Pedagogika tariyxı

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI 

Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti 

Pedagogika fakul`teti 

Pedagogika va psixologiya kafedrasi 

Dots. Nurjanova R. 

«PEDAGOGIKА ТАРИХИ» 

fani bo`yicha o`quv uslubiy majmuasi 

(bakalavriat bosqichi talabalari uchun) 

NUKUS - 2012

1-ma`ruza 

2-ma`ruza 

3-ma`ruza 

4-ma`ruza 

5-ma`ruza 

6-ma`ruza 

7-ma`ruza 

8-ma`ruza 

9-ma`ruza 

10-ma`ruza 

11-ma`ruza 

12-ma`ruza 

13-ma`ruza 

14-ma`ruza 

15-ma`ruza 

MUNDARIJA 

Kirish. Pedagogika tarixi fanining maqsadi va vazifalari. 

Qadimgi Markaziy Osiyoda ta’lim-tarbiyaning paydo bo’lishi. 

VI-VII asrlarda turk xalqlarining madaniy turmushi va ta’lim 

tarbiya 

VIII asrda Islom madaniyati va Markaziy Osiyoda ta’limtarbiyadagi 

islohatlar. 

IX-X asrlarda Samoniylar davrida maktab va ta’lim-tarbiya 

tarixida uyg’onish davri. 

XI-XII asr Qoraqoniylar davridagi maktab va ta’lim-tarbiya 

XIV-XVI asr Temuriylar davrida ta’lim-tarbiyaning ahamiyati. 

XIV-XV asr Oltin Urda va Nugoyli davridagi qaroqalpoq 

xalqining ta’lim-tarbiyaviy fikrlari. 

XVIII-XIX asrlarda qoraqalpoq xalqining ta’lim-tarbiyaviy 

fikrlari. 

XX-asr boshidagi O’zbekistondagi maktab va ta’limtarbiyaviy 

fikrlar, Jadidshilik. 

1917-1990 yillarda O’zbekistonda maktab va pedagogika fani. 

O’zbekistonda xalq ta’limi tizimidagi islohatlar (1991-2003) 

Qadimgi Yunoniston va RIM davlatlaridagi ta’lim-tarbiya. 

Garbiy Evropadagi ta’lim-tarbiya 

XIX-XX asrda Rossiyadagi maktab va pedagogika 

Iqtisodiy rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’lim tizimi.

Kirish. Pedagogika tarixi fanining maqsadi va vazifalari. Markaziy 

Osiyoda ta’:lim-tarbiyaning paydo bo’lishi. 

REJA. 

1. Kirish. 

2. Pedagogika tarixi fanining maqsadi va vazifalari. 

3. Pedagogika tarixi fanining metodologik asoslari va uning xozirgi davr uchchchchun axamiyati. 

4. Eng qadimgi davrlarda Markaziy Osiyoda ijtimoiy turmush~ tarbiyaning kelib chichqishi. 

5. «Avesto»-da ta’:lim-tarbiyaviy fikrlar. 

ADABIYOTLAR. 

1. K.Xoshiimov, S.Ochil.(tuzuvchi mualliflar)Uzbek pedagogikasi antologiyasi.T. Uqituvchi (wjild.) 

2. K.Xoshimov va boshkalar. Pedagogika tarixi. Ko’llanma., «Uqituvchi». 

3. O.Xasanboeva va boshqalar. Pedagogika taixi. Qo’llanma.T., «Ukituvchi». 

4. S.Ochil, K.Xoshimov(tuzuvchi mualliflar)Uzbek pedagogikasi antologiyasi.T., «Uqituvchi». 

TAYANCH TUShUNCHALARI: 

Dorilfunun, zardushtiylik dini, nekbin pedagogika, «Avesto», Kutayba ibn Muslim, Ovrupo 

pedagogikasi, Sharq pedagogikasi, Xerler. 

1. Pedagogika tarixi qadim zamonlardan tortib, to hozirgi kungacha bo’lgan turli tarixiy 

davrlarda tarbiya, maktab va pedagogika nazariyalarining taraqqietini davrlar talabi asosida 

o’rganib keldi. Har bir ijtimoiy tuzum, uning kelajagi, insoniyat istiqboli, kishilarning hayot va 

turmush darajasi fan va madaniyat taraqqyoti bilan bevosita bog’liqdir. 

Binobarin, mustaqillik tufayli, ko’hna Turkiston diyorida istiqomat qilib kelgan barcha 

xalqlar milliy qadriyatlarining qayta tiklanishi va rivojlanishiga chart-sharoitlar vujudga keldi. Ayni 

paytda o’zbek va boshqa qardosh xalqlarning milliy shakllanishi rrpppva rivojlanishini zamon 

talablariga mos keladigan ta’:lim-tarbiya tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. 

Yosh avlodni tarbiyalash va o’qitish nazariyasi bilan amaliyotining qanday taraqqiy qilib 

kelganligini bilmay turib, yoshlarni har tomonlama komil inson etib tarbiyalash masalalarini ilmiy 

ravishda hal qilib bo’lmaydi. Bu ajdodlarimiz tomonidan isbot kiliingan ilmiy-nazariy, falsafiytarbiyaviy 

haqiqatdir. 

O’zbek xalqi tarixan ta’:lim-tarbiya soxasida o’ziga xos dorilfunun yaratgan. Xatto hozirgi 

o’zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik dini keng yoyilgan davrda ham nekbin pedagogik 

mafkura hukm surgan. Bu zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto» ning bizgacha etib 

kelgan ayrim saxifalarida o’z ifodasini topgan. 

Biroq islomgacha davr tarbiyashunosligi, fan va madaniyati tarixini yoritish imkoniyati 

cheklangan. Chunki, Kutayba rahbarligidagi arab istilochilari olib borgan janglar, talonchiliklar, 

vayronagarchiliklar tufayli o’sha davrga tegishli deyarli barcha asarlar, manbalar yoqib yuborilgan. 

Lekin islom va islomdan keyingi mavjud pedagogik karashlarni, milliy ta’:lim-tarbiyaga oid 

an:analarni, qadriyatlarni, xalq pedagogikasini ilmiy o’rganish, 

puxta tahlil qilish va xayotga tadbiq etish bugungi kunning muhim va dolzarb muammosidir. 

w. Istiqlolga erishganimizga qadar biz tarbiya ishlarimizga Ovrupo pedagogikasini asos 

qilib oldik va o’rgandik. Endigi vazifa Sharq pedagogikasini o’rganishga e:tiborni qaratmoq lozim. 

Chunki ilmu fan avval Sharqda taraqqiy etgan, xurfikrlilik bizdan boshlangan. «Shark Evropaning 

muallimidir» deb bekor ta’riflamagan edi olmon olimi Xerler. Haqiqatdan ham o’zbek xalqining 

madaniy merosi ulkan bir dengiz. Darhaqiqat, milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar bilan 

uyg’unlashtirish lozim. 

VII-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlana bordi. 

Ayniqsa, aniq fanlarga qiziqish keskin orta boshladi. O’sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Forobiy, 

Al-Farg’oniiy, Al-Beruniy, ibn Sino, az-Zamaxshariy siingari qomusiy olimlar dunyoga keldi. Ular

ilan yonma-yon dunyviy ilimlar tug’ildi. O’sha ulug’ mutafakkirlar inson ma’:naviy va tafakkur 

dunyosini boyitishda. Insoniyat ongini, madaniy-ma’:rifiy qarashlarini o’stirishda o’z davrida va 

keyinchalik ham asosiy rol o’ynadilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’:limotni 

yaratdilar. XU-XU asrlarga kelib Turkiston jaxonga Kozizoda Rumiy, Ulug’bek, Ali Qushchi, 

Haydar Xorazmiy, Xofiz Xorazmiy, Lutfiy, A.Navoiy, Bobur, Abulgozi Baxodirxon singari 

allomalarni etkazib berdi. Bu davrda Markaziy Oisyo shaxarlarida qator madaniy va ilmiy 

markazlar vujudga keldi. 

Oktyabr to’ntarishidan keyin, ya:ni 1917 yildan boshlab Turkiston mintaqasida «yachin 

tezligida» Sho’ro xokimiyati o’rnatila boshladi. Bu tuzum kommunistik firqa mafkurasini targ’ib va 

tashviq qildi. 

Sho’ro xokimiyatining dastlabki yillarida Turkistonda yangi maktablar ochish va ularni 

mustaxkamlash vazifalari ko’ndalang ko’yiladi. Unda yoshlar ongiga yangi jamiyat g’oyalarni 

singdirish, shu ishlarni amalga oshiradigan pedagog hodimlar tayerlashga e:tibor berildi. Shu 

ishlarni amalga oshirishda Rusiya xalq ta’:limi yo’nalishi va tizimi raxbarlik qilgan. Tarixdan 

ma’:lumki, qaysi davlat eki mamlakat hukmron bo’lsa, u tobe mamlakat va xalqqa o’z mafkurasini, 

madaniyatini, axloq-odob aqidalarini singdirishga harakat kilingan. 

1924 yilda oktyabr oyida Turkistonning parchalanishi oqibatida milliy madaniyat yo’li astasekin 

to’sila boshladi. Asrlar osha amalda ko’llanilib kelingan, qomusiy ilmlar bitilgan yozuv man 

etildi. Avval lotin grafikasi, keyin rus grafikasi asosiga qurilgan yozuvga o’tildi. Bu tadbir 

Markaziy Osiyo xalqlarini o’z madaniyat tarixini o’rganish imkoniyatidan maxrum etildi. 

Musulmon dunyosining muqaddas kitobi Qur,:oni karim, Muxammad alayxissalom xadislari 

ta’qib ostiga olindi. 

1991 yilga kelib, O’zbekiston xalqi mustaqillikka erishgach, o’zining yangi milliy Qomusi 

asosida o’zbek milliy fani va madaniyati, «pedagogika tarixi» ga ham yangicha yondoshish imkoni 

tug’ildi. 

Pedagogika tarixi jamiyat taraqqieti qonunlariga suyangan xolda turli pedagogik 

nazariyalarni, ta’:lim-tarbiyaning mazmuni va metodlarini o’rgatadi. O’tmishning pedagogik 

sistemalarida bo’lgan ilg’or va progressiv fikrlarning hammasidan ijodiy foydalanadi. 

Demak, pedagogika tarixi fani ijtimoiy fandir. U tarixiy pedagogika hodisalariga davr talabi 

asosida yondashadi, tarbiya nazariyasi va amaliyotini turli bosqichlarda xilma-xil bo’lganligini 

ochib beradi. 

Pedagogika tarixini o’rganish o’quvchilarning faqat pedagoglik madaniyatini oshiribgina 

qolmay, balki, shu bilan birga, unga pedagogik maxoratini egallashshga yordam beradi. 

2. Xozirgi o’zbek xalqining ajdodlari bundan birnecha ming yillar oldin yashagan bo’lib, 

ular yuksak va o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda juda katta va mashaqqatli yolni bosib 

o’tganlar.Dastlabki tosh qurollaridan tortib takomillashgan mexnat qurollari yasashgacha, undan 

urug’chilik, qabilachilik davrlariga kelib, xo’jalik va madaniy taraqqietda erishilgan yutuqlargacha 

bo’lgan tariximiz ota-bobolarimizning boy qadimiy madaniyatga ega bo’lganligidan dalolat beradi. 

Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Baqtriya, Xorazm, Sug’diena, Marg’iena, Parfiya, 

Zarafshon voxalari, Parkana kabi o’lkalarda turli qabila va elatlar yashagan. Bular xozirgi o’zbek 

xalkining «ildizi» xisoblangan sak-massagetlar, sug’diyonlar, xorazmiylar, baxtarlar, chochliiklar 

va parkanaliklar kabi qabila va elatlar edi. Keyinchalik ular o’zaro ko’p qabila va urug’lar bilan 

birlashib ketib xozirgi Markaziy Osiyodagi xalqlarning ajdodlari xisoblanishadi. 

Tarkkiet eramizdan oldinggi IX-UI asrlarda paydo bo’lgan Axamoniylar xukmronligi, 

keyinroq eramizdan avvalgi a’a’a’ asr o’rtalarida tarkib topgan Grek-Baqtriya davlati, eramizning a’ 

asrida Kushonlar davlati, U asrda Eftalitlar, so’ngra Sosoniylar va nixoyat turk xoqonligi davrlarini 

o’z ichiga oladi. 

Tadqiqotchilar qayd etilgan ma’:lumotlarga qaraganda, eng qadimgi tarbiya haqidagi 

yodgorliklar bizgacha bevosita etib kelmagan. Qadimgi grek tarixchisi Gerodotning «Tarix», 

Strabonning «Geografiya», Maxmud Qoshgariyning «Devonu lug’oti turk », O’rxun-Enisey 

bitiklari va boshqa shu kabi adabiy-tarixiy asarlarda saqlangan va shular orqali bizgacha etib 

kelgan.

Ma’lumki, kishilar va kishilik jamiyati vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik 

jixatdan, ham inson sifatida takomillashib borgan. Dastlabki diniy e,:tikodlar, oddiy 

ixtirolarlarning takomillashib borishi, inson ongining shakllknib borishiga turtki bo’ldi. Bu jarayon 

ming-ming yillar davom etib, inson ongi shakllanishining asosi bo’lib xulq-odob qoidalari tarkib 

topadi. 

Eng qadimgi kishilarning dastlabki oddiy istaklari, orzu umidlari, hislatlari qadimgi 

eposlarda , ulardagi afsonaviy obrazlar kiyofasida o’z ifodasini topgan. Ruxga sig’inish, onimizm, 

ajdodlar ruxiga siginish, totemizm, sehrgarlik kabi diniy e:,tikodlar va marosimlar aks etgan 

afsonalar, rivoyatlarda eng qadimgi avlodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan. Ammo bu 

rivoyatlar, afsonalar massagetlar, saklar, xorazmiylar, so’g’dlar, parfiyanlar yashagan davrlarga 

to’g’ri keladi. 

Biz yuqorida keltirgan tarixiy, falsafiy, pedagogik adabiyotlarda tadqiqotchilar, umuman, 

eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o’rganishda uch asosiy manbaga tayanganligini kuramiz: 

1.Xalq og’zaki ijodi materiallari. 

2.Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi. 

3.Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ashyolar. 

Tarixchilar va tarixchi-pedagoglarning ko’rsatishicha, kishilarning mexnat faoliyati jixatidan uch 

guruxga bulingan: 

1) bolalar va o’smirlar., 

2) xayot va mexnatda to’la ishtirok etuvchilar., 

3) keksalar. 

Biz bilamizki ibtidoiy jamiyatdan to urug’chilik jamoasigacha bolalar mexnati takomillasha bordi 

va kasb-xunarga intilish faollashdi. Dalalarni o’lchash, suv toshqinlarning oldini olish, odamlarni 

davolash usullariga oid bilimlar berish avj oldi. Natijada maktab va yozuvga zaruririyat sezila 

boshladi. Dastlab suratkashlik rivojlanib keyinroq piktografik xat va nihoyat kushni 

mamlakatlardan kirib kelgan harf bilan yozish usuli paydo bo’ladi. 

Tadqiqotchilar eramizdan oldingi birinchi ming yillik o’rtalarida oromiy yozuvi, 

Makedonskiy istilosidan so’ng yunon yozuvi va shu bilan birga forsiy mihhat ham maa’lum 

vaqtlargacha ko’llanilib kelgan. O’sha davrda Xorazm, So’g’d, Kushon, Run (O’rxun-Enisey), 

uyg’ur va boshqa yozuvlar paydo bo’lgan va ta’lim-tarbiyaning rivojlanishida muhim ahamiyat 

kasb etdi. 

Xitoyda qogozning ixtiro etilishi, Xindistonda xisoblash unlik sistemaaaaaasining paydo 

bulishi, Messopotamiyada Er kurrasini graduslarga, sutkani soat, dakika va soniyalarga bulinishi 

joriy etilishi, M.Osieda Urta dengiz bilan Xindistonni boglovchi karvon yulining vujudga kelishi, 

keyn M.Osie orkali Xitoydan Urta dengizga «Buyuk ipak yolining ochilishi madaniyatning taraqqiy 

yotishi va yozuvning tarqalishiga sabab bo’ldi. 

Demak yuqorida sanab o’tilgan yozuvlar asosida Xorazm, So’g’d, Baqtriya yozuvlari 

shakllangan. 

Eramizdan oldingi 484-431 yillarda yashagan yunon tarixchisi Gerodotning «Tarix» 

kitobida qadimgi forslar, saklar va massagetlarning taa’lim-tarbiyaviy qarashlariga oid muhim 

ma:lumotlar berilgan: 

Forslarning eng sharaflaydigan narsasi jasurlikdir,- deydi olim,- shunga kura kuprok 

ugillariga bulishdan faxrlanishgan. Podshox kimning o’g’li ko’p bo’lsa , unga har yili sovg’asalomlar 

yuborgan. O’gil balalarni besh yoshdan yigirma yoshgacha faqat uch narsaga: Otda 

yurishga, kamondan otish, tug’rilikka o’rgatishgan. Bolani besh yoshgacha otasiga 

ko’rsatishmagan, u ayollar tarbiyasida bo’lishgan. Mobodo vafot etishsa, otasining qayg’urmasligi 

uchun shunday qilishgan. 

O’g’il bola hech qachon ota-onasini behurmat kilmagan .Ular faqat niqoxsiz yoki 

tashlandiq bolalardangina kutish mumkin, deb xisoblaganlar. Bundan tashqari yolgonchilik va 

qarzdor bo’lish sharmandalik hisoblangan, ular daryo suviga tupurmaganlar, hatto yuvmaganlar 

ham, ular daryoni muqaddas sanashgan.

So’g’d yozma yodgorliklari orasida «Eski xatlar» deb yuritiladigan va V.B.Xenning 

tomonidan aniqlangan qimmatli manbalar bor. Bu manbada Dunxuan shaxri (Sharqiy Turkiston) da 

yashagan so’g’dlik tijorat axl, savdo axlining Samarqandga – o’z ona yurtiga yozgan shaxsiy 

xatlaridir. 

Imperator Yan Di (619-617) ning elchisi Vey Tszi hisobotlarida ham Samarandda ta’limtarbiya 

hakida ma’:lumotlar mavjud. « Axolisi – savdogarlardir, o’g’il bola besh yoshga to’lar ekan, 

unga savod o’rgata boshlaydilar; o’qishni o’rganishi bilan savdo ishlariga o’rgata boshlaydilar». 

Boshqa bir xitoy tarixchisi Syuan:-Tszin esa samarkand axolisini axloqiy va xulq-odob qoidalariga 

rioya etishda boshqalarga o’rnak bo’lganligi aytib o’tilgan. 

Shuning bilan birga eng qadimgi davrlarda ta’:lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’:lumotlarni 

biz xalq ogzaki ijodi namunalari – afsonalar, kaxramonlik eposlari, qo’shiqlar, maqol va iboralarda 

ko’ramiz. Chunki xalq donishmandlilining ko’zgusi bo’lgan xalq og’zaki ijodida xalq 

pedagogikasiga xos bo’lgan tarbiya tajribalari umumlashgandir. 

Miflar asosida yaratilgan afsonalar qaxramonlik eposlar uchun zamin tayorladi.Bu 

kaxramonlik eposlarda vatan va erkinlikka bolgan muxabbat, uz yurti va jonajon qabilasi uchun 

jonini fido etish, shon-sharaf. Or-nomus uchun kurash tuyg’ulari ifodalanadi. Polienning «Harbiy 

hiylalar» asari bunga misol bo’la oladi va bu xislatlarning hammasi Saksfar, Omart, To’maris, 

Shiroklarning qaxramonliklarida erkin o’z ifodasini topgan 

4.Ma’lumki, Markaziy Osiyo xududida qadim-qadimdan turli dinlar, diniy aqidalar bo’ldi. 

Ularda axolining ijtimoiy-madaniy xayoti, turmush tarzi va an:a’nalari ma’lum o’lchovga solindi va 

belgilandi. 

Bunday dinlardan eng qadimiysi va eng mashxuri zardushtlik dini va ta’limotidir. 

Zardushtlik dinining muqaddas kitobi bo’lmish «Avesto» qadimgi Turon zaminida buyuk 

madaniyat va ma’rifat hamda xalq pedagogikasi mavjudligiga erkin dalildir. 

« Eng mo’tabar kadimgi qo’lyozmalar «Avesto»ning yaratilganiga 3000 yil bo’layapti,-deydi 

prezident I.Karimov ,- bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu 

zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy 

merosdir. «Avesto» ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk 

madaniyat bo’lganidan dalolat beruchi tarixiy xujjatdirki, uni hech inkor etolmaydi». 

Zardushtiylik dining asoschisi Zardusht atalmish buyuk tarixiy shaxs hisoblanib sharqning 

faylasufi, notig’i, shoiri, donishmandi bulgan. U miloddan oldin Ua’a’ asrda yashagan, Xorazm 

hokimligiga qarashli chorvachilik bilan shug’ullangan Spitama urug’idan bo’lgan. Otasi Paurashpa, 

onasini esa Dugdova deb atashgan. Zardusht bolaligidan ot, tuya boqish bilan shugullangan, 

favqulodda qobiliyat va qudrat sohibi bo’lgan chorvador qavmlarning urf-odatlarini, dinuudumlarini 

o’rgangan. 

Maa’lumki ota-bobolarimiz turli dinlarga, ko’p xudolarga topinganlar,ularga bog’liq rasmrusmlarni 

bajarganlar. Ana shunday rasmlardan biri qabilaning o’z xudosiga qurbonlik qilish 

bo’lgan. Zardusht bu qurbonlik natijasida mollarning soni kamayib ketayotganidan aziyat chekadi 

va buning natijasida qabilalar o’rtasidagi nizolar ko’pxudolikning natijasi ekanligini sezadi 

Zardusht 20 yoshida o’zining nor tuyasiga minib, (Zardusht – sariq tuya sohibi) qishloqma-qishloq 

, shaxarma-shaxar kezadi, yakkaxudolik g’oyasini targib kiladi; o’n yildan keyin yagona xudo – 

Axuramazdani kashf etadi. Zardusht ilgari surgan g’oyaning negizini ikki narsa: mutloq g’oya - 

Xurmuzning yakkayu-yagonaligini tan olish; yaxshilik bilan yomonlik, rostguylik va elgonchilik; 

zulmat bilan nur urtasidagi doimiy kurash hakidagi ta:limot va borliqni ikkiga bo’lib qarash 

dualistik sodiqlik tashkil etadi. 

«Avesto» sof diniy kitob bo’lmay, ijtimoiy-falsafiy, madaniy, adabiy-tarixiy qimmatga ega 

bo’lgan nodir qomusiy yodgorlikdir. 

Abu Rayxon Beruniy «Avesto» ning vatani haqida gapirib, uni Ozarbayjonda paydo 

bo’lgan deydi va «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida zardushtni soxta payg’ambarlar 

ro’yxatida keltiradi va bu dinni Xuroson, Fors, Iroq, Musul, Balxdan tortib, Suriya erlarigacha 

tarqalganini aytadi. Asarda tasvirlangan «Ayriana Vayjo» degan mamlakat Xorazm bo’lishi 

mumkin va «Muqaddas olov» birinichi bo’lib shu o’lkada yoqilgani va Axura Mazda Zardushtga

ko’rinish bergani haqida rivoyatlar mavjud. E.E.Bertel:sning fikricha asarda tasvirlangan 

mamlakatning geografik sharoitlari Xorazm xududiga to’gri kelishini bildiradi. 

«Avesto»ning vatani Xorazm ekanligini B.Gofurov, X.Xamidovlar yanada aniqroq va 

ishonch bilan ta’kidlaydilar. Qabiladoshlariga Zardushtning yakkaxudolikni targ’ib etishi yoqmaydi 

va uni ta’qib etadilar. Shundan keyin u Rayga (Eron) ga qochadi va o’z dinini o’sha erda targ’ib eta 

boshlaydi. 

«Avesto» ni shox Gushtaspga taqdim etadi va u uning homiysiga aylanadi. Gushtaspning farmoniga 

ko’ra otashxona – ibodatxonalar quriladi hamda a’g’00 bobdan iborat «Avesto»ni oltin taxtachaga 

yozdirilib,shox otashkadasiga topshiriladi. Adabiyotshunos X.Xamidov Zardushtni shox Gushtasp 

qizi Havoviga uylangani, undan uch ug’il va uch qiz ko’rgani haqida maa’lumot beradi. 

Manbalarda «Avesto»ning kitob shaklidagi matni eramizdan oldin a’g’ ming oshlangan mol 

terisiga oltin harflar bilan bitilgani keltiriladi. Bu nusxasi Iskandar istilosigacha Istaxrda saqlangani 

va uning tibbiet, nujum, ilmu-hikmat sohalariga oid matnlarini yunon tiliga tarjima qildirib 

qolganini yoqib yuborishga buyurgan. 

Ba’zi tadqiqotchilarning ta’:kidlashicha «Avesto» ning eng qadimgi nusxasi a’qg’4 yilda 

ko’chirilgan bo’lib, Kopengagen kutubxonasida saqlanishini aytishsa (Mallaev) boshqalari esa 

(V.A.Livshits) a’g’hh yilda eng kadimgi qo’lyozma nusxasi yaratilganini aytadilar. 

«Avesto» kitobi bizgacha g’ nusxada etib kelgan: a’.Duolar to’plamidan iborat «Vendidat» , 

ya’ni «Pok vendidat» deb ataladi. Bu kitobda «Yasnalar» va «Vispered» ham kiritilib, yaxlit tarzda 

shakllangan.g’. «Vendidat» va «Yasna», «Vispered» lar tarjima qilinib sharxlar bilan beriladi. 

Izohli tarjimasi «Zand» deb ataladi. 

Zardushtiylik to’g’rilik bilan yashash va axloqiy unsurlarga asoslanadi. Ayniqsa «Avesto»da 

zardushtiylikning insonga, insonning jamiyatda tutgan o’rniga munosabati «Got»larda to’liq 

yoritilgan. Zardushtiylikda yaxshilik va yomonlik tushunchalari orqali butun yaxshilik va yomonlik 

dunyosi tushiniladi. 

«Avesto» ning eng xajmi katta qismi «Yasna» larda inson kamolini ko’rsatuvchi axloq 

mezoni ana shu uchlikda Xumata-yaxshi fikr, Xukta-yaxshi so’z, Xvarsha-yaxshi ishlarda 

ifodalanadi. 

Zaratushtra ta’limotida a’o’ yosh balog’at yoshi sanalgan. O’smir balog’at yoshiga etganda 

Zaratushtra qonunlari o’rgatishgan. Falsafa, axloq-odob, zardushtiylikning axloqiy yoriqlari 

o’rgatilgan. O’smirlar xudojo’y mexnatkash, adolatli, oyu-niyatlari, so’zlari, ishlarida halollikka 

alohida e,:tibor berilgan. 

Zardushtiylikda ovqatlanish qoidalariga ham qat,:iy rioya etilgan.CHunki inson 

ovqatlanmasa fuqarolik burchini bajara olmaydi. Insonning ma:naviy xayoti bilan moddiy xayoti 

bilan bog’liq hal etgan. Aollarga g’amxo’rlik birinchi zarurat sanalgan. Ayniqsa , homilador 

ayollarga g’amho’rlik qilish asosiy insoniy burch hisoblangan. Tozalikka rioya qilish, kanallar, 

ko’llar, suv havzalarining tozaligiga alohida e,:tibor berilgan. 

Zardushtiylik ilohining 7g’ nomi borligi ma’lum. Ta’:kidlaganimizdek, Zardusht butun 

xayoti davomida ezgu fikr, ezgu kalom, ezgu amal kabi uchlikka rioya qiladi. O’limdan so’ng xum 

ustidan o’tkazilgan hisob-kitobda Xaqiqat iloxi Roshni ularni taroziga salmoqlab ko’radi. 

Xulosa kilib aytganda «Avesto»da insonning barkamol bo’lib etishida uning so’zi, fikri, Ish 

birligiga katta e,:tibor beriladi. Bu axloqiy uchlik eng qadimgi davrlardan boshlab undan keyin 

yaratilgan barcha ma’:rifiy asarlarga asos bo’lgan desak xato qilmagan bo’lamiz.

VI-VIII asrlarda turk xalqlarining madaniy turmushi va ta’lim-tarbiya. 

REJA: 

1.Turk xalqlarining madaniy turmushi va ta’:lim-tarbiyaviy qarashlari. 

2.Yozuvning paydo bo’lishi. 

3.O’rxun-Enisey yozuv yodgorliklarida ta’lim-tarbiyaning ta’riflanishi. 

4. «Irq yozuvlari» («Ta’birnoma»). 

TAYANCH TUSHUNCHALAR: 

Qadimgi turk xalqlari, dastlabki tarbiya turlari, yozuvning paydo bo’lishi, piktografik xat, O’rxun- 

Enisey yozuv yodgorliklari, Bilga xoqon, Qultegin, Irq yozuvlari va boshqalar. 

ADABIYOTLAR: 

1.K.Xoshimov. va boshq. Pedagogika tarixi.T-1996y. 

2.A.Zunnunov. va boshq. O’zbek pedagogikasi tarixi.T-1997y 

3. U.Aleuov. Qq-nda t-tarbiyaliq oylardin, ka’liplesi7i ham rauajlani7i. N-1993j. 

1.Turkiy xalqlarning yozma ma’:rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, ular 

yangi davr kishisini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bular «O’rxun-Enisey 

yodgorliklari», «Irq yozuvlari» («Ta’:birnoma») kabilardir. 

Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-runiy yozuvida bitilgan O’rxun-Enisey bitiklari 

VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan bo’lib, ular ta’:lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’:lumotlar beradi. 

Toshga o’yib yozilgan O’rxun-Enisey yodgorliiklari dastlab Enisey havzasida, so’ngra, 

Mug’ulistonning O’rxun daryosi bo’yida topilib, daniyalik olim Vilgelm Tomson 1893 yilda bu 

yozuvlarni birinchi bo’lib o’kigan. Undan so’ng yana bir qancha olimlar ushbu yozma 

yodgorliklarni o’rganish yuzasidan ilmiy-tadqiqotlar olib bordilar. O’zbekistonda Oybek, 

O.Sharaffuddinov, N.Mallaev, A.Kayumov, N.Raxmonovlar tadqiqot ishlari olib bordilar va uning 

ta’lim-tarbiyadagi o’rnini yoritib berdilar. 

Ma’lumki, Ua’ asr o’rtalariga kelib, Oltoy, Ettisuv va Markaziy Osiyo xududlarida turk 

hoqonligi tashkil topdi. Bu xoqonlik g’arbda Vizantiya, janubda Eron, Xindiston, sharkda Xitoy 

bilan chegaradosh bo’lgan, Turk xokonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Xoqonlik 604 yilda 

Sharqiy va «Garbiy xoqonlikka ajralgan. VIII asr o’rtalariga kelib esa Turk xoqonligi tugallandi. 

Turk xoqonligi asosan, 3 kishi: Bilga xoqon (Mug’ilyon), sarkarda Qultegin va vazir 

Tunyukuklar qo’lida markazlashgan edi. 

Bitiktoshlarda turk xokonlarining yurishlari, bu yurishlarda ko’rsatgan jasoratlari, ularning 

bilimli, mard, xalqparvar alp yigitlar ekanligi bayon etiladi. O’z vatani mustaqilligi uchun kurash, 

xalqni asoratdan olib chikish, ularning birligini ta’:minlash xoqonlar Bumin, Istami, Eltarish, 

Eltarishning o’g’illari Bilga xoqon va lashkarboshi Kul tegin, ma’naviy otalari Tunyukuklarning 

zimmasiga tushgani hikoya qilinadi. Masalan, Kul tegin bitigida u xalqparvar, tadbirkor, xalq 

kelajagini o’ylaydigan jonkuyar sarkarda, o’z manfaatidan xalq manfaatini yuqori qo’yadigan shaxs 

sifatida ta’riflanadi. Kultegin Eltarish xoqonning kichik o’gli, u 7qa’ yil, g’7 fevralda kirq etti 

yoshida vafot etadi. Bitigtosh 7qg’ yilda o’rnatilgan. Bu bitik toshda barcha voqealar Kul teginning 

akasi bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi. Uning xaqiqiy ismi Mo’g’ilyon bo’lgan. Bitik muallifi 

Kulteginning jiyani Yo’llug’ tegindir. 

Kul tegin bitigida Bilga hoqonning og’a-inilariga, qarindosh uruglariga murojaati, ularning 

xatolari tufayli turk elida ko’p ko’p falokatlar yuz bergani ifodalanadi. Turkiylarning harbiy 

yurishlari, ularga qo’shni bo’lgan tobg’achlarning bosqinchiligi tufayli xalq boshiga kulfatlar 

tushgani, ularning yolg’onchilik, firibgarlik qurboni bo’lganligi ta’:kidlangan. «Oltin, kumush, 

ichkilik, ipakni shuncha hisobsiz berayotgan Tabg’ach xalqi so’zi shirin, ipak kiyimi nafis ekan. 

Shirin so’zi va ipak kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu hilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qo’shni 

bo’lgandan keyin yovuz ilminiu erda o’rganar ekan.

Yaxshi dono kishini, yaxshi alp kishini yo’latmas ekan, biror kishi adashsa, urug’i, xalqi, 

uyi, yopinchig’iga qo’ymas ekan. Shirin so’ziga, nafis ipagiga aldanib, ko’p turk xalqi, o’lding… 

Turk xalqining ayrimini u erda yovuz kishini shunday pishiqlar ekan: yiroq bo’lsa. Yomon ipak 

beradi, yaqin bo’lsa, yaxshi debo beradi, deb shu hilda pishiqlar ekan. Ilmsiz kishi u so’zga ishonib, 

unga yaqinlashib ko’p kishi o’ldi.a’ 

Hoqonning xalqqa murojaatida uning hokimiyatni mustahkamlash, o’zaro urushlargsha chek 

qo’yish, tinch-totuv bo’lib yashashga undashdek ezgu maqsad ham yotadi. Kul tegin esa dono, 

bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi. 

Kul tegin bitigida Bilga hokon eng muhim insoniy hislatlar, hayotiy zaruriyatlar haqida pand 

nasixatlar qiladi. Turk xalqi birlashmagani, bir-biriga ishonmagani uchun, hiyla va firib qurboni 

bo’lib, tabg’achlar ularni qul va cho’ri etgani, qashshoq, erksiz va mute bo’lganligini kuyunib 

so’zlaydi. 

Ikkinchi bitik Bilga hoqon haqida.Bu bitiktosh Eltarish Hoqonning katta o’g’li, Kul teginning akasi 

Bilga hoqon sharafiga uet yilda o’rnatilgan. Bilga hoqon uer yilda ellik yoshida o’z yaqinlari 

tomonidan zaharlab o’ldirilgan. Bu bitik ham Yo’llug’ tegin tomonidan yozilgan. 

Bilga hoqon bitigida usnlik hokimiyatida tinsnlik totuvlik hukmron bo’lgani, uning davlatni 

adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlarni birlashtirgani, o’z yurtini boy-badavlat etib, iqtisodiy 

jihaotdan mustahkamlagani mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitikda xalq hoqonidan, vatanidan 

ayrilmasa, betashvish hayot kesnirish ifodalanadi. O’z navbatida, davlat boshliqlarining hattiharakatlari, 

yurgizgan siyosatlari bayon etiladi. So’ngra Bilga hoqon yurishlari haqida hikoya 

qilinadi. 

Bilga hoqon turk eli o’rtasida elparvar hoqon deb tanilgan edi. (Bilga so’zining ma’noisi 

dono deganni anglatadi.) U turkxalqining vatani abadiy bo’lishi usnun kurashadi.Xalqqa qarata 

shunday o’git qilar edi: Vatanni saqlab qolmoq faqat hoqonga emas, xalqqa ham bog’liq. 

Ajdodlarimizning xato va yutuqlari buning dalilidir. Xalq hoqonning yo’l- yo’riqlarini amalga 

oshirmasa, boshiga ko’p kulfatlar tushadi. Hoqon o’ta ishonuvsnan bo’lmasligi, boshqalarining 

gapini o’ylab, mlohaza qilib amalga oshirishi lozim. Samimiy so’zni yolg’ondan ayira bilishi 

kerak.Qattiqqo’l hoqon o’z xalqiga yomonlikni ravo ko’rmaydi.Ishoonuvsnan bo’lsa, yaxshiyomonni 

ajrata olmasa,fojeaga yo’l osniladi, boshboshdoqlik boshlanadi. 

Bilga hoqon ana shunday tarqoq halqni birlashtirdi, ayoqqa turg’izdi, u usnun farovon hayot 

yaratdi.Yurtboshining boylikka xirs qo’yishi xalqning nosnor xayot kesniriga olib keladi, deb 

hisobladi. 

Tunyukuk bitigi esa eq0 misradan iborat bo’lib, uqu-uqi yillarda, Tunyukuk hayotligida 

yozilgan. Bu bitikda Tunyukuk vatanparvar shaxs sifatida nomayon bo’ladi. Undagi insoniy 

fazilatlar, ezgulik, insonparvarlik hislatlari uning qo’shni xalqlar o’rtasidagi obro’sini yanada 

oshirib yubordi. Masalan, uning asirlarni o’z yurtlariga jo’natib yuborishi boshqa dushmpn 

qabilalarning ham bosh egib kelishiga, bu esa ezgulik bilan yovuzlik, qon to’kishning oldinni olish 

mumkinligini ko’rsatdi, ammo shu bilan birga hoqonlik qonnunlarini, manfaatlarini qattiq himoya 

qilib, jasorat namunasini ko’rsatdi. 

Yuqoridagi yozuvlardan tashqari, alplarning jangovarligiga, axloq-odobi va bilimiga bag’ishlagan 

bitiktoshlar ham ko’plab topilgan. 

Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibiki, garsni O’rxun-Enisey yozma yodgorliklari bevosita 

ta’lim-tarbiya masalalariga bag’ishlanmagan bo’lsa ham ulardan o’sha axloqiy qoida va talablari 

yuzasidan ma’lum bir ma’lumot olish mumkin. 

Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklariizdan «Irq bitigi» (ta’birnoma) ham O’rxun-Enisey 

yozuvlari qatorida ta’lim-tarbiya tarixida o’z o’rniga ega. Mazkur qo’lyozma XIX asr oxirida 

Sharqiy Turkistonning Dunxuan degan joyidan topi. Biz hozirgasna «Irq bitigi» haqida batafsil 

ma’lumotga ega emasmiz. Shu sababli N.Rahmonov tomonidan tuzilgan «Qadimiy hikmatlar» 

kitobida keltirilganlgan ma’lumotlar asosida mulohaza yuritamiz.Yodnoma qadimgi turk davriga 

oid yayagona yozma yodgorlik hisoblanadi.Asar yuz betdan iborat bo’lib, moniy jamoasidagi Isig 

sangun va Ite snuq ismli ikki bola usnun bitilgan. Asar mazmunini nima yaxshi-yu, nima 

yomonligini tushinish, anglab etish tashkil etadi. Ana shu yaxshi va yomonning ta’rifi zamininida

axloqiy talablar talqin etiladi. Mazkur asarda turkiy xalqlarning turmushi, axloqiy munosabatlari 

asosan qushlar va hayvonlar obrazi orqali aks ettiriladi. 

«Irq bitigi»da eng qadimgi ajdodlarmizning xalq og’zaki ijodiga xos, mifologik hamda 

totemistik ifodalar o’z aksini topgan.Ana’naga ko’ra har bir epizodda yaxshilik targ’ib etiladi. 

Voqealar tush va uning ta’birlari tarzida bayon etiladi. 

Inson doimo farovon hayot kesnirishni orzu qilgan. Ana shu orzuga etishishda u 

qiyinsniliklarga dusn kelgan.Lekin inson bu qiyinsniliklarni ilohiy qudrat- tangri yordamida engib 

o’tgan, o’zi usnun go’zal hayot ta’min etgan. 

Ammo yaxshilik bor joyda unga yomonlik ham ro’baro keladi.Tush ta’birida yomon hodisavoqealar 

zamirida yomonlik yotishi ham ifodalanadi: 

«Men olti boshli ilonman, 

Oltin qorin-qursog’imni 

Qilisn bilan snopib, 

Mening tanamni yol snetiga, 

Boshimni uyim yo’liga qo’yishdi»,-deyishdi 

Bilib qo’ying: bu-yomon. 

Lekin xalq kelajakka, yomonlik ustidan yaxshilik, ezgulik g’olib kelishiga ishongan: 

Tong ota boshladi, 

So’ng uning izidan er yorildi, 

So’ng quyosh sniqdi 

Hamma er yorug’ bo’ldi, deyishdi, 

Bilib qo’ying: bu-yaxshi. 

Ko’rinib turibdiki, «Irq bitigi» (ta’birnoma)ning asosida ham inson, uning qayg’u-quvonsni, 

shodligi, orzu-istaklari yotadi. 

Xulosa qilib aytganda, «Irq bitigi»iva boshqa eng qadimgi davrlardan eramizning IX 

asrigasna yaratilgan ma’rifiy yodgorliklrda inson kamolotini kuylash katta o’rin egallayi.Ularda 

ajdodlarimizning xulq-odobga oid dastlabki tasavvurlari, ezgulikkbo’lgan intilishlari ifodalangan.

YIII asrda Islom madaniyati va Markaziy Osiyo (ta’:lim-tarbiyadagi islohotlar) 

Reja: 

1. Arablarning Markaziy Osiyoga istilosi va Islom dinining yoyilishi. 

2. Musulmon maktablarining paydo bo’lishi va unda ta’:lim tarbiyaning mazmuni. 

3. Islom dinining asoschisi va targ’ibotchisi Muhammad ibn Abdullox. «Qur,:on» va «Hadis». 

4. Hadis ilmining paydo bo’lishi. Imom Ismoil al-Buxoriy va Imom at-Termiziy. 

Adabiyotlar: 

1. Abu Muhammad Narshaxiy.Buxoro tarixi. «Fan» a’996y. 

2. Abu Rayhon Beruniy. #adimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. «Fan»a’969y. Toshkent. 

3. Pedagogikatarixi.a’996y.K.Xoshimov,S,Nishonova,M,Inomova,R.Hasanova. 

4. Xoshimov.K.S. Ochil. Uzbek pedagogika antologiyasi.T-a’99o’y. «O’kituvchi». 

5. Axloq- odobga oid hadis namunalari.T-a’990y. «Fan». 

6. Al-adab al-Mufrad (arab durdonalari) .Al-Buxoriy.T-a’990y. 

7. Muhammad payg’ambar qissasi. Hadislar.T-a’99a’y. 

8. Abu Iso Al-Termiziy . Ash-shamol an-Nabaviya.T-a’99g’y. «Nur». 

Tayanch iboralar: 

Arab xalifaligi, Kutayba ibn Muslim, Islom, Kur:oni karim, xadis,musulmon,paygambar, 

jixod,Movoraunnaxr,Buxoro. Xorazm. 

q.YII asr boshlarida islom g’oyasiga asoslanganArab xalifaligi tashkil etib, bu davlat o’z 

mavqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni ham zabt etishni boshladi. Butun Arabiston 

yarim oroli bilan bir qatorda, Eron, Kavkvazorti, Suriya, Shimoliy Afrika, janubiy Ispaniya xalifalik 

tarkibiga kiritildi. 

YII asrdan boshlab arablar Movaraunnahrga ham xujum qilish rejasini tuza boshladilar. 

Arab istilochilari ilk bor 6o’a’ yilda Ubaydullox ibn Ziyod boshchiligida yurish boshladi, 676 

yilda esa Said ibn Usmon rahbarligida Buxoro, Sug’diyona, Kesh, Nasaf shaharlariga hujum qilindi. 

Arab istilochilarining ikkinchi bor yurishi 70o’ yilda Xuroson hokimi Kutayba ibn Muslim 

tomonidan boshlandi.Dastlab 706 yilda Zarafshon vodiysiga, Poykend, Buxoro, Samarqand, So’g’d, 

Farg’ona va boshqa shaxarlarni qo’lga kiritdi. So’ngra esa Xorazmni zabt etdi. Kutaybaning 

istilochigi Fargonada 7a’o’ yilda arab ko’zg’olonchilari tomondan o’ldirilgandan keyin to’xtatildi. 

Arab istilochilari bosib olingan erlarni islom diniga kirita boshladilar. Tarixchi At- 

Tabariyning «AT-tabariy tarixi» kitobi orqali, Narshaxiyning «Buxoro tarixi», Bartol:dning tarihiy 

asarlarida keltirilishicha, arab istilochilarining Movaraunnahr xalqini islom diniga kiritish oson 

kechmaganligi va birnecha yillar cho’zilgani hakida aytib o’tilgan.Chunki Movaraunnahr xalqi arab 

istilochilariga qadar ham ma’:naviy. Ham moddiy taraqqiy etgan davlat bo’lib uning aholisi tezda 

bo’ysinishni xoxlamadi.Buysunmaganliklarining birdan-bir sababi shunda ediki erlik xalq bu 

davrda yillar mobaynida tarkib topgan boy ma’:naviy merosi-sana’ti, adabiyoti, yozuvini, asori 

atiqalarini paymol qilishganliklarida edi. Shuning uchun ham arab istilochilari harbiylar bilan bir 

qatorda islom dinining targ’ibotchilaridan foydalandilar va asta sekin natijalarga erisha 

boshladilar.Chunki erlik xalq islomga qadar har-xil xudolarga, Quyoshga, ko’k dinga (shaman), 

muqaddas narsalarga talpinar edilar, ma’:lum goyaviy e:,tiqod tarkib topmagan edi.Shuning uchun 

ham islom dinining yoyilishi va u bilan bir qatorda shariat qonun-qoidalari, aqidalariga rioya etish, 

yagona Olloxga sig’inish va Olloxning Rasuli Muhammad Alayhissalom ko’rsatmalariga amal 

qilish xalqning ongiga ta’:sir qilib, ularning bu dinni qabul etishiga yordam berdi va islomiy 

qadriyatlarning tarkib topishiga yo’l ochdi. 

Arablar islom dinini yoyishda turli usullardan foydalandilar. Kim islom dinini qabul qilsa, 

soliqlardan ozod etildi.

Tarixchi Narshaxiyning hikoya qilishicha, har juma kuni aholi juma namozini o’kish uchun 

jome: masjidiga chaqqirilib, kelib namoz uqiganlarga ikki dirhamdan mukofot berilar edilar. 

Narshaxiy arab istilochilarining aholini islomlashtirishda oid hatti-harakatlarni quyidagicha 

bayon etadi: «Buxoro aholisi har safar(islom lashkari kelganda) musulmon bo’lar, arablar qaytib 

ketganida esa ular yana dindan qaytar edilar. Kutayba ibn Muslim ularni uch marta musulmon 

qilgan, ular esa dindan qaytib, yana kofir bo’lgan edilar. Bu turtinchi marta kelganida kutayba jang 

kilib, Buxoro shahrini oldi, ko’p qiyinchiliklardan keyin islom dinini yuzaga chiqardi va xar turli 

yullar bilan ularga qiyinchiliklar tug’dirib, dillarga musulmonlikni o’rnalashtirdi. Ular esa 

musulmonlikni yuzakigina qabul qilib, haqiqatda butparastlik qilar edilar.Kutayba arablar 

Buxoroliklar bilan birga turib, ularning hatti-harakatlaridan habardor bo’lib tursalar, ular zaruratdan 

musulmon bo’ladilar degan maqsadda Buxoro aholisiga o’z uylarining yarmini arablarga berishga 

undab buyruq chiqchqarishni ma’qul topdi va musulmonlikni o’rnatdi shariat hukmlarini bajarishga 

majbur etdi. Kutayba masjidlar bino qildi, butparastlik, otashparastlik asarlarini yoqotdi. U ko’p 

jiddu-jaxd qilib, kimda shariat hukmlarini bajarishda kamchilik sodir bo’lsa, uni jazolar edi. U 

masjidi jome: bino qildi va odamlarga juma nomozini uqishga buyruq berdi»a’ 

Shuningdek arab istilochilari xalqning boy madaniy merosini yoq qilishga kirishdilar. Chunki 

mahalliy aholi boy ma’:naviy merosi yillar davomida tarkib topib. Mahalliy urf-odatlar va diniy 

an:a’nalar yangi dinni qabul qilishga yol bermas edi. Bu haqda o’zbek xalqining buyuk olimi Abu 

Rayxon Beruniy shunday yozgan edi: «Kutayba esa Xorazm hatini yaxshi biladigan , ularnig xabar 

rivoyatlarini o’rgangan va bilimini boshqalarga o’rgatadigan qishilarni xalok etib, butkul yoq qilib 

yuborgan edi. Shuning uchun u islom davridan keyin haqiqatni bilib bo’lmaydigan darajada 

yashirin koldi.» 

« Keyin, Kutayba ibn Muslim al- Voxishiy xorazmliklarning kotiblarini xaloq qilib , 

bilimdonlarini o’ldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli ular savodsiz qolib, o’z extiyojlarida 

yodlash quvvatiga tayanadigan bo’ldilar»g’. 

Islom dini ana shunday g’oyaviy-siyosiy kurash jarayonida shakllandi va rivojlandi. 

Xalifalar istilochilik siyosatini o’tkazar ekanlar, bacha xalqlar ustidan madaniy ustunlikni 

o’rnatishga harakat qildilar. Chunki, arab xalqi YI asr boshlarida o’ziga hos madaniyat, adabiy til 

yaratgan bo’lib, unda notiqlik va she:,riyat yuqori qadrlangan. Ayniqsa, Qur,onning o’zi ajoyib 

adabiy fazilatga ega bo’lib, u o’rta asr arab adabiyotining eng nodir yodgorliklari orasidan o’rin 

olgan. IX asrda tarkib topgan «Ming bir kecha» ertaklari esa, jahon madaniyatining durdonalaridan 

sanaladi. 

Arab tili ham o’z navbatida yangi madaniyat tili bo’lib maydonga chiqdi. Arablar yunon 

fanining yutuqlarini hisobga olgan holda, ularning faylasuf, olim yozuvchilarining asarlarini tarjima 

qildilar. Astronomiya, tibbiyot va kimyoga oid barcha yirik adabiyotlar arab tiliga tarjima qilindi. 

Hatto arab olimlari , sun,iy oltin tayyorlash vositasida «falsafa toshini» izlaganlari (oltin 

izlovchilarni «alkimyogarlar» deb atanganlar) 

Yunonlardan fanni tasnif etish (klassifikatsiya) olinib, fanlar ikki kismga: nazariy va amaliy 

qismga ajratildi. Birinchi qismda uch bo’lim-tabiat to’g’risidagi fan, iloxiyat to’g’risidagi fan va 

matematika fanlari bo’lib, ularga aifmetika, geometriya, astronomiya va musiqa kiritilgan.Ikkinchi 

qism esa, etika, iqtisod va siyosatga bo’lingan. Hind fani arab madaniyatiga, asosan arifmetika, 

algebra, tibbiyotga ta’:sir etgan. Evropaliklar ham sonlarning Hind nazariyasi bilan arablar orqali 

tanishganlar, aljabr-algebra degan arabcha nomlar abul qilganlar. 

Arablar ulkan davlat barpo etib, geografiyaga katta ta’:sir ko’rsatganlar. Ko’p xududlarga 

arabcha nomlar beriladi, xususan «Movaraunnaxr» ham arabcha bo’lib daryo orti deganni bildiradi. 

Movaraunnahrda boshqa istilo etilgan mamlakatlar qatorida, islom dini bilan birga, mazkur 

dinning muqaddas kitobi «Qur:,on»ning tili, ya:ni arab tilini o’rganish joriy qilindi. Bu kitobni 

boshqa tillariga tarjima qilish taqiqlandi. 

Musulmon maktablarida arab tili muxim fan sifatida uqitilardi, bilim shu tilda o’rganilar edi. 

Arabistondagi kabi barcha masjidlar huzurida maktablar ochiladi va o’g’il bolalarga shu 

maktablarda Qur,:on o’qishni o’rgatishga farmon beriladi.Bolalarni shu masjidning imomi o’qitar 

edi.

Islom aqidalarining, uning axloqiy-xuquqy tamoyillarining asosiy manbai «Qur:,on»dir. 

Islomning sha’:riy ma’:nosi - bu Ollox yagona deb e,:tikod bo’lib, unga buysunmoqlik va 

butun qalb bilan unga ixlos qilmoqlik va Ollox buyurgan diniy e,:tiqodga imon keltirmoqlik 

demoqdir. 

Ollohga itoat qilgan va Ollox yuborgan payg’ambarlarga ergashgan kishi musulmon deyiladi. 

Iloxiyotda islom dini imon, islom va ehsondan iborat, deb etirof qilingan. Imon talablari va 

Ollohga etiqod, farishtalarga, oxirat kuniga, taqdiri azalga va o’lgandan keyin tirilishga ishonishdir. 

Musulmon ta’:limotiga ko’ra, har bir musulmon ushbu beshta ruknni bajarish zarur: 

q. «La ilaaha illallox va Muxammadu-r-rasulullox» deb shaxodat berish. 

w. Namoz o’qish. 

e. Zakot berish. 

r. Ramazon oyida ro’za tutish. 

t. Imkoniga ko’ra haj qilish. 

Islom dinining asoschisi va targ’ibotchisi Muhammad ibn Abdulloh tu0 yilda Makkada qurayish 

qabilasiga mansub Hochimiylar honadonida tug’iladi. 

Otalari Shom safariga ketayotib Madina shahrida vafot topdilar, yoshlari q0 yoshga etmagan 

edi. Payg’ambarimiz o’ yoshlarida onalari Ominadan ham ajradilar, endi ularni bobolari Abdul 

Mutallibziyoda mehribonchilik ko’rsatib o’z tarbiyalariga oldilar. Bu chog’da bobosining yoshlari 

a’00 yoshdan oshgan edilar. Ko’p o’tmay ular ham bandalikni bajo keltirgach, bobolarining 

vasiyatlariga ko’ra, Payg’ambarimiz Muhammad alayhissalomni amakilari Abu tolib o’z 

tarbiyalariga oladilar. 

Oradan yillar o’tib payg’ambarimiz Muhammad alayhissalom 609-6a’0 yllardan yakka 

xudoga e:tikod qilish g’oyasini targ’ib eta boshladilar. Hazrati Xadicha onamiz bir umr har jihatdan 

maslakdosh, hamro-hamfikr bo’lib kelgan edilar. 

Payg’ambarimiz Muhammad alayhissalomning g’oyaviy e:tikodlariga qarshi kofirlar va 

Makka mushriklarining adovati kuchayganda kuchaydi, birnecha urushlar bo’ldi. Shundan so’ng 

allohning izni bilan Madinaga hijrotga ruhsat bo’ldi. Payg’ambarimiz Muhammad alayhissalom 

vassallam 6g’g’ yili sahobalar va o’z tarafdorlari bilan Madinaga qarab yo’l oldilar. 

Musulmonlarning hijriy yil hisobi shu yildan boshlanadi. 

6qg’ yili Muhammad birinchi marta Makkaga haj qildi. Lekin bu haj uning ohirgi xaji 

hisoblanadi. U uch oydan sung, 6qg’ yilda Madinada vafot etadi. Bu paytda musulmon davlati 

paydo bo’lib ulgurgan bo’lib, u Yamandan Sinay yarim oroligacha, Qizil dengiz sohillaridan 

markaziy Qum saxrosigacha bo’lgan maydonni o’z ixtiyoriga olib, ancha mustahkamlanib olgan 

edi. 

Muhammad alayhissalom vafot etganlaridan keyin uning o’rinbosarlari –xalifalari davlvtni 

boshqaradilar. Chunki Muhammaddan o’g’il voris kolmagan edi, faqat qizi Fotima bo’lib, 

keyinchalik Xalif Aliga turmushga chiqqan va ularning o’g’illari Hasan va Husan tug’ilgan. 

Muhammad alayhissalomdan keyin eng yaqin safdoshi –qaynotasi Abu Bakr (6qg’-6q4); 

so’ngra Umar (6q4-644); Usmon (644-6o’6) va nihoyat Ali (6o’6-66a’) xalifalik qildi. 

Xalifalik davrida islom ta’:limoti mustahkamlandi, ular Muhammad alayhissalom asos 

solgan islom diniy ta’:limotining asoslari ifodalangan «Qur,:on» nni tartib berdilar. Islom ahli 

uchun «Qur:,on» Ollox yigirma uch yil davomida Muhammad payg’ambar ko’ngliga solgan va 

keyinchalik uning yaqinlari tomonlari tomonidan yozib olinib kitob holiga keltirilgan oyatlardan 

iboratdir. 

Garb va Shark tadqiqotchilari «Qur:onni» jahon madaniyatining eng nodir asarlaridan biri deb 

hisoblaydilar. 

Xat-savodli bo’lgan Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali, Zayd ibn Zobit, Ubay ibn Kaab kabilar 

Qur,:on so’zlarini qayd etib borganlar. Kur:on suzlari g’q yil davomida yod olinib xatga bitilgan. 

Birinchi bo’lib Zayd ibn Sobit kiyik terisidan bo’lgan sahifalarga ko’chirgan. Uchinchi xalifa 

Usmon uni 6 nusxa kuchirtirib markaziy shaxarlarga bittadan yuborib, Kur:onni fakat shu

nusxasidan foydalanishga buyruq beriladi. Shunday qilib Qur:on musulmonlarning diniy, imjtimoiy 

va siyosiy hayotida doimiy qo’llanma bo’lib qoladi. 

«Quron» – jahon madaniyatining ulkan boyligi, barcha musulmonlarning muquddas kitobi 

bo’lib arab tilida «Qiroat» ma’nosi ma’:nosini anglatadi. U a’a’4 suradan iborat bo’lib kishilarni 

tenglikka, birodarlikka, tinch-totuv yashashga, sahiylikka undaydi. Shunga ko’ra, u katta axloqiy 

qimmatga ega. Shuning uchun u mana necha asrlardan beri insoniyatning eng ulug’ qadriyati 

sifatida e:zozlanib kelinmoqda. 

«Qur:on» komunistik mafkura tomonidan qoralanib kelindi. U insonning qadr -qimmatini 

kamsitadi, bilish va yaratuvchanlik rolini kamsitadigan, odamning istedod:ini ijtimoiy-foydali 

mehnatdan chalg’itadigan ta’limotni ilgari suradi, deb biryoqlama va teskari tashviqot qilindi. 

Aslini olganda islomda, islom odamlarni yaxshilikka da’vat etadi, yomonlikdan 

qaytaradi.Insonparvarlikni tag’ib etib, razolatni qoralaydi, odob-axloq, ruhiy-ma’naviy poklik va 

etuklikka, mehnat qilishga hamda er yuzini obod va go’zal etishga undaydi.U adolat , tenglik, 

tinchlik,erkni tarannum etadi. 

IX-X asrlarda Samoniylar davrida 

maktab va ta’lim-tarbiya tarixida uyg’onish davri. 

REJA 

q. Samoniylar davridagi ta’:lim-tarbiya 

w. Muxammad In Musa al-Xorezmiyning yoshlarga tabiy va matematik bilim berish fikrlari. 

e. Abu Nasr al-Farabiy ta’lim-tarbiya haqida 

r. Abu Rayxon al-Beruniyning ta’lim-tarbiyaviy va ilmiy qaroshlari 

t. Ibn-Sinoning ta’lim-tarbiyaviy fikrlari. 

Foydalanilgan adabiyotlar 

q. Xoshimov K, Nishonova S, Inomova M, Pedagogika tarixi T-qooy 

w. Zunnunov A, O’zbekiston pedagogikasi tarixi T-qoou y 

e. Aleu ov U, Qoraqalpog’itonda ta’lim-tarbiyaviy uylarning yaratilishi va rivojlanishi. N-qooey 

r. Yuldoshev J, Xasanov S, Avestoda axloqiy ta’:limiy arashlar, T-w00q 

t. IrisovA. Abu Ali Ibn Sino hayoti va ijodiy merosi. T-qoo0 

y. Obidov A, Abu Rayxon Beruniy va yangi nazariya. T-qooq 

u. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. T-w00t 

IX asr oxiriga kelib Markaziy Osiyoda Somoniylar hukmronligi shakllandi, keyin 

Toxiriylar, Xorazmshoxlar, Gaznaviylar davlatlari faollik ko’rsatadi. Buxoro, Samarxand, Mari, 

Ko’hna Urganch, Xiva kabi shaharlar o’z davrining madaniyat markazlari sifatida shuhrat 

qozondi. Bu markaziy shaharlar ulkan musulmon Sharqining turli o’lkalarini Garb va Sharq, Shimol 

va Janub mamlakatlarini bog’lab turuvchi :ana’nalarini davom ettirgan holda aloqa manbay sifatida 

mashhur bo’ladi. 

Markaziy Osiyo feodal davlatlari o’sha musulmon davlatlar bilan yaqindan aloqada 

bo’ladi, Erli olimlar boshqa o’lkalarga borib ilm olish, hamkasblari bilan yaqindan muloqatda 

bo’lish imkoniyatiga ega bo’ladilar. 

Abu Nasr Farabiy-o’rta asr Sharqining mashhur mutafakkiri qadimgi yunon falsafasining 

Shardagi eng yirik davomchisi va targ’iotchisidir. U Sirdaryo bo’yidagi O’tror (Forob) shahrida iue 

yili tug’ilib, Shosh (Toshkent), Buxoro shaharlarida tahsil oldi, so’ng Arab xalifaligining markazi 

Bag’dod shahriga borib u erda ko’p yil istiqomat qildi. Yunon faylasuflarining asarlarining mutolaa 

qilish, turli tillarni o’rganish bilan shug’ullandi. U turli sohalarga oid ilmiy asarlar qoldirdi. U o’z 

davrining faylasufi, musiachisi, shoiri, omusiy olimi sifatida shuhrat qozondi. U {Aql haqida 

risola}, {Falsafadan oldin nimani o’rganish kerak}, {Substantsiya haqida}, {Falsafa manbalari},

{Logikaga kirish}, {Masalalar manbai} kabi qy0 dan ortiq risolalar yaratdi. Umrining so’ngi 

yillarida Damashkda yashadi. ot0 yili vafot etdi. 

Farabiyning pedagogik ta:limtlari o’z davri uchun ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo’lib, 

insonparvarllik g’oyalari bilan sug’orilgan. Uning uqtirishicha insonni baxt-saodatga eltuvchi jamoa 

etuk jamoa bo’la olishi mumkin. Komil insonni yaratish uni baxt-saodatga eltish har qanday jamoa 

boshlig’ining vazifasi bo’lishi darkor. 

Farabiyning ta’kidlashicha, insonni tarbiyalash ikki xil usul yordamida olib borilishi 

mumkin. Tarbiyalanuvchi ixtiyoriy ravishda zaruriy, aqliy va axloqiy xislatlarni-bilimli bo’lishga, 

to’g’rilikni, haqiqatni sevishga jasur do’tlarga sadoqatli bo’lish kabi fazilatlarni egallashga 

iytimog’i lozim. Bunday insoniy fazilatlarga ega bo’lish uchun baxt-saodatga eltuvchi jamoa 

bo’lishi kerak. 

Olim ta:lim faqat o’z va o’rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish, tajriba ilan amalga 

oshirilishini aytadi va tarbiyani har bir xalq, millatning amaliy malakalaridan iborat bo’lgan ishharakat, 

kasb-hunarga o’rganishdan iborat deb hisoblaydi. 

Demak, Farabiy ta:lim va tarbiya berishni ir-biridan farq iladi. Ta:lim so’z bilan bir narsani 

o’qtirish, o’rganish bilan amalga oshiriladi, yoshlar nazariy bilimlarni shu ta:lim yordamida 

egallaydilar. 

Tarbiya esa amaliy faoliyatda namoyon bo’ladi, yoshlarga u ma:lum ish-harakat, kasbhunar, 

odob orqali singdiriladi. 

Ta’lim-tarbiya jarayonida nazariy ilim bilan amaliy harakat-odat, malaka, faoliyat birlashib 

boradi, etuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga keladi. 

Farabiy ta’lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi yoki ta’:lim oluvchi shaxsga yakka holda 

yondashuvni, uning tabiy, ruhiy va jissmoniy hislatlarini nazarga olish zarurligini ta:qidlaydi. U bu 

haqida shunday yozadi: {u barcha tabiiy hislatlarni, ularni oliy kamolatga etkazish shu yoki 

kamolatga yaqin bo’lgan darajaga ko’tarishga xizmat iluvchi vosita yordamida tarbiyalashga 

muhtojdir. Insonlar turli ilm, hunar faoliyatga moyilligi va qobiliyatligi bilan taiatan farq qiladilar. 

Teng tabiy hislatlarga ega bo’lgan odamlar esa o’z tariyasi (malakalari) bilan tafovut qiladi. 

Tarbiyasi jihatdan teng bo’lganlar esa, bu tarbiya natijalarining turlichaligi bilan bir-birlaridan far 

qiladilar}. 

Tarbiya jarayoni Faraiyning fikricha tajribali pedagog o’ituvchi tomonidan tashkil etilishi, 

bosharilib turilishi va ma’lum maqsadlarga yunaltirilishi lozim, chunki {har bir odam baxtni va 

narsa-hodisalarni o’zicha bila olmaydi. Unga uning uchun o’qituvchi lozim} 

Farabiy insonga hos bo’lgan va uning ma:naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi 

tafakkur va nutning rivojlanishini ta:lim-tariyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon 

hisoblaydi. 

Farabiy insonni dunyo taraqqiyotining eng mukammal va etuk yakuni deb biladi. Shunga 

ko’ra, u o’z asarlarida insonga tarbiya va ta’lim berish zarurligini aytadi va bunda ta’lim-tarbiya 

usullaridan kutilgan masad asosiy o’rinda bo’lishini aytadi. 

Farabiy ta’lim-tarbiyada tabiyat hodisalaridan foydalanish va bu yo’lda boshqa kishilar 

bilan to’g’ri munosabatda bo’lib, jamiyatning ichki tartib-qoydalarini to’g’ri o’rganib, uning 

talablariga javob bera oladigan insonni etishtirish zarurligini ta:qidlaydi. 

Farabiy insonning ma:naviy hayotida, asosan, uning ikki tomoniga: aqli-ongiga va axloqiga 

e:tibor beradi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya, uning fikricha, insonni aqliy tomondan ham, axloqiy 

tomondan ham etuk mukammal kishi qilib etishtirishga qaratilmog’i lozim. Demak, ta’limtarbiyaning 

birdan-bir vazifasi jamiyat talablariga to’la-to’kis javo bera oladigan va uni bir 

butunlikda, tinchlikda, farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir. 

{Ideal shahar aholi ilmining fikrlari} hamda {Baxt-saodatga erishuv haqida} nomli risolalarida 

olimning bu fikrlari aniq ifodalangan. 

Farabiy ta’lim-tarbiya ishiga kirishish, uni oshlashdan avval odamlarning shaxsiy 

hislatlarini ilish lozimligini aytadi. Uning fikricha insonning hoqish, itiyor, ifoda, yaxshilik va 

yomonlik kabi hislatlarini, nimaga qobiliyati borligini aniqlamay turib ishga kirishish kutilgan 

natijani ermaydi.

Olimning o’qtirishicha, kimki eng go’zal va foydali kashf etish fazilatiga ega bo’lsa va 

kashf etgan narsasi chindan ham o’zining va boshqalarning istagiga muvofiq bo’lsa, u hayrli va 

foydali bo’ladi. 

Farabiy ta’lim-tarbiya usullari haqida shunday yozadi: {Amaliy fazilatlar va amaliy san:atlar 

kasb-hunar va ularni bajarishga odatlantirish masalasiga kelganda, bu odat ikki turli yul bilan hosil 

qilinadi: birinchi yul-qanoabaxsh so’zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so’zlar yordamida odat hosil 

qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g’ayrat, kasb-intilish, harakatga aylantiriladi 

Ikkinchi yul (yoki usul)-majbur etish yulidir. Bu usul gapga ko’nmovchi qaysar shaharliklar 

va boshqa sahroi xalqlarga nisbatan ishlatilardi. Chunki ular o’z istaklaricha, so’z bilan g’ayratga 

kiradiganlardan emasdir. Ammo ulardan qaysi biriki, nazariy bilimlarni o’rganishga astoydil 

kirishsa hamda fazilati yaxshi bo’lib, kasb-ho’narlarni va juz:iy san:atlarni egallashga intilishi 

bo’lsa, bunday odamlarni majbur etmaslik, maqsad ularni fazilat egasi qilish va kasb-hunarga 

ahllarga aylantirishdir} 

Tarbiya berish usuli, Farabiyning fikricha ikki turli bo’ladi. {Avvalgi usul-sana’tni o’z 

rag’batlari bilan o’rganuvchilarga intilish usuli. Ikkinchi usul esa majburiy ravishda 

tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul. Bolalar ustida turgan odam esa, muallim 

bo’lib, u bolalarga tarbiya berishda turli tarbiya usulidan foydalanadi}. 

Farabiy bilimdon, ma’:rifatli etuk odamning obrazini tasvirlar ekan bunday deydi: {Har 

kimki ilm-hikmatni o’rganaman desa uni yoshligidan boshlasin, sog’-salomatligi yaxshi bo’lsin, 

yaxshi axloq va odobli bo’lsin, so’zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan bo’lsin, 

barcha qonun-qoydalarni bilsin bilimdon, ilmli va dono kishilarni hurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan 

mol-dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar to’g’risida bilimga ega bo’lsin} 

Bu fikrlardan Farabiyning ta’lim-tarbiyada, yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda, 

xususan, aqliy-axloqiy tarbiyaga aloxida e:tibor berganligi ko’rinib turibdi, uning etiqodicha, bilim, 

ma:rifat, albatta, yaxshi axloq bilan bezatmog’i lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, 

bola etuk bo’lib etishmaydi. Olim, daraxtning etukligi uning mevasi bilan bo’lganidek, insonning 

barcha hislatlari ham axloq bilan yakunlanadi, deydi. 

Farabiy o’z davridagi yoshlarni ta’:lim, bilim, hunar egallashlari, faoliyat ko’rsatishlari, 

mehnat qilishlari zarurligi hususida fikrlar bildirdi. U fikrlar hozir ham ta’lim-tarbiyada g’oyat 

muhimdir. 

Abu Rayhon Beruniy jahon fanining taraqiyotiga katta hissa qo’shgan zo’r iste:dod egasi va 

zahmatkash tadqiqotchi edi. Uning o’lmas ilmiy asarlari jahon tarixida va taraqqiyotida benihoyat 

yuksak ahamiyatga molikdir. 

Abu Rayhon Beruniy oue yili r sentyabr: (hijriy eyw yil w-zulhijja) kuni Xorazmning 

qadimiy poytaxti Kot shahrida dunyoga keladi. 

Bulajak olimning yoshlik chog’lari jamiyatning eng kuyi doirasida kechgan, o’sha 

paytlaridayoq turmushning achchiq-chuchugini tatib ko’rgan. Arab istilosi davridan boshlab (VII 

asr) Xorazmda ikki mustaqil hokimiyat-shimoliy qismda Majdakxon, Garbiy qismda Gurnanj 

(ko’hna Urganch) shahri yuzaga keladi. X asrga kelib bu erda Ma:muniylar sulolasi hukmronlik 

qildi. oot yili Gurganj amiri Ma:mun ibn Muxammad Kotni bosib oladi, hukmdorini o’ltirib, o’zi 

Xorazm shohi bo’ladi. Orol bo’yidagi davlatlar, Volga buyi, Shimoliy Kavkaz, Kiev Rusi bilan 

aloqa o’rnatadi. 

Abu Rayhon Beruniy ana shunday tariixiy voqealar yuz berayotgan davrda yashadi. U 

yoshlikdan ilm-fanga qiziqadi. Xorazmda shuhrat qozongan olim Abu Nasr ibn Iroq Mansur 

qo’lida ta’lim oladi, fanning turli sohalari bilan shug’ullanadi, butun Sharqning fan va madaniyatini 

o’rganadi, ona tilidan tashqari arab, fors, suryoniy, yunon va qadimgi yahudiy tillarini mukammal 

egallaydi. Hindistonda sanskrit tilini o’rganadi. 

Abu Nasr ibn Iroq Beruniyni abu Rayhon deb ataydi. Beruniy oot yili Kotda afrigiiylar 

hokimiyatiga barham berilgach, Xorazmdan chiqib ketib, Eronning Ray shahrida istiqomat qiladi. 

Jurjon (Gurgon) shahriga kelib, bu erda {O’tmish yodgarliklari}, {Kamtarlar yoki oq kiyimdagi 

kishilar tarixi} asarini yozadi.

Ray shahri hukmdori Qobus ibn Vashmar (q0qw yilda o’ldirilgan) Abu Rayhon 

Beruniyni o’z himoyasiga oladi, vazirlik lavozimini taklif qiladi. Ammo, olim Abu Abbos Ma:mun 

ibn Ma:mun II (q00o-q0qu) Beruniyni Urganchga chaqirtiradi, unga katta hurmat ehtiromda 

bo’ladi. Beruniy saroyda to’plangan olimlarga rahbarlik qiladii, shoh Ma:mun II ning eng yaqin 

maslahatchisi sifatida mamlakat siyosiy ishlarida ham faoliyat ko’rsatadi. 

Beruniy Xorazmda ekani paytida zamondoshi, buyuk tabib va faylasuf Abu Ali ibn Sino 

bilan birga ilmiy ishlar olib boradi. 

q0qu yili Xorazmni Mahmud Gaznaviy bosib olgach Beruniy boshqa Xorazmlik olimlar 

qatorida Gaznag’a olib ketiladi va umrining oxirigacha shu erda qoladi. Beruniy o’n uch yil 

davomida Maxmud Gaznaviy hukmi ostida bo’ladi. Gaznadalik paytida u geografiya va 

geodeziyaga oid {Tahdid} asarini yozadi. q0wo yili astronomiya va astrologiyaga oid {Tafhimi 

avoil san:aat attanjam} (Astronomiya san:a’ti asoslari) darsligini yozadi. q0e0 yili {Hindiston} deb 

nomlanuvchi mashhur asarini yaratadi. 

{Aql va ma:rifatda hali unga o’qshash biror kishini davron yarata olgani yuq}-deb 

yozgan edi XIII asr tarixshunosi Ekut. 

Beruniy q0ri yili dekabrda Gazna shahrida vafot etadi. 

Beruniy o’z didaktik qarashlarida tabiyat, jamiyat hodisalariga, turmush voqealariga 

qolisona baho berish-inson tabiyatini bildiruvchi omil ekanligini ta:qidlab, kishilarni voqealarga 

mustaqil va ongli munosabatda bo’lishga undaydi. 

Olimning ta:qidlashicha, sezgi o’z qo’zg’otuvchi a’:zolar orqali yuzaga keladi. 

Qo’zg’otuvchilar bir me:yorda bo’lsa, yoqimli va zararsiz, agarda me:yordan ortiiq bo’lsa, dardli 

va halokatli bo’ladi. 

Ko’rish sezgisini nur qo’zg’atadi, eshitish, hidlash havo bilan burunga uriladigan hidlar 

orqali paydo bo’ladi, ta’m-ozuqaning ma’zasi bilan vujudga keladi. Bu to’rt sezgini his etuvchi 

maxsus a’zolar tanada mavjuddir. Beshinchi sezgi esa, butun badanda voqeadir. 

Beruniy inson ana shu xususiyatlari bilan barcha mavjudotlardan ustunligini ta’kidlab, 

inonning asosiy vazifasi mehnat orqali ko’zlagan maqsadiga erishish, yaxshilik ko’rishdir, degan 

g’oyani olg’a suradi. 

Beruniy {Mening qalbim ikki biqinim o’rtasida turib, ko’zlarning ko’rgani, quloqlarning 

eshitganini anglaydi,}-der ekan u bilim eshitish va ko’rish orqali egallanishi va u qalbga 

bog’liqligini ta’kidlaydi. 

Beruniy yaratgan har bir ishining kishi ruhiyatiga, qobiliyatiga mos, uni toliiqtirmaydigan 

bo’lishiga etibor beradi. Beruniy yozadi: {Bizning maqsadimiz o’quvchini toliqtirib 

qo’ymaslikdir, hadeb bir narsani o’qiy berish zerikarli bo’ladi va toqatni toq qiladi. Agar o’quvchi 

bir masaladan boshqa bir masalaga o’tib tursa, u xuddi turli-tuman bog’lorda sayr qilgandek 

bo’ladi, bir bog’don o’tar-o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. Kishi ularning hammasiini ko’rgisi va 

tomosha qilgisi keladi {Har bir yangi narsa rohat bag’ishlaydi} deb behuda aytilmagan}. 

Beruniy mehnatni ullug’laydi, ayniqsa, olimlar mehnati tufayli ilmiy yodgorliklar bunyod 

etilishini ta’kidlaydi. Uningcha, yozish xabar turlarining biri bo’lib, uni boshqa turlardan ko’ra 

sharafliroq sanash mumkin: qalamning abadiy izlari o’lmaganda , xalqlarning xabarlarini bilib 

bo’lmaydi. 

Beruniy kishilar hayotidagi yomonlikni qoralaydi. Uning fikricha, bu illatni yuqotishning 

asosiy yo’li uning ildizlarini topish va kesib tashlashdir. Yomonlikning shohobchalari ko’p, ammo 

ularning asosiy uch narsa: ta’ma, g’azab, yuz ilmsizlikdir. Agarda bu asoslar kesib toshlansa 

shohobchalar quriydi. Bu asoslarning negizi esa ishtaha va g’azadir. Ishtaha insonga eng kuchli va 

eng halokatli dushman bo’lib, insonni ovqatlarni tanovul qilish lazzati va uch olish zavqi bilan 

aldaydilar. Olimning tushuntirishicha bu illatlar ranj va gunohga olib keladi. Ularning ta:siriga 

berilib ketgan kishi inonlilik qiyofasini yuqotadi. 

Beruniy rostguylik, to’g’riso’zlikni ulug’laydi, yolg’onchilikni odamlar o’rtasiga nizo 

soluvchi illat sifatida qoralaydi.

Beruniy rostguylikni adolat bilan barobar quyadi. Uning fikricha, xalq adolatni sevgani kabi, 

rostguylikni ham sevadi. Ammo uning mohiyatini yoqimliligini bilishni istamaydigan kishi uni 

sevmaydi. 

Beruniyning ma’rifat va bilimdonlik darajasi, kishilarning mulohaza yuritish holati 

to’g’risida bildirgan fikriga ko’ra, har bir narsani aniq sinchiklab o’rganish, bilish, bundan 

so’ngina bir xulosaga kelish kerak. Beruniy bu ishda tajribaga asoslanishni alohida uqtiradi, 

nodonlik, erinchoqliq, ilmsizlikni tanqid qiladi. 

Beruniy muruvvat va futuvvat (shafat)ni yuksak hislat ekanini ta’kidlar ekan, bu fazilatlar 

kishining asl zoti, kelib chiqishiiga bog’liq emasligini, kishining qilg’an hayr va yaxshiligi muhim 

ekanligini uqtirdi. Beruniy o’z didaktik fikrlarinii yakunlab dedi: 

Karamning nihoyasi o’zni fido etishdir, 

Shavqatlilar ichida eng shavqatlisi ham ertalab ham kechqurin. 

Dushmanga zarba, do’stga foyda keltirgan kishidir. 

Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muxlisi sifatida mamlakatning 

obodonchiligi, ilm-fanning gullab yashnashida, odamning baxti esa, uning bilim va ma’rifatida 

deb bildi. Yaratgan asarlarida har bir inson o’z qalbining farmoyishiga ko’ra hayr-ezgulika intilishi, 

sun:iy obru, shuhrat qozonish uchun muruvvat va shavqat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidladi. 

Beruniy olga surgan insonparvarlik g’oyalari, ta’lim-tarbiya xususidagi fikr-o’gitlari 

mutasqillik davrida ham yoshlarni barkamol qilib etishtirishga xizmat qiladi. 

Ibn Sino butun musulmon Sharqining qomusiy aqli, jahon ilmi va madaniyatining eng 

mashur namoyandalaridan biridir. Ibn Sino o’rta asr fanining turli sohalari-falsafa, tibbiyot, 

tabiatshunoslik, badiy adabiyot buyicha yozgan asarlari bilan madaniyatimiz tarixida o’chmas iz 

qoldirdi, uning rivojiga katta hissa qushdi, o’z davridda {Shayx urrays} (Olimlar raysi) unvoni 

bilan taqdirlandi. 

Ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona (hozirgi Vobkent tumani) da oi0 yili tugildi. U davrda 

Buxoro Somoniylar davlatining markazi bulib, shaharda hunarmandchilik savdo-sotiq sohalarida 

eng rivojlangan, iqtisodiy, ilmiy va madaniy tomondan tarakkiy etgan mashur shaharlardan 

hisoblanardi. 

Ibn Sino maktabda o’qidi, turli ustozlardan saboq olib o’z davri ilmlari-matematika, mantik, 

astronomiiya, qonunshunoslik, fizika, falsafa asoslarini egalladi, xususan tibbiyot ilmini egallashga 

qiziqdi, tabiblik bilan shug’ullandi. 

U o’z davrining etuk olimlari-Au Rayhon Beruniy, Masihdi, Ibn Iroq Abu Xayr Xammar 

bilan muloqatda bo’ldi. 

Ibn Sino o’z asarlarini usha davr ilmiy-adabiy tillari-arab va fors tilarida yozadi, rt0 dan 

ortiq asar yaratdi, Ibn Sino q0eu yili vafot etadi. 

Ibn Sino {Tib qonunlari} asarida inson hayoti, uning faoliyati faqat uni urab olgan tabiat 

va tabiy hodisalardan tashqaridagi narsalarga muhtojlik sezadiki, u narsalarni faqat mehnat qilish 

bilan yaratadi, lekin bu narsalarni faqat o’z mehnati bilan amalga oshira olmaydi, ularni yaratish 

uchun jamoa a’zolari o’zaro yaxshi munosabatda bulishlari kerak. Bu munosabat til, ma’nali 

ovozlar orqali yuzaga keladi. Yaxshilik odamlarni inoqlikka, yomonlik esa kelishmovchilikka olib 

boradi. Ibn Sinoning ta’kidlashicha, yaxshi odat, yaxshi xulq va yomon xulq haqidagi tushuncha, 

bilimlar insonda shu asosda shakllanib boradi. 

Inson ongli suratda harakat qiladi va u harakat natijasini biladi, ya:ni u kelajakni uylab 

harakat qiladi. Aniq maqsad bilan harakat qilish insonni va jamoani yomonlikdan saqlaydi, yaxshi 

ishlar qilishga yullaydi, unda ishonch tuygusini hosil qiladi. 

Ibn Sino yaqshilikka olib boruvchi axloq qoidalarni egallash, insonning axloqiy 

munosabatlarini rivojlantirishga yordam beruvchi tadbirlar orqali ta’lim-tarbiyani izchil amalga 

oshirish mumkinligini alohida qayd qiladi. 

Ibn Sino yosh bolalarni tug’ilgandan boshlab tarbiyalash masalasiga alohida e:tibor beradi. 

Bola tug’ilgandan boshlab oyoqda turguncha ma’lum tartibda tarbiyalanib borishi lozim. U tartib 

o’z vaqtidda ovqatlantirish, shumiltirish, uxlatish, yurgaklash kabi tartiblardan iborat. Bularni ham 

ma’lum qoidalar asosida amalga oshirish darkor. Bola tabiatini mustahkamlashdagi muhim vositalar

asta-sekin tebratish, musika eshittirish, ashula aytishdan iborat bulib, ular tartib bilan amalga 

oshirilsa, bola yaxshi uxlaydi. Tebratish uning tanasiga, musika uning ruxiyatiga orom baxsh 

etadi. Ibn Sino yosh bola tarbiyasini turli xil sharoitda ma’lum izchillik va tartib bilan olib borish 

haqida onalarga juda yaxshi maslahatlar beradi. 

Bolalarning uspirinlika o’tish davri tarbiyasi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, u davrda 

ularda xulq-atvor shakllanadi. Bola xulq-atvorining bir xil muvozanatda bo’lishi uchun uni kekin 

g’azalanishdan, qattiiq qurquvdan va uyqusizlikdan saqlash zarur. Bu tadbir uni yoqimli xulqatvorli 

qilib tarbiyalash imkonini beradi. 

{Bola xulqini mungadillikda saqlashga alohida etibor berish kerak. Undan ikki manfa’t bor. 

Biri-bolaning ruxi uchun bo’lib, u yoshlikdan boshlab yaxshi xulqli bo’lib usadi va keyinchalik u 

unga ajralmas malaka bo’lib qoladi 

Ikkinchisi-uning badani uchundir, chunki yomon xulq turli mijoz buzilishlaridan bo’ladi. 

Shuningdek agar yomon xulq odatga kirib qolsa, u mijoz buzilishini keltirib chiqaradi. Masalan, 

g’azab kuchli qizdiradi, qayg’u kuchli quritadi}. 

Bola y yoshga to’lgandan sung uni maktaga berish kerak, o’qitish, bilim berish, urgatish 

ham asta-sekin amalga oshirilishi kerak. Bolaning kitob o’qishga haddan tashqari berilishi uning 

sog’ligiga sa’lbiy ta’sir qiladi. Bolaning o’spirinlikka o’tish davridda bolaga og’ir jismoniy ish 

topshirilmasligi kerak. Ish topshirishda bolaning hoqishi, istagi hisobga olinishi lozim. Bolaning 

kun tartibi ularning tanasi va nafasining salomatligini saqlash va usishini ta’minlashga qaratilgan 

bulmog’i lozim. Bularning hammasi bolaning tanasi va ruhiyati muvozanatini saqlash uchun xizmat 

qilishi lozim. 

Bolalar tariyasi-bu izchil va asta-sekin amalga oshiriladigan tartibdan iboratdir. Bola 

balog’atga etguncha, ota o’z vazifasini bajarib borishi lozim. Avvalambor otaning majburiy 

vazifalaridan biri o’z farzandiga yaxshi nom berishidir. Bolani emizish davri tugab, mustaqil 

ovqatlanish davri boshlanishi bilan ota uning axloqiy tarbiyasiga kirishuvi zarur. Maqsadga 

erishish uchun tarbiyada ba’zan maqdash, ba’zan jazolash ham kerak. 

{Bola baquvvat bulib, so’zlashuv nutqini yaxshi tushuna boshlagan so’ng, u savod 

urganishga qobil buladi, shundan so’ng savodga urgata borish mumkin. Avvalombor axloqiy va 

aqliy tarbiya ularni yaxshi egallagan, irodali, dono, va dinga ishongan o’qituvchi va tarbiyachi 

tanlash kerak bo’ladi. U sog’lom, tozalikni sevuvchi, sofdil va odamlarga yaxshi munosabatda 

bo’la oladigan bulishi kerak. 

Ibn Sino bolalarni bitta-bitta, alohida o’qitishdan ko’ra, jamoa tartibda o’qitishni afzal deb 

biladi va uning ustunligi haqida gapirib shunday yozadi: {O’quvchilar o’qish va tarbiya davomida 

ilmga chanqoqlik sezadilar. O’z bilimlari bilan gururlanadilar, bir-birlarining bilimlariga havas 

qiladilar. Gurur va o’ziga etibor tarbiyalanuvchilarning bir-birlaridan orqada qolmaslikka undaydi. 

o’quvchilar birga bo’lganda, doim bir-birlari bilan gaplashadilar va bu bilan o’z xotiralari va 

nutqlarini rivojlantiradilar} 

Ibn Sino bolalarga Quronni va grammatik qoidalarni urgatib, dinning maqsadlarini 

tushuntirib bulgandan sung, ularni ma’lum hunarga jalb etishni, hunar asoslarini egallashlariga 

etibor berishni, ular hunarni egallab, o’z hayotlarini ta’minlay olishlariga e:tibor berishni tavsiya 

etadi. O’qituvchi bolani hunarga urgatishda uning qobiliyati, iste:dodi, imkoniyatlarini e:tiborga 

olishi kerak, barchani birdaniga bir hunarga urgatib bo’lmaydi. 

Ayrim bola tilni urganadi. Ayrimlari shoir bo’lib etishadi yoki notiklik san:a’tini egallaydi. 

Ilmlarning turli sohalaridan kimdir tilni urganish, kimdir boshqa ilmni urganishga kirishganidan 

sung, ba’zilarining tibbiy fanni, ba’zilarining geometriya ilmini tanlagani ma’lum buladi. 

Demak o’qituvchi bolalarga ta’lim berishga kirishishdan avval o’quvchiining xulq-atvorini 

urganishi va bilimlarini tekshirib kurishi kerak buladi. Avvalo u o’quvchining nimaga e:tibor 

berishini tekshirib kurishi, sungra unga hunar yoki ilm turini tavsiya etishi kerak. 

Ibn Sino {Tib ilmlari qonuni} asarida bola katta bo’lib, etilgan chog’ida jismoniy tarbiiyaga 

ahamiyat berish zarurligini aytadi. Uning uqtirishiicha, odamning yigitlik, etuklik yoshida hamda 

ulg’aygan yoshida sog’lik-salomatligini saqlash uchun zarur bulgan jismoniy mashg’ulot bilan 

shug’ullanishi kerak.

Ulug’ mutaffakkir jismoniy tarbiya-deb inson salomatligi uchun zarur bulgan badanni turli 

xil mashg’ulot harakatlarga urgatishni nazarda tutadi. Uning fikricha jismoniy mashg’ulotlar bilan 

o’z vaqtida va mustahkam shug’ullanib boruvchi odam hech qanday davolanishga muhtoj 

bo’lmaydi. Jismoniy mashg’ulot inson ruhini ham tetiklashtiradi. Ammo jismoniy mashg’ulotlar 

ortiqcha bo’lmasliigi kerak aks holda badanning tezda charchab qolishiga olib keladi. Jismoniy 

mashg’ulotlarni butunlay tashlab yuborish esa, badanning qarib tezda ishdan chiishiga sabab buladi. 

Har bir inson o’zining xulq-atvori, imkoniyatlari, qobiliyati, hoqishiga qarab jismoniy 

mashg’ulot turini belgilab olishi kerak. 

Ibn Sino aql va aqliy tarbiyaning tabiy va psixologik asoslarini aniqlashga harakat qiladi. 

Uning fikricha, hayot, hayotiy quvvat uch shaklda: o’simlik, hayvonot va inson shaklida namoyon 

buladi. 

Ibn Sino bolaning ilm-fan yoki hunar egallashga intilishida o’qituvchining o’nga ilim, 

hunar urgatishi zarurligini uqtiradi. 

Ilm-fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy harakatlaridandir. Chunki ilm odamni 

ma’naviy yuksaklikka kutaradi, jamiyat ravnaqining asosiy omili bulib xizmat qiladi. 

Uning fikricha ta’lim-tarbiya avvalo aqliy tarbiyani, yoshlarga ilm-fan urgatishni 

jismoniy tarbiyani o’z ichiga oladi. Axloqiy tarbiya inson uchun nihoyatda muhim ahamiyatga 

ega. Bolaning axloqiy tarbiyasi yoshlikdan, bolalikdan boshlanishi kerak. 

Eng muhim axloqiy boyliq Ibn Sinoning ta’kidlashicha adolatdir. Adolat muvozanat, atrof 

muhit tushunchalari bilan bog’liq. Axloqiy tushunchalar alga, aqliy bilimga asoslanishi lozim. 

Lekin inson qanchalik bilimdon, olim bo’lmasin, axloqiy talablarga tayanmasa u odosizlik va 

yomonlikka yul quyadi. Ibn Sino o’zining {Qush tili} asarida ikkiyuzlamachilik, yolg’onchilik kabi 

hislatlarni qoralaydi, inson ustidan har qanday zurovanlikni inkor etadi. 

Ibn Sinoning yozishicha, insonning eng yaxshi fazilatlaridan biri o’zining yomon axloqiy 

xislatlarini anglab, ularni yuqotishga intilishidir. Uning yaxshi xislatlari ichida boshqalarga 

e:tibor va g’amqurlik bilan munosabatda bo’lishi maxsus o’rin tutadi. Kimki o’zining axloqini 

tarbiyalash uchun o’z oldiga quygan vazifaini bajarib, o’z xulqini tuzatishga intilsa, unga hech 

narsa qurqinchli emas. Kimki o’z xatosini tuzatsa unda boshqalarning tarbiyasi haqida g’amqurliq 

qila olishi mumkin. Boshqa odamni tarbiyalomaqchi va uning axloqini tuzatmoqchi bo’lgan 

tarbiyachi, avvallo uni yaxshi urganishi va barcha vazifasini bajara olmaydi. Ya:ni bemorning 

kasalini bilmay turib, uni tuzatishga kirishgan odamday bulib qoladi. Tarbiya tarbiyalanuvchini 

yomon axloqiy hislatlardan ozod qilish, unga yaxshi axloqiy fazilatlarni singdirish jarayonida 

amalga oshiradi. 

Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy-ruzg’or tutish 

masalalari xususida ham so’z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila, ota-onaning asosiy vazifasidir. 

O’z kamchiliklarini tuzatishga qadir bo’lgan ota-ona tarbiyachi bulishi mumkin. Axloqiy 

tarbiyada eng muhim vositalar bolaning nafsoniyatiga, gururiga tegmagan holda, yakkama-yakka 

suhbatda bulish unga nasihat qilshdir. 

Nasihat qilishda suhbotdoshga nihoyatda hurmat bilan yondoshish uni kamsitmaslik kerak. 

Ortiiqcha so’z aytib uni zeriktirmaslik zarur. Bir xil nasihatlarni qaytara berishlik ta’sir qilmaydi. 

Ibn Sino shunday yozadi: {Sening fikrlaring bolaning yuragiga etib borib, unga uylab, fikr yuritib 

kurishga imkon bersin. Agarda sening suhbotdoshing yoki dusting sening so’zlaringa va 

nasihatinga e:tibor bermayotganini sezang, suhbotni boshqa vaqtga kuchir}.

XI-XII asr Qoraqoniylar davridagi maktab va ta’lim-tarbiya 

REJA 

q. Qoraqaniylar davridagi maktab va ta’limning ahvoli 

w. Mahmud Kashkariiyning {Devonu lugati turk} asari haqida. Asarda ta’lim-tarbiya 

asoslari 

e. Yusuf Xos Hojib hayoti va faoliyati {Kutadgu bilig} ning yaratilishi 

r. Axmad Yugnakiyning {Xibatul-xakayik} asari va asarining Qoraxaniylar hukmronligi 

davrida ta’limiy axloxiy ahamiyati. 

t. Axmad Yassaviy hikmatlari. 

Adabiyotlar. 

q. q-t mavzudagi adabiyiotlar 

w. M.Kashkariiy {Devoni-lugat at turk} Toshkent-qoot 

e. A.Yassaviy hikmatlari. T-qooq 

r. Buyuk siymolar, allomalar. T-qoot 

t. Yusif Xos Hojib. Kutadgu-bilik. T-qoo0 

IX asrda Sharxiy Turkistan va Ettisuv xududlarida turli-turli xabilalar yashar edi. X asrniing 

i0 yillarida u erda kuchli er egaligi davlati tashkil topib, undagi Qoraqoniylar sulolosidan chiqqan 

hukmdorlar boschilik qilardi. Suloloning asochisi Abudukarim Iatuk bulgan. U hukmronlik qilgan 

yillarda davlat ikki mustaqil davlatga ajralib ketdi: 

Qoraqoniylar davrida ishlar arab va fors tillarida olib borilardi. Arab tili ilmiy bo’lib fors 

tili adabiyot tili edi. Lekin bir qancha hujjatlar turk tili ish qog’ozlari fomoyishlar va axborotlarga 

faol kirib borganligidan dalolat beradi. 

Qoraqoniylar hukmronligi davrini turk adabiy tilining vujudga kelishi davri deb hisoblash 

mumkin. Aftidan bu urinda Movarannaxr va siyosiy tarakkiyotning ahamiyatlari shuningdek unda 

yashovchi turk xalqlari madaniy rivojlanishidagi silkinishlar ta’sir ko’rsatgan. 

Ruxoniylar Qoraqoniylar qaror topishida katta rol uynaydilar va ularga amalda 

Moverennaxr yulini ochib berdilar. Shuning uchun u davlat musulmon diniga alohida g’amxurlik 

kursatdi, Qoraqoniylar uning ta’siri yayilishi uchun ko’p sharoit yaratib berdi. 

Maxmud Kashg’ariy. 

Xalqimizning ta’lim-ta’rbiyaga oid qarashlari, xulq-atvoriga oid hislatlari XIX asrda yashab 

ijod etgan ulug’ olim, mutafakkir Mahmud Qoshg’ariyning {Devonu lugat turk} asarida keng bayon 

etilgan. 

Turkiy xalqlarning qadimgi manbalarida yoshlarga pandu nassihatlar, ugitlaridan iborat 

ko’p uchraydi. M.Qoshg’ariy bu kitobni q0uy-q0uu yillarda yozgan. Geograf olim Hamidulla 

Hasanov shunday misol keltiradi: qoqr yil Turkiyaning Diyorbakir shahrida bir beva xotin pulga 

muhtoj bulib, eki qo’l yozmani keltiradi va e0 liraga sotishni suraydi. 

Ammo, bu narxga kitobini hech kim olmaydi. Bir kun dukanga keksa kitob muxlislaridan 

Ali Amri kirib qoladi va bir do’stidan qarz olib kitobni sotib oladi. 

{Devondagi} qo’shiqlarda tabiat manzaralari oz, va jang tasvirlari, sevgi muhabbat 

tuyg’ulari, ugit-nasihatlar o’z ifodasini topgan. {Devon} ko’p manbalarda M.Qoshg’ariy 

qushiklarini xalq orasidan yiqqanligi ta’qidlanadi va g’oyabiy mazmuni tahlil qilinadi. 

She:rlar ilm olishning qadri, ilimli donishmand kishilarni hurmat qilish mehmondo’stlik, 

xush xulqlik mardlik va jasurlikni tarqib etuvchi, o’z manfaatini kuzlagan molparast, baxil, 

ochkuz, dustiga va xalqiga xiyonat kabi sa’lbiy tomonlari qaralaydigan sherlar ko’p uchraydi.

Bunday she:rlar turkiy xalqlar qadim-qadimdan boshlab inson shaxsini shakllandirishda ta’limtariiyaga 

katta e:tibor berganligini kursatadi. 

Ayniqsa, pand-nasihatlarda asosiy o’rinni ilm olishga undan uning foydalari, ilm ahlini 

hurmat etish tug’risidagi fikrlar egallaydi. 

Yoshlargaa ilmli kishilarga yaqinlashishi, ulardan ugitlar olishni maslahat beradilar. 

Uglim senga qoldirdim ugit, 

Unga amal qil, 

Olimlarga yaqinlash, bahra olgil tutib dil. 

Demak ugliga nasihat qilgan ota-ona bilimlii kishilardan yaxshilik kelishiga ishonadi, ammo 

ularning fikrni eshitib gina qolmay, amalda unga rioya etishni ham uqtiiradi. Lekin ilm-ma’rifat 

hamda hunar va yaxshi fazilatlarni yaxshi maqsadga yullash kerak deydilar. 

Olgil uglim, mendan ugit, fazilat ol, 

Bunda ulug olim buli ilmingni yoy. 

Mazkur sherlar usha davrda ilm ma’rifatining qay darajada ulug’lanishini shuningdek 

ma’rifatparvarlik didaktik adabiyotining uzviy kismini tashkil etganini ko’rsatadi. Ular kimlarga 

hayotda qanday hatti-harakat qilishini o’rgatadi. Bilimli bo’lishi va birga noxush illatlardan 

saqlanishini zarurligi, manmanlik, maqtanchoqlikning zararli oqiatlari xaqida na’sihat qiladi. 

Ilm-ma’rifat urgangin, bulma mag’rur 

Maqtonchoqning sharmandasi chiqdi kur. 

Yuqoridagi ta’lim-tariyaga oid pand-nasiqatlarga boy sherlar inson turmishining turli 

tomonlariga oiddir. 

Inson xayotining abadiy emasligi, shuning ushun ham kishilarga yaqshilik qilish lozimligini 

yoshlik husniga ishonmoqlik suvga suyanish bilan barobar deydi. 

{Devonu lug’at} asarida xalqning ta’lim-tarbiyaga oid tajribalari ifodalagan maqollari ham 

mavjud, maqollarda ham qo’shiqlardagi kabi do’stlik va hamkorlik mehnatga muhabbat, ilm olishga 

va kasb hunar egallashga undan vatanparvarlik va qonqardoshlik tuyg’usi, tejamkorlikning 

ahamiyati, isrofgarshilikning oldini olish adolat va adolatsizlik yaqshilik va yomonlikning oqibatlari 

xulq odob qoidalari, sihat salomatlikni saqlashga oid ugitlar tashkil etiladi. 

Bularni biz {Devon}da ifodalangan qator maqolalarda ko’ramiz misol {Tirishqoqning labi 

yog’liq} {Erinchoqning beti qonlik} maqolida tirishqoq odam mehnat qilip, yaqshi taomlar topadi, 

shunga ko’ra yog’li ovqatlar yeydi, erinchoq dangasar esa, yalqovligi tufayli ishidan qoshadi va 

pirivgarligi boshiga urib faryot chekadi degan ma’no yotadi, {Odamning olasi ishida, molniki 

sirtida} maqoli esa dilidagi xiyonatini yashirip, yuzaki yoqilish muomala qiluvchi kishilarga 

nisbatan aytiladi. {Odobining boshi til} iborasida esa xushko’ngillikning talablaridan biri odobini 

boshi til ekanligi, shirin so’z kishi martabaga ega bo’ladi degan ma’no yotadi. Shoir o’z so’zlarida 

esa bosiqlik o’zini tutib olish turmish tajribalari asosida paydo bo’lishni o’qtiradi . 

Bilim ma’rifatli kishi kibr-xavo manmanliktan uzoq yuradi, unga insonning o’zi ham 

sababchi deb o’qtiradi. Ilm sari intilishni unga bo’ysinishni kerak bo’lsa kibrini o’zidan nari 

surishi lozim deydilar. 

Aqlli odam-deyiladi sherlarida o’tkir bo’ladi, u har qanday o’git nasihatini xuddi yuqorida 

parvoz etayotgan qushning pasta ovni ko’rgan tezlik bilan pastga sho’ng’ishiga uxshatadi. Aqlli 

odam zeynining tezligi qush parvoziga xiyoslanadi. 

Qush ov ko’rsa, yuksaklardan pastga qular 

Olshi kishi ugit bersa darhol ukar 

Hamma zamonlarda ham ilm fan aql ong va tafakkur qiymati og’ir keshgan ular halollik, 

johillik tomonidan taqxib etilgan. 

Bilimdonlar yoziladi 

Dunyo xorib qiladi 

Odob gushti buziladi 

Erga tegib sudralar 

Ko’rinib turib diki eng qadimgi davrlarda yaratgan maqolalar ham xalqning ta’lim-tarbiyaga 

oid donishmandligi o’z ifodasini topgan va o’z axamiyatini hozirgasha yuqotmagan.

Demak, kishilarni mukammallashtirishga xizmat qilgan :{Devon} dagi sheriy barcha 

maqolalar ezgulikni tarkib qilgan, insonning kamolga etishiga katta ta’sir qilgan. 

Xulosa qilib aytganda eng qadimgi ma’riyfiy yodgorliklarga insonda eng qadirlanadigan 

hislat jasurlik, mardlik, adolat, sadoqat, insoniylik xushxulklik bo’lgan. Bu hislat o’z-o’zidan 

moyillanmagan, tabiyat va jamiyatdagi o’zgarishlar iftidoyiy urug’chilik, qabilachilik turmish tarzi 

buni taqoza etadi. 

Yusuf Xos Hojib. 

q. Hayoti va faoliyati kitobi ilmining yaratilganligi haqida qisqasha ma’lumot. 

Tadqiotchilarning fikriga ko’ra Yusuf Xos Hojibning tarjimoiy xoliga faqat uning o’z asarida yozib 

qoldirgan ma’lumotlaridan bilamiz xalos. 

Yusuf Xos Hojibning tug’ilgan joyi Kuz urdi (yani Bolaloxun) ekani ammo uni yozishda 

turli o’lkalarga safar qilgani va nihoyat uni vatani Qashqarda tugatgani taxmin qilinadi. U o’z 

asarini yoshi ellikdan o’tganda yozgan. Asarining (q0yo-q0u0) yilda yozib tuganlanganligini , uni 

sakkiz oyda yozib tugatganligini tahmin etiladi. 

Yusuf Xos Hojibning {Qutatg’u bilig} asari yt00 baytdan yoki qe000 misrdan iborat. Buyuk 

mutafakkir asarini yozib tugatgan Qoraxoniy hukmdori Tovgachxon huzriga kelib unga tag’dim 

etadi . 

Kitob xonga manzur bulib uning mualifiga Xos Hojiblik unvonni beradi. {Qutadg’u bilig} 

katta shuxrat qozanadi. 

Mazkur asarning shuxrat topishi bejiz emas edi. Chunki Yusuf Xos Hojibning o’z davrining 

yetuk mutafakkuri chuqur ilmli, donishmand kishi edi. U o’z asarida tibiyot, geografiya, riyoziyot, 

xandala, falsafa, adabiyot, ta’lim-tarbiya fikriga oid fikrlarni bayon etib faylasuf va xomusiy olim 

sifatida o’zini namayon etdi. Chunchaki u barcha ijtimoiy tabaqalar o’rtasidagi muamala, 

munosaatlarini eritishi bilan diplomatiyaga oid qoidalar tuzishni yoritadi. Turli kasb egalari kasbkoriga 

oid talab va jamiyat axloqiy tamoyilarini tarranum etish bilan ta’lim tarbiya soxasi da o’ziga 

xos usulni yaratadi. 

Qutatg’u bilig-baxt va saodatga eltuvchi ilm, ta’lim degan ma’noni bildiradi. Demak, asar 

nomidan ham nasihat, ta’lim-tarbiyaga oid, har tomanlama komil insonni tarbiyalaydi yetuk 

didaktik asar ekanligi ko’rinib turardi. 

w. Asar yaratilgan tarixiy sharoit. 

Yusuf Xos Hojib X asrning o’rtalarida tashkil topgan Qoraxoniylar hukmdorligi davrida 

yashab ijod etgan. 

Qoraxoniylar Sirdaryodan Yettisuvgacha, Shimoliy Farg’ona va butun Sharqiy Turkiston 

hukimdorligini o’rnatganlar so’ng Mavaraunaxrning ichki xududlariga ham kirib, Qashqardan tortib 

Kaspiygacha bo’lgan keng maydonda o’z davlatini tarkib topgan edi. Uning markazi Qashqar 

bo’lib, shimolda Bolasagun, garda Samarqand markazida Urganch yirik shaharlardan hisoblanadi. 

Qoraxoniylar davlatining ham idora qilish ushun, yurgazadigan siyosati, qonunlari, tarbiya 

tamoyillari ifodalangan xomus-risola zarur edi. 

{Qutadg’u bilig} asari shunday zaruriyat tufayli yaratilgan. Bu asarda Qoraxoniylar 

davlatini mustahkamlash, uning idora usillarini yaratish barcha tabaqat, toyifadagi kishilar qulq 

atvori, jamiyatda tutgan o’rni davlatni iqtisodiy, ijtimoi, madaniy jihatdan mustahkamlash, davlat 

mustahkamlashning bosh tayanchi insoniy ma’naviy kamolga yetgazish masalalari qamrab olinadi . 

Yusuf Xos Hojib bu murakkab vazifani emas, balki tarbiyashunos olim sifatida ham o’zini 

namayon etdi. Shunga ko’ra u yaratgan {Qutatg’u bilig} asari ta’lim-tarbiya tarixi, uning nazariy 

masalalari, komil imonni shakillantirishda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. 

{Qudadg’u bilig} asarida hokimiyat koraxoniylar qo’liga o’tish munosabati bilan ta’limtarbiyaning 

ham hokimiyotni mustaxkamlash va taraqqiy ettirish ushun xizmat etadigan o’ziga xos 

talab va tomoyillarini belgilash zarur edi. Shu uning ham mazkur asar didaktik, yaniy ta’limiy 

axloqiy uslubda yozildi. 

e. Asarning tuzilishi syujeti. 

{Qutadg’u bilig }asari Sharqda pandnoma yulidagi a’na’naviy kitob tuzish tartibiga rioya 

qilgan holda tuzilgan. Avval nashriy muqaddima so’ng yuz bobdan iborat kitobning mundarijasi

eriladi. Dastlabki o’n bir fasli debacha bo’lib, xasd, na’t va qoraxoniy maxd etish ta’lim maqsadi, 

bilim olishning ahamiyati, kitobga nom berishi, keksalikdan afsuslanishi kabi fasllardan iboratdir. 

Un ikkinchi fasldan boshlab asosiy voqea bayon etiladi. Asar tort qaxramon- Kuntug’di-adolad 

ramzi, vazir-Oyto’ldi davlat va baxt ramzi vazirining o’g’li- Ug’dulmush aql ramzi sifatida, 

Uzgurmush-vazirining qarindoshi qanoat timsoli o’rtasidagi munozara bir-biriga bog’langan holda 

bayon etilib, kitobni yozishdan o’z oldiga qo’ygan maxsadga bo’ysindiriladi. 

Kuntug’di nomli Elig adolat ilan hukmronlik qiladi. U xalq parvar xon. O’z davlatini aql 

zakovat, bilimga talqib idora etadi va olamga dong taratadi. 

Oyto’ldi aqlli barkamol yigit, u elining sinovida o’zining aqlliy barkamolligini namayon 

etib vazirlik lavozimini egallardi, u el-yurtni bashqarayotgan bir paytda o’limi oldidan o’g’liga 

pand nasihatlar beradi. O’gdulmush otasi o’rnida elning xizmatiga kiradi va aqli zakovati ilimi 

yaqshi xulq atvori bilan ham elning ham elu xalqning etiborini qozonadi. 

r. Yusuf Xos Hojibning {Qudadg’u bilig} asarida yetuk inson kamolat yetkizishi masalalari. 

Mutafakkir kitobining ana’naviy boshlanmasidan kiyiniroq insonning haqiqiy baxti ilmida 

ekanligini bayon etadi. 

U bilimli buyuk, o’quvni ulug’ deb ta’riflaydi. Chunki zakovatli inson ulug’ bo’ladi. 

Bilimli kishi buyuk bo’ladi deb ilimli kishilarni avsil toyfadagi kishilarga qo’shadi. Olim ezgu 

ishlarni barchasi ilm tufayli amalga oshirilishi mumkinligini aytadi. 

Yusuf Xos Hojib insonga bilim nechog’lik zarur bo’lsa , kasb-hunar egallashi ham 

shunchalik muhumligini asarda alohida ta’kidlaydi. 

Yusuf Xos Hojib insonni kamolga yetkazishning yana bir va eng muhim tamoni uni aqloxiy 

kamol topshirishi deb qaraydi. Mutaffakir o’zining axloqiy qarashlarini, yani ijtimoiy munosabatlar 

jamiyatning barcha tabaqalar o’rtasidagi aqloqiy munosabatlarni amaliyotga tayangan holda eritadi. 

Yusuf Xos Hojib takkaburlik, mag’rurlanish, xushushkonlik, xushvenlik qarshi qo’yadi. 

Shuningdek amaldorlarning xizmati baland, muruvatli, samiymilik goh katta, goh kishik bo’lsin 

insonga xos fazilat ekanligini alohida ta’kidlaydi. 

Yusuf Xos Hojib insonning haqiyqiy kamolga yetishida aqli va aqloqiy tomondan gina emas 

jismoniy tomondan ham sog’lom bulishi ikromliligiga katta e:tibor beradi . 

Shuningdek olim insonning turli marosimlar, yig’inlar, uchrashuvlar, ziyofatlarda uzini tutishi, 

odob qoydalarga rioya etishi haqida ham fikr yuritib, insonning mezmonlik va mehmonlik 

qoidallari shartlari tartib intizomlari haqida muhim ugitlarini beradi. 

Xulosa qilib aytganda, Yusuf Xos Hojib biz tahlil etgan mazkur asari insonni har 

tamonlama kamolga etkazishning barcha masalalari, o’zining madaniy ifodasini topgan yirik 

ta’limiy axloqiy dastondir. Olim insonni kamolga etkazish uchun kuyidagilarni nazarda tutadi: 

q. Aqliy kamolat-bilim va zakovat, o’quvga ega bulish 

w. Axloqiy kamolat 

e. Jismoniy kamolat. 

Yusif Xos Hojibning bu asari o’zining ilmiy, ma’naviy, tarbiyaviy ahamiyatini shu 

paytgacha saqlab kelmoqda. 

A x m e d Yu g n a k i y 

Qoraqaniylar hukmronligi davrida axloqiy jihatdan eng yuksak sanalgan asarlardan biri 

Axmed Yugnakiyning {Xibatul-xakoyik} (Haqiqat sovgasi) asaridir. 

Mazkur asar mazmuni o’z davrining ijtimoiy, siyosiy, diniy, axloqiy, iqtisodiy masalalarini tashkil 

etib, o’nda usha davrdagi ta’limiy axloqiy asarlarda bulgani kabi bilimlilik, adolat, sahovat, 

muruvvat kabi hissiyotlar ulug’lanadi, etuk insonni tarbiyalash g’oyasi olga suriladi. 

Axmed Yugnakiy ismi Axmad, otasining ismi Maxmud, u tug’ilib usgan joy Yugnak 

ekanligini o’z asarida aytib utdi. 

Maxmud manbalarga asoslangan holda {Xibatul-xakayik} tugrul Kilich Sipoxsolarbekning nomiga 

atab yozilishi keltirib uning yozgan vaqti taxminan XII asr oxiri XIII asr boshlariga kelishini 

ta’qidlaydi.

{Kutadgu bilig} kabi bu asar ham, Qoraqaniylar hukmronligi davrida yozilib, mamlakat 

ma’naviy hayoti muammolariga bog’ishlongan. Uning mazmuni ham didaktik xarakterga ega bulib 

,buni {Xibatul-xakoyik} mundarijasining uziyoq kursatib turibdi. 

Asar qr bobdan iborat. Dostonning dastlabki turt bobi ana’naviyga kura muqadima bulib, 

beshinchi bobida asosiy qismi belgilangan. Bu boblarda asosan bilimning ahamiyati jaholatning 

zarari, til odobi dunyoning foniyligi, sahovat va baxillik, kamtarlik hamda axloqning eng 

muhim xususiyatlari tarannum etiladi. 

{Kutadgu bilik} asari kabi Axmad Yugnakiyning {Xibatul xakayik} asarida ham 

markaziy urinda inson, uni har tomonlama etuk qilib tarbiyalash masalasi turadi. 

Etuklikning birinchi belgisi bilim bo’lganidek Axmad Yugnakiyning ham asarining birinchi 

bobidayoq ilm manfaati ilmsizlikning jaholatining zararii haqiida fiikr yuritadi. Adib ilmli kishi 

bilan ilmsizni bir-biriga taqqoslash vositasida ilm ma::rifatning foydaliligini yuritib beradi. 

Ilmli kishi ilm bilan mashhur bulib nomi uchmagan holda, ilmsiz esa hayot bulsa ham 

nomi ulug’dir, bilim esa kishini yuksakliklarga kutarsa, ilmsizlik tubalikka tushiradi deb 

ta’kidlaydi. 

A.Yugnakiyning {Xibatul xakoyiik} asarida ham boshqa ta’limiy axloqiy asarlar kabi 

insonni barkamol etishning ikkinchi belgisi bu uning xushxulqindadir deyiladi. 

Shuning uchun adib asarda axloqlikning tarkibiy qismi sanalgan tilni tiyish mol dunyoga 

xirs kuyishning oqibatlari sahovat va baxillik, kamtarlik va kibru havo va ochkuzlik haqida 

zulm va jinoyat yulidan saqlanishi haqida va halolni farqlay olishi kabi muhim masalalar usida 

fikr yuritadi. 

A.Yugnakiy inson axloqligini kursatuvchi muhim belgilaridan birinchisi til odobi deb 

biladi. Insonda ikki narsa bo’lsa unga muruvvat uning so’zlari yolgan va ko’p so’zlashning 

oldini olishi yullarini boyyon etadi. 

Yolg’onchi kishidan uzingni uzoq tut sen umringni tuxsizlik bilan kechir og’iz va tilning 

bezoni tug’ri so’zdir. So’zni to’g’ri so’zla, dilingni eza de to’g’ri o’zni asalga, insonni davolovchi 

shifoga uxshatadi. Adib to’g’ri so’zlash bilan birga sir saqlash haqida foydali nasiihatlar beradi. 

Inson sir saqlash kerakligi hatto do’stiga ham sir aytsa, siri oshkor bulishi mumkinligini chunki 

kishining o’zida saqlanmagan sir boshqada ham saqlanishi mumkin emasligini insonlarda misollar 

bilan tushuntiradi. 

Asarning turtinchi bo’limi sahovat va baxillik oxibatlariga bog’ishlanadi. A.Yugnakiy 

ham boshqa mutaffakirlar kabi sahovatni eng ezgu insoniy hislatlardan deb biladi. Saxiylar 

hamma tomondan uluglanishi, dunyoga inson faqat ezgu nom qoldirishi kerakligini ta’kidlar 

ekan qullar ichida in:om beruvchi boyisi (quldur o’zi olib boshqalarga bermagan qullarning 

xutsizdir) deydi. Baxillikni adib davolab bulmaydigan kasallikka uxshatadi. 

Saxiylikni baxillik ochkuzlik qarama-qarshilik quyiladi. Boyliq to’plab emay ichmay 

boshqalarga bermay yashab kishilarning mol dunyosi do’stga emas, dushmanga buyurishini aytdi. 

A.Yugnakiy kamtarlik va inson etukligini kursatuvchi hislatlardan bulib xibrilik va xarislik 

insonni tubanlashtiradi. Kim o’zini balandda tutsa uni hech kim hurmat qilmaydi, tavozeb 

kamtarlik munoyimlik insonning husnidir deydi. 

U yaxshi xulq odobni shakllantirishi va yoman illatlardan saqlash yullarini tavsiya etadi. Misoli 

boylik tuplash va mulkonidan ketgan kiilarga mustakil hayot kechirishni maslahat beradi. 

Axmad Yugnakiy kishi gunoh qilsa ehtiyot bo’lib muomalada bulishi kerak, foydasiz 

totishuvlar uluglarning g’azabini keltirsa, kichiklarning xulqini buzadi, deydi. U kishilarni, ayniqsa 

amaldorlarnii martabaga erishgan kamtar, samimiy bo’lishini marki endi suuo’ estemol 

qilmaslikni maslahat qiladi. 

Ulug’likka etishsang engilma, agar atlas kiysang , bo’z kiyganingni unutma. 

Adib do’st-dushmanning farqiga etish yaxshi kishilarni do’st tutishni maslahat beradi. 

Shuning uchun ham do’st tanlashda xato qilmaslikni ta’kidlaydi. Shuningdek doyma yaxshi 

kishilllar bilan hamkor bulishshni, kishining o’zi ham ezgu yaxshi ish qilib yashasa natijaga 

erishiisi mumkinligini ta’kidlaydi.

Ba’zi tadqiqotchilar Axmad Yugnakiy asarlarida zamonga norozilik kayfiyatlari 

mavjudligini aytdi. Lekin adabiyotning kuyidagi misralarning mazmuni u zamondan emas ba’zi 

kishilarni u xatti xulqidan norozi ekanligini kursatadi. 

Xalqdan kuyib zamoningni ayblama, 

Zamoningni emas balki kishilarni aybla. 

Xulosa qilib aytganda A.Yugnakiy o’zining insonni kamolga etkazish haqidagi qarashlari 

bilan pedagogik fikr taraqiyotida o’z urniga ega. U inson kamolatii uchun muhim bulgan 

ahamiyat va axloqiy qoyda va talablarni o’zida mujasamllashtirