdin` sutkaliq aylaniwina
iykemlesedi.
Bazibir ritmlik ha`reketler qos planeta bolg`an Jer-Ay aylaniwi menen baylanisqan. Bunday
ha`reketlerge birinshi bolip gidrosferadag`i suw qalqiwi ha`diysesi kiredi. Geybir haywanlardin`
biologiyaliq protsessleri de sol ritmlik penen baylansiqan bazi haywanlar quyash shig`iwi menen
emes ba`lki suw qaytiwi menen uykidan oyanadi suw qaytqanda olar suw ketken jerleredi o`zlerine
aziqliq izlep juredi. Basqa bir tur haywanlar ma`selen, nereida sem`yasina tiyisli bolg`an halqali
ten`iz chuvalchangining ko`beyiw da`wiri aydin` belgili fazalari menen say boladi.
Jerdin` quyash a`tirapinda jilliq aylaniwi ha`m jer ko`sherinin` orbita tegisligine qiyalig`i
geografiyaliq qabiqtin` ma`wsimler almasqanda jerdin` tu`rli zona ha`m u`lkelerinde geografiyaliq
qabiqtin` barliq ha`diyseleri o`zgeredi. Organikaliq du`n`yadag`i ma`wsimli ritmlik o`simliklerdin`
o`siwden toqtawi ha`m vegetatsiyasinda haywanlardin` to`lewi ha`m migratsiyasinda geybir
haywanlardin` uyqig`a ketiwi jilliq tsiklg`a iye bolg`an o`simlik ha`m haywanlar kobyiwinin`
basqariliwinda payda boladi.

85
Ma`wsimli ritmlik amplitudasi ekvatorda kishi bolip joqari ken`liklerge qaray mug`dari artadi
ha`m sipati o`zgeredi. Ma`selen tropiklerde bir ma`wsim ekinshisinen ig`alliq mug`darina qaray
pariq qilsa turaqli aymaqlarda issiliq mug`dari jag`inan polyarli u`lkelerde bolsa quyash nuri menen
jaritiliw waqtinin` uzin qisqalig`ina qaray pariq qiladi. Bularg`a baylanisli tu`rde biosferanin`
ma`wsimli ritmliligi tu`rli aymaqlarda ha`r qiyli.
Sutkaliq ritmlik jilliq ritmlik fonida juz bered ja`ne sol
sebepli ha`r bir keyingi ku`ngi ritmlik alding`i ku`ninen pariq qiladi. Bul jag`day organik
du`n`yada jaqsi seziledi, biraq organik du`n`ya menen baylanisli zatlar da ta`n. Bunday ekinshi
sheshimge keledi. Ha`r bir sutkaliq ritm jabiq protsess emes bu`gingi ku`ni keshegi ku`nnen
qarapayim qaytalaniw emes ba`lki rawajlaniw ja`ne o`liwinde ha`r ku`ni janaliqlar ma`selen,
qurtaq jetiliwi yamasa japiraq tu`siwi qosilip baradi. Aniq ko`rinip turg`an ja`ne jaqsi u`yrengen
sutkaliq ja`ne ma`wsimli ritmlardan basqa onsha jaqsi sezilmeytug`in ja`ne a`sirlik ritmler de bar.
Iqlimlarg`a ta`rip berilgende olar tuwrali aytip o`tilgen edi. Bulardan basqa qurg`aqliqtin`
epeyrogenik ja`ne orografik ha`reketleri materiklerinin` o`zi ten`izler tasiwi ja`ne qaytiwi
geologik waqiyalar eroziya ja`ne akkumlyatsiya ten`iz suwinin` isi vulkanizm ja`ne ha`r qiyli ju`z
berip turdi, olar ja`ne geografiyaliq qabiqti noretlik tu`rde o`zgertirip baradi. Organik du`n`ya
rawajlanip turadi. Bulardan ha`r bir jilliq ritm uliwma tu`rde alg`anda alding`i jildag`isi
ta`kirarlanip tursa da ha`r bir jildin` ba`ha`r, jaz, gu`z, qista alding`i jilg`i protsessler ju`z beredi,
biraq uliwma onsha u`lken bolmasa da janalaniwg`a qaray rawajlaniwg`a qaray alg`a qa`dem
qoyiladi. Geografik qabiqtin` materiklerdin` granit jerleri payda bolg`annan ja`ne da`slepki tiri
toqima payda boliwinda o`tken barliq rawajlaniw progressiv o`zgeriwler jil sayin arta beriw joli
menen bolg`an. Rawajlaniw qarapayimnan qu`rdelige to`mennen joqarig`a eskiden janag`a o`tiw
menen boladi.
Rawajlaniw ha`r dayim bir jag`dayda bolmaydi. Belgili rawajlaniw protsesslerinde mo`lsheri
a`ste-a`ste o`zgeriwler toplanip baratug`in uzaq evalyutsion da`wirler ja`ne sipatli ju`z beretug`in
revolyutsion da`wirler de boladi. Sistemanin` uliwma rawajlaniwi onin` ayirim bo`leklerinin`
a`lbette pitip bariwi menen ju`z beredi.