Derektaniw kk

O`zbekstan Respublikasi Xaliq Bilimlendiriw Ministrligi
A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
«Tariyx» kafedrasi
D e r e k t a n i w
L E K Ts I Ya L A R T O P L A M I
No`kis 2012

KIRISIW
Jaxandag`i tariyxiy protseslerdi, onin` da`wirin u`yreniwde derektaniwsiz
biliw mu`mkin emes. Bunin` ushin hu`jjetlerdi jiynaw, kereklerin saylap aliw,
hu`jjetlerge sin ko`z-qarasta qarap paydalaniw kerek.
Shig`is xaliqlari tariyxinin` derektaniw bo`limi-jas tariyxshunos ilimine
kiredi. Derektaniw qiyinshilig`i, eski jaziwlardi tawip oqiw, jan`a ashilg`an
arxeololgiyaliq materiallardan paydalaniw ko`p waqitti aladi, jaqsi qa`nigelikti
talap etedi.
Tariyxiy derekler bul- adamzatti payda etken bizin` da`wirimizge shekem
kelip jetken materialliq ma`deniyati, da`stu`rler, u`rip-a`detleri, jaziwlari, tilleri
adamzat tariyxinin` o`tken da`wirlerin u`yreniwgepadalanatug`in tariyxiy hu`jjetler
boladi.. Derektaniw-tariyx ilimi derekleri haqqinda ilim. Shig`is xaliqlarinin`
tariyxin u`yreniwge tiyisli dereklerge Geradottin` miynetleri, Ktesi Knidskiydin`
G`Persiya tariyxiG` Polibiya miynetleri kiredi. A`yyemgi shig`is xaliqlarinin`
tariyxiy dereklerine jazba derekler-patshalardin` dizimi, xronikalar, pamflet,
o`mirbayanlar, qudayg`a arnalg`an jaziwlar, traktatlar, diniy ha`m xudojestvoliq
a`debiyatlar ha`m dokumentalliq derekler-xojaliq esaplari, yuridikaliq ko`rsetpeler,
jeke xatlar, dag`azalar, adminstrativlik instruktsiyalar kiredi.
Materialliq ma`deniy esteliklerge-skluptura, jipovis`, arxitektura, mu`sinler,
keramika, miynet qurallari, turaq jaylar, qorg`anlar h.t.b.kiredi. Esteliklerdin`
basqa bir ideologiyaliq xarakterdegi tu`rlerine- xramlar, meshitler, siyiniw orinlari,
qa`biristanlar h.t.b kiredi.
Tariyxiy dereklerdin` tu`rlerine-meditsinaliq shig`armalar, tariyxiy
xronikalar, tasqa jazilg`an jaziwlar kiredi. Mine usinday derekler tiykarinda shig`is
xaliqlar tariyxi jaziladi.
2

1. Uliwma xarakteristika.
EGIPET
2. A`yyemgi da`wir ha`m ertedegi patshaliq.
3. A`yyemgi patshaliq.
4. Birinshi o`tiw da`wir.
5. Orta patshaliq ha`m ekinshi o`tiw da`wir.
Т.т. Мысыр, фараонлар, пирамидалар курлысы, кулшылык дауир.
A`debiyatlar
Istochnikovedenie istorii drevnogo vostoka. M., 1984.
Ksenofont Anabasis. M-L., 1951.
Ksenofont Kiropediya. M., 1976.
Korostovtsee M.A. Pistsi Drevnogo Egipeta M., 1962.
Mat`e M.E. Drevneegipetskie mifi. M., 1956.
Saydkulov T.S. ocherki istoriografii istorii narodov Sredney Azii (chast` I) T.,
1992.
1. 1. A`yyemgi Egipet Orta patshaliqtin` aqirina shekem.
1. Uliwma mag`liwmat.
Egipettin` toliq jazilg`an tariyxi bizin` da`wirimizge kelip jetpegen, bizin`
da`wirimizge kelip jetken birden bir tariyxi Manefonnin` grek tilinde jazilg`an
G`Egipet tariyxiG` boladi. Egipettin` ju`da` ertedegi tariyxinda, Manefonnin`
miynetinde patshalar dizimi beriledi, biraq ol da toliq emes.
Sonliqtan a`yyemgi Egipet tariyxi: tasqa jazilg`an jaziwlar, u`lken
moeumental` estelikler, xramlar, tabitlar tiykarinda jaziladi.
Egipet tariyxi boyinsha jazba derekler afroaziya til sem`yasina kirgen eski
Egipet tilinde jaziladi. Bul jaziw b.e.sh. 30-22 a`sirlerde paydalanilg`an. B.e.sh.
22-16 a`sirlerde eski Egipet jaziwin Orta Egipet Yamasa klassliq Egipet da`wirinde
de paydalaniw dawam etti. B.e.sh. 16-8 a`sirlerde hu`jjetler jan`a Egipet tilinde
3

jaziladi. Song`i Egipet jaziwi b.e.sh. VII a`siri-eramizdin` V a`sirlerinde
paydalanildi. B.e.sh. III-a`sirde Nil dolinasi boyinda grek, grek-makedonlar tili
ken` taraladi. Ol til Egipetti arablar jawlap alg`ansha saqlanadi.
Eramizdin` III-a`sirinen baslap, jaziw a`debiyatlar Kont tilinde jaziladi. Bul
til Egipet-xristianlar arasinda ken` paydalaniladi. VII-a`sirden baslap arab tili
grek ha`m kont tillerin qisip shig`ara baslaydi.
Egipette, a`yyemgi da`wirde jaziwlar tas, ag`ash, keramika siniqlarina
jazilg`an. Ko`birek papirusqa jazilg`an, papiruslar Egipettin` qurg`aq klimatlarinda
jaqsi saqlang`an. Papiruslardi kist penen kesip, qamistan pero etip jazg`an, siya
retinde qara ku`ye-oxra-qara ha`m qizil kepken kraskalardan (suwg`a kistlerdi
basip) paydalang`an.
Egipettin` ieroglif jaziwi b.e.sh. IV-III min`inshi jillari payda bolip, oni
eramizdin` IV-a`sirlerine shekem paydalanildi.
1. 2. A`yyemgi da`wir ha`m ertedegi patshaliq
Egipette b.e.sh. VI-V min`inshi jillardan, neolit da`wirinen baslap o`ndirip
shig`ariw xojalig`ina o`tedi. Bul da`wirge: Arqa Egipette Fayum, Merim, Qubla
Egipette Tasa, Orta Egipette Badari manzilgohlarinin` materialliq ma`deniyati
kiredi.
B.e.sh. VI-V min`inshi jillari Egipette diyxanshiliq, mal sharwashilig`i,
o`nermentshilik ha`m misti qayta islew ka`rxanalari isleydi. Bunnan keyin
Egipettin` dinastiya da`wirine shekemgi jillari yag`niy b.e.sh. IV min`inshi
jillardi o`z ishine alg`an da`wirlerde Egipet ja`nede rawajlanadi.
B.e.sh. 3100-2800 jillari Egipet patshalig`i eki: joqarg`i ha`m to`mengi
Egipet bolip bo`linedi. Bul patshaliqlardin` orayi Nexen ha`m Enxab qalalari
boladi. Arabsha El`-Kab (Qubla Egipet), Buto (Arqa Egipetke) kiredi. Dinastiyaliq
da`wirge shekem, jatatug`in patshalardin` qa`biristanlari Enxabdan tabiladi.
4

To`mengi ha`m Joqarg`i Egipet patshalig`ina tiyisli Palermo tasina oyip
jazilg`an jaziw ha`m onin` siniq bo`lekleri Sitsiliyadag`i Palermo muzeyinde, Kair
muzeyinde, London muzeylerinde saqlanbaqta.
Palermo tasina jazilg`an jaziwda patsha atlari, belge baylanatug`in qayislar,
patsha tajisi su`wretleri saqlang`an.
boldi.
Dinastiyaliq da`wirge shekem a`yyemgi Egipette ieroglif jaziwlari payda
B.e.sh. IV min`inshi jillardin` aqirlarinda Nildin` arqa bo`liminde klassliq
ertedegi ma`mleket du`ziledi.
Axa patsha ati menen jan`a dinastiya da`wiri baslanadi ha`m jilnama
jaziladi. Egipet jaziwlarinda Men, Skarpion, Narmer patshalar atlari saqlang`an.
Bulardan basqada ko`p patshalar o`tken. B.e.sh. 3100 jili Egipette Ertegi patshaliq
da`wiri baslanadi. Ertedegi dinastiya haqqinda maqliwmatti Abidos, Sakkara,
Xeluandag`i, patsha nekronlari beredi.
Egipettin` jazba estelikleri ekige bo`linedi:
1. Monumental` estelikler, stelp, status, tasqa oyilip saling`an nag`is
su`wretler. Olarda Egipet tariyxi haqqinda qisqa mag`liwmat beredi.
2. Mo`rler: Mo`rler Egipet tariyxi haqqinda bahali mag`liwmat bere aladi.
Barliq bahali zatlar u`lken xumlarda, yashik, qutilarda saqlang`an, olar bekitilip
mo`rler menen basilg`an boladi. Mo`rlerde patsha atlari, mekekme ati, zatlardin`
mug`dari aytiladi. Mo`rler ha`m monumental` estelikler arqali patsha
ha`kimliginin` (vlasttin`) ku`sheygenin bayqawg`a boladi. Egipette I-II dinastiya
da`wirinde taslardi u`lken qurilislarg`a paydalang`anlig`i, ko`rkem-o`nerdin`
rawajlang`anlig`i seziledi. Enxaba qala diywallari gerbishlerden qalanadi.
1. 3. A`yyemgi patshaliq (III-IV dinastiya)
A`yyemgi patshaliq haqqinda arxeologiyaliq mag`liwmatlar kem. Usi
da`wirge jatatug`in Nubiyadag`i metallurglar qalashasi, Gizadag`i 3-piramidani
5

quriwshilar jayi, Bubastistag`i xram, V-dinastiyalardin` quyash xrami, t.b. kiredi.
Bul da`wirge tiyisli materiallardi qa`bir baslarindag`i qurilislardag`i jaziwlar
beredi. Qa`birler basindag`i taslardag`i adamlarg`a kerekli bolg`an kerekli kiyim,
awqatlari tu`rleri, qurallarin, qa`bir taslarda da`ndi egiw, diyxanshiliqti jiynaw,
mallardin` bag`iliwi, adamlardin` ko`rinisleri saling`an. Sol qurilislardi salg`an
adam atlari jaziladi. Izertlewshiler bul qurilislardi izertlep, ertegi Egipet
ja`miyetinin` sotsial-ekonomikaliq qurilisi haqqinda mag`liwmat aladi.
Bay mag`liwmatlar Gize nekropoli, Abusir ha`m Sakkara qa`birlerinde
toplang`an. Amerikali alim Dj. Reyzner Sakkar nekropolin izertlep arnawli kitap
jazadi. En` u`lken qa`birlerde Dejali, Xemamiy, Kasr-Sayd, Axmimi, Deyr Al-
Gebraviy, Sheyx-Sayd bolip, bul orinda sol oblastin` ha`kimleri ha`m sem`ya
ag`zalari jerlengen.
Egipet patsha dekretlerin 1-ret frantsuz alimi F.Veylem. Koptos xraminan
tabadi. Dekrette xram xizmetkerlerin azat etiw, jan`adan xramg`a adamlar qabil
etiw haqqinda jazilg`an.
En` a`yyemgi dekretti IV patshaliq dinastiyasi Shepseskaf ha`m VII-VIII
dinastiyanin` son`g`i patshasi jazdirg`an.
Papirusqa jazilg`an hu`jjetler 3-patshaliqtin` IV dinastiyasi Neferirker
ta`repinen jazilg`an. Bul jaziwlar xramnin` zatlari, xizmetkerler sani, xramnan
aling`an zatlar, aziq-awqat mug`dari jazilg`an.
Ko`plegen mag`liwmatlardi tsilindr ta`rizli mo`rlerden aliwg`a boladi.
Qa`birlerde o`legn adamlardin` zatlari, o`mir bayani haqqinda qisqasha jaziladi.
A`yyemgi patshaliq da`wirden papirusqa jazilg`an kitaplar saqlanbag`an. Biraq
piramidada tasqa jazilg`an u`zindi jaziwlar saqlang`an.
1. 4. Birinshi o`tiw da`wiri.
1-o`tiw da`wiri VII-X dinastiya da`wirlerine tuwra keledi. Bul da`wir: 1.
VII-VIII dinastiyalardin` basqariw da`wirleri.
6

2. IX-X dinastiyalar da`wiri bolip ekige bo`linedi. Bul da`wirlerde epigrafiyaliq
materiallar ko`p ushirasadi. Bul da`wir materiallari Memfis qalasinan ko`plep
tabilg`an. Memfis-Egipettin` orayliq basqariw ha`m a`skerlerinin` toplang`an
qalasi bolg`an. Memfiste on min` a`skerler toplanip turg`an, al Gomerdin`
mag`liwmatlarina qarag`anda Fiva qalasinda 20 min` a`sker bolg`an. Biraq bul
qalalar ele toliq izertlenbegen.
IX-X dinastiya patshalarinin` biri o`zinin` izinbasari Merikarg`a arnap
siyasiy kitap jazip qaldiradi. Bunda Egipettin` siyasiy jag`dayi, asharshiliq penen
gu`resi, dushpannin` topilisi, ko`terilis haqqinda mag`liwmat qaldiradi.
1. 5. Orta patshaliq ha`m ekinshi o`tiw da`wiri.
Bul da`wir XI-XIII dinastiyalardin` basqariw da`wirlerin qamtiydi.
Gerakleopol`skiy dinastiyasi qulag`annan son` Egipet XI
dinastiyasinin` 1-patshasi Mentuxotep I basshilig`inda birigedi. Bas qalasi Fiva
bolip, sol da`wirdegi monumental` estelikleri ha`m eki patsha qa`biri Fiva
qalasinda saqlang`an. Fivada Egipet a`skerlerinin` qa`birleri de tabiladi. XI
dinastiyanin` 2-3 10 jilliq basqariwinan keyin Egipet patshalig`i Amenemxet I ge
o`tip, ol XII dinastiyag`a tiykar saladi. Usidan baslap Egipet 200 jil dawaminda
tinishliqta jasaydi.
Arxeologlar, Senusert II patsha piramidasin, Amenemxet 3 ha`m 4
xramlarin ha`m Babastis qalasinda XII dinastiyanin` sarayin tawip qazip u`yrenedi.
Orta patshaliqtin` Abidos nekropolin qazip u`yrengeninde, Egipettin` basqa
rayonlarinan kelip bul nekropolda kenotaf qa`birlerdi, qorg`anlari aniqlanadi.
Arxeologlar Nubiy qalasin qazip izertlegende qala diywallarin tabadi, Qizil
ten`iz jag`asinan Egipet porti tabiladi. 13 dinastiya da`wirinde 1-kitapxana
bolg`anlig`i aniqlanadi. Ramessiya qa`birinde jazilg`an mag`liwmatlarg`a
qarag`anda kitapxanada eki min`nan artiq kitap bolg`an. Usi waqitta diniy kitaplar,
7

matematika, meditsina, juldizlar haqqinda kitaplar bolg`an. Egipet usi da`wirde
Palestina, Siriya, Krit, Italiya, Aziya, Afrika menen baylanista bolg`an.
Egipet jan`a patshaliq ha`m son`g`i da`wirde
(XVII-XVIII dinastiya)
XVII-XVIII dinastiyaliq patshalardin` tusinda Nil da`r`chsi boylarinda bir
neshe xramlar salindi. Amenxotep III tusinda Luxsor, Karnak, Sambe qalalarinda
u`lken qurilislar qurildi. Tutmos III qa`biri turg`an Karnaks xram diywallarinan
Tutmos III ke arnalg`an gimn tabildi.
XVIII dinastiya da`wirine tiyisli Axetaton qalasin qazip izertlegende Egipet
tariyxina tiyisli arxiv tabildi. Arxiv b.e.sh. II min`inshi jillar ortasinda akkad tilinde
jazilg`an bolip, 350 den ko`birek klinipis tablitsaliq jaziwdan turadi. Bul jaziwda
Egipettin` Jaqin Shig`is elleri: Mitan, Xett, Vabilon ma`mleketleri menen qatnasi
haqqinda jaziladi. XVIII dinastiya waqtinda, Xmos I tusinda matematika kitabi
jaziladi. Egipette XVIII dinastiya da`wirinde suw saati (klepsidr) oylap tabiladi.
XIX-XX dinastiya.
XIX-XX dinastiya da`wirinde Fiva, Abidos, Nubin qalalarinda u`lken
qurilislar qurildi. Ramses II patshanin` Xett patshasina jazg`an xatinda, o`zinin`
kesel qiz apasina vrach jiberiwin iltimas etip jazadi.
Bul dinastiyanin` monumental` xramlari Nubinnin` ko`plegen jaziwlari ha`m
su`wretleri menen bezeldi. Ramses V patshaliq etken da`wirde papirusqa jazilg`an
hu`jjetlerde egislik jerdin` ko`lemi, xramdag`i adamlar sani, ku`sh-ko`likler tu`rleri
haqqinda mag`liwmatlar saqlang`an.
Jan`a patshaliq tariyxina baylanisli Deyr Al`-Baxri qa`birinnen
G`O`lilerpdin` kitabiG` degen papirus. Terige jazilg`a a`debiyat tabildi. Bul
a`debiyat sarkofagqa salinip saqlanadi.
Usi dinastiyalar da`wirinen bizin` da`wirimizge shekem papirusqa jazilg`an
matematika, meditsina, astronomiya tuwrali qisqasha mag`liwmatlar jaziladi.
8

Son`g`i da`wir.
Son`g`i da`wir b.e.sh. I min`inshi jillar dawam etti. B.e.sh. 343 jili XXX
dinastiyanin` qulawi menen Egipet o`z g`a`rezsizligin tamamlaydi. B.e.sh. I
min`inshi jillar basinda Egipettin` bas qalasi Tanis bolip, qalada XXI-XXII
dinastiya patshalari nekropoli tabildi. Bul jerden Psusennes, Takelot II
patshalardin` sarkofagtag`i mumiyalari ha`m patshalar menen birge ko`plegen
bezeniw zatlar, mu`sinwler tabildi.
Arxeologlar ta`repinen Joqarg`i Egipet qalasi Teudjoy ha`m Qubla
Egipettin` Elefantin qalalari izertlenedi.
Elefantinnan tabilg`an Aramey hu`jjetinde Egipettin` qubla shegarasin
qorg`ap turg`an Ywdey a`skeri gornizoni boladi.
Bul da`wirde Egipet Iren Axamaniylerinin` bir oblastina aylandi.
Elenfantinde Xorezmnen de barg`an a`skerler boladi. Son`g`i da`wirde, jerlerdi
xramlarg`a beriw, dawagerler, kelisim du`ziw, arendag`a jer aliw haqqinda
jazilg`an hu`jjetler tabildi.
Egipetti Efiopiya basqarg`an jillarg`a tiyisli jaziwlar epigrafikaliq
jaziwlarda jaziladi.
Antik avtorlar.
Egipet tariyxi haqqinda jazg`an antik avtorlari Geradot (b.e.sh. V a`sir),
Diodor (b.e.sh. I a`sir), Strabon (b.e.sh. I a`sir-b.e. I a`siri), Plutarx (I-II a`sirler),
Geradottin` birinshi kitabi, Diodordin` G`tariyxiy kitapxanasiG`, Strabonnin`
G`On jetinshi kitabiG` Egipettin` a`yyemgi da`wirine arnalg`an. Plutarx G`Iside
ha`m OsirsG` qudaylarg`a arnap arnawli traktat jazadi.
Grek tariyxshisi Geradot Egipetlerdin` ta`biyatin, xalqini turmisin,
da`stu`rin, tariyxin, dinin jazip qaldiradi. Geradot o`z esitkenin, ko`rgenin jazadi.
Diodottin` kitabinda Gekateydin` miynetinen paydalanadi. Onin` kitabinda
b.e.sh. IV a`sirdegi waqiyalar so`z etiledi.
9

Strabon o`zinin` G`GeografiyaG` degen miynetinde Egipettin` ta`biyati,
xojalig`i, xalqinin` turmisi, Nil da`r`yasi boyindag`i xaliqtin` ka`sibin jazadi.
Strabon miyneti Egipet xalqinin` turmisin, Egipettin` qon`sisi Afrika xalqi menen
salistirip u`yreniwge bahali miynet boladi. Strabon Egipettin` en` u`lken qalalari,
arxitekturaliq estelikleri. qon`si eller menen baylanislarin jazadi.
Plutarx traktati G`Ob Iside ha`m OsirsindiG`, Egipet jazba tekstleri bo`lek-
bo`lek beriledi. Bul traktatta Egipotolg G.Partaya ha`m T.Xopfnerler ta`repinen
basilip shig`arildi.
Fukidid, Isokrat, Platon, Aristotel`, Aristofan, t.b. grek avtorlari Egipet
tariyxi, xojalig`i, dini, ma`deniyati haqqinda mag`liwmat beredi.
Latin avtorlari Pliniya Starshiy (I a`sir) o`zinin` G`Estestvennaya istoriyaG`
degen miynetinde Egipettin` ekonomikasi, ta`biyati haqqinda mag`liwmat beredi.
I-II a`sirlerdegi Tatsittin` tariyxiy miynetinde a`yyemgi Egipettin` bir qansha
tariyxiy arxitekturaliq estelikleri so`z etiledi. Ja`nede Fiva qala qarabaxanasinan
tabilg`an a`yyemgi jaziwlar, xramdag`i su`wret syujetleri aytiladi. Tariyxshi
Egipettin` basip aliwshiliq atlanislarin so`z etedi.
IV a`sirde jasag`an Rim tariyxshisi Ammian Martsellin G`TariyxG` degen
kitabinda Fiva qalasi, a`yyemgi Egipet jaziwlari ha`m ma`deniyati haqqinda so`z
etiledi. Egipet haqqinda ko`pg`ana derekler bizin` da`wirimizge kelip jetpegen.
Ma`selen, Miletli Gekaten (b.e.sh. VI a`sir) Abderli Gekaten (b.e.sh. IV a`sir)
lerdin` jazg`an kitaplari saqlanbag`an. Biraq bul eki tariyxshilardin` miynetlerinen
Geradot ha`m Diodotlar paydalandi. Manefonnin` G`Egipet tariyxiG` kitabinan
u`zindi mag`liwmatlar kelip jetken. Bunda Evreylerdin` Egipetke kelgeni jaziladi.
Bul miynet Aleksandriykiy kitapxanada saqlanbaqta. Manefon Egipet tariyxin
30 da`wireg bo`ledi. Onin` jazg`an G`Egipet tariyxiG` 3 tomnan ibarat bolip, I
tomi 1-20 dinastiya tariyxina, 2-7 dinastiya, 3-11 dinastiya tariyxina
bag`ishlang`an. Manefonnin` miyneti Egipet tariyxi ushin bahali bolip, b.e.sh. III
min`inshi jillardan, b.e.sh. I min`inshi jillarg`a shekemgi da`wirlerdegi waqiyalardi
so`z etedi. A`yyemgi Egipet tariyxin u`yreniw boyinsha 1881-jili Kairda frantsuz
arxeologiyaliq instituti sho`lkemlestirildi ha`m ol 100 jil dawaminda isleydi.
10

