uliuma jer bilimi kk

30
Muzliq shetinin` janinan baslap aqirg`i morena gryaldasinan batista u`lken-u`lken (zandr)
flyuvioglyatsiol (muzliq suwlari keltirgen) qum keltirme menen qaplang`an ken` maydanlar. Muzliq
erigende onin` tu`binen ag`ip shiqqan suwlar ko`plep qum-shag`al ag`izim kelgen. Bul suw
ag`imlari pa`s orinlarg`a barip o`zindegi ag`iziqlari qaldirg`an.
Qubla Evropada - Germaniya-Pol`sha pa`s tegisliginde ha`m Rossiya
tegisliginin` arqa-shig`isinda, yag`niy Arqa Dvina menen Pechoranin`,
yag`niy Arqa basseyininde bir az basqasha bolg`an.
Bul jerlerde suwdin` erkin ag`iwina muzliq tosqinliq qilg`an.
Suwlar muzliq shetine parallel` bag`itta ag`ip, muzliq aldi ag`imi
saylari dep ataliwshi ken` ha`m og`an qarag`anda sayiz alaplar hasil
qilg`an. Bul jerlerde zandr ag`iziqlari tar polasada jatqizilg`an.
Zandr pa`slikleri Evropani muzliq aldi bo`leklerin tutas polosa tu`rinde iyeleydi. Bul polosa
Germaniya-Pol`sha pa`s tegisliginde
baslanip, Poles`eda a`sirese ken`eyedi, son` Meshchera pa`s tegisligi
ha`m Gor`kiy oblastina taman ketedi. Alap zonalari Dnepr, Desna
ha`m Don da`r`yalari alaplari boylap bul polosadan ju`da` batisqa kirip baradi. Don-Medveditsa
qumlari mine usinday alap zandlarinen
ibarat. Bunday polosa Arqa Amerikada da bar.
Muzliqlardan sirttag`i rayonlarda ken` tarqalg`an ekinshi tu`r
Jatqiziq tipi -LESS (saz topiraq). Less bawir ren`,qon`ir, boz kon`ir yaki shokolad tu`sli qumdi
shan` siyaqli gewek ko`binese qatlam payda etpeytug`in aq-ha`k organik qaldiqlarg`a bay taw
jinislari. Less ha`m less siyaqli qumlaqlar Dnepr muz basiwi da`wirinen kalgazandlr tegisliklerin
qaplang`an. Valday da`wirinde payda bolg`an zandrlarda atawlar formasinda ushiraydi ha`m zandr
dalalarinan biraq uzaqta Orta Rossiya ha`m Vomen`-Podoliya qirlari ha`m de Orta Evropa tawlari
jan bawirlarinda da bar. Less jan bawirlarinda ten`iz qa`ddinen 250m ha`m ha`tteki 400m ge
shekem biyiklikte ushiraydi. Bul jerlerde onin` qalinlig`i 15-20m ge jetedi.
Lesstin` payda boliwi, elege shekem aniq emes. Less payda boliwinin` eol, suw-muzliq ha`m
topiraq penen baylanisqan gepotezalari bar.
P.A.Tutkovskiy bayan etken eol gepotezaga qaray Lessti muzliq qalqaninan esken samallar
keltirip jatqizg`an. Suw muzliq gepotezasina qaray, less jatqizilarinda zandr qumlari ta`rizli muz
suwlari ag`islari menen baylanisli Less muz suwlari ag`iziqlarinin` en` mayda, shan` siyaqli ha`m
gilli bo`lekshelerinen turadi.
L.S.Bergtin topiraq gipotezasina ko`re less tu`rli jol menen payda
bolg`an mayda danali ag`iziqlardin` qurg`aq iqlim sha`rayatinda unirawi ha`m topiraq hasil qiliwi
joli menen payda bolg`an. Bunda less payda boliw protsessi jinislar toplaniwi protsessi menen ya
birgelikte yaki izbe-iz ju`z beredi. Muzliq aldinala ko`pten-ko`p tosiq ko`ller bolg`an. Olar ha`zirgi
rel`efte aniq sa`wlelengen jaziq tegisliklerdi qaldirg`an. Da`slepki ko`llerdin tu`bine tuwri keliwshi
bul jaziq tegislikler qatlam-qatlam qum, qumliq ha`m lenta ta`rizli gil jinislardan duzilgen. Zandr
tegisliklerinin` qumli ju`zesi sonday-aQ WP 0 ░╚A
░G.A`░K G`░K QRn N`RK O`░ A YoG` -
·%he)t D_ ╜ ┌ Qarda dyunalar dep atalatug`in eol rel`efi turleri payda bolg`an.
Muzliqlar da`wirinde Evraziya menen Amerika muz qatlamlari ta`sirinde tsiklonlar joli qublag`a
jilisqan. Subtropik ken`likler ta`sirinde tsiklonlar joli qublag`a jilisqan. Subtropik ken`likler a`sirese
Orta Aziya klimati, birqansha ig`alli bolg`an. Tegisliklerde
klimat sonda da aridlik qa`siyetke iye bolg`an, biraq tawlarda ha`zirgige qarag`anda biraz ko`p
jawin jawg`an. Bug`an tawlardag`i u`lken
muzliqlar da sebep bolg`an. Tawlardan ag`ip kelgen da`r`yalar esabinan tegisliklerdegi ag`in suwlar
mol bolg`an. Orta Aziyanin` gidrografik tarmaqlari ha`zirgiden basqasha edi. Jaziq tegisliklerde