XIX a`sirdin` 80 jillarinan baslap Frantsiya menen Angliya jarasadi. Egipet
ja`miyetin u`yrenetug`in sho`lkem du`ziledi. Bul ja`miyet Egipet boyinsha
arxeologiyaliq izertlew ju`rgizip Nubiya, Arqa Sudan jerlerin izertlep arxeologo-
epigrafikaliq materiallar tiykarinda 100 legen tomliq kitap baspadan shig`ardi.
1870 jildan baslap ermitaj ilimi xizmetkeri V.S. Golonishev Egipet tariyxina
qizig`ip, Egipet papiruslarin jiynap, G`Un amunanin` Biblge ju`risiG` degen kitap
jazadi. 1960-1963 jillari Nubiyada B.B. Piotrovskiy basshilig`inda sovet
arxeologlari isleydi. 1964 jili G`Qa`dimgi NubiyaG` degen miynet jaziladi.
alip baradi.
Birinshi ja`ha`n urisinan keyin Egipette Angliya-amerika arxeologlari jumis
Olar Tutanxamona grobnitsasin Kerma, Lisht, Gizede patsha qa`birlerin
ha`m Fiva nekropolin aship izertleydi.
Anglichan N-de Garris Devis o`zinin` hayali Nina Devis penen birge
faraonlardin` qa`birlerinen shiqqan epigrafikaliq jaziwlardi jiynap kitap qilip
shig`aradi.
Ekinshi ja`ha`n urisinan keyin Egipet, Nubiya, Sudan tariyxin u`yreniwge
Chexoslovakiya, Polsha, Nemets alimlari kirisedi.
Eski Egipet jaziwlarin izertlep Z.Jaba, M.Verner (Chexoslovakiya),
epigrafikaliq esteliklerdi u`yrengen F.Xintse, V.F. Reynek (nemets) h.t.b. boldi.
Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå7 áåêêåìëå7 óøûí óøûí ñîðà7ëàð`
ñîðà7ëàð`
q. Åãèïåò ïàòøàëû2û 3àé æåðäå æàéëàñ3àí?
w. Åãèïåò ïàòøàëû2û 3àøàí ïàéäà áîëäû?
e. Åãèïåò ïàòøàëû2ûí íåøå äèíàñòèÿ áàñ3àð2àí?
r. Åãèïåò õà33ûíäà 3àíäàé ìà2ëóìàòëàðäà áèëåñèç?
t. Àíòèê àâòîðëàðäû àéòûí?
11

Ðåæå`
ALDING`I AZIYА
q. Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåàãè ä17èðäå Øóìåð 81ì Àêêàä.
w. Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåìãè äåðåêëåðäå.
e. Æàçáà äåðåêëåð.
r. Ïàòøà äèçèìëåðè.
t. Õîæàëû3 86ææåòëåðè.
y. Þðèäèêàëû3 86ææåòëåð.
u. Èëèìèé òåêñòëåð.
i. Àðõåîëîãèÿëû3 ìàòåðèàëëàð.
Ò.ò. Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.
!äåáèÿòëàð
!äåáèÿòëàð.
!äåáèÿòëàð
q.Èñòî÷íèêîâåäåíèå èñòîðèè äðåâíåãî Âîñòîêà. Ì. qoir
w.Àðóòêÿí.Í.Â. Íîâûå íàäïèñè Êàðìèð-áëóðà. Åðåâàí. qoyy
e.Àôàíàñüåâà.Â.Ê. Ãèëüãàìåí è Ýíêèäó. Ýïè÷åñêèå îáðàçû â èñêóññòâå. Ì.
qouo.
r.Äàíóàìàåâ.Ì.À. Âàâèëîíñêèå ïèñöû. Ì. qoie.
t.Äðâíèå ÿçûêà Ìàëûé Àçèÿ. Ì. qoi0.
12

y.Ðüÿêîíîâ.È.Ì. Ýïîñ î Ãèëüãàìåøå. Ì-Ë. qoto.
Q. . Ìåñîïàòàìèÿ Ìåñîïàòàìèÿ 1ééåìãè 1ééåìãè ä17èðäå
ä17èðäå
(á.ý.ø. . IV-III-min`inshi jillarg`a shekem.)
Mesopatamiyanin` en` a`yyemgi tariyxi yag`niy paleolitten b.e.sh.
III-min`inshi jillari, tek materialliq madeniyati tiykarinda u`yreniledi.
En` a`yyemgi an`shilardin` paleolit da`wirine tiyisli Barda-Balqa, Shanidir
qonislig`inda ha`zirgi Kurdustan territoriyasinan tabilg`an.
Mezolit da`wiri (b.e.sh. XI-VI-min`inshi jillar) g`a tiyisli Zavi-Chemi-
Shanidir, Mlefaat, Karim-Shaxir, qonis orinlari qazip izertlegende, olardin`
o`ndiriwshi xojalliqq o`tkenin, diyxanshiliq, mal sharwashilig`i menen
shug`illang`ani aniqlandi.
Neolit da`wirinde (b.e.sh. VII-V-min`inshi jillar) Ìåñîïàòàìèÿäà
áèðíåøå àðõåîëîãèÿëû3 ì1äåíèÿòëàð ïàéäà áîëàäû. Ñîëàðäàí á.ý.ø. VII-
VI-min`inshi jillarg`a tuwra keletug`in Djarma ma`deniyati, b.e.sh. VI-min`inshi
jillarg`a tiyisli Xassun ma`deniyati b.e.sh.V-min`inshi jillarg`a tiyisli Tell`-Xalaf
ma`deniyati boladi. Bul ma`deniyattan bizin` da`wirimizge shekem qonis orinlari,
qa`birleri kelip jetken. B.e.sh. VII-min`inshi jillardan bir topar xaliqlar baslap eki
da`r`ya aralig`ina shig`istan batisqa qarap Zagras tawinan to`menge tu`sip qonis
basadi. Usi da`wirde eki da`r`ya aralig`inda qoldan su`wg`arip egin egip
diyxanshiliq etiw, o`nimlerdi saqlaw usillari payda boladi. Arxeologiyaliq
tabilmalar gu`lalshiliq, toqimashiliq, zergershilik, taslardan buyimlar islew
ustaxanalarinin` bolg`anin da`liylleydi. Mesopatamiya xalqinin` Kishi Aziya,
Siriya, Iran, Kavkaz-Arqa Kavkaz elleri menen baylanislarin keramika, monshaq,
qurallar da`liylleydi. Jay qurilislari, qa`biristanlar olardan tabilg`an buyimlar,
Mesopatamiyada ha`r-tu`rli etnoslardin` o`mir su`rgeninen derek beredi.
13

El-Ubeyd da`wirinde, Mesopatamiyanin` ekonomikasi, o`nermentshiligi
ja`nede o`sedi. U`lken kanallar qaziladi, suwg`ariw tarawlari ken`eyedi, arba,
kemeler menen baylanis jasaydi. Uruk da`wirinde qala payda boladi. Qalada
o`nermentshilik, sawda rawajlanadi, saraylar salinadi. B.e.sh. IV-min`inshi jillari
u`lken Xram kompleksi quriladi. B.e.sh. IV-III-min`inshi Urukta Ana qudayina
arnap “Aq Xram”, Tep-Gavrde 3 Xram Tell-Brakta “Karamatli oka” Xrami
salinadi. Xramlar ideologiyaliq orayg`a aylanadi. B.e.sh. IV-min`inshi jillari-Uruk
da`wirinde ilayg`a su`wret ta`rizli etip jaziw (piktografiya) payda boladi. Onin`
su`wret belgileri 2000 bolg`an. Bul jaziwda atizlar ko`lemi, patsha qaznasina aziq-
awqattin` kelip tu`siwi, jer atlari jaziladi. Jaziwlar Xramlarda ko`p ushirasadi.
Solay etip Eki da`r`ya aralig`i en` da`slep a`yyemgi ja`miyetlik du`zim qulap,
ertedegi klassliq ja`miyet ornag`an a`yyemgi tsivilizatsiya ochaqlarinin` biri
boladi.
B.e.sh. 3-min`inshi jillari Mesopatamiya tariyxinda Shumer ma`deniyati
qa`liplesip rawajlanadi ha`m Mesopatamiya tsivilizatsiyasinin` qa`liplesken
o`siwine Shumerlerge shekem eki da`r`ya aralig`inda jasag`an jergilikli xaliqlar
u`lken u`les qosadi. Bul da`wirdegi turmis tariyx arxeologiyaliq materiallar ha`m
a`yyemgi shig`is xaliqlarinin` jazba derekleri arqali jazilip qayta tiklenedi. B.e.sh.
3 min`inshi jillardag`i Mesopatamiya tsivilizatsiyasina tiyisli jazba derekler
Shumer ha`m Akkad tillerinde jaziladi. Mesopatamiya tariyxina tiyisli Klinopis
jaziwlar ele toliq u`yrenilmegen ha`m olardin` datalari aniqlanbag`an.
B.e.sh. 3 min`inshi jillarda jazilg`an jazba dereklerdin` ko`bisi patsha
jaziwlari bolip, olar patshalar atinan yamasa qala-ma`mleketler hu`kimdarlari
atinan jaziladi. Patsha jaziwlari xatlar, pa`rmanlar, sudebnikler, dogovorlar,
tekstler, qudayg`a arnalg`an jaziwlar, qurilislar haqqinda patshalardin`
qaharmanliq isleri haqqinda boladi. A`yyemgi Xramlarg`a arnap jazilg`an jaziwlar
b.e.sh. 27-25-a`sirlerge tiyisli yamasa II-III erte dinastiyaliq da`wirge tiyisli.
Shumer qalalari Eredu, Ura, Uruk, Lagash ha`m Gired qalalarin qazip izertlegende
ko`plegen patsha jaziwlari tabildi. 1878-jili Tello qalasin qazip izertlegende
(b.e.sh. 2318-2312 jj) ilayg`a jazilg`an, Uruinimgin qala ha`kiminin` jaziwi
14

tabiladi. Bul tekstte, saliqlardan jen`illik beriw, chinovniklerdin` huqiqlarin
sheklew haqqinda jazilg`an. Bunday jaziwlar Shumer qala-ma`mleketinin` sotsial-
ekonomikaliq turmisi haqqinda mag`liwmat beredi. B.e.sh. 22-a`sirde jazilg`an
jaziwda, Xram qurilisina qurilis materiallarda a`kelgeni, jergilikli xaliqti qurilis
isineu` qatnastirg`ani, qudaydi maqtap jazilg`anlari aytilg`an. B.e.sh. 2093- 2046-
jillari Suz qalasin qurg`anda jazilg`an jaziwda, 3-Ura dinastiya patshasinin`
Inshushinak qudayg`a arnap Xram saldirg`ani jaziladi. B.e.sh. 2236-2200-jillari
Akkad da`wirine tiyisli Naram-Suennin` jen`is stelasindag`i jaziw, akkadlardin`
Lullube qa`wimler u`stinen jen`iske eriskeni so`z etiledi. Ja`nede jaziwlarda
Sargon ha`m Naram_Suen patshalardin` Batis ellerge ju`risi ha`m jen`isleri so`z
etiledi.
Ura dinastiyasinin` 3-patshasi Ibbi-Erra (2027-2003 j) ha`m onin` a`sker
basshisi Ishbi-Erra jaziwinda G`Shumer ha`m Akkad patshalig`iG` nin` qulay
baslag`ani jaziladi.
Patsha o`zinin` a`sker basshisi Issinlerden da`n satip alip, oni Ur qalasina
a`keliwde talap etedi. Polkovodts Ishbi-Erra, amorenlerdin` topiliwi na`tiyjesinde
bul pa`rmannin` orinlanbaytug`inin xabar etedi ha`m ko`shpelilerden Issin,
Nippurda qorg`awg`a isenim beriwdi soranadi. Bug`an juwap retinde patsha Ishbi
A`rrani Nippur ha`m Issindi qorg`aytug`in nachal`nigi etip tayarlaydi, usidan
paydalang`an Ishbi-Erra o`zin Issinnin` dep dag`azalang`an. Suzdag`i Inshushinak
quday Xramin qazip izertlegende ilay tablitsag`a Elam tu`rinde dosliq haqqinda
dogovor teksti tabiladi. Bul sha`rtnamani Naram_Suen menen Elam patshasi Xit
du`zedi. Sha`rtnamada Akkad ha`m Elam qudaylarina guwa boliwdi o`tinish etedi.
Sha`rtnamada Akkad patshasi Naram-Suen Suz qalasina sawg`a menen elshi
jiberedi. Elam patshasi Naram-Sueng`a qosimsha a`sker berip, Elam ha`m Akkad
elleri sirtqi dushpang`a birge urisatug`ini haqqinda tekste so`z etiledi.
Tekste, “`Bul ellerde birlik bolsin, Naram-Suen dushpani menin` dushpanim,
Naram-Suen dosti menin` dostim” dep jazilg`an.
1952-jili A.Q.Sh. alimi S.N.Kramer Stambul muzeyinde b.e.sh. 2112-2094-
jillarg`a tuwra keletug`in Ur-Nammudin` Sudebnik tekstin tabadi. Onda 30 day
15

stat`ya bolg`an, onda sem`ya katnasiqlari, qashqan qullardi uslag`anda
xoshametlew, t.b. haqqinda jaziladi.
Mesopat`miyanin` qa`dimgi tariyxin u`yreniwde patshalardin` dizimi
ja`rdem beredi. En` birinshi patsha dizimi G`Shumer patshalarinin` atlariG` dep
ataladi. B.e.sh. 2000-jillari Shumer patsha dizimlerine qarap assiriya, vaviloniya
patshalarida du`zedi.
Shumer patsha du`zimleri, toliq saqlang`an. Patsha familiyalarinda 8-10
patsha ati bolip, olar Ereda, Bad-tibir, Larake, Sappare ha`m Shuruppak
qalalarinda otirip basqarg`an. B.e.sh. III-min`inshi jillari Mesopatamiyada
“Dinastikaliq xronika” payda boladi. Bunda patsha dinastiyasi, patshalardin`
qa`biristani, jerlengen orinlari jaziladi. Bizin` da`wirimizge shekem Nineviidag`i
Ashshurbanapal bibliotekasinda saqlang`an tablitsa-jaziwlar kelip jetken.
Mesopatamiya ha`r-tu`rli jil sanaw, belgili bir waqiyalardan, patshalardin` taxtqa
otiriwinan baslanadi. Patshanin` taxtta otirg`an jili, Kanal qazilg`an jil, Elam
a`skerlerinin` jen`iske erisken jili t.b.
Mesopatamiyada ko`plegen hu`jjetler Xram ha`m patsha saray arxivlerinde
saqlang`an. A`yyemgi xojaliq hu`jjetleri Uruk ha`m Djemdet-Nasr qalalarinan
tabiladi. Arxivlerdegi hu`jjetlerge raspaki, tovarlardin` tu`siwin ha`m berilgenin
esapqa aliw, instrumentler, mallar, qullar, esabatlar. Xatlar t.b. kiredi. Misali
patsha saray arxivinde Elam elshisine bir neshe qoylardi berilgeni jazilg`an. B.e.sh.
III-min`inshi Mesopatamiyada yuridikaliq hu`jjetler ko`p taraladi 1894-jili Tello
qalasin qazip izertlegende 3-Ura dinastiya da`wirine tiyisli sud`yaliq hu`jjetler
tabiladi. Bunda neke qag`iydalarin buzg`ani, na`siilik ma`selesi, qullar haqqinda
ma`seleleri boyinsha hu`jjetler tabiladi. Arxivte urilardin` jazasi, qullar huqiqlari
haqqinda hu`jjetler saqlang`an.
B.e.sh. III-min`inshi jillarg`a tiyisli Shumer ha`m Akkad jaziwlarinda
mifologiyaliq syujetler saqlang`an. 1889-1900-jillar 2000 tablitsa tekstleri tabilip,
onda patsha gimnleri, qudaylarg`a arnalg`an gimn, qalalardin` qulag`anina arnap
jilawlar, tolg`awlar qosiq qatarlari menen jaziladi.Ma`selen Umma Lugalzagesi
ha`kimi ta`repinen Lagash qalanin` qiyraliwi, Akkadha`m Shumerdin` qiyin
16

jag`dayi jaziladi. Shumerlerdin` epikaliq poemasi “Enmerker ha`m Ulli jrets
Aratta”, “Gil`gamesh ha`m Aga” da Mesopatamiya ja`miyetindegi ishki qarama-
qarsiliqlar jaziladi. B.e.sh. 2000-jillardin` basinda Mesopopatamiyada Shumer-
Akkad xaliqlarinin` naqil-maqalalarinin` jiynag`i du`ziledi. Onda bul xaliqlardin`
aqillig`i, so`zge sheberligi, qarim-qatnasi, maqalalari jaziladi. Mesopotamiyada
ilimiy tekstler ha`m so`zlikler (slovarlar) jaziladi. B.e.sh. XXVII-XXIII-a`sirlerge
tuwra keletug`in ilimiy tekstke eki tilde (shumer-eblayt) jazilg`an so`zlik Tell-
Mardixten tabilip ol 3000 so`zden turadi. Ilimiy tekstlerde qudaylardin` ati, 63
xizmettin` tu`rleri jaziladi. Bul so`zliklerde jerr atlari, sol da`wirdegi tariyxiy
geografiyaliq ortaliqti qayta tiklewge ja`rdemlesedi. B.e.sh. 3000-jillarg`i
Mesopotamiya tariyxin jaziwda arxeologiyaliq esteliklerdin` orni ulli.
Mesopotamiya territoriyasinda 150 jildan beri arxeologiyaliq qazip izertlew
jumislarin alip barmaqta. 1887-1900-jillari frantsuz arxeologlari E. Sarzek
basshilig`inda Tello qalasinda 2 sezon arxeologiyaliq izertlew alip bardi. 10000
artiq Klinopis hwjjetler tabildi. 1889-1900-jillari Nuffar qalasinan Xram
kitapxanasi ashilip, 20000 tablitsa tabildi. 1902-1903-jili nemis arxeologlari Fari
qalasinan ha`r-tu`rli arxeologiyaliq materiallar tawip aldi. 1928-1939-jillar nemis
arxeologlari Urukta, 1953-1969-jillar ital`yan arxeologlari Tell`-Mardixta
izertlew juumislarin ju`rgizdi. A`yyemgi Mesopotamiya qalalarinan Vavilon-1000
ga, Uruk 440 ga, Ashshur-60 ga bolg`ani aniqlandi. Mesopotamiyada arxeologlar
aerofotos`emka usilinda islep, ko`p jan`aliqlar ashti, jan`a estelikler tawip izertledi.
Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå7 áåêêåìëå7 óøûí óøûí ñîðà7ëàð` ñîðà7ëàð`
ñîðà7ëàð`
q. Ìåñîïîòàìèÿíû4 æàéëàñû7û
w. Øóìåð 81ì Àêêàä ì1ìëåêåòëåðèíè4 ïàéäà áîëû7û
e. Óðà äèíàñòèÿñûíû4 òèéêàðûí ñàëû7øû ïàòøà
r. Øóìåð 81ì Àêêàä æàçû7ëàðû
AMORIYaLIQ HA`M KASSITLIK VAVILON.
17

1. Uliwma xarakteristika.
2. Yuridikaliq tekstler.
3. Arnawli jaziwlar ha`m diplomatiyaliq hu`jjetler.
4. Is hu`jjetleri ha`m arnawli a`debiy estelikler.
5. A`debiyat tekstleri.
6. Arxeologiyaliq derekler.
Ò.ò. Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.
A`debiyatlar.
Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M. 1984.
Arian Poxod Aleksandra Per. S. M.E. Serionko. M-L. 1962.
Geradot istoriya ya devyati knigax. L. 1972.
King.X.A. Egipet do faraonov. M.1964.
D`yakonov.I.M. Assiro-vavilonskie istochniki po istorii Urartu. VDI. 1952.
Saidkulov.T.S. Ocherki istoriografiii narodov Sredney Azii (chast` I) T.1992.
Urdag`i III-dinastiya qulag`annan keyin Mesopatamiya bir neshshe
oblastlarg`a bo`linedi. Qubla Mesopatamiyada b.e.sh. II-min`inshi jillari batistan
kelgen Amoriy qa`wimleri basip aladi. Amoriy Knyazi, Vaviloiyada otirip I
Vavilon dinastiyasin du`zedi ha`m qisqa waqit ishinde barliq Mesopatamiyanya
waqitsha biriktiredi.
B.e.sh. XVIII-a`sir ortasinan baslap, eki da`r`ya arasina shig`is
jaqtantawlarda jasag`an Kassitler aralasadi. 1595-1157-jillari Mesopatamiyanin`
qubla zonasinda Kassitler dinastiyasi ha`kimshilik etedi. Usi da`wirden baslap
Mesopatamiya, Vaviloniya ha`m Assiriya bolip bo`linedi. Evfrattin` arjag`inan
arameyler ha`m shig`istan elamitlerdin` basip kiriwi menen kassitler dinastiyasi
tarqaladi.
B.e.sh. II-min`inshi jillari Vaviloniya xaliqlari eki Shumer ha`m Akkad
tillerinde so`yleydi. Vaviloniyadan Akkad tilinde jazilg`an tekstler ko`birek
18

ushirasadi. Bunnan basqa, Shumer, Amoriy, Xurrit tilerinde de jaziwlardin`
tabiliwi, bul regionda ha`r-tu`rli etnikaliq toparlardin` jasag`aninani derek beredi.
B.e.sh. II-min`inshi jillari a`yyemgi Mesopatamiya ja`miyetinde
zakonlardin` jiynag`i bolg`an. Ma`selen Eshnunn zakoni, Issin Lipit-Ishter qala
patshasi zakoni ha`m Xammurapi patsha zakoni. 1945-1948-jillari Irak
arxeologlari Abu Xarmal qalasinan Eshnunn patsha zakonlarinin` nusqalarin
tabadi. Arxeolog A. Gettse. 60 stat`yadan turg`an sud`ya tekstlerin tabadi. Sud`ya
tekstlerinde; aziq-awqat da`nleri, arpa, may, ju`n, pal t.b. dizimleri jaziladi ha`m
jallanip islewshilerge to`lenetug`in zatlardin` mug`dari; kemeshi, oraqshi,
padashilar haqqinda shtraf mug`dari jaziladi. Sud tekstleri, b.e.sh. II-min`inshi
jillari Mesopatamiyanin` xojaliq turmisin u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye.
1901-jili frantsuz arxeolgogi J. de. Morgan Suz qalasinan 1792-1750-
jillarg`a tiyisli Xammurapi patsha zakonlar jiynag`in tabadi. Xammurapi kodeks
teksti u`sh bo`limnen; kirisiw, zakonlar jiynag`i ha`m juwmaqlawdan turadi.
Xammurapi kodeksi 282 stat`yadan turadi. Zakonda sud`yanin` juwapkershiligi,
o`tirik mag`liwmat bergenlerdi jazalaw, zakonlardin` duris orinlawin talap etedi.
6-25-stat`yalarinda ma`mlekettin` mu`lkin talam-taraj etkenlerge, urilardi o`lim
jazasina buyiradi. 21-41-stat`yalarinda a`skerlerdin` huqiqlari, keyin sawda
kredit ma`seleleri haqqinda aytiladi. Xammurapi kodeksi Vaviloniyada ju`z jil
dawaminda sud protsessinde qollanba retinde paydalanip keldi. Eski Vavilon ha`m
Kassit da`wirler- Akkad a`debiyattin` qa`liplesken waqti boladi.
Atraxasis haqqinda eposta du`n`yanin` payda boliwi, adamnin` kelip
shig`iwi, jer ju`zin suw basqani haqqinda jazilg`an 1200 qatar qosiqta, sol
apatshiliqtan tek Atraxasis degen jigit aman qalg`anlig`i jazilg`an.
Bul tekste, du`n`yanin` payda bolg`an waqtinda qudaylarda adamlarday awir
miynet etken. Igig qudaylar kanallar qazg`an, suw shig`arg`an keyin qudaylar
ko`terilis shig`arip, o`z miynet qurallarin otqa taslaydi, bellerin, korzinlerin otqa
jag`adi ha`m Enlili Xramina barip o`z miynetlerin jen`illetiwdi talap etedi. Igigiler
tu`nde Enlilya Xramin qamaydi. Bunnan qorqqan Enlil da`rwazani jawip
19

qorg`anadi, keyin kelisimge keledi. Bul awizeki eposta sol waqittag`i adamlardin`
turmisnan alip jazg`ani belgili.
B.e.sh. II-min`inshi jillari Vaviloniya tariyxi arxeologiyaliq esteliklerdi
u`yreniw na`tiyjesinde u`yreniledi.
bardi.
1898-1917-jillari nemis alimlari Vaviloniyada 18 jil dawaminda jumis alip
1930-1936-jillari Chikago Instituti jumis isledi. 1942-1945-
jillari Taxi Bakira ha`m Seton Lloyd basshilig`inda Irak arxeologlari Dur-
Kurigal`zu qalasinda qazip izertlew jumislarin alip bardi.
Eshnunn qalasinan, b.e.sh. II-min`inshi jillarg`a tuwri keletug`in III-Ura
Shu-Suen dinastiyasina tiyisli Xram kompleksi tabildi. Komplekstegi qurilis
jaylar, arxitekturaliq qurilislar, saraylar Vaviloniyanin` joqari da`rejede
rawajlang`aninan derek beredi.
Dur-Kurigal`z qalasinan eki etajli jaylar, diywallar menen qorshalg`an
diywallar, skul`pturalar sol da`wirde joqari da`rejede qurilistin` tabilg`anin
da`liyleydi. Tabilg`an monshaqlar, bezeniw buyimlar, taslardi qayta islew sol
da`wirde o`nermentshiliktin` bolg`anin da`liyleydi.
1. Mari.
2. Materialliq ma`deniy estelikler.
3. Jazba estelikler.
Mari ha`m Mitanni ma`mleketi.
4. Terka qalasi- Mari ma`mlekettin` orayi.
5. Mitanni.
6. Jazba hu`jjetler.
Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.
A`debiyatlar.
Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M.1984.
20

Mallart Dj. Drevneyshie tsivilizatsii Blijnego Vostoka. M.1882.
Drevnie yaziki Meliy Azii. M. 1980.
Kink. X.A. Vostochnoe Srednezemno mor`e v drevneyshugo epoxu. M.1978
Munchaev.R.M. Merpert.N.Ya. Kannezemledeya`cheskie poseleniya severnoy
Mesopatamii. M. 1981.
Saidkulov.T.S. Ocherki istoriografii narodov Sredney Azii. T. 1992.
Mari qala ma`mlektleri en` a`yyemgi da`wirde Mesopatamiya qalalar
quramina kirgen. Mari qala-ma`mlektleri, Klinopis jaziwlarina qarag`anda,
Mesopatamiya, Jer Orta ten`izi ha`m Kishi Aziya qalalari arasinda jaylasip bir-
neshe ju`z jillar dawaminda gu`llenip o`sedi. Ko`p jillar dawaminda, Mari qalalarin
basqa ma`mleketler jawlap aliwg`a ha`reket etedi, tek b.e.sh. 1757-jili, Mari
qala ma`mleketi Vavilon patshasi Xammurapi basip aladi. Mari qala ma`mleketin
qarabaxanasi Evfrat da`r`yasinan 2.5 km batista, Siriya-Irak shegarasina jaqin
jaylasqan.
Bul estelikte 1933-jildan beri, frantsuz ekspeditsiyasi arxeologiyaliq qazip
izertlew islerin alip barmaqta ha`m segiz ma`deniy qabatlari ashildi. Solardan;
Djemuet-Nasr da`wiri- b.e.sh. XXX-a`sir
Erte dinastiyaliq da`wiri-b.e.sh. XXVIII-XXIV-a`cir.
Akkad dinastiya da`wiri- b.e.sh. XXII-a`sir.
III-Ura dinastiya da`wiri b.e.sh. XXII-XXI-a`sir.
I-Vavilon dinastiya da`wiri b.e.sh. XIX-XVIII-a`sirler.
Kassit da`wiri b.e.sh. XVIII-XVI-a`sir.
Vavilon-Assir da`wiri b.e.sh. XVI-XIII-a`sir.
Parfiya da`wiri b.e.sh. III-a`sir.
Mari qala-ma`mleketleri Djemdet-Nasr ha`m erte dinastiyaliq da`wirleri
Ishtar qudaydin` xraminda jaqsi aniqlang`an. Bul Xramnin` to`rt ret qayta
qurilg`ani aniqlandi. En` a`yyemgi da`wirde Xram qurilisnda pisken gerbishlerden
paydalanadi. Bunnan keyingi u`sh ma`deniy qatlamlar XXVIII-XXIV-a`sirlerge
tuwra kelip, bizin` da`wirimzge shekem kelip jetken Xram eki bo`limnen turg`an.
21

Batis bo`limi, siyiniw orninan turip, bul jerde altar, hawiz ha`m mal soyatug`in
bolg`an. Shig`is bo`limnde ruwxaniyler ha`m xizmetkerler jayi bolg`an.
Akkad dinastiyasi III-Urag`a dinastiya da`wirinde Maride Dagana qudayi,
Ninxursag qudayi Xramlari ha`m Zikkurat quriladi. Xramlardan tabilg`an
arxeologiyaliq tabilmalar I-Vaviloniya dinastiya da`wirine tuwra keledi. Patsha
sarayinan tabilg`an arxeologiyaliq tabilmalar sol da`wirdegi qurilis texnikasi,
arxitekturasi, o`nermentshilik, ckul`ptura,jivopis`ler haqqinda ko`plegen
mag`liwmat beredi. Mari sarayi 4ga bolip, 300 bo`lmeden turg`an ha`m biyikligi 2-
10 m qalin` diywallar menen qorshalip, bo`linip turg`an. Sarayg`a tek, eni 6
metrlik, arqa da`rwazasinan kirgen. Saray fundamenti taslardan qalanip diywallari
gerbishlerden o`rilgen diywal biyiklikleri 5-10 metr. Qalin`lig`i 3-4 m bolg`an.
Saraydin` arqa-shig`isinda jataqxana, kuxnya, monsha jaylasqan. Qala ma`deniy
qatlamlarinan keramika, balta, iyne, tabiladi. Diywallari geometriyaliq nag`islar,
haywanlar ko`rinisi, altin, gu`mis, mistan islengen buyimlar ko`p tabiladi. Meridets
Tell`-Xariri qalasinan tabilg`an buyimlarda, Shumer-Akkad ma`deniyatinin` ta`siri
bar bolg`ani aniqlandi.
1757-jili Mari qala ma`mleketi o`z jasawin toqtatadi. XVI-XIII-
a`sirlerde Vaviloniya ha`m Assiriyada islengen zatlar menen birge jerlengen adam
qa`birleri bolsa, XIII-a`sirdegi jazba dereklerge qarag`anda, Marida assiriya
a`skeriy garnizoni turg`an. Parfiya da`wirinde bul jer qa`biristang`a aylang`an.
Arxeologiyaliq qazip izertlew na`tiyjesinde Mari qala-ma`mleket
esteliklerinen 30.000 klinopis teksti tabilip u`yrenildi. Bul tekstlerdi 1941-jildan
baslap, frantsuz ha`m bel`giya assirologlari u`yrenip. Baspadan shig`ara baslaydi
ha`m G`Mari patsha arxiviG` degen at penen baspadan shig`adi. Bes tomliq kitapta
klinopis jaziw belgileri, ideogramm, adam atlari, geografiyaliq atamalar, so`zlikler
o`lshew birligi haqqinda jazilg`ani aniqlandi. Erte dinastiyaliq da`wirge tiyisli
xojaliq hu`jjetler bolsa, Akkad dinastiya da`wirinen arba modeli, III-Ura dinastiya
da`wirine 500 tekst jaziwlari tabildi. Ko`plegen tekstler assiriya patshasi Shamshi
Adad (1813-1781) da`wirine tuwra keledi. Jaziw mazmuni ha`r-tu`rli, olar ju`da`
22

ay siyasiy, xojaliq, ja`miyetlik, ma`deniy turmislardi so`z etedi. Tekstlerde Kishi
Aziya, Krit qalalari ati jaziladi.
Mari ma`mleketinin` oraylarinin` biri Terke qalasi,- Evfrattin` batis
jag`asinda, Siriya-Irak shegarasinan 60 km batista jaylasqan. Qala b.e.sh. III-
min`inshi jili salinip, b.e.sh. I-min`inshi jillar basina shekem o`mir su`rgen. Usi
da`wirde jaqin shig`ista sawda- satliq islerde basli orindi iyelegen. Usi qaladan,
Mesopatamiyadan batisqa, Egipet ha`m Kishi Aziyag`a karwan joli o`tken. Qala,
Dagana qudayina siyinatug`in oray bolg`an. Qalani Xammurapi basip aliwdi
Xettler ha`m Mitannlar ha`reket etedi. Qala b.e.sh. IX-a`sirde Assiriyag`a o`tedi.
Qalada 1910-jili nemis arxeologi E. Xertsfel`d qaziw islerin baslaydi.
1975-jildan baslap, qalada amerikaliq arxeologlar ekspeditsiya alip baradi.
Qalanin` a`yyemgi da`wiri b.e.sh. XXIV-XXII-a`sirge tuwra keledi. 1980-jili
Terka qalasinda Ninkarrak qudayi Xrami ashiladi. Xramda altar ha`m jretsler,
xizmetkerler jasaytug`in jaylar ashiladi. Terka uzaq jillar dawaminda sawda orayi
bolg`an.
Mitanni ma`mleketi b.e.sh. XVII-a`sirde Mesopatamiyanin` arqa-batis
bo`liminde payda boladi. Mitann ma`mleketinin` xalqi burin Arqa
Mesopatamiyada jasap, cemit tilinde so`ylesetug`in amoriyalilar ha`m indoevropa
tilinde so`ylegen etnoslar menen aralasqan Xurritler boladi.
Mitann ma`mleketi b.e.sh. XIII-a`sirde Assiriya ha`m Xett ma`mleketinen
jen`ilip, o`mir su`riwin toqtadi.
A`yyemgi shig`is ma`mleketlerine qarag`anda Mitann ma`mleketi estelikleri
ele toliq u`yrenilmegen ha`m jazba dereklerde ushirasatug`in bas qalasi
Veshshugann ele tabilg`an joq. Mitann tariyxi boyinsha ha`zirgi Irak
territoriyasindag`i Kirkuk qalasi ko`p mag`liwmat beredi. XX-a`sirdin` 20-30-
jillari amerika arxeologlari R.F.Starra basshilig`inda qazip izertlep, eneolit,
Shumer-Akkad, Xurrit ha`m Parfiyan-Sasaniy ma`deniyatlarinin` bolg`anin
aniqlaydi.
Iorgan-Tepe qalasin qazip izertlegende qalada sawda koloniyasi, Shumer-
Akkad da`wirine tiyisli ma`deniy qatlamlar ashiladi. Qalada saray, ja`miyetlik
23

orinlar, qapilari gu`mis, mis shegeler menen qag`ilg`ani aniqlanip ha`m alterler
tabildi. Xurritler morler islegen, onda mifikaliq su`wretli syujetler berilgen.
Mitann ma`deniyati, Kavkaz ha`m Zakavkaz`ya xaliqlar ma`deniyatina o`z
ta`sirin tiygizedi. O`z na`wbetinde Mitann Xett, Vavilon ha`m Egipetlerdin`
ma`deniy ta`sirinde boladi. Pechatlarda, quday ha`m adamlar su`wreti, qanatli
do`n`gelek quyash, batirlardin` mifikaliq haywanlar menen gu`resi su`wretleri
beriledi.
Xurritlerdin` atlari Shumer, Akkad tekstlerinde ushirasadi. B.e.sh. XIX-
XVIII-a`sirlerde Xurritler Mesopatamiyanin` ko`pshilik territoriyasina
aralasqaninan derek beredi.
Xurrit onomastika ha`m toponomika atlari b.e.sh. IX-VII-a`sirlerdegi
Assiriya, Urartu jaziwlarinda ushirasadi. Arrapxi, Nuzi qalalarin qazip
izertlegende b.e.sh. II-min`inshi jillarg`a tuwra keletug`in yuridikaliq ha`m xojaliq
hu`jjetler tabiladi. Sonin` 4000 tablitsasi Akkad tilinde jazilg`an. Bul saray ha`m
xramlardin` hu`jjetleri, xurritlerdin` sotsial-ekonomikaliq turmisin u`yreniwde
u`lken ja`rdem beredi. Mitannlar tariyxina arnalg`an jazba derekler Egipet, Xett
patshalig`i, Shig`is Jer Orta Ten`iz jag`asi elerinen de tabiladi.
Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå7 áåêêåìëå7 óøûí óøûí ñîðà7ëàð` ñîðà7ëàð`
ñîðà7ëàð`
q. Ìàðè 3àëà ì1ìëåêåòè 3àé æåðäå æàéëàñ3àí
w. Ìàðè 3àëà ì1ìëåêåòèíè4 ïàéòàõòû
e. Ìèòàí ì1ìëåêåòè 3àøàí ïàéäà áîëäû
r. Ìàðè 3àëà ì1ìëåêåòèíè4 åñòåëèêëåðè
1. Materialliq ma`deniy estelikleri.
2. Jazba hu`jjetler.
A`yyemgi Assiriya.
24

3. Diplomatiyaliq hu`jjetler.
4. Yuridikaliq hu`jjetler.
5. Tariyxiy shig`armalar.
Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.
A`debiyatlar.
1. Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M. 1984.
2. Strabon Geografiya v 17 knigax. M 1964.
3. D`yakonov.I.M. Zakoni Vavilonii. Assirii i Xetskogo tsarstva-VDI. 1952.
4. Melikishivili.G.A. Urartskie Klinoobraznie nadpisi. M. 1960.
Assiriyanin` III jilliq tariyxi birneshe da`wirge bo`linedi. B.e.sh. III-min`inshi
jillar a`yyemgi da`wir bolip, bul da`wirde Ashshur degen qala-ma`mleket o`mir
su`redi. B.e.sh. XX-XVI-a`sirler eski assiriya da`wiri dep ataladi. B.e.sh
XV-XI-a`sirler orta assir da`wiri. B.e.sh. X-VII-a`sirlerde Assiriya u`lken
ma`mleketke aylanip, gu`llenip rawajlanadi,-bul da`wir jan`a assir da`wiri dep
ataladi.
Assiriya ma`mleketinin` materialliq ma`deniyati tiykarinan arxeologiyaliq
esteliklerden alinadi. 1847-jili G.O. Leyyard. Kuyundjik esteligin aship, ol jerden
otqa jang`an Sinaxxerit patsha sarayin ashadi. Bul saray Ashshurbanapaldin`
rezidentsiyasi bolip, saray jaylarinda ilayg`a jazilg`an kitaplardan patsha
bibliotekasi bolg`an. Saray partali aldinda u`lken adam basli, qanatli o`giz ha`m
arislanlardin` 60 dan artiq statuyalari, arxitekturaliq bo`lekler, pil su`yegi,
bronzadan islengen buyimlar, pechatlar tabilg`an. Arxeolog Leyyard IX-VII-
a`sirlerge jatatug`in 5 saraydin` qaldig`in ashadi. Leyyard tapqan buyimlar
Britaniya muzeyine tapsirilsa, ha`m sol materiallar tiykarinda G`Nineviya ha`m
onin` qarabaxanalari (1848), 1849-j Ninevi estelikleri degen kitaplar jaziladi.
Kuyundjik saraydan Ashshurbanapaldin` Arqa Sarayi ashilip, onda diywalda
25

a`jayip rel`efli su`wretler, an`shilardin` ko`rinisi, a`skeriy ju`risler, ha`m u`lken
patsha bibliotekasi ashildi.
Son`g`i jillari Tarik Madxlum Sinaxxerib saraydag`i plitada
Ashshurbanapaldin` ten`iz boyi ellerge ju`risi su`wretlengenin aniqladi. XX-
a`sirdin` 50-jillari Irak arxeologi Fuau Safar, Moxammed Ali Mustafa
Assiriyag`a qarsi Midiya-Vavilon urisinin` barisi ko`rinisin ashti. 1848-jili
frantsuz diplomati P.E.Batta. Xorsibad awilinda Sargon II rezidentsiyasin aship,
to`rt mu`yeshli saraydin` 10 ga maydang`a, 200 den artiq miymanxana, ha`m 30
dan aslam xojaliq, turatug`in jaylar ashilip izertlendi. Bul saraydin` kirer awzinda
biyikligi 5 m, bes ayaqli basi adam ta`rizli o`giz (shedu) qorg`an turg`ani
aniqlandi. Saray ishinen sklad, qural jaraqlar, xojaliq buyimlari tabildi. Saray
ishinde quyash qudayi Shamash, ay qudayi Sinu ha`m onin` hayali Ningal`,
danaliq qudayi Nabug`a arnalg`an xramlar tabildi. Usi jerden biyikligi 42 m. Dur-
Sharrukin zikkurati ashildi.
1845-1847-jillari G.O.Leyyard. ta`repinen Kal`xu qalasi ashilip,
Ashshurnatsirapal II, Salmanasar III, Asarxaddon saraylari ashildi. Saraylardan
26 u`lken qanatli G`SheduG` figuralari tabildi.
XX-a`sirdin` 50-60-jillari Angliya arxeologi M. Mallovan basshilig`inda
Salmanasar forti ashiladi, bul jerde patsha sarayi, kazarma, atxana, Xabu xrami,
metall ustaxana, sawda jaylari tabiladi.
Bul qala, Midiya ha`m Vavilonlar menen urista qiyrap qalg`anlig`i
aniqlandi. Assiriya tariyxi ha`m ma`deniyati boyinsha a`yyemgi Assiriyanin`
paytaxti Ashshuru bay materiallar berdi. Tigr da`r`yasinin` batisinda jaylasqan
Ashshurani 1903-1914-jillari nemis arxeologi A.Andre. basshilig`inda qazip
izertlew jumislarin alip bardi. Na`tiyjede qalanin` b.e.sh. III-min`inshi jillari
saling`ani aniqlandi. Qalada en` da`slep qurilis Ishtar xrami boladi. B.e.sh. II-
min`inshi jillari Shamshi Adad I sarayi, Ashshur qudaydin` xrami, b.e.sh. II-
min`inshi jildin` ortasinda Sina, Shamesh xramlari saling`ani aniqlandi. Bunnan
basqa patsha Nekropol`, Sarkofaglar ashildi. Ashshurnatsiropal II Sarkofagi
18 tonnaliqtastan islengen.
26

XX-a`cir basinda Kar-Tukul`ti- Ninurta qalasinan patsha sarayi, Zikkurat,
Ashshur qudayina arnap saling`an xram ashiladi. Evfrat da`r`yasinin` shig`is
jag`asinan aramey kn`yazliginin` orayi Bit-Adin ashiladi.
Kishi Aziya jerlerinde, b.e.sh. II-min`inshi jillar basinda Assiriya
sawdagerleri turg`an Kanisha qalasi qazip u`yreniledi. Assiriya qalalarinan
ko`plegen, tasqa oyilip jazilg`an jaziw, su`wretler shig`adi. Bular Assiriyanin`
a`yyemgi tariyxin u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye. Assiriya tariyxi boyinsha
jazba derekler ma`mleketlik jaylarda, xramlarda, jeke adamlar arxivinde,
bibliotekalarda saqlang`an. Bul jaziwlar akkad tilinin` assir dialektinde jaziladi.
Olarda tasqa, metallg`a, ilayg`a tablitsa etip jazg`an.
Assiriya jaziwlarin u`yreniwde assirologlardan; P.Koshaker. B.Landsberger.
E.Vaydner. P.Garelli. L.Matoush. t.b. Rus alimlarnan I.M. D`yakunov.
L.A.Lipin. V.A.Yakobson. G.X.Kaplan. t.b.
Ko`plegen xojaliq hu`jjetler b.e.sh. XIX-XVIII-a`sirlerde jazilip, olar
Assiriyanin` xalqaraliq sawdasi, sawda du`zilisi haqqinda jazilg`an. Orta assir
da`wirine (XV-XI) tiyisli xojaliq hu`jjeler Ashshura ha`m Shibanibi qalalarinan
760 hu`jjet tabildi. Bul jaziwlarda basshi adamlardin` dizimi, zatlardi satip,
almasip alg`ani, jer, ogorod jaylar qullar dizimleri berilgen. Asiiriyanin` xaliq-
arliq dogovorlarinda saqlang`an. Ebli qalasinan b.e.sh. III-min`inshi jillardin`
ekinshi yariminda Siriya menen jasag`an dogovori tabildi. XIX-XVIII-a`sirlerde
Shamshi Adad I, Ishme-Dagana patshalar da`wirinde diplomatiyaliq xat alisiwlar
saqlang`an. Assiriyani qon`si ma`mleketler menen qatnasi, a`skeriy ju`risi,
razvedka, a`skeriy texnika haqqinda jazilg`an.
Tell`-Amarn arxivinde Ashshurbanapal I menen Amenxoteptin` eki xati
saqlanip, onda, Assiriya menen Egipet arasinda diplomatiyaliq so`ylesiw jazilg`an.
Assiriya ta`repinen Egipetke tulpar atlar, lazurit, al, Egipet Assiriyag`a altin
bergeni jazilg`an.
Assiriyanin` Xett patshalig`i menen qatnasi haqqinda xabarlar berilgen.
B.e.sh. XVI-IX-a`cirlerge tiyisli hu`jjetler Assiriya menen Vaviloniya arasindag`i
27

kelisimler jaziladi. Sargon II nin` Ashshur qalalar menen kelisimleri, sawg`alar,
xizmetleri haqqinda kelisimler jazilg`an.
Assiriyanin` yuridikaliq hu`jjetlerine orta assiriya zakonlari jatadi. Ashshur
qalasin qazip izertlegende 14 tablichka tabiladi. Bul hu`jjetler akkad tilinde, orta
assiriya dialektinde jaziladi. Jaziwlarda sawda, qariz, zatlardi saqlaw, sawda beriw,
tilxat, neke kontrakti, na`silge qaldiriw, protokollar t.b. aytiladi. B.e.sh. II-
min`inshi jillari basinda Assiriya patsha jaziwlari b.e.sh. VII-a`sirge shekem
da`wirdi aladi.
Erishuma I patshanin` Ashshura xramdi saliwi, Tiglatpalasara I din` (XII-
XI), su`wg`ariw kanalin qazdiriw, Ashshurbanapalanin` Ishtar xramdi
retstavratsiyalaw, t.b. jaziladi. Patsha jaziwlarinda, patshalardin` ju`risi jaziladi,
Ashshurbanapaldin` Elamlar u`stinen jen`isi, Marduk qudayg`a arnap sadag`a
bergeni jaziladi. Assiriya tariyxi boyinsha jazba tariyxiy dereklerge, assiriya patsha
dizimi, amerika arxeologlari Xorsabad dizimin, Dur-Sharrukin qalasinan tabadi.
Dizim b.e.sh. II-min`inshi jilda b.e.sh. 609-jilg`a shekem patsha dizimleri
berilgen.
Assiriyada, Ninevii qalada muzikantlardin` ilaydan islengen ko`rinisleri
tabiladi. G`Gil`gamesh haqqinda eposG` akkad varianti Nineviiden tabiladi.
B.e.sh. VII-a`sirde Assiriyada G`Axikare Premudri degen povest`G` jaziladi.
Onda dawisti qatti shig`armay so`ylesiw, qatti so`ylegen menen, baqirip jay sala
almaysan`, eger baqirg`an dawis paydali bolsa, eshek jay salar edi, degen aqilli,
parasatli boliwdi u`gitleydi. Bul povest` ja`han xaliqlari fol`kloristi ta`repinen 250
jildan beri u`yrenilip atir. Assiriya tariyxi boyinsha antik tariyxshilari Geradot,
Ksenefont, Strabon t.b. miynetleri mag`liwmat beredi.
Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå7 áåêêåìëå7 óøûí óøûí ñîðà7ëàð`
ñîðà7ëàð`
q. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòè 3àé æåðäå æàéëàñ3àí
w. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòèíè4 ïàéòàõòû
e. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòè 3àøàí ïàéäà áîëäû
r. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòèíè4 åñòåëèêëåðè.
28

t. !éåìãè Àññèðèÿ ì1ìëåêåòèíè4 æàçû7ëàðû.
B.e.sh. II-min`inshi jillar aqiri I-min`inshi jillari Vaviloniya.
1. Vaviloniyanin` siyasiy jag`dayi.
2. Vaviloniya tariyxina tiyisli hu`jjetler.
Ò.ò. Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.
A`debiyatlar.
Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M.1984.
Arut`yan.N.V. Novie nadpisi Karmir-blura. Erevan. 1986.
Danuamaev.M.A. Vavilonskie pistsim. M.1983.
Drevnie yaziki Maloy Azii. M. 1980.
B.e.sh. XI-a`sirde yarim ko`shpeli aramey ha`m Xaldey etnoslari
Mesopatamiyag`a topilip ko`p jerlerin isleydi. B.e.sh. IX-a`sirdin` aqirinda
Vvailoniyani Assiriya basip kiredi ha`m 744-jili Assiriyag`a qosiwi Vaviloniya,
Assiriya zuliminan tek b.e.sh. VII-a`sirdin` aqirinda azat boladi ha`m bunnan keyin
shig`ista ku`shli ma`mleketke aylanadi. Biraq, b.e.sh. 539-jili
Vaviloniyani Persiya jawlap aladi. Persiyanlar jawlap alg`ansha b.e.sh. XII-
a`sirden 539-jilg`a shekem Persiya tariyxinda jan`a vaviloniya al, Aleksandr
Makedonskiydin` atlanisina shekem Persiya yamasa Axamaniyler da`wiri dep
ataladi. Vaviloniya tariyxina tiyisli jazba hu`jjetlerge; patsha jaziwlari, gerbishke,
ilayg`a jazilg`an tablichkalar kiredi. Bul jaziwlarda patsha saraylari, xramlardin`
saliniw tariyxi jaziladi. Bul jaziwlardin` ko`bisi Vaviloniya, Borsik, Sippar
qalalarinan tabildi. Jaziwlarda jerlerdi satiw, mal-mu`lkti na`sillikke qaldiriw saliq
muqdari t.b. jaziladi. Idti-Marduk 1140-1133 basqarg`an jillari tiyisli qullar ha`m
29

olardin` sem`yalarinin` dizimi jazilg`an jaziw tabildi. B.e.sh. 824-jilg`a tiyisli,
Vaviloniya patshasi Mardukzakirshum menen Assiriya ha`kimi Shamshi-Adad V
arasinda dosliq kelisimi du`zilgen jaziw, Vaviloniya tariyxi ushin mag`liwmat
beredi. Vaviloniya tariyxina tiyisli hu`jjetlerge b.e.sh. 747-668-jillarg`a tiyisli,
Vaviloniya xronikasi boladi. Onda, Vaviloniya, Assiriya, Elamlardin` siyasiy
jag`dayi, a`skerleri ha`m arameylerdin` Mesopatamiyag`a topilisi so`z etiledi.
Assiriya xronikalarinda tek Assiriya armiyasi jen`isi, aytilip jen`ilip qalg`anlari
so`z etilmeydi. Jaziwlarda Assiriya patshalar dizimi, ha`m olardin` neshe jil
basqarg`anlari haqqinda mag`liwmatlar beredi.
Batis Iran jerinen bronzadan islengen 38 buyim; qanjar, balta, oqjay, tabilip
olarda 1135-940-jillari patshaliq etken Vaviloniya patsha atlari jaziladi.
A`debiy shig`armalarda, elam patshasi Kudur-Naxxunttin` Vaviloniyag`a
qashiwi, ha`m Navuxodonosor I din` elamitlerge qarsi urista erligi jaziladi. B.e.sh.
VII-V-a`sirler arasindag`i jazba dereklerde xojaliq, administrativlik hu`jjetler,
olardi qarizg`a aliw, kontrakt, arenda, qullar, mallar, bunnan basqa botanikaliq,
meditsina, astronomiya, matematika, diniy tekstler jaziladi. Vaviloniya tariyxina
tiyisli jeke u`ylerde jazilg`an arxiv hu`jjetler bar. Ma`selen Murash u`yinen
tabilg`an arxiv hu`jjetleri Xramm arxivleri; olarda patsha jazg`an xatlar, xojaliq,
saliq haqqinda jazilg`an. B.e.sh. 616-538-jillardag`i arxiv hu`jjetlerde, Assiriya
ma`mleketinin`, Midiya ha`m Vaviloniya armiyasinan jen`ilip, tarqalg`ani so`z
etiledi. Klinopis tekstlerde; qudayg`a siyiniw, gimnler, Shumer-Vavilon slovari,
tekstler jiynag`i jazilg`an. Bunda atiz, kala planlari geografiyaliq sxemaliq karta
t.b. berilgen. Vaviloniyada aspan denelerin baklaw alip barg`an. Ko`zge ko`ringen
kuyash, ay, juldizlardin` ha`reketi, juldizlar aralig`i baqlap barilip jazip
qaldirilg`an.
Gerodot, Ksenofont miynetlerinde, Vaviloniya xalqinin` u`rip-a`deti,
qalalari ekonomikasi jazilg`an.1899-1917-jillari Vaviloniyada nemis arxeologi R.
Koldevey. izertlew jumislarin alip bardi.
30

Du`n`yadag`i en` u`lken qala bolg`an Vaviloniyada eki etajli jaylar vanna
diywallari ashiladi. Vaviloniyanin` orayliq ko`shesinin` eni 35 m bolg`an. Bul
materiallar Vaviloniyanin` joqari da`rejede rawajlang`aninan derek beredi.
Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå7 áåêêåìëå7 óøûí óøûí ñîðà7ëàð` ñîðà7ëàð`
ñîðà7ëàð`
q. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòè 3àé æåðäå æàéëàñ3àí
w. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòèíè4 ïàéòàõòû
e. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòè 3àøàí ïàéäà áîëäû
r. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòèíè4 åñòåëèêëåðè.
t. Âàâèëîíèÿ ì1ìëåêåòèíè4 æàçû7ëàðû.
1. Arxeologiyaliq derekler.
2. Jazba derekler.
Kishi Aziya.
Ò.ò. Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.
A`debiyatlar.
Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M. 1984.
Afanas`eva.V.K. Gilgamesh i Enkidu. Epicheskie obzori v iskusstve. M.1979.
Mellirt. Dj. Drvneyshie tsivilizatsii Blijnego Vostoka. M. 1982.
Kishi Aziyanin` en` a`yyemgi da`wiri b.e.sh. 10 min`inshi jildan, mezolitten
baslanadi. Adamlardin` ma`kan basqan jeri, Anatoliyanin` qublasindag`i Okyuzl,
Beldibi t.b. u`n`girler boladi. Bul jerde kremen tastan islengen pishaqlar, taslarg`a
saling`an ren`li su`wretler, jabayi o`simlikler da`ni tabiladi. Diyxanshiliq-
sharwashiliq ma`kan jayi Cheyyunyu-Tepeni amerikali ha`m turk arxeologlari
31

G.Breydvud ha`m G.Chambel qazip izertledi. Bul estelik b.e.sh. 7250-6750-
jillarg`a tuwra keletug`ini aniqlandi.
Neolit da`wiri esteliklerine; Chatal-Guyuk, Xadjilar, Suberde, Kan-
Xasanlar kiredi. Chatal-Guyukte XX-a`sirdin` 60-jillari Aegliya arxeologi Dj.
Mellart alip bardi 19 m biyikligi, 12 ma`deniy qatlamg`a iye bolg`an bul estelik
radiouglerod usilinda teksergende onin` b.e.sh. 6500-5700-jillarda
jasag`ani aniqlandi. 13 ga iye bolg`an Chatal-Guyukte jasag`an adamlar
diyxanshiliqta arpa, gorox, biyday, chechevitsu, ju`zim ekken, u`ylerde siyir, qoy,
eshki asirag`an. Toqimashiliq penen shug`illang`an. Qurilista gerbish, ag`ash,
qamistan, tastan paydalang`an. Chatal-Guyukte siyinatug`in orinlar bolg`an.
Chatal-Guyuk diywallarinda adamlar, haywanlar su`wretleri, o`giz, ayiw,
mamont su`wretlerin salg`an.
B.e.sh. V-IV-min`inshi jillari eneolit da`wiri esteliklerine Mersin, Xadjilar,
Beychesultan kiredi. Bul da`wirde, tastan islengen qurallar kemeyip, metalldan
islengen buyimlar ko`beyedi. B.e.sh. III-min`inshi jillari, erte bronza da`wirinde
Kishi Aziyada arxeologiyaliq ma`deniyat ko`beyedi. Ma`selen Troi-I-V,
Beychesultan, Ashsher t.b. Bulardin` diywallari 5-10 m bolip salinadi, bul, olar
arasinda o`z-ara urislardin` bolg`aninan derek beredi. B.e.sh. III-min`inshi jillar
aqirinda, bul qalalarda ottin` izleri ko`rinedi. Bul u`lken etnoslardin` aralasip, o`z-
ara urislardin` bolg`anin an`latadi. Arxeologiyaliq esteliklerden basqa, jazba
dereklerde ushirasadi. B.e.sh. II-min`inshi jillardag`i Xett klinopis jaziwi eski
akkad jaziwina uqsaydi. Xett jaziwinda shumerlerdin` ideogrammasi paydaliniladi.
Kishi Aziyanin` b.e.sh. III-II-min`inshi jillardag`i tariyxin tiklew ushin
arxeologiyaliq qazip izertlewler talap etiledi. 1948-jildan baslap Kanisha qalasinda
Turtsiya arxeologlari islemekte. Bul jerde kvartal, sklad, masterskie, mektep t.b.
jaylar ashilg`an. Qalanin` en` rawajlang`an da`wiri b.e.sh. XIX-XVIII-a`sirlerge
jatadi. Bul a`sirlerde Kanisha xaliq-araliq sawda orayi bolg`an, ha`m qaladan arxiv
tabiladi. Bunda, Kishi Aziya ellerinin` geografiyaliq jaylasiwi, patshalar
sha`rtnamasi, a`skeriy ju`risleri, tutqing`a aling`an qullari jaziladi. Bul jaziwlarda
32

sawdagerler, tovarlar tu`rleri, xaliqtin` etnikaliq qurami, qa`sibi, u`rip-a`detleri,
da`stu`rleri jaziladi.
Kanisha qalasinan G`Kappadokiy tablichkasiG` tabilip ol 13.000
tablichkadan turadi. Bul tablichkani P.Garelli ha`m N.B.Yankovskayalar u`yrenip
kitap etip shig`ardi.
Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå7 áåêêåìëå7 óøûí óøûí ñîðà7ëàð`
ñîðà7ëàð`
q. Êèøè Àçèÿ ì1äåíèÿòû
w. Êèøè Àçèÿíèû4 èçåðòëåíè7 ä1ðåæåñè
e. Êèøè Àçèÿ àðõåîëîãèÿëû3 äåðåêëåð
r. Êèøè Àçèÿ æàçáà äåðåêëåð
1. Tariyxiy ha`m siyasiy tekstler.
2. Huqiqiy hu`jjetler.
3. Arxeologiyaliq estelikler.
Xett patshalig`i.
Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.
A`debiyatlar.
Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M.1984.
Istoriya drevnego Vostoka. M.1983.
Xett tsivilizatsiyasi 1906-1912-jillari G.Vinkler basshilig`inda, Bogazke
qalasinizertlep ashildi. 1915-jili, Lingvist B.Grozniy. Xett klinopis tekstlerin oqip,
Xett tilinin` indoevropa til sem`yasina kiretug`inin aniqladi. Ha`zir Xett
tekstlerinin` 20.000 nan aslam oqilip baspadan shiqti.
Xett tekstlerin oqiw tiykarinda, Xett ma`mleketinin` tariyxiy da`wirleri
belgili boldi. Xett tekstinin` en` a`yyemgi, b.e.sh. XVII-a`sirge tuwra keletug`in
tariyxiy da`wirine G`Anitt tekstleriG` jatadi. G`Anitt tekstleriG`, u`lken qala-
33

ma`mleketleri payda bolg`anda, ma`mleketti Anitt basqarg`an jillari japzilg`an.
En` da`slep Anitt teksti akkad tilinde jaziladi, al Xett klinopis jaziwi keyinirek
b.e.sh. XVII-a`sirde ertedegi Xett patshalig`i da`wirde payda boladi.
Xett tilinde jazilg`an Klinopis` jaziwlarda b.e.sh. XVII-a`sirde, a`yyemgi
Xett ma`mleketin basqarg`an Xattusili I din`, a`skeri ju`risleri, onin` patshaliq
etken jillari jazilg`an.
Xattusili I din`, o`zinen buring`i patshanin` inisinin` balasi bolg`ani
aniqlandi. Xattusili I arqa Siriya qala-ma`mleketleri Alalax ha`m Versuvalardi
jen`ip alg`ani aytiladi. B.e.sh. XV-XIV-a`sirlerde patsha jilnamalarin (Annillar)
jaziw ku`sheyedi. Mursili II basqarg`an jillari (XIV-a`cir) a`kesi Suppilulium
jilnama ha`m Mursili II analari jaziladi. Bul klinopis jaziwlarda patshalardin`
a`skeriy atlanisi, Kishi Aziyada, Arqa Siriya jerlerinde jen`isi, jen`ip alg`an
ellerdin` xalqin ko`shirgeni jaziladi.
Xett patshalig`inin` kelip jetken hu`jjetlerge diplomatiyaliq, ma`mleketlik
xat alisiwlar, sha`rtnamalar boladi. Bul jaziwlarda eldin` sotsial-ekonomikaliq
jag`dayi, etnikaliq qurami, diniy tariyxi, ma`deniy baylanislari aytiladi. Basqa
klinopis jaziwlarda, Mesopatamiyada Assiriya, Vaviloniyanin` ku`sheyiwi menen
Xett patshalig`inin` bul eller menen diplomatiyaliq so`ylesiwleri jaziladi. Xett
patshalig`i tariyxi boyinsha, ko`p g`ana Xett zakonlari kelip jetti. 1922-1966-jillari
Xett zakonlarin B.Grozniy. I.Fridrix. V.Souchek. F.Impiratlar ta`repinen
u`yrenilip, baspadan shiqti.
Xett zakonlarinin` birinshi tablitsalari jeke menshik, insan huqiqlari, bularda
adam erkinligi, qullardin` eriksizligi, adam o`ltirgeni ushin jazalar haqqinda
jazilg`an.
Ekinshi tablitsada adamlardin` jeke menshik huqiqlari, adamdi alip
qashqandi jazalaw, kelisim ha`m oni buziw haqqinda normalari aytiladi. Xett
zakonlari klassliq xarakterge iye bolip, ma`mleketti qorg`aydi.
Jan`a Xett ha`kimleri, ma`mleket chinovniklerinin` huqiqlari, jumislar
haqqinda arnawli instruktsiyalar jazadi. Ma`selen ma`mleket shegarasindag`i
basshig`a sol jerdegi qorg`anda turg`an a`skeriy otryadlar qarag`an, bag`ing`an
34

ha`m patsha qararlarinin` orinlaniwin qadag`alap barg`an. Ma`mleket ta`repinen
ayirim xizmettegi adamlarg`a jer sawg`a etiw, olardi saliqlardan azat etiw aytiladi.
Bul hu`jjetler patsha mo`ri menen tastiyiqlanadi.
Xett klinopis tekstlerde diniy mazmundag`i hu`jjetler saqlang`an. Bularda
bayram, diniy da`stu`rler, gimn aytiw, mifler, aza tutiw, jilaw da`stu`rleri jaziladi.
B.e.sh. II-min`inshi jillari Kishi Aziyada ioroglif jaziwi payda boladi. Bul jaziwlar
tasqa, pechatqa jazilip, b.e.sh. X-VIII-a`sirlerde ken` taraladi. Ioroglif jaziwlar
keramika, su`yek, bronzalarg`ada jaziladi.
3. Arxeologiyaliq derekler, Xett ja`miyetinin` tariyxinin` ko`plegen
problemalari boyinsha mag`liwmat beredi. XIX-a`cirdin` I-yariminda Xett
iskusstvasi haqqinda Evropag`a belgili boladi.
1884-1888-jillari Zendjirli qalasinda Xamdi-bey, F.Lushan, G.Vinkler qazip
izertlew jumisin alip baradi. Na`tiyjede, patsha saray ha`m xramlardi bezep turg`an
rel`efli skul`pturalar, jaziwlar tabiladi. XX-a`sir basinda Karkemish ha`m Bogazke
esteliklerin qazip izertlew jumislarina Xogart basshiliq etti. Karkemish Xett
patshalig`inin` u`lken ma`deniy, sawda orayi bolg`an bul jerde Xett patshasinin`
wa`kili turg`an.
G.Vinkler basshilig`indag`i Bogazke esteligin qazip izertlegende bul qaladan
ma`mleket arxivi tabiladi. Xett patshasinin` Bogazke rezidentsiyasi-Bogazke
bolg`an. 1931-1939-jillari Bogazke qalasinda K.Bittel. izertlew alip baradi. Ol
qalanin` planin ha`m stratigrafiyasin u`yrenedi. Qala qalin` qorg`aniw diywallar
menen qorshaladi, minarlar menen bekkemlenedi. Bogazke qalasinin`
ko`shelerinin` eni 8 metr bolg`an. Bogazke qalasinan 5 xram tabiladi. Xramlardin`
birewi-Groza qudayi Xattqa, ekinshisi quyash qudayi Arinnag`a bag`ishlang`an.
Xett patshalig`inin` taw saylarinda taslarg`a saling`an qudaylardin` rel`efli
ko`rinislerine siyinatug`in bolg`an, ol jerlerde quday atlari ioroglif jaziw menen
jazilg`an. Xett patshalig`i Mesopatamiya elleri menen baylanista bolg`an.
Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå áåêêåìëå7
áåêêåìëå áåêêåìëå7
7 óøûí óøûí ñîðà ñîðà7ëàð ñîðà ëàð ëàð` ëàð `
35

q. Õåòò ïàòøàëû2û 3àé æåðäå æàéëàñ3àí
w. Õåòò ïàòøàëû2ûíû4 ïàéòàõòû
e. Õåòò ïàòøàëû2û 3àøàí ïàéäà áîëäû
r. Õåòò ïàòøàëû2ûíè4 åñòåëèêëåðè.
1.Assiriya derekleri.
2.Urartu jaziwlari.
3.Arxeologiyaliq derekler.
Urartu ha`m Zakavkaz`e.
4.B.e.sh. I-min`inshi jillardin` 2-yariminda Zakavkaz`e ma`mleketi.
Ò.ò. Ò.ò. äåðåêëåð æàçáà 81ì àðõåîëîãèÿëû3, åòíîãðàôèÿëû3.
A`debiyatlar.
Istochnikovedenie istorii Drevnego Vostoka. M.1984.
Istoriya drevnego mira. M.1982.
Istoriya drevnego Vostoka. M.1979.
V.M.Masson. Srednyaya Aziya i Drevniy Vostok. M.1964.
A`yyemgi Urartu tariyxi boyinsha Assiriya jaziwlar mag`liwmat beredi.
1115-1077-jillari jazilg`an Urartu jaziwlarinda etno-toponimikaliq material
ushirasadi. Luvr tablitsasinda Sargon II nin` Ashshur qudayg`a xati, b.e.sh. 714-
jilg`i Urartug`a qarsi atlanisi jaziladi.
Urartu tariyxi, patshalardin` a`sirese a`skeriy ju`risleri, Urartulardin`
suwg`ariw tarawlari, qurilis isleri haqqinda Urartu jazba derekleri mag`liwmat
beredi. Assiriya ta`sirinen payda bolg`an Urartu Klinopis` jaziwlarda Urartu
xojalig`i, sawdasi jaziladi. B.e.sh. IX-a`sirde Ishluini patsha waqtinda Urartu
tilinde Klinopis` jaziwlari paydalanadi. Onnan burin jaziwlar Assiriya tilinde
36

jaziladi. Urartu jaziwlari ko`binese taslarg`a oyilip jazilatug`in bolg`an, geyde
ilaylarg`ada jazg`an. Urartu jaziwlarinda: a`skeriy atlanislarda jen`isleri,
qurilislarg`a ha`m siyiniw jaylarg`a arnalg`an. Menua, Argishti I patshalardin`
atlanislari, dushpan u`stinen jen`isleri maqtap qudaylardan, dushpandi jen`iwge
ko`mek beriwdi sorap jazadi. A`sker jen`isine arnalg`an jaziwlarda en` da`slep:
armiyani jiynaw ha`m atlanisqa shig`isi, dushpan elin jawlap aliwi, soldatlardi
plenge tu`siriwi, qala ha`m awillardi qiyratip otqa jag`iwi, buziwi, bayliqlardi talap
aliwi izbe-iz jaziladi. Usinday jazba derekler tiykarinda a`yyemgi da`wirdegi
Urartudin` tariyxi jaziladi.
3. Arxeologiyaliq derekler, Urartu tariyxin jaziwda tiykarg`i materiallardin`
biri bolip esaplanadi. Urartu tsivilizatsiyasin u`yreniw XX-a`sirde baslanadi.
1898-1899-jillari K.F.Lelien-Xaupt Van qalasinda arxeologiyaliq qazip
izertlewler baslaydi. 1916-jili akdemik N.Ya.Marr ha`m I.A.Orbeshler
arxeologiyaliq qazip izertlewdi dawam etedi. XX-a`sirdin` 30-jillari aqirinda
B.B.Piotrovskiy Urartu orayi Teyshebanni qalasinda qazip izertlew jumislarin alip
baradi. Ilimpazlar, Erebuni qalasinda izertlep,qalanin` injenerlik qurilislarin
izertleydi. Urartu ja`miyetinin` urbanizatsiyasin, sotsial-ekonomikaliq
siyasiyjag`daylarin izertlep, qalanin` qorg`an diywallar ko`p mug`darda bolg`anin
aniqladi. Urartu qalalarinin` maydani 30-200 ga bolg`an al, Argishtixinili qalasi
maydani 400-500 ga bolg`an. Qalalar tsitadel, shaxirstan ha`m qala do`geregindegi
elatlardan turg`an. B.e.sh. VIII-VII-a`sirlerde go`ne qalalarda turmis to`menlep,
jan`a rawajlang`an qalalar payda boladi. Karmir-blur qalasinan patshanin`
bayliqlari tabiladi. Argishtixinili qala skladinda 5.000 tonna biyday, al
Teyshebanni qalanin` tog`iz skladinda 500.000 litr vino saqlang`an.
Qalalarda: a`skeriy-administratorlardin` toylari, chinovnikler, puxara
xaliqlardin` turaq jaylari qazip izertlengen. Urartu patshalari, ma`mlekettin`
ekonomikasin ko`teriw ushin, suwg`ariw tarawlarin qurip, jan`a jerlerde
o`zlestiredi. Urartuda, biyday, arpa, tari, ju`weri, gu`nji, gorox, bag`, paliz eginleri
egilgen. Urartu qalalarinda o`nermentshilikten, metalldi qayta islew, temirshilik,
37

gu`lalshiliq, toqimashiliq rawajlang`an. Urartu, qon`si Iran, Egipet, Arqa Kavkaz,
Kishi Aziya, Gretsiya elleri menen sawda ma`deniy baylanista bolg`an.
Òåìàíû Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå7 áåêêåìëå7 óøûí óøûí ñîðà7ëàð`
ñîðà7ëàð`
q. Óðàðòó ïàòøàëû2û 3àé æåðäå æàéëàñ3àí
w. Óðàðòó ïàòøàëû2ûíû4 ïàéòàõòû
e. Óðàðòó æàçû7ëàðû
r. Óðàðòó åñòåëèêëåðè.
1. Jaylasiwi-xarakteristika.
2. Jazba derekler.
3. Bibley tekstleri.
Jer Orta ten`iz Shig`is elleri.
Ò.ò. Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ,Ñèðèÿ, Èðàí, Èçðàéë, Èîðäàíèÿ.
A`debiyatlar.
Istochnikovedenie istorii drevnego Vostoka. M.1983.
Xrestomatiya po istorii drevnego Vostoka. M.1980.
Antichnaya sheografiya. M.1953.
Istoriya drevnego Mira. 1882.
1. Jer Orta ten`izi Shig`is ellerine: Siriya, Livan, Izrail, Iordaniya,
Turtsiyanin` qubla-shig`is aymaqlari kiredi. Bul territoriyani A.Makedonskiy
jawlap alg`ansha, bul ma`mleketler ju`da` qiyin rawajlaniw jollardan o`tken.
B.e.sh. IV-III-min`inshi jillari bul territoriyada Xanaaneyler jasag`an, olar semit
tilinde so`ylegen. B.e.sh. III-min`inshi jillardin` aqirinda amoriyler aralasadi.
B.e.sh. III-II-min`inshi jillari Xurritler ornalasadi. B.e.sh. II-min`inshi jillari
semitler kelip qosiladi. Bul jerdin` xalqi, aramey tilinde so`yleydi. Palestinag`a,
38

.e.sh. II-min`inshi jildin` 2-yariminda Izraillar kelip qonis basadi. Xanaaney ha`m
amoriy qa`wimleri Izrailler menen qosilip ketse, qalg`an bir topari o`ltiriledi.
Na`tiyjede b.e.sh. I-min`inshi jillar ortasinda aramey tili menen birge iuday diniy
tili rawajlanadi.
Palestina ha`m Iordaniya jerlerin arxeologiyaliq qazip izertlew 1805-1807-
jillari U.Ya.Zeettsen. 1817-1818-jillari S.L. Irbi. ha`m Dj. Mangl`s. alip
baradi. Bul alimlar Petr, Al-Amir qalalarin ashadi. 1838-jili E. Robinson ha`m E.
Smit. Ierusalimde qazip izertleydi. Araua qalasinda 1962-1967-jillari I.Axaron.
ha`m R.Amironlar izertlew jumislarin alip baradi. Qubla Palestinani u`lken orayi
bolg`an Arada qalasinin` to`mengi ma`deniy qatlaminan b`.e.sh. 2900-2700-
jillarg`a tiyisli erte bronza da`wir qalasi tabiladi. Qalanin` qalin` diywallar menen
qorshalg`ani aniqlandi. B.e.sh. XI-X-a`sirlerde, Soloman patsha da`wirinde jan`a
qala ha`m xrami salinadi. Ol b.e.sh. VI-a`sirge shekem o`mir su`redi. Bet-Shean
qalasinan, egipetler qurg`an bir neshe xramlar ashiladi. Bul jergilikli qudaylarg`a
arnalip saling`an xramlardin` diywallarinan arislanlar menen iytlerdin` alisip
atirg`an su`wretleri saling`ani aniqlandi. Xatsora qalasinan ay qudayina arnalg`an
xram, al Ierixan qalasinin` b.e.sh. VIII-VII-jillarg`a tiyisli ekeni aniqlandi.
1860-jildan baslap, E.Renan. basshilig`inda Finikin jerlerin qazip izertlew
baslanadi. XX-a`sir 2-yariminda E.Renan-Arvad, Bibl, Sidon ha`m Tir qalalarinda
qaziw izertlew jumislarin alip baradi. P.Monte 1921-1924-jillari Biblede ish
baslap al, 1926-jili M.Dyunan oni dawam etti. Bul qaladan ko`p g`ana egipet
esteliklerin ha`m jergilikli qudaylardin` xramlarin ashti. 1926-jildan baslang`an
Kas- Shamra esteliginde qalanin` qurilislari, patsha saraylari, Balu ha`m Dagan
Qudaylarg`a arnalg`an xramlar ashildi. 1921-jili M.Payzer. Siriyadag`i Kadesh
qalasinda, 1924-1927-jillari Katn qalasinda R-de. Menil` dyu Byuisson
basshilig`inda jumis alip barildi. 1932-1938-jillari neolit da`wirinen son`g`i temir
da`wirlerine tiyisli qa`birler ashiladi. Uliwma arxeologiyaliq qazip izertlew
na`tiyjesinde, qala qurilislari, patsha saraylari, xramlar ashilip u`yrenildi.
39

2. B.e.sh. III-min`inshi jillari, Shig`is Orta Jer ten`izi jag`a ellerine
Mesopatamiya ma`mleketlerinin` ma`deniy ta`siri tiyedi. Bul ellerde akkad tilinde
jaziwlar payda boladi.
B.e.sh. XXV-XXIII-a`sirlerge tiyisli Elbe qalasinan tabilg`an akkad tilinde
jazilg`an 16.000 administrativlik ha`m xojaliq hu`jjetleri bar ekeni aniqlandi.
B.e.sh. XIV-XIII-a`sirlerge jatatug`in Tell`-El` Amarn arxivinde hu`jjetler: is
hu`jjetleri, jeke xatlar, xaliq-araliq kelisim xatlar, bolip bo`linedi. Finikiy jaziwlari,
qurilislarg`a ha`m o`lilerge arnaladi. O`lilerge arnalg`an jaziwlarda, sarkofaglardi
ashpawdi soranadi.
Palestinadan tabilg`an epigrafiyaliq tekstlerde awil-xojaliq jumislarg`a
arnaladi. Ko`plegen jaziwlar, gu`lal idislarg`a jaziladi. Arad qalasinan tabilg`an
jaziwlarda eski evrey (ivrit) ha`m aramey tilinde jazilip olarda Ierusalim xramina
kelip tu`sken aziq-awqat, oni tarqaliwi jaziladi. B.e.sh. I-min`inshi jillar ortasinda
aramey tilinde papirusqa jazilg`an jaziwda Qubla Egipettegi Elefantindegi quday
koloniyasi tuwrali jaziladi.
3. Shig`is Orta Jer ten`iz jag`a ellerinde, iudeysko-izrail` ortaliqqa payda
bolg`an Bibliya kitapta, usi ellerdin` tariyxi haqqinda mag`liwmat beredi.
Bibliyanin` en` a`yyemgi teksti b.e.sh. XIII-a`sirde, son`g`i teksti b.e.sh. III-II-
a`sirlerde jaziladi.
kelip jetti:
Bibliya tekstleri bizin` da`wirimizge shekem to`mendegi variant tekstleri
1. Quday teksti.
2. Bibliyanin` grek tilindegi varianti.
3. Pyatiknijke.
Bibliyanin` en` bahali bilimi Pyatiknijka boladi, ol eski evrey tilinde Tora-
oqiw dep atag`an. Bitke, Isxod, Chisla, Vtorozakonie kitaplarda du`n`yanin` payda
boliwi, birinshi adamlar, suwlardin` tasip basiwi, izrail-iudeyalardin` ata-babalari,
Egipetten izraillardin` keliwi haqqinda so`z etiledi. Bibliyada, b.e.sh. II-min`inshi
jilllari izrail qa`wimlerinin` Palestinag`a aralasiwinan, axameniyler da`wirinde
Ierusalimde xramnin` tikleniwine shekem da`wirler aytiladi. Bibliyadag`i Isay,
40

Ieremin, Iezekiil, Danial payg`ambarlarg`a arnalg`an kitabi b.e.sh. VIII-V-
a`sirlerde jaziladi. Bibliya kitapta, iudeya-izrail ja`miyettin` sotsial-ekonomikaliq,
siyasiy tariyxi haqqinda mag`liwmat beredi.
En` a`yyemgi tariyx haqqinda b.e.sh. I-min`inshi jillari jazilg`an Talmud-
eski evreylerdin` oqiw kitabi boladi. Bul kitapta, diniy-etikaliq, huqiqiy normalar
jazilg`an Talmud ha`zirgi Iudizmnin` ideologiyasi bolip esaplanadi.
4. Orta Jer Ten`iz Shig`is elleri tariyxi haqqinda derekler Egipet,
Mesopatamiya ellerinen shig`adi. Egipetlerdin` Aziyag`a atlanis ju`risleri jazilg`an
jaziw Uni qa`birinen tabildi.
Òåìàíû Òåìàíû áåêêåìëå áåêêåìëå7
áåêêåìëå 7 óøûí óøûí ñîðà ñîðà7ëàð ñîðà ëàð ëàð` ëàð `
q. Æåð Îðòà òå4èçè ì1ìëåêåòëåðèíè4 òàáèé øàðàÿòû
w. Æåð Îðòà òå4èçè ì1ìëåêåòëåðèíè4 æàçáà äåðåêëåðè
e. Æåð Îðòà òå4èçè ì1ìëåêåòëåðèíè4 àðõåîëîãèÿëû3 äåðåêëåðè
r. Æåð Îðòà òå4èçè ì1ìëåêåòëåðèíè4 ýòíîãðàôèê äåðåêëåðè
1. Epigrafiyaliq materiallar.
2. Arxeologiyaliq materiallar.
3. Antik tariyxshilar miynetleri.
Araviya
Ò.ò. Ìåñîïîòàìèÿ, ïàòøà äèçèìëåðè, Øóìåð, Àêêàä.
A`debiyatlar.
Istochnokovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984.
Istoriya drevnogo mira M., 1979.
Antichnaya geografiya M., 1963.
?èñåìàí ÄÆ Ò8å Àëàëàê8 Òàáëåòñ Ë., 1953.
41

A`yyemgi Araviya tariyxi boyinsha tariyxiy derekler b.e.sh. I min`inshi
a`sirden eramizdin` IV a`sirine shekem:
1. Epigrafiyaliq materiallar. 2. Arxeologiyaliq materiallar.
3. Antik tariyxshilar miynetleri. Bolip bo`linedi.
1. Epigrafiyaliq materiallar tasqa, bronza ha`m keramikalarg`a jazilg`an.
Ha`zir 5000 day hu`jjetler saqlang`an. O`zinin` mazmuni boyinsha qubla Araviya
hu`jjetleri bir neshe toparlarg`a bo`linedi. Ma`mleketlik hu`jjet: bug`an ukazlar,
nizam materiallari, a`skeriy jag`day, ishki siyasiy jag`daylar, qurilis jumislari,
suwg`ariw tarawlari kiredi.
A`yyemgi Araviya jaziwlarin K. Nibur, J.Galevi, J.Rikmans, A.Faxriler
izertlep, 1983-jili Hoo degen jaziwdi Vadi-Xadramaut tekserip izertledi. Bular
Araviya tariyxi boyinsha qisqasha mag`liwmat beredi.
2. A`yyemgi Araviya tariyxi tuwrali qalalarda, saraylarda, xramlarda
saqlang`an materialliq ma`deniyat, keramika, suwg`ariw tarawlari, bezeniw zatlari
beredi.
Arxeologiyaliq qazip izertlewler arqa-batis Araviya, arqa-shig`is Siriya,
qubla Palestina, Umm-al-Amad jerlerinde alip barildi.
Nemets arxeologlari ha`m Amerika alimlari Marib, San qalalarinda
mzertlew jumislarin alip bardi.
Katabane qala qarabaxanasinan b.e.sh. IX-I a`sirlerge tiyisli ja`miyetlik
orinlar, xramlar, nekropollar, skul`pturalar, rel`efli tas mu`sinleri tabilg`an.
Araviya xalqinin` tariyxina tiyisli jaziw ha`m ko`p g`ana arxeologiyaliq
mag`liwmatlar Nemets muzeylerinde, Britan, Rim, Stambul, Metropoliten
muzeylerinde saqlanbaqta.
Araviya haqqinda, Shig`is xaliqlari tariyxinda qisqasha derekler, u`zindi
hu`jjetler saqlanbaqta. B.e.sh. X-a`sirde Bibliya kitabi, Salomon patsha waqtinda,
arib, kadrey, nabaten, qa`wimlerinin` Palestinadan Araviyag`a migratsiyasi
jaziladi.
42

qaldiradi.
Antik avtorlarinda Araviya tariyxi haqqinda qisqasha mag`liwmat jazip
Geradottin` G`TariyxG` dep atalg`an miynetinde Araviya yarim atawinin`
ta`biyati, xaliqlarinin` qa`sibi, u`rip-a`deti ha`m arablardin` Egipet Assiriya ha`m
Persiyalilar menen qarim-qatnasi so`z etiledi. III-II a`sirlerde jasag`an grek
geografi Eratosfennin` ha`m Strabonnin` (b.e.sh. I a`sir-b.e. I a`siri) miynetlerinde
Araviya xaliqlari: Miney, Sabey, Kattaban ha`m Xatramotitler haqqinda turmisi,
ma`deniyati, qalalari, ma`mleketlik du`zimi haqqinda jazadi.
Kvint Kurtsiy Ruf (I a`sir) ha`m Arrian (I-II a`sirler) Aleksandr
Makedonskiydin` Shig`isqa ju`risi, arablar menen baylanisi, turmis qa`lpi so`z
etiledi.
IV-V a`sirlerdegi Filostorgiyanin` G`Shirkew tariyxiG` miynetinde Qubla
Araviyag`a xristian dininin` tarawi haqqinda jazadi.
Antik avtorlari Persiya patshasi Dariydin` b.e.sh. VI a`sirde Indiyadan,
Egipetke, Araviya yarim atawi arqali grek moryaklarinin` ju`zgeni jaziladi. Bunnan
basqa xaliq awizeki an`iz ga`plerinde tariyxiy derekler saqlanadi.
Elam ha`m Midiya.
Persiya ma`mleketi.
Axamaniy jaziwlari.
Avesto.
Elam, Akkad, Bibliya.
Antik da`wir derekleri.
Arxeologiyaliq derekler.
IRAN HA`M ORTA AZIYa
Kirisiw.
A`debiyatlar.
43

Karimov I. G`Tarixiy xotirasiz kelejak ywqG` T., 1998.
Arrian G`Poxod AleksandraG` M-L., 1962.
Afrasiab vip-1. T., 1969.
Bartol`d V.V. G`Turkistan v epoxu mongolskogo nashestviyaG` Soch. T. I. M.,
1963.
Damdamaev M.A. G`Iran pri pervix AxamenidovG` M., 1963.
Drevnie avtori o Sredney Azii (VI v.do.n.e. III v.n.e.) xrestomatiya pod.red. L.V.
Bajenova. T., 1940.
Ja`ha`n tariyxindag`i qurilislardi, olardin` ayirim tariyxin, jag`daylarin,
waqiyalardi dereksiz u`yreniw mu`mkin emes. Tariyxiy derekler arqali a`yyemgi
du`n`ya tariyxi, orta a`sirler tariyxi, sonin` menen birge Shig`is xaliqlari tariyxi
jazilg`an. Shig`is xaliqlarinin` a`yyemgi tariyxinin` istoriyagrafiyasi jas pa`nler
qatarina jatadi. A`yyemgi Shig`is xaliqlari tariyxin u`yreniwge, Jaqin Shig`is
xaliqlari jazba tariyxina Bibliyadag`i jaziwlar ta`sir jasadi. Shig`is xaliqlar tariyxin
jaziwg`a Jaqin Shig`is ellerinde, Orta Aziyada alip barilg`an arxeologiyaliq qazip
izertlewler ko`p mag`liwmatlar berdi. A`sirese V a`sirde jasap o`tken Geradottin`
G`TariyxG`i miynetleri, Ktesi Knidskiydin` G`Persiya tariyxiG`, G`Qitay
jilnamalariG`, Sim Tsyan miynetleri ha`m Polivey shig`armalari Shig`is xaliqlari
tariyxi haqqinda ko`p u`zindi mag`liwmatlar beredi. Bulardan basqa taslarg`a
oyilip jazilg`an jaziwlar, G`PiramidaG`dag`i tekstler, G`Gilgamesh haqqinda
eposG`, yamasa G`Xammurappi nizamlariG` bahali derekler esaplanadi. Shig`is
xaliqlari tariyxi haqqinda jazilg`an ha`r qiyli mag`liwmatlar, ertekler, eposlar,
da`stanlar ko`p mag`liwmatlar beredi. Ma`selen: Kadesh janindag`i Egipetlilerdin`
sawashin Ramses II sarayindag`i adamlar jazadi. Bunda Egipet a`skerlerinin`
qamalda qalg`an awir jag`dayi, ekinshiden qamaldan qutiliw ushin faraon
Ramsestin` o`zinin` basshiliq etip qaharmanlarsha gu`resi, Amun qudayinin`
Egipetlilerge bergen ja`rdemi sebepli dushpanlardi jen`iwi haqqinda mag`liwmat
aliwg`a boladi.
44

Kirdin` manifestinde Vabilonnin` ishki siyasiy jag`dayi haqqinda tariyxiy
mag`liwmatlar aliwg`a boladi.
A`yyemgi Shig`is xaliqlari tariyxi haqqinda a`yyemgi grek ha`m Rim
tariyxshilarinin` (Geradot, Funidid, Poliviy, Tit, Liviy, Tatsit t.b.) miynetleri
ko`birek, anig`iraq derek bolip esaplanadi.
Ha`zir, a`yyemgi Shig`is xaliqlari tariyxi menen shug`illaniwshi alimlardin`
qolinda ha`r tu`rli derekler bar: 1. Jazba derekler. 2. arxeologiyaliq
estelikler. 3. etnografiyaliq estelikler. 4. Xaliq awizeki shig`armasi (fol`klor). 5. Til
materiallari. 6. Antropologiyaliq materiallar. 7. Geografiyaliq ortaliq, landshaft`,
olardin` o`zgerisleri haqqinda derekler*. Bulardan basqa tariyx ushin epigrafikaliq
hu`jjetler de u`lken derek bolip esaplanadi.
A`yyemgi Shig`is xaliqlar tariyxi haqqinda til ilimi de u`lken mag`liwmat
bere aladi. Toponomika, Onomastika t.b. Ma`selen: ieoroglif jaziwlarinda u`ydi-
jaydi tuwri to`rt mu`yeshli, al, awildi do`ngelek (0) etip ko`rsetken. A`yyemgi
Shig`is ellerinde naqil-maqallar, epos, poemalar payda boladi. Egipette,
Gretsiyada mifler haqqinda, Hindstanda G`MaxabxaratG` ha`m G`RamayanaG`
eposlari tariyxiy derek boladi. Bulardan basqa a`yyemgi Egipet haqqinda Assuriya
derekleri, a`yyemgi Qitay haqqinda Hindstan hu`jjetlerinde u`lken mag`liwmatlar
ushirasadi.
Antik da`wirdegi avtorlar Geradot, Ksenefont, Magasfen, Strabonlardin`
materiallari o`z aldina anig`iraq mag`liwmat bolip esaplanadi.
Elam ha`m Midiya.
Elam ha`m Midiya xaliqlarinin` tariyxi Persiya ha`m Orta Aziya
xaliqlarinin` tariyxi menen baylanisli. Elam-ha`zirgi Irannin` qubla-batis
territoriyasin iyelegen. Elam ertedegi tsivilizatsiya oraylarinin` biri bolg`an. Biraq
Mesopotomiyag`a qarag`anda Elam tariyxi haqqinda jazba derekler ju`da` az
45

ushirasadi. Bunnan basqa Elam jaziwlari tili jaqsi izertlenbegenlikten, ondag`i
jazilg`an so`zler ele toliq u`yrenilmegen. Ilimpazlardin` boljawi boyinsha Elamlar
Hindstannin` qublasinda jasag`an ha`m Boludjistan dravid qa`wimlerine tuwisqan
bolg`an. Bul pikirdi ko`pshilik ilimpazlar quwatlaydi*. S. P. Tolstov ta, 1948-jili
jazg`an G`A`yyemgi XorezmG` degen kitabinda, bronza a`sirinde jasag`an
Tazabag`shilardi dravid tilinde so`ylegen degen juwmaq shig`arg`an edi*.
Elamnan tabilg`an en` a`yyemgi jaziw proto-elam piktografiyaliq tablichka
dep ataladi. B.e.sh. III-min`inshi jillari Elamlilar piktografiyaliq yamasa su`wretli
jaziw payda etedi. Bul Shumerliler oylap tapqan piktografiyaliq jaziwdan o`zgeshe
boladi. Elamlilar su`wretli jaziw menen xojaliq hu`jjetlerin du`zgende, esabatlar
jazg`anda paydalanadi. Ilaydag`i jazilg`an tablitsalarda u`lken shaqli qara
mallardin` su`wretlerin beredi ha`m u`y turmisi haqqinda mag`liwmatlar aliwg`a
boladi. Bilayinsha aytqanda bul, su`wret arqali mag`liwmat beretug`in jaziwlar
tariyxta logografikaliq jaziw boladi.
Su`wretli belgiler menen tablichkalar tek Elam territoriyasindag`i Suz,
Anshan qalalarinda emes, al, Irannin` qubla-batisindag`i qalalardan, Orayliq
Irannin` Sialk qalasinan tabiladi. Ja`nede ha`zirgi Kashan qalasi janinan ha`m
Kermannan 225 km qubladag`i Tepe-Yax`ya ha`m Irannin` qubla-shig`is jerlerinen
tabiladi.
Usidan tiyisli juwmaq shig`ariw kerek, Elamlilar a`yyemgi da`wirde Irannin`
ko`p jerlerin iyelegennen derek beredi. Biraq bul jazba tekstler ele toliq
u`yrenilmegennen son`, bul jaziwlardin` tek Elam tilinde me, yamasa eki tilde
jazilg`an ba? buni aytiw qiyin.
Su`wretli jaziwlar Iranda 400 jil dawaminda o`mir su`rdi. B.e.sh. III
min`inshi jildin` ekinshi yariminda Elamitler tuwri so`z jaziwin oylap tabadi. Bul
jaziw su`wretli jaziwdan bo`lek, o`zinshe payda boladi. Buld jaziw mu`mkin basqa
tilde jazilg`an da boliwi mu`mkin.
1. Danumaev M. A. Iran i Sredney Azii. Istochnikovedenie istorii drevnogo
Vostoka. M., 1984, s 224. 2. Tolstov S. P. Drevniy Xorezm. M., 1948, s 48.
46

onda so`z
Lineyliq (qatar) jaziw ha`ripler ha`r tu`rli geometriyaliq liniyalardan turip,
belgilenbey, buwin so`zler bolg`an (yag`niy sillabikaliq jaziw). Solay etip, jaziw
belgiler 80 dey bolip, onda tek xojaliq hu`jjetleri g`ana emes, al, siyasiy, diniy,
basqada hu`jjetler bolg`an. Jaziw ushin material retinde ilaydi, tasti, metallardi
paydalang`an. Liniyaliq jaziwlar b.e.sh. XXIII a`sirde paydalaniladi.
B.e.sh. III min`inshi jildin` ekinshi yariminda Elamlilar Mesopotomiyadan
Shumer-Akkad sina jaziwlarin qabil etip paydalana baslaydi. Bul jaziw buring`i
jaziwlardi isirip shig`aradi. Birinshi Elam tilinde jaziw b.e.sh. XXIII a`sirde belgili
boladi. Bul jaziwda Naram Suennin` (2236-2200 jj.) Elamnin` bir neshe oblastlari
menen sha`rtnama (kelisim) du`zgenligi haqqinda jaziladi.
B.e.sh. II min`inshi jildin` I yariminda Elamlilar Akkad tilinde jazilg`an jeke
huqiqlar haqqinda hu`jjetlerge iye boladi. B.e.sh. 1800-1500 jillari
jazilg`an usinday hu`jjetlerdin` 837 si tabildi*.
Bul hu`jjetlerde ilimpazlardin` aniqlawinsha jerlerdi, mal-mu`liklerdi
Satip aliw, satiw, sawg`a etiw, balani asiraw, t.b. hu`jjetlerden turg`anin
aniqladi. B.e.sh. II-min`inshi jildin` ortasinda Elamlilar o`z hu`jjetlerin Akkad
tilinde du`ziwden bas tartadi. Al, b.e.sh. XIII a`sirden baslap ja`ne Elam tilinde
sina jaziwlari payda boladi.Usidan keyin xojaliq hu`jjetler Elam tilinde jazila
baslaydi.
Bul jaziwlarg`a Untash-Napirishi (b.e.sh. 1275-1240 jj) ha`m Elam
patshalari Anshan, Shutruk-Naxxunt (b.e.sh. 1185-1155 jj) da`wirindegi hu`jjetler
kiredi. Elam patshalari Anshan, Shutruk-Naxxunte Vabiloniyag`a hu`jim jasap, ol
jerden tasqa jazilg`an Xamurappi nizamlarin alip ketedi. Biraq, Elam jaziwlari
ko`birek u`lken qurilis, saraylardin` saliniwi, remont etkeni, siyiniw orinlari,
patshaliqti maqtaw haqqinda ko`birek jazilip, al tariyxiy mag`liwmatlar haqqinda
kemirek mag`liwmat beredi. Anshan qalasin qazip izertlegende Elam tilinde
jazilg`an 300 ge jaqin sina ta`rizli jaziwlar tabiladi. Bul tabilg`an jaziw
b.e.sh. 1300-1100 jillardag`i xojaliq basqariw hu`jjetleri ekeni aniqlandi.
47

Elam jaziwlari ishinde Suzdan tabilg`an patsha arxivindegi 300 den aslam
xojaliq hu`jjetleri ayiriqsha orindi iyeleydi. Bul hu`jjetlerdin` ba`ri Elam tilinde
jazilip, o`nermentlerge berilgen tayin materiallar,
1. Dandumaev M. A. Elam ha`m Midiya. Joqarida ko`rsetilgen kitapta, 225 bet.
islep shig`arilg`an zatlar haqqinda jazilg`an. Bul tekstler jili ko`rsetilmegen, tek,
hu`jjettin` mazmunina qarap bul hu`jjet Elam patshalig`inin` son`g`i b.e.sh. 650-
630 jillarina tuwra keletug`inlig`in aniqlawg`a boladi. B.e.sh. VI-V a`sirlerge
tiyisli Persopol` qalasinan Elam tilinde jazilg`an xojaliq hu`jjetleri tabiladi.
Elam patshalig`i tariyxi o`zinin` o`mir su`rgen da`wirinde barliq jillari
Mesopotomiya tariyxi menen baylanisli bolg`an. Bul u`sh tarawda Elamnin`
siyasiy, a`skeriy tariyxin u`yreniwde Shumer, Vabilon, assuriya tekstleri ju`da` bay
mag`liwmat beredi. Manney patshalig`i Assuriya menen Midiya ma`mleketi
ortasinda ornalasqan. B.e.sh. VII-VI a`sir basinda batis Azerbayjan territoriyasinda
Skif patshalig`i (Sakasen) payda boladi. B.e.sh. VII a`sirde arqa-batis Iran
territoriyasinda siyasiy biylik, u`lken orinda hu`kimranliq du`zimi Midiylilar
qolina o`tedi. Midiylilar Vabilioniyalilar menen birge Assiriyani ha`m Manney
ma`mleketlerin basip alip Assiriya ha`m Manney patshaliqlari o`mir su`riwin
toqtatadi. Usi da`wirde Midiya Iranlilardin` materialliq ha`m ruwxiy
ma`deniyatinin` orayina aylanadi.
Batis Iran territoriyasinda Midiylilar menen yag`niy, Iran qa`wimleri menen
birge, usi jerge b.e.sh. II-I min`inshi jillari kelip jasap atirg`an, ha`r tu`rli til
sem`yalarinda so`yleytug`in xaliqlar jasaydi. Olar: kassitler, lulluben, xurritler,
h.t.b. xaliqlar edi. Biraq b.e.sh. I min`inshi jildin` I yariminda batis Iranda jasag`an
xaliqlardin` etnikaliq tariyxi ele toliq u`yrenilmegen. Bul xaliqlar atlari o`zlerinin`
ati, toponimika ha`m Assiriya, Vabilon, Urartu dereklerde aytiladi.
A`yyemgi Jaqin Shig`is ma`mleketler arasinda Midiya haqqinda jazba
derekler ko`birek ushirasadi. Biraq bu`gingi ku`nge shekem Midiya tilinde jazba
hu`jjet tabilg`ani joq. Midiyanin` bas qalasi Ekbatanda elege shekem
arxeologiyaliq qazip izertlewler alip barilg`an joq. Ja`ne ol qala u`stinde ha`zirgi
48

Xamadan qalasi jaylasqan. Sonin` ushinda izertlenbegen boliwi kerek. Midiya
territoriyasinan tek b.e.sh. I min`inshi jillardin` basina tiyisli eki jaziw tabildi.
Solardin` biri, b.e.sh. IX a`sirge tuwra keledi ha`m ol Xamadannan uzaq emes
jerden tabiladi. Bul hu`jjette adamlardi saliqtan azat etiw haqqinda so`z boladi.
Ekinshi jaziw Xasanludi qazip teksergende tabildi. Ol jaziw b.e.sh. IX-VIII
a`sirlerge tuwra keledi. Bunda patsha sarayi, ol saraydin` Idi elinde yag`niy, Midiy
patshalig`inda bolg`ani jaziladi. Batis Iranda XX a`sirdin` aqirinda eki tasqa
jazilg`an assiriyaliq jaziw tabiladi.
Midiya tariyxi boyinsha basqa ellerden tabilg`an tekst jaziwlari ishinde
b.e.sh. IX-VII a`sirlerge tuwra keletug`in Assiriya tekstleri boladi. Bul jaziw
tekstlerde Assiriya armiyasinin` Iran territoriyasina bolg`an ju`risleri haqqinda
mag`liwmat beredi. Bul tekstlerdi to`mendegishe toparlarg`a bo`liwge boladi:
1. G`Qudayg`a xatG` bunda Ashshura Xram qudayina arnalip, patsha
xatkerlerinin` haqiyqiy jaziwinda patsha a`skerlerinin` ju`risleri jazilg`an. Sargon
II nin` b.e.sh. 714-jili Urartug`a bolg`an atlanisin ha`m basqa oblast`larg`a ju`risin
ta`ripleydi.
2. Annalarda, patshanin` ju`risleri jaziladi.
3. Uliwma jaziwlarda, patshalardin` a`skeriy atlanislari xronologiyaliq
ta`rtipte emes, al, geografiyaliq ta`rtipte beriledi.
4. Saltanatlai jaziwlar, Assiriya armiyasinin` sawashtag`i jen`isleri
xronologiyaliq ta`rtipte emes, o`zinshe beriledi.
5. Tasqa oyilip jazilg`an jaziwlarda, Assiriya armiyasinin` o`tken ju`risleri,
ha`r qiyli tu`rde berilgen.
Usi haqqinda esteliklerdin` ekewi batis Iran territoriyasinan tabilg`an.
Solardin` biri: Tiglatpalasara 3, al ekinshisi: Sargon II da`wirine tuwra keledi.
6. Patsha a`skerlerinin` ju`risleri xronologiya ta`rtipte emes, al, anaw-minaw
ju`risleri, qaysi jaqqa qaratilg`ani jaziladi.
Bul jaziwlarda bir ta`repleme ju`risler bahalang`an, onda patsha atlanislari,
sawashlarda jen`isleri maqtanish penen aytilip, patshanin` jen`ilip qalg`anlari
aytilmaydi.
49

Bul jaziwlarda b.e.sh. VIII-VI a`sirlerdegi diplomatiyaliq jaziwlar,
qatnasiqlar, patshalardin` bergen ko`rsetpeleri ha`m Assiriya agentlerinin`,
dushpanlar ha`m shegaradag`i oblastlar haqqindag`i keltirgen mag`liwmatlari
berilgen.
A`sirese, bul tekstlerde Assiriya patshalarinin` o`z arakul (qa`wenderlerine)
larg`a arnap sorawlari, Assiriya do`geregindegi ellerde bolip atirg`an waqiyalardin`
ta`siri haqqinda mag`liwmatlar diqqatqa turarliq.
Midiya tariyxin u`yreniwde Vabilon xronikalari u`lken a`hmiyetke iye. Bul
jaziwlarda qisqasha Midiya patshalig`inin` siyasiy jag`daylari haqqinda
mag`liwmat beredi.
Midiya tariyxi tuwrali b.e.sh. 616-610 jillardag`i waqiyalardi so`z etetug`in
G`Gyauda xronikasiG` a`hmiyetke iye. Bul xronikada Midiya Vabilon menen
awqamda Assiriyag`a qarsi urista qatnasqani aytiladi. Vabilon patshasi Nabonida
Persiya menen urista Midiyanin` jen`ilisi haqqinda mag`liwmat beredi.
Midiya ha`m Batis Irannin` a`skeriy tariyxi haqqinda b.e.sh. IX-
VIII a`sirlerdegi Urartu a`skerlerinin` jen`isi haqqinda Urartu jaziwlarinda aytiladi.
Midiya haqqinda qisqasha tariyxiy mag`liwmat xristianlarin` karamatli
kitabi Bibliyada aytiladi.
Midiya patshasi haqqinda mag`liwmat a`yyemgi Gretsiya derekleri, xaliq
awizeki traditsiyalarina arnalip jazilg`an. Midiya tariyxi haqqinda mag`liwmatti
Geradot miynetlerinde ushiratamiz.
Gerodot o`zinin` G`TariyxG` miynetinde Midiya patshasinin` payda
bolg`ani, onin` ma`mlekettin` qurilisi ha`m Persiya menen urista jen`ilip tarqap
ketkenin jazadi. Biraq Geradottin` bul mag`liwmati u`lken a`hmiyetke iye bolsada,
ol xaliqtin` awizeki a`debiyatina tiykarlanip aytilg`an. B.e.sh. VII a`sirdegi
Midiya patshalig`i xronologiyasi haqqinda mag`liwmat Geradottin` kitabinda
jazilg`an. Midiya haqqinda Ktesiya, Ksenefont, t.b. antik avtorlari mag`liwmat
beredi. B.e.sh. II a`sirdegi grek avtori Polivey Ekbatandag`i patsha sarayindag`i
jumislar haqqinda bahali mag`liwmat qaldiradi.
50

Midiya da`wiri haqqinda arxeologiyaliq qazip izertlewler endi g`ana bayip
atir. Sonin` ushinda Midiya saray arxitekturasi, monumental` iskusstvosin,
ma`mleket arxivlarin izertlep qazip tabiw u`lken a`hmiyetke iye bolip tur. 1974-
jildan baslap Midiya paytaxti Ekbatandi arxeologiyaliq jaqtan qazip tekseriwdi
Irannin` arxeologiyaliq ekspeditsiya orayi qolg`a aldi. Bu`gingi ku`nge shekem bul
orayliq qalanin` Sasaniyler ha`m erte islam da`wirine tiyisli ma`deniy qatlamlari
qazip u`yrenildi.
Son`g`i jillari batis Iran, Midiya territoriyasinda awilliq elatlar,
qa`biristanlarda arxeologiyaliq qazip izertlewler a`melge asirilmaqta. Bul alip
barilip atirg`an estelikler b.e.sh. 1300-600 jillarg`a, yag`niy erte temir da`wirine
tiyisli. Bul esteliklerden tabilg`an buyimlar G`Luristan ma`deniyatiG`na tiyisli.
Luristan bronzasi, ondag`i qural-jaraqlar, attin` er-turmanlari, olarda haqiyqiy ha`m
mifikaliq haywanlar ko`rinisi beriledi. Bul tabilg`an materiallar b.e.sh. II min`inshi
jillardin` aqiri I min`inshi jillarg`a tuwra keledi.
1961-1962 jillari Tegeran Universiteti ha`m Irandag`i arxeologiyaliq oray
baslig`i E.Negaxbana basshilig`inda Gilyan oblastinda Marlik qa`biristani qazildi*.
1. Istochnikovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984, s 229.
Na`tiyjede 53 qa`bir qazilip, onda ju`da` bay marxum menen birge ko`milgen
buyimlar tabiladi. Solardan: arnawli kiyimde jerlengen altin adam figurasi, eki
maymilg`a uqsag`an er ha`m hayal adamlardin` mu`sinleri ha`m altinnan islengen
bezeniw buyimlari tabildi. Solardin` ishinde altinnan ha`m gu`misten islengen
zatlar ha`m fantastikaliq figuralar tabildi.
Arxeolog E.Negaxbannin` pikirinshe, Marlik patshalar ha`m onin`
tuwisqanlari jerlenetug`in qa`biristan bolg`an ha`m bular b.e.sh. II-I a`sirlerge
jatadi. Alimlardin` pikirinshe bul buyimlar Manney o`nermentshilik qalalari
masterleri ta`repinen tayarlang`an.
Ha`mmege belgili tabilmalardin` biri Irannan tabilg`an g`a`ziyne G`Saqqiz
g`a`ziyneG` boladi. Bul g`a`ziyne 1947-jili Saqqiz qalasinan 42 km shig`ista,
jergilikli adamlar ta`repinen tabilg`an. Bul g`a`ziyne sawdagerlerdin` xizmetine
baylanisli Batis Evropa muzeylerine, Amerika ha`m Yaponiya muzeylerine barip
51

jetti. Al, ha`zir bul g`a`ziynenin` bir bo`limi Tegerandag`i arxeologiya muzeyinde
saqlanbaqta. Bul g`a`ziyne tabilg`an jerde, b.e.sh. VIII-VII a`sirlerdegi Manney
qorg`ani jaylasqan. Sonin` ushin da bul tabilmalar usi da`wirge tiyisli boliwi kerek.
Tabilg`an zatlar ishinde patsha moynina asip ju`rgen altinnan islengen bezeniw
buyimlari, altin ha`m gu`misten islengen attin` er-turmanlari, nayza ushlari ha`m
keramikadan islengen buyimlar bolg`an.
R. Dayson basshilig`inda Amerikanin` Tensil`van Universiteti ha`m
metropoliten muzeyleri 1951 jildan beri Xasanlu to`beliginde izertlew islerin alip
barip atir. Xasanlu to`beliginin` biyikligi 25 m, onin` astinda b.e.sh. VI min`inshi
jillarg`a tiyisli awil orinlari bar ekenligi aniqlang`an. Qala ishinde u`lken patsha
qabil etetug`in zal, zaldin` u`lken biyik qatar kolonnalari (bo`renleri) bar ekeni, al,
bul saray b.e.sh. IX a`sirdin` aqirinda Urartu patshasinin` hu`jimi
da`wirinde qiyrag`ani aniqlandi. Sebebi, bul qalanin` ma`deniy qabatinan
Urartulilardin` eki tasqa oyip jazg`an jaziwlari tabildi.
Ha`zirgi da`wirde Midiyanin` eki esteligi: Daba Djan tepe ha`m Nush-i Djan
tepe estelikleri jaqsi u`yrenilegen.
Solardan: Daba Djan tepe Xorremabal qalasinan 170 km arqa shig`ista
jaylasip, onnan tabilg`an materiallarg`a qarag`anda erte temir da`wirine jatatug`in
u`lken elat bolg`an. Bul estelikte London Universiteti professori K. Goff jumis alip
bardi. Ol jerde bekinis qorg`anlarina iye u`lken iyelik qalasha tabilip, qalanin`
b.e.sh. VII a`sirde Assiriya a`skerlerinin` basip kiriwi na`tiyjesinde o`rtenip
buzilg`anlig`in aniqlandi. Tabilg`an buyimlar ishinde ko`plegen keramikalar
ishinde nag`isli ha`m sekiriw aldinda turg`an haywan, bronzadan islengen asa
tayaqlardin` bar ekeni aniqlanadi.
Xamadan qalasinan 70 km qublada jaylasqan Nush-i Djan tepe dep atalg`an
estelikte prof. D. Stronax basshilig`inda Irandi izertleytug`in Britan instituti qazip
tekseriw jumislarin alip barmaqta. B.e.sh. 750-600 jillari bul estelik
orninda Midiya qorg`ani ha`m Midiya patshalarinin` dem alatug`in sarayi, siyiniw
orni, gvardiyasi ha`m basqa jaylari bolg`an. Bul jerdegi jaylar qam gerbishten
salinip, olardin` biyikligi 8 m bolg`an*.
52

Estelikte u`lken kolonniy zal, eki xram bolg`an. Bul qurilislar arqali
Midiyalilardin` dini haqqinda mag`liwmat aliwg`a boladi. Bul qurilis do`n`gelek
gerbishten saling`an, bashnyalari bar diywallar menen qorshalg`an.
Persiya ma`mleketi.
Irannin` Axamaniyler da`wiri tariyxi haqqinda Persiya patshalari basqarip
turg`an Persiyanin` territoriyasi Nubiyadan Orta Aziya ha`m Hindstang`a shekem
sozilg`an da`wirge tiyisli ko`plegen derekler bar. Solardin` ishinde patsha
jaziwlari, tariyxiy xronikalar, patshalardin` pa`rmanlari ha`m satraplardin`
ko`rsetpeleri, Persiya chinovniklerinin` o`z-ara jaziwlari, jeke adamlardin` xatlari,
Persiya patshalari ta`repinen jergilikli xaliqlardi basqariw haqqindag`i
ko`rsetpeler,saliqlar mug`dari, qullar haqqinda, sud`yalardin` protokollari, nekelik
sha`rtnamalari, arendaliq kelisim, sha`rtnamalar t.b. hu`jjetler bar. Bul jaziwlar
ha`r tu`rli tillerde jazilsa da, ol jaziwlarda ha`r tu`rli tariyxiy waqiyalar, sotsialliq,
ekonomikaliq, ma`deniy qatnasiqlardi, Persiyalilardin` turmisi, u`rp-a`detleri
haqqinda mag`liwmat beredi.
Axameniy jaziwlari.
Barliq Axameniy patshalarinin` jaziwlari u`sh tilde: a`yyemgi Persiya, Elam
ha`m Akkad jaziwlarinda, yag`niy Axameniy ma`mleketinde paydalang`an tillerde
jazilg`an.
Ha`zirge shekem Axameniy jaziwlarinin` 200 den aslami baspadan shiqti.
Axameniy jaziwlarin alimlar u`lken sawda jollarinan, patsha qa`birinnen, patsha
saraylarinin` diywallarinan, ayirim tasqa jazilg`an jaziwlar, qala, saray
fundamentlerinen tabiladi.
53

1. Istochnikovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984, s 231.
Ko`plegen patshalar ta`repinen jazilg`an jaziwlar Persiya, Elam ha`m Midiya
territoriyalarinan tabildi. Bul jaziwlar ishinde ha`mmege belgilisi Behustin
jaziwlari boladi. U`lken jar tasqa jazilg`an bul jaziwda Kambizdin` basqarg`an
jillari ha`m Dariy I din` patshaliq etken da`wirindegi waqiyalari so`z etiledi.
Bexustin jaziwi Kermenshax qaladan 30 km shig`ista jaylasqan. Bul jar tasqa
jazilg`an jaziw jerden 105 m biyiklikte tasqa oyip jazilg`an. Jaziwdin` biyikligi
7,80 m, al ken`ligi 22 m*.
Jaziwdin` ortasinda 5 tas stolbag`a a`yyemgi persiya tilinde jazilg`an
jaziwda 515 qatar jazilg`an. Persiya jaziwlarinin` u`stinde biyikligi 3 m, eni 5,48 m
Dariy I patshanin` su`wreti berilgen. Dariy I patsha og`an qarsi qarsi shiqqan
adamlardin` u`stinde turg`ani saling`an. Quday Axuramazda barliq saling`an
ko`rinisler u`stinde uship turip, shep qolina ju`zik uslap, Dariy patshag`a sozip
turg`ani su`wretlengen. Bunday da`stu`r qudaydin` Dariyg`a patshaliqtin` berip
atirg`ani ha`m on` qoli menen Dariyg`a aq jol tilep atirg`ani berilgen. Dariydin`
o`zi toliq tulg`asi menen saling`an, biyikligi 1,80 m basinda patshaliq tajisi, al on`
qoli Axuramazda qudayg`a qarap sozilip, qulliq etip turg`ani, al shep qolina oq jay
uslap turg`ani berilgen*. Dariy on` ayag`i menen Persiya taxtinda burin otirg`an
Gaumatti iyterip turg`ani berilgen. Gaumattin` artinda Dariyg`a ko`terilis
shig`arg`an 9 adamnin` ko`rinisi saling`an. Bul tog`iz ko`terilis shig`arip
uslang`anlardin` qollari arqasina qarap baylang`an.
Bexustin jaziwinin` skul`pturalarinin` on` ta`repinde 4 stolbag`a jaziwdin`
Elam varianti berilgen. Bul tekst bir qansha qurilisshilar ta`repinen buzilg`an. Sol
su`wretlerdi salarda orin tar bolip buzilg`an boliwi mu`mkin. Jaziwdin` persiya
variantinin` shep ta`repinde 3 stolbag`a son`g`i Elam tilinde jaziw berilgen. Elam
jaziwinin` qatarlari 650. Bunin` u`stinde shep ta`repinde Akkad varianti jazilg`an.
bir stolbada 141 qatar jazilg`an. Bul u`sh tilde jazilg`an jaziwlardin` mazmuni bir
qiyli. Biraq, 5-stolbadag`i persiya tilindegi variantinda Elam ha`m Akkad
tekstlerinen ayirmashilig`i b.e.sh. 519 jili persiya patshalig`ina qarsi shiqqan
54

ko`terilistin` basilg`ani ha`m Dariy I patshanin` Tigaraxauda skiflerge atlanisi
jazilg`an.
Akkad tilindegi jaziw varianti toliq saqlanbag`an, tasqa oyip jazilg`an bir
bo`legi Vabilondag`i patsha sarayinan tabiladi.
1. Axamenidskie nadpisi Istochnikovedenie istorii drevnogo Vostoka, M., 1984, s
222.
2. Gafurov B. G. Tadjiki. M., 1972, s 52.
Egipettin` Elefantin atawinan tabilg`an Iudey a`skeri plenler arxivi bolip, ol
jerde persiya armiyasinda xizmet etken jerden, papirusqa aramey tilinde jazilg`an
Bexustin jaziwlari tabildi*.
Bexustin jaziwlarinin` bir-birinen uzaq jerden tabiliwi tosinnan bolg`an
na`rse emes, sebebi Dariy I patsha G`men bul jaziwlardi barliq ellerge jiberdimG`
dep jazadi. Bexustin jaziwi ju`da` joqarida jazilg`an, oni jerde turip oqiw ju`da`
qiyin, sonin` ushin patsha onin` nusqalarin barliq ellerge jibergen boliwi kerek.
Dariy I jaziwlari o`zinen son`g`i adamlarg`a arnalg`an ha`m Dariydin` jen`isleri
jazilg`an.
Bexustin jaziwinda onin` jazilg`an waqti, urislardin` waqti, sawashlardin`
bolip o`tken jeri, o`lgen dushpanlar sani, qolg`a tu`sken bendeler sani ko`rsetiledi.
Dariy I patsha jaziwlarinin` biri Naksh-i Rustam boladi. Bul jaziw Persopol`
qalasinan bir neshe km arqada jaylasqan. Axameniy patshalarinin` qa`birlerinin`
basinda, taslarg`a oyip jazilg`an eki sina jaziwinda Persiya patshalarinin` shejiresi
ha`m Persiya qarag`an o`llerdin` atlari keltirilgen. Ja`nede, Dariy I patsha sol
qarawindag`i ellerdi, etnikaliq toparlardi basqariwdin` huqiqiy normalarin jazadi.
Bul jaziwlarda ha`m su`wretlerde Dariy janinda og`an qarasli ellerdin` wa`killeri,
olardin` fizikaliq kelbeti, kiyimleri menen berilgen. Bul antropologlar ha`m
etnograflar ushin ju`da` a`hmiyetli. Irannin` territoriyasinan u`sh tilde jazilg`an
Axameniy jaziwlarinan basqa Dariy I, Kserks jaziwlari Persopol ha`m Suz
qalalarinan tabiladi. Persopol qalasin qazip izertlegende Dariy I patsha jaziwlari
55

altin ha`m gu`mis plastinkalarg`a jazilg`ani aniqlandi. Suz qalasinan 3 m biyikten
Dariy I statuyasi tabildi ha`m sol jerdegi a`yyemgi persiya, elam, akkad tillerinde,
ja`ne Egipet tilinde jazilg`ani aniqlandi.
Persopol ha`m Pasargadaxtan tabilg`an patsha Kserks jaziwinda qadag`an
etilgen qudaylarg`a (ma`selen: da`wlerge, ziyanli perilerge) siyiniwg`a qarsi
jazilg`an. Bir qansha Axameniy jaziwlari Midiya, Vabiloniya, Egipet
territoriyalarinan tabilg`an.
Dariy I jaziwi Ekbatannan ha`m u`sh tasqa jazilg`an Dariy jaziwi Egipetten
tabilip, onda Suets kanalinin` qaziliwi, Persiya, Akkad, Elam ha`m Egipet
tillerinde jaziladi.
1. Axamenidskie nadpisi. Tam je, c 223.
Orsk qalasin qazg`anda (Orenburgqa jaqin) Artakserks I jaziwi alebastrdan
islengen vaza menen birge tabildi.
Persiya mo`r (pechat) lerinde de ko`p g`ana jaziwlar bar. Persiya jaziwlari,
mo`rleri Moskvadag`i A.S.Pushkin muzeyinde saqlanbaqta.
Avesto.
Iran ha`m Orta Aziya xaliqlarinin` a`yyemgi tariyxin u`yreniwde en`
a`yyemgi jazba derek bolg`an muxaddes Avesto kitabinin` a`hmiyeti u`lken.
Avesto-Orta Aziyada sonin` ishinde Xorezmde payda bolg`an, bul kitap uzaq jillar
dawaminda a`ste qa`liplesip jazilg`an. Avestonin` quramina kirgen qosiq qatarlari,
bayanlari a`sirler dawaminda awizdan-awizg`a berilip aytilip kelgen. Basqa
bo`lekleri jazilip kanonlastirilg`an. Ayirim mag`liwmatlarg`a qarag`anda Avesto
bizin` eramizdin` 100 jili Arshakiyler da`wirinde jazilg`an*. Biraq bul nusqasi
bizin` da`wirimizge jetip kelmegen. Bunnan keymn Avesto Zardushtiylik jretsler
ta`repinen IV-V a`sirlerinde Irandi Sasaniyler basqarg`an jillari jaziladi,
kanonlastiradi. Avestoni jaziw ushin arnawli pexleviy belgileri (shrifta) tiykarinda
avesto alfaviti menen jaziladi.
56

Avesto tili IV-V a`sirlerde o`lgen til bolip, oni ko`shirip jaziwshilar ko`p
kemshiliklerge jol qoyadi. Al, ha`zirgi Avesto qol jazbasi XIII-XV a`sirlerde
jaziladi. Avestonin` 3/4 bo`legi bizge shekem kelip jetpegen. Avestoni Evropa
alimlari 200 jildan beri u`yrenip atirsada, elege shekem Avestonin` ayirim
bo`limleri toliq izertlenilgen emes.
Ha`zir Avesto to`mendegi bo`limlerden turadi:
Yasna, Videvdat (Vendidat), Yashti ha`m Visprat (Vispered).
Yasna liturgiyaliq tekst bolip qudayg`a siyiniwshiliq tekstleri menen ayirilip
turadi. Yasnanin` Tati bo`limi 17 qosiq penen jazilg`an gimnnen turadi. Buni
Zardush (Zaroastr) payg`ambardin` o`zi jazg`an dep esaplaydi*.
Tat bo`limi b.e.sh. I min`inshi jildin` I yariminda jazilg`an. Avestonin` u`sh
bo`limi Yashti-diniy gimn, onda ertegi qudaylarg`a: Mitra, Anaxita, Veretragneg`a
arnalg`an. Videvdat Avestonin` son`g`i da`wirine jatadi. Bunda mifler, Jamshid
patshanin` ha`kimlik etken da`wirleri so`z etiledi. Visprat o`zinin` mazmuni
boyinsha Yasnag`a jaqin boladi.
1. Avesto. Istosnikovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984, s 234.
2. Avesto. Joqarida ko`rsetilgen miynette. 235 bet.
Onda siyiniw, dushpanlarin qaralaw h.t.b. jazilg`an. Avestog`a, kishi Avesto
degen bo`liminde diniy tekstler jazilg`an. Avestonin`, uliwma indoiran,
indoevropaxaliqlarinin` tariyxin u`yreniwde u`lken orni ha`m roli bar. Avestoda
b.e.sh. I min`inshi jillardin` ortasinda Iran ha`m Orta aziya xaliqlarinin` dini,
ma`deniyati haqqinda mag`liwmat beredi. Avestoda du`n`yada Jaqin Shig`is, Orta
Jer ten`izi ellerinde taralg`an o`lip tiriliw, son`g`i sud, qorg`aw haqqinda
mag`liwmatlar jazilg`an.
Avestoda siyasiy ha`m sotsialliq tariyx haqqinda mag`liwmat beredi.
Ma`selen: Yashta da Xvarn (Fern) haqqinda jazilip, Ferng`a ne bolg`an adam,
siyasiy basshi bolatug`ini, onin` quday ta`repinen beriletug`ini aytiladi.
Avestoda Orta Aziya, Iran xaliqlarinin` du`n`yani tu`siniwde jaqsiliq-
jamanliq, jaqtiliq-qaran`g`iliq haqqindag`i dualistlik tu`sinikler jazilg`an. Avestoni
57

orta a`sirde jasag`an Ferdausiy o`zinin` du`n`yag`a belgili bolg`an G`ShaxnamaG`
poemasinda paydalang`an*. Avestoda sotsialliq qatnasiqlar bolg`an G`ruwG`,
G`shan`araqG`, G`jayG` t.b. haqqinda jaziladi. Avesto tiykarinda ja`miyette bay
toparlar, ruxaniyler, diyxanlar, o`nermentler, xizmetkerler, qullar bolg`ani
haqqinda mag`liwmat aliwg`a boladi.
Ko`pshilik ilimpazlar Avestonin` watani Orta Aziya, Xorezm dep oylaydi.
Biraq, Avesto Irannin` shig`is walayatlarinda jazilg`an dep da`lillewshiler de bar*.
Uliwma Avesto a`yyemgi Orta Aziya xaliqlarinin` tariyxi, dini, ma`deniyati
haqqinda derek beretug`in en` a`yyemgi jazba derek. Avestonin` 2700 jillig`i 2001-
jili O`zbekstanda, Xorezmde belgilenip o`tildi.
Elam, Akkad tekstleri, Bibliya.
1933-1934 jillari E. Xertsfel`d basshilig`inda Chikago Universiteti alimlari
menen Persopolda alip barg`an arxeologiyaliq izertlewler na`tiyjesinde Axameniy
patshalarinin` Elam tilinde jazilg`an ma`mleketlik arxivin tabadi. Bul jaziw shama
menen ilimde G`qorg`an diywaldag`i tablichkaG` degen at aladi. Bul tekstler Dariy
I patshanin` da`wirine yag`niy, b.e.sh. 509-494 jillarina tuwra keledi ha`m
sol hu`jjettin` 2100 bo`legi oqildi. Birinshi ret oni Amerikali alim R. T. Xallok
baspadan shig`ardi.
Bul tekstlerde: aziq-awqat o`nimleri, ma`mleket chinovniklerine bergen aziq-
1. 2. Avesto. Joqarida ko`rsetilgen miynette. 236 bet.
awqatlar h.t.b. jazilg`an.
1936-1938 jillari Persopol qalasinan patsha sarayinan tabilg`an hu`jjetler
mazmuni joqaridag`i hu`jjetlerge uqsas 753 tablichkadan turadi. Ha`zir Dj.
Kameron 140 hu`jjetti baspadan shig`ardi. Bul hu`jjetler b.e.sh. 492-458 jillari
jazilg`an. Bunda patsha g`a`ziynesinen aling`an ha`m kelip tu`sken buyimlar
haqqinda jazilg`an. Persopol hu`jjetlerinen Iranda patsha xojalig`inin` bar
bolg`aninan derek beredi. Bul tekstler erte Iran tilinde jazilg`an. Ja`nede, aramey
58

tilinde jazilg`an jaziwlar, mo`rler, bullalar tabilip, bularda Iran ma`deniyati
haqqinda bahali mag`liwmatlar berilgen.
B.e.sh. IX-VII a`sirlerdegi Assiriya hu`jjetleri Iran qa`wimlerinin` jaylasiwi
haqqinda ko`p mag`liwmat beredi.
Ashshurbanipal jaziwinda Axameniy patshasi Kir II ha`m Persiya ha`kimi
haqqinda, olardin` b.e.sh. VII a`sirdin` 40 jillarindag`i basqarg`anlig`i aytiladi.
Vabilon xronikasi irannin` siyasiy, a`skeriy tariyxi haqqinda ko`p mag`liwmatlar
beredi. Ma`selen: b.e.sh. 539-jili Kirdin` Mesopotomiyani jawlap alg`anlig`i
haqqinda mag`liwmat beredi. Bul jaziwlarda Nabonid Kir II aqilli, quday bergen
ma`mleket basshiretinde jazadi.
Nabonida jaziwlarinda b.e.sh. 553-550 jillari Midiyag`a qarsi
Persiyalilardin` ko`terilisi haqqinda siyasiy jag`daylar jaziladi.
Akkad tekstlerinde 4000 nan aslam Axameniylerdin` xojaliq basqariw
ta`rtibi haqqinda mag`liwmatlar beriledi. Sol tekstlerden 3000 i Kir II, Kambiz,
Dariy I basqarg`an jillarg`a tuwra keledi. Vabiloniya arxivlerinen tabilg`an 300
jaziw Axameniyler da`wirine tuwra keledi.
Axameniy jaziwlarinin` Persiya patshalig`inda ko`p taralg`anin papirus, teri,
tasqa oyilg`an jaziw, ten`gelerdin` tabiliwi da`lilleydi. Bul hu`jjetler Elefantin,
Egipet jerlerinen tabilip izertlenedi. Solardan ko`biregi Persopolda ilaydan islengen
tablitsa, qara siya menen jazilg`an jaziwlar.
Kishi Aziya territoriyasinan a`yyemgi Daskiley qalasinan Axameniy
da`wirine tuwra keletug`in tasqa oyilip jazilg`an sina jaziwi tabiladi.
Gey bir tekstler Lidiya, Aramey ha`m Grek tillerinde jazilg`an. Kishi Aziya,
Finiki qalalarinda Persiya ha`kimlerinin` bastirip shig`arg`an ten`gelerinde Aramey
tilinde jazilg`an jaziwlar ushirasadi. Aramay tilinde ko`birek teri ha`m
papiruslarg`a jaziladi. Biraq, bul hu`jjetler tek qurg`aq sharayatlarda saqlanadi.
1964-jili Vadi-Daliyax jerinen, Ierixonnan 14 km arqada u`ngirden 20 lag`an
Aramey tilinde jazilg`an papiruslar tabiladi. Bul papirus jaziwlar b.e.sh. 375-335
jillarg`a tuwra kelip, onda u`yleniw sha`rtnamalari, menshiklikti satiw, qullar
haqqinda mag`liwmat beredi.
59

Egipette 200 dey Aramey tilinde jaziwlar tabiladi.
1907-1908 jillari Nemets arxeologlari Elefantinadan 100 den aslam
papirusqa jazg`an jaziwlar tabadi. 1954-jili Angliya ilimpazi G.R. Drayver
Egipettegi Arsham satrapinin` 30 dan aslam jaziwin ja`riyalaydi. Olar Persiya
tilinde jazilg`ani aniqlanadi.
1926-jili Sakkarda papirusqa jazilg`an 112 aramey jaziwi tabiladi. Bul
tekstte b.e.sh. V a`sirde Memfiste a`skeriy korabl`di remontlag`ani ha`m
Axameniy ma`mleketi chinovnikleri arxivi ekeni aniqlandi.
B.e.sh. 515 jili jazilg`an Egipetten tabilg`an Axameniy da`wirine tiyisli
jerlerdi arendag`a beriw haqqindag`i kelisim bahali hu`jjet boldi. Bibliya kitabinda
da Iran, Midiya haqqinda ko`p g`ana derekler ushirasadi.
Isaydin` 40-55 kitabinin` baplarinda Vabiloniyanin` to`menlewi, b.e.sh.
547-538 jillari Persiyalilardin` Mesopotamiyag`a atlanisqa tayarlig`i haqqinda so`z
etiledi. Isay kitabinda Kirdin` Vabiloniyani jawlap aliwi ha`m onnan ko`plegen
tutqinlardi, evreylerdi alg`ani haqqinda jazadi. Bul kitapta Aggey payg`ambardin`
Ierusalim xalqina Vabiloniya patshasi Navoxodonosor II nin` buzg`an xramin
qayta tiklewge shaqiradi. Ezridin` kitabinda Kir II nin` pa`rmani jaziladi, onda
Ierusalim xramin qayta tiklew haqqidag`i xatlari aytiladi.
B.e.sh. 539 jili Vabilon patshalig`inin` qulag`ani haqqinda Danial kitabinda
tariyxiy romaninda sol da`wirdegi tariyxiy waqiyalar so`z etiledi. Suz qalasinda,
onin` do`gereginde bolip o`tkenligi aytiladi. Bul roman b.e.sh. II a`sirde payda
bolip, onda tariyxiy materiallar so`z etiledi.
Antik da`wirdin` derekleri
B.e.sh. V-IV a`sirlerde antik da`wirdegi grek avtorlari grek-persiya urislari,
diplomatiyaliq so`ylesiwler haqqinda aytiladi. Persiya haqqinda grek avtorlarinin`
mag`liwmati b.e.sh. VI-V a`sirlerge tiyisli. B.e.sh. 560-460 jillari Miletli Gekatey
Kishi Axiyada jasap Persiya haqqinda mag`liwmat beredi.Gekatey Axameniy
ma`mleketi boylap sayaxatta bolip, Miletke qaytip kelgennen son` b.e.sh. VI a`sir
60

aqirinda ko`rgenlerin jazadi. Axameniy ma`mleketinin` oblastlarin birme-bir jazip
qaldiradi.
Persiya tariyxi menen shug`illang`an grek tariyxshisi Lampsakli Xaron
boladi. Ol o`z miynetin grek-persiya urisina arnaydi. Persiya tariyxin Kir II den
baslap Dionis Miletskiy jazadi. Ol b.e.sh. V a`sirde jasaydi. Onin` miynetin keyin
ala Diodor Sitsiliyskiy paydalanadi.
Geradot G`tariyxG`i Persiya ma`mleketinin` tariyxi, ekonomika,
ma`deniyati, geografiyasi haqqinda u`lken mag`liwmat boladi. Geradot Jaqin
Shig`is ellerinde ko`p sayaxatta boldi, keyin Afinada jasaydi*.
Geradottin` miynetinde tiykarg`i orinda grek-persiya urisi tariyxi boladi.
Onin` tariyxinda Lidiya, Vabiloniya, Egipet, Persiya ma`mleketleri haqqinda
aytiladi. Geradot Marafon janinda uristan 1-2 urpaq o`tip ketkennen keyin jazadi.
Onin` qolinda grek jaziwlari, xram xronikasi, urisqa qatnasqan adamlardin` eske
tu`siriwlerinen paydalanadi.
Geradot Persiya ma`mleketinin` materialliq resurslari, administrtivlik
sistemasi, satraplardan alinatug`in saliqlar haqqinda mag`liwmatlar beredi.
Geradot tariyx kitabinda Persiya derekleri tiykarinda Persiya a`skerleri sani,
saraydag`i turmisin ko`p derekleri menen jazadi. Ktesiy kitabi 23 kitaptan tursa,
19 kitabi Persiya tariyxina arnalg`an. Ktesiya Artakserks patshanin` vrachi bolip
isleydi. Ktesiydin` aytiwina qarag`anda G`Persiya tariyxiG` patshalardin` tariyxi
tiykarinda jazilg`an. Tariyxshi Fukidu Sparta menen Afina ortasindag`i Peloponnes
urisina arnaydi. Ksenefont (430-354 jj) tin` G`Gretsiya tariyxiG` jumisi Fukidunin`
tariyxin dawam etedi. G`AnabasisG` tariyxi memuarinda Kir kishi menen
Artakserks ortasindag`i da`wirge jetedi. Bunda b.e.sh. V-IV a`sirlerde Persiya
ma`mleketinin` tariyxi-ekonomikasina arnaydi. Persiya tariyxi boyinsha Femistokl,
Plutarx ha`m Diodor Sitsiliyskiyler miynetler jazdi. Diodor Sitsiliysiydin`
G`Istoricheskaya biblotekaG` degen kitabinda Artakserks II (465-424 jj)
da`wirinde grek-persiya qatnasiqlarinin` tariyxina arnalg`an. Ko`plegen derekler
Aleksandr Makedonskiydin` ju`rislerine arnalg`an. Bul Aleksandr Makedonskiy
ju`risine qatnasqan aristobul, Ptolemey (keyin Egipet patshasi), Onesikrit ha`m
61

Nearx o`z memuarlari menen ha`m Aleksandr Makedonskiy xizmeti, o`miri,
turmisi haqqinda jaziladi.
Arrian ha`m Kurtsiy Ruf Axameniy ma`mleketi tariyxi haqqinda ko`p
mag`liwmat beredi.
1. Geradot. Istoriya. M., 1972, s 81.
Arxeologiyaliq derekler
A`yyemgi Iran tariyxi, ma`deniyatin u`yreniwde arxeologiyaliq estelikler
u`lken a`hmiyetke iye. Irannin` tariyxin u`yreniwde Iran ha`m sirt el arxeologiyaliq
ekspeditsiyalari jumis alip barip atir. 1971-jili arxelogiya-tariyxin Iranda izertlew
orayi sho`lkemlestirildi.
D. Stronax basshilig`inda Britan instituti Iranda izertlew orayi 1961-jildan
baslap izertlep basladi.
Arxeologiya ekspeditsiya aldinda b.e.sh. IV min`inshi jillardan Selevkiyler
da`wirine shekemgi Iran arxeologiyaliq esteliklerin u`yreniw ha`m Pasargad
qalasinin` qashan saling`anin aniqlaw ma`sele boldi. Pasargad qalasi Kir II b.e.sh.
546-530 jillari saling`an. Bul Persiyanin` a`yyemgi tariyxiy, ma`deniyat qurilisi
ekenligin aniqladi*.
Pasargad sarayinan qublada axameniy patshasi Kir II qa`biri saling`an.
Pasargadtan gu`ze ishine saling`an altin, gu`mis buyimlar tabiladi. Bul g`a`ziyne
1162 buyimnan turip, onda altin bilezik, altin sirg`a, gu`mis qasiq, monshaqlar
ha`m bahali taslardan islengen zatlar bolg`an. Bul zatlar Axameniy patshalarina
yamasa tuwisqanlarina derek bolg`an. Aleksandr makedonskiydin` Pasargadqa
keliwi menen oni jasirg`an boliwi kerek.
Irannin` u`lken qalasi, arxitekturaliq esteligi Persopol` bolip, onda 1931
jildan baslap E. Xertsfel`d basshilig`inda Shig`is instituti, Chikago Universiteti
sho`lkemlestirilip arxeologiyaliq ekspeditsiya u`yrene baslawi, keyin E. Shmidt
izertlewge kiristi.
62

Persopol` bir bo`lek arxitekturaliq ansambl` bolip, ol turaq jaylar, saltanatli
saraydan turip, og`an 10000 adam jaylasqan.
Persopol`din` aldindag`i ishke kiretug`in za`n`gi qaptallarinda tastan oyilip
islengen a`skerler ha`m persiyanin` bag`indirg`an ellerinin` wa`killeri
skul`pturalari saling`an. Onda 33 xaliq wa`killerinin` persiya patshalig`ina sawg`a
alip kiyatirg`ani berilgen.
Dariy I qa`birinde Artakserks II nin` Naksh-i Rustam jaziwinda 23 xaliqtin`
wa`killeri saling`an ha`m olardin` etnikaliq o`zgeshelikleri ko`rsetilgen.
1.Arxeologicheskie istochniki. Istochnikovedenie istorii drevnogo Mira. M., 1984,
1973-1974 jillari Frantsuz arxeologlari Suz qalasin izertleydi. Suzdi Dariy
patsha saldirip baslasa, onin` uli Kserks tamamlag`an. Qalada ishki saray,
patshanin` dem alatug`in jayi, qabillaw sarayi bolg`an.
Irannin` tariyxin, ma`deniyatin u`yrenetug`in dereklerdin` biri ten`geler
boladi. Axameniy qalalarinan arxeolog alimlar altin darin, gu`mis sikl, mayda mis
tengelerin tawip izertledi. Tengelerdi Axameniy satraplarinda basip shig`ardi.
Orta Aziya
A`yyemgi Orta Aziya tariyxi haqqinda derekler az, toliq emes. Orta Aziya
xaliqlar tariyxi arxeologiyaliq qazip izertlew tiykarinda numuzmatika
materiallarinan paydalanip jaziladi. Orta Aziya xaliqlarinin` tariyxi haqqinda
derekler Aleksandr Makedonskiy jawlap alg`an da`wirge tuwra keledi. onin`
ju`rislerine qatnasqan tariyxshilardin` miynetlerinen qisqasha u`zindi
mag`liwmatlar kelip jetken. Orta Aziya xaliqlar tariyxi haqqinda ken`irek
mag`liwmatlardi arxeologiyaliq qazip izertlewler ha`m numuzmatikaliq materiallar
beredi.
Orta Aziyada awilliq elatlar, bekinis qorg`anlar, qalalar, bo`lek jaylar t.b.
ko`p bolg`an. Bul elatlarda bay-jarli adamlar jasag`an. Ma`selen: Baktriyadag`i
Aqqorg`anda bay kvartallar ha`m jarli kvartallar jasag`ani aniqlandi. Orta
63

Aziyanin` u`lken qalalari bolg`an. Nisa, Xolchayan, Dal`varzintepe, Topiraqqala,
Qaratepe, Fayztepelerden u`lken monumental` skul`pturalar ha`m jipovisler tabildi.
Orta Aziya xaliqlarinin` a`yyemgi da`wir tariyxi, usi joqarida aytilg`anjazba,
epigrafika, arxeologiya, numuzmatika derekleri menen qayta tiklenip atir.
Qubla Aziya.
Qubla Aziya b.e.sh. I min`inshi jillardin` ortasina shekem.
1. Dereklerge uliwma xarakteristika.
2. Indiya tsivilizatsiyasi, Vediy da`wiri.
3. Arxeologiyaliq derekler.
A`debiyatlar
1. Istochnikovedenie istoriy drevnogo Vostoka. M., 1984.
2. Istoriya drevnogo Vostoka. M., 1983.
3. Mifi narodov mira. M., 1980.
64

4. tayni drevnix pis`men. M., 1976.
5. Beruni Indiya Izbr. Proizvedeniya. Tashkent, 1963.
6. Artxashastra. M-L., 1959.
7. Shetenko. A.Ya. Pervobitniy Indostan M., 1980.
8. Upanishidi M., 1957.
1. A`yyemgi Qubla Aziya tsivilizatsiyasi-yag`niy Hindstan tsivilizatsiyasi
arxeologiyaliq mag`liwmatlar tiykarinda b.e.sh. III-II min`inshi jillar basinda
baslandi.
Hindstannin` Shri-Lanka-Tseolonnin` b.e.sh. I min`inshi jillar basindag`i
tariyxina baylanisli jazba mag`liwmatlar ushirasadi.
Hindstannin` hawa rayi (klimati) ig`alli bolg`ani ushin, arxeologiyaliq
esteliklerdin` ko`bisi jaqsi saqlanbag`an. Al, Hindstanda epigrafiyaliq derekler
b.e.sh. III a`sirden ushirasadi. Hindstan a`debiyati ko`p qatlamli, ha`zirgi
a`debiyatlarda a`yyemgi da`wirdegi tariyxiy waqiyalar so`z etiledi. Ko`bisi diniy
ma`niske iye. Sonin` ushinda eposlardin` qashan paydva bolg`anin aniqlaw qiyin.
2. hindstan tsivilizatsiya estelikleri: Moxendjo-daro ha`m Xarappa XIX
a`sirdin` 20 jillari ashildi. XX-a`sirdin` 20-30 jillari Dj. Marshall basshilig`indag`i
arxeologiyaliq qazip izertlewler alip barildi. Moxendjo-Daro ha`m Xarappadan
keyin Chanxu-Daro, Kalibangen, Lotxal t.b. qala oraylari ashildi. Ha`zir hindstan
tsivilizatsiyasinan batis ha`m arqa Hindstanda, Sindte, Beludjistanda 200 dey
oraylari ashildi. Hindstan tsivilizatsiyasi, arqa-batista Afganistan, Beludjistan,
Elam ha`m Shumer elleri menen ma`deniy baylanista rawajlang`an.
Hindstandag`i u`lken qalalari Moxendjo-Daro, Xarappa, Kalibangenlardag`i
qurilislar bir qiyli bolip keledi. Bul qalalardin` Tsitadelinde diniy-basqariw ha`kimi
otirg`an. Tsitodellerde da`n skladlari, siyiniw orinlari bolg`an. Qalalardin` eni 10
m lik ko`sheleri bolg`an, ko`sheler boylap kvartallar jaylasqan. Turaq jaylar eki
etajli bolip, diywallari gerbishlerden o`rilgen.
65

Hindstan tsivilizatsiyasi Xarappa ma`deniyatinin` Mesopotomiya qalalari
(Ur, Kish, Tell`-Asmar) Iran ha`m Qubla Turkmeniyadag`i Altintepeler menen
baylanisip, bul qalalardin` ma`deniy qatlamlarinan tabilg`an mo`rler da`lilleydi.
Tabilg`an mo`rler b.e.sh. III min`inshi jillardin` son`g`i sheregine yag`niy, Xarappa
ma`deniyatinin` rawajlang`an da`wirine tuwra keledi. Mo`rlerde (pechatlar)
adamlar ha`m haywanlar, mifikaliq syujetler, su`wretler beriledi.
Qalalardin` ma`deniy qatlamlarinan tabilg`an da`n qaldiqlari, haywanat
su`yekleri diyxanshiliq ha`m mal sharwashilig`inin` rawajlang`aninan derek
beredi. Xarappa ma`deniyati da`wirinde xaliqlar dravid tilinde so`ylegen, Hindstan
tsivilizatsichsinin` qulawi b.e.sh. II min`inshi jillardin` ortasina tuwra keledi.
Hindstan tariyxinda b.e.sh. II min`inshi jillar aqiri I min`inshi jillardin` I
yarimi Vediy da`wiri dep ataladi. Vediy-a`yyemgi Hindstan diniy a`debiyatinin`
jiynag`i. En` a`yyemgi bo`limi G`RigvedaG` -vedalar gimni. Rigvedani arqa-batis
Hindstandag`i (Pendjabtag`i) ariy etnoslari du`zedi.
Rigvedanin` jazilg`an da`wirin b.e.sh. II min`inshi jillar aqiri dep ataydi. Rigveda
1028 qosiq penen jazilg`an gimnnen turadi. Gimnler qudaylarg`a arnaladi,
qudaylarda jaqsiliq, modau soraydi.
A`yyemgi Hindstan tariyxi boyinsha dereklerdin` biri G`MaxabxaratG` ha`m
G`RamayanaG` epikaliq poemalari boladi.
G`MaxabxarataG` patsha Pandu tuwisqan inisi menen uzaq dawam etken
uristan keyinpatshaliq etedi. Maxabxarat ha`m Ramayana bir birine uqsas, bularda
a`yyemgi a`psanalar, diniy isenimler so`z etiledi.
A`yyemgi Hindstan tariyxi boyinsha arxeologiyaliq materiallar derek beredi.
1913-1934 jillari Dj. Marshall Taxsila qalasinda qazip izertlew jumislarin alip
bardi. Bul qala materiallari tiykarinda Hindstannin` jay qurilisi, ma`deniyatina
ellinizm ta`siri tiygenligi aniqlandi.
B.e.sh. I min`inshi jillardin` ortasinda Hindstanda tengeler payda boldi.
Tengelerdin` tabiliwi, pul-tovar qatnaslarinin` o`skenligin da`lilleydi.
Hindstanda b.e.sh. I min`inshi jillardin` ortasinda jaziw taraladi. B.e.sh. VI
a`sirde Hindstanda Braxmi alfaviti oylap tabiladi.
66

268-231 jillari Ashoki patshanin` tasqa jazilg`an jaziwinda rayon ha`kimleri
menen xat alisqani, ken`sedegi jumislar, diniy rawayatlar aytiladi. Jaziwda ishki
ha`m sirtqi siyasat haqqinda mag`liwmat beredi.
B.e.sh. II-I a`sirlerge jatatug`in epigrafikaliq jaziwda Dionnin` uli Geliodor
ta`repinen jazilg`ani, Hindstan menen Gretsiya arasindag`i diplomatiyaliq
baylanislar so`z etiledi.
I-a`sirde arqa-batis Hindstan, Afganstan, Shig`is Iran ha`m Orta Aziyanin`
qublasinda Kushan imperiyasi jaylasadi. Bul ma`mleket haqqinda jazba
mag`liwmatlar kem, al arxeologiyaliq esteliklerdi qazip izertlew XX a`sirdin`
20-30 jillari frantsuzlar ta`repinen alip barildi. Kushan ma`deniyatin qazip izertlew
menen Italiya, Germaniya alimlari da shug`illanadi. Sog`an qaramastan Kushan
ma`mleketinin` siyasiy tariyxi ele toliq jazilmag`an. Kushan ma`mleketinin` en`
rawajlang`an da`wirin ha`r tu`rli da`wirlerge kirgizedi. I-II, al geyde I-III a`sirler
dep ataydi. Kushan patshalig`inin` materialliq ma`deniyati boyinsha arxitekturaliq
qurilislar, skul`pturalar, terrakt, keramika, jipovis`, yuvelirler, tengeler ha`m
jaziwlar ko`p ushirasadi.
Kushan imperiyasi da`wirinde qalalardin` sani ko`beyedi. O`nermentshilik,
sirtqi sawda, ko`rkem o`ner rawajlanadi. Kushan da`wirindegi u`lken qalalarg`a:
Peshavar, Taksila, Begram, Balx (Baktr) jatadi. Peshavar Kushan ma`mleketi orayi
bolg`an. Bul jerde buddizm orayi, monastrliqlar bolg`an. Kushan qalalarinan
buddistlerdin` skul`pturasi, monastrlar, Kanishka patsha statuyasi tabiladi. XX
a`sirdin` 50-60- jillari frantsuz D.Shlyuberg Surx-Kotal qalasinan (Arqa
Afganstandag`i) Kushan patshalarinin` dinastiyaliq siyiniw orayin tawip izertleydi
ha`m qaladan Kanishki, Xuvichki patshalar jaziwin tabadi. Kushan patshalari Rim,
Qitay, Grekler menen sawda- ma`deniy baylanista boladi.
1978-jili sovet-avgan ekspeditsiyasin basqarg`an V.I.Sarianidi, arqa
Avganstandag`i Tillatepeden ju`da` bay alti patsha qa`birin ashadi. Qa`birlerden
min`nan aslam bezeniw buyimlarin tabadi. Olardin` arasinan Rim, Hindstan,
Qitaydan a`kelingen tengeler greklerdin` iskusstvo tratsiyasinda islengen buyimlar
bul ellerdin` I-II a`sirlerdegi baylanislarinan derek boladi. Kushan da`wirine tiyisli
67

Orta Aziya esteliklerine Xolchayan, Dalvarzin tepe, Qara tepe estelikleri boladi.
O`zbekstannin` qubla rayoninda jaylasqan Xolchayan qalasinan jergilikli
ha`kimnin` sarayi tabildi. Dalvarzin tepeden o`nermentlerning kvartallar,
buddizmning xrami tabilda.
Termiz janindag`i Qara tepe buddistlardin` monastri bolg`ani aniqlanadi.
Ayirtamnan I-II a`sirlerge tiyisli frizler, Baktriya tilinde jaziwlar tabildi.
Xristian syujetindegi ko`rkem o`nerler, erte orta a`sir qlalalari Penjikent,
Varaxshadan tabiladi.
Xristian tariyxin u`yreniwde tengeler ja`rdem beredi. Kushan patshasi
kudzula Kadfiz basip shig`arg`an 2,5 min` tengesi Taksiladan tabiladi. Tengelerde
Yabgu degen ataq patshalardin` patshasi degen ataq penen almasadi. Bul Kushan
patshalig`inin` Kudzula kadfiz da`wirinen baslap rawajlana baslag`aninan derek
beredi.
Patsha Vime Kadfiz da`wirinde aqsha reformasi o`tkeriledi. Tengenin`
reversinde Hindstan qudayi Shiva, Nandi bug`a menen birge beriledi. Kanishki,
Xuvashki tengelerinde 30 lag`an qudaylardin` su`wretleri beriledi. Ko`birek
Zaroastrizm qudayi-Mitra, Anaxita: Ellinler qudayi-Geolis, Gefest, Budda t.b.
Kushan patsha tengelerinde grekshe ha`m Hindstannin` kxaroshtx jaziwi
beriledi. Kanishka da`wirinde Baktriya jaziwi basiladi.
1. Uliwma xarakteristika.
2. Jazba estelikler.
3. Epigrafikaliq estelikler.
4. Qitay Chun`-Tsyu da`wiri.
Qitay ha`m Qubla-Shig`is Aziya.
Qitay. Sya, In`, Batis Chjou da`wirleri.
(b.e.sh. II min`inshi a`sirler).
68

5. Arxeologiyaliq estelikler.
A`debiyatlar.
1. Istochnikovedenie istorii drevnogo Vostoka. M., 1984.
2. Xrestomatiya po istorii Drevnogo Vostoka. M., 1963.
3. Vasil`ev K.V. Plani srajayushix tsarstv. M., 1968.
4. Kuchera S. Kitayskaya arxeologiya. M., 1977.
5. Drevnekitayskaya filosofiya M., 1972, T-1-2.
Eki min` jillar dawaminda A`yyemgi Qitay buring`i tsivilizatsiya
oraylarinan bo`lekirek jasaydi. Sebebi, Qitaylardin` tariyxi haqqinda sirt el
tariyxshilari ko`p jazbaydi.
Qitaylardin` a`yyemgi tariyxi, etnik tariyxi haqqinda tabilip atirg`an
paleoantropologiyaliq materiallar bir qansha mag`liwmatlar beredi. A`yyemgi
qitaylardin` miflerge, eldegi sotsial-ekonomikaliq o`zgerislerdi tu`siniwge
ja`rdemlesedi.
B.e.sh. II min`inshi jillarda miynet qurallari, u`y u`skeneleri haqqinda eski
su`wret penen jazilg`an Qitay ieroglif haqqinda mag`liwmat bere aladi.
Qitaydin` a`yyemgi jazba estelikleri kitap tu`rinde, tekst, qol jazbalar
tu`rinde saqlanip kelgen. Bizin` da`wirimizge jetip kelgenjazba derektin` biri
G`ShanshuG` (kitap tariyxi) bolip, keyin ala bul kitap konfutsiyan kitabina
kirgiziledi. Shanshu 58 baptan turip, onda Yao patshalig`inan b.e.sh. VIII a`sirge
shekemgi tariyxiy da`wirler so`z etiledi.
Jazba esteliklerdin` biri Sim Tsyannin` G`ShitsziG` (tariyxiy jazba) kitabi
boldi. Kitap b.e.sh. II a`sirde jaziladi. Onda In` dinastiyalarinin` tariyxi jaziladi.
1899-jili Lyu Teyun ha`m Van Ijun epigrafikaliq tekstler tawip, ol
G`In`lardin` boljaw jaziwlariG` dep ataladi. In` jaziwi maldin` janbas su`yegine,
tasbaxanin` pantsirina jaziladi. Bul su`yeklerdin` u`stin otqa salip, jarilg`an jerleri
boyinsha porxanlar pal aship, boljaydi.
69

Jaziwda: pelker ati, sorawdin` mazmuni, qudaydin` juwabi ha`m waqiya
keyin qalay bolg`ani haqqinda aytiladi.
Jaziwda sadaqa beriw, urista qolg`a tu`sken bendeler sani, hawa rayi,
diyxanshiliq h.t.b. haqqinda jaziladi.
In` jaziwi b.e.sh. XIV-XI a`sirlerge tuwra keledi.
Bronzadan islengen idislardag`i jaziw XIV-IX a`sirlerge tuwra keledi. Qitay
aristokratlari ha`mel alg`anda, sawashta jen`ip qaytqanda, belgili ku`nlerge arnap
G`idislar isletipG` olarg`a atlarin jazdiratug`in bolg`an. Bular da a`yyemgi Qitay
tariyxi haqqinda derek beredi.
1960 jili ko`lemi 10 min` kv metrlik Yanvshi qalasinda saray qurilisi
ashiladi. Bul qalanin` saling`an waqti b.e.sh. 1500-1300 jillarg`a tuwra keledi.
Qalada o`nermentler kvartallari bolg`an, sawda rawajlang`an.
Chun`tsyu-Chjan da`wirindegi jazba dereklerdin` biri Chun`tsyu jaziwlari
bolip, onin` avtori Konfutsiy sha`kirti Tszo Tsyumin bolg`an. Onda b.e.sh. 722-
448 jillardag`i Qitay tariyxi so`z etiledi.
G`Taliqlaw ha`m gu`rrin`G` (Lunyuy) kitabinda 551-479 jillari
Konfutsiyanin` o`zinin` sha`kirtleri, ma`mleket xizmetkerleri menen pikir
alisiwlari jaziladi.
VIII-V a`sirlerge tiyisli epigrafikaliq dereklerde qitay tariyxi haqqinda
u`zindi mag`liwmat beredi.
XX a`sirdin` 50 jillari Tsin`-Xan` da`wiri estelikleri izertlenedi.
Siyan`yan, Chan`yan, Loyan qalalarinin` qalin` diywallari, ko`sheleri,
kvartallari aship u`yrenildi.
B.e.sh. II a`sirge tiyisli mavanduy qa`birinen ko`p g`ana miynet qurallari,
idislar, kiyim qaldiqlari, jaziwlar tabiladi.
Mine usinday metodlar menen a`yyemgi shig`is xaliqlari ha`m Qitay elinin`
tariyxi u`yreniledi.
70

Juwmaqlaw
Solay etip ja`ha`ndegi tariyxiy protsesslerdi u`yreniwde tiykarg`i derekler
ju`da` u`lken a`hmiyetke iye.Solardin` ishinde a`yyemgi tsivilizatsiya oraylari
bolg`an Iran ha`m Orta Aziya xaliqlarinin` a`yyemgi tariyxin u`yreniwde birinshi
u`zindi jazba derekler kerek boladi. Solardan Iran Axameniylerdin` tasqa oyip
jazdirg`an jaziwlarinda u`zindi mag`liwmatlar bar. Solardan Bexustin teksti. Onda
515 qatardan ibarat jaziwda Baktriya, Sog`diana, Margiana, Xorezm, saklardin`
atlari aytiladi. Dariy I patsha ta`repinen jazdirg`an Naksh-i Rustam jaziwinda Suz
qalasinan, Persopol`dan tabilg`an jaziwlarda Iran, Orta Aziya ha`m onin` qon`silari
hapqqinda tariyxiy mag`liwmatlar beredi.
A`yyemgi jazba derek Avesto boladi. Avestonin` watani O`zbekstan, sonin`
ishinde Xorezm. Avestoda Orta Aziya xaliqlarinin` du`zimi, qalalari, shan`araq,
dini t.b. haqqinda ko`p mag`liwmatlar bar. Zardushtiylik dininin` estelikleri bizin`
Respublikamizdin` territoriyasinda saqlang`an. Bularda Orta Aziya xaliqlarinin`
a`yyemgi da`wirinen tariyxiy derek boladi. Antik da`wir tariyxshilari Geradot,
Arrian, Gekatey, Strabonlar Sog`d, Margiana, Baktriya, Xorezm xaliqlari tariyxi,
qalalari, da`stu`rleri, xojalig`i haqinda u`zindi mag`liwmat beredi. Bul miynetlerde
grek-persiya urisi haqqinda jaziladi. Persiya Gretsiyag`a u`sh ret basip kiredi.
B.e.sh. 492, 490 ja`ne 480 jillari atlanis jasaydi. Persiya a`skerleri Afinani talaydi.
Biraq, grek ma`deniyati, onin` buyimlarindag`i geometriyaliq nag`islar saqlanadi.
Bul urista Persiyanin` er ju`rek, jayaw a`skerleri greklerdin` awir jaraqli
a`skerlerine shidam bere almaydi.
Afon, Marafon, Salamin ha`m Platiya janindag`i sawashlarda grekler jen`ip
shig`adi. Biraq, Axameniyler jawlap alg`an jillari Orta Aziya b.e.sh. VI a`sirde
Dariy I patsha tusinda oblastlarg`a bo`linedi. Baktriya XII okrug, Sog`d ha`m
Xorezm XVI okrug, Saklar XV satrapqa bo`linedi.
Orta Aziyanin` a`yyemgi da`wiri ele toliq izertlenbegen, sebebi derekler az.
Margian oazisinde jaylasqan Yazdene, Arvalidene, Koinedene, Uchdepe estelikleri
izertlenilip, jan`a mag`liwmatlar toplandi. Usi da`wirge tiyisli esteliklerge
71

Kasaymir, Kobadiyan I, Kuchuktepe, Kiziltepe estelikleri qazip izertlenilip, olar
haqqinda Orta Aziya xaliqlarinin` materialliq ma`deniyati haqqinda mag`liwmatlar
alindi.
A`miwda`r`yanin` to`mengi ag`isinda jaylasqan Orta Aziya tsivilizatsiya
oraylarinin` biri xorezm boladi. Xorezm haqqinda derekler Gekateya miynetlerinde
ushirasadi. Xorezm Kaspiy ten`izinin` shig`isinda dep duris ko`rsetedi. Avestonin`
Mixr-Yashte babinda Xorezm haqqinda jaziladi. Joqarida aytqanday, Xorezm
haqqinda Geradottin` miynetlerinde de ko`p mag`liwmatlar ushiratamiz.
Xorezmnin` a`yyemgi tariyxina baylanisli mag`liwmatlar Arrianda
ushiraydi. Ol b.e.sh. 329-328 jili Baktriyada dem alip atirg`an Aleksandr
Makedonskiyg`a Xorezm patshasi Farasman kelip kelisim du`zgeni haqqinda
Arrian jazip qaldiradi. Bir qansha qisqa mag`liwmatlar Strabon, Ptolemey
miynetlerinde de ushirasadi.
B.e.sh. II-I a`sirlerde Xorezmnin` a`yyemgi tariyxina baylanisli
mag`liwmatlar Qitay jilnamalarinda ushirasadi. Qitay jilnamasinda Kanguyga
g`a`rezli 5 iyeliktin` biri Yuegyan` yag`niy Urgenich boldi dep ko`rsetedi.
Xorezmnin` a`yyemgi tariyxina baylanisli derekler arxeologiyaliq
tabilmalarda ko`p. Arxeologlar Xorezmde 1937-jildan baslap ha`zirgi ku`nge
shekem jumis alip barilmaqta.
Ayiriqsha S.P. Tolstov basshiliq etken Xorezm arxeologiyaliq
ekspeditsiyasinin` xizmeti ulli. Arxeologiyaliq qazip izertlew na`tiyjesinde
Xorezmnin` ja`miyetlik du`zimi, qalalari, awil xojalig`i, o`nermentshiligi, dini,
sawda baylanislari haqqinda mag`liwmatlar jiynaldi.
Ha`zirgi Qaraqalpaq arxeologlari sol da`wirdegi ashilg`an esteliklerden
tabilg`an materiallardi ha`m tariyxti toliqtirip atir.
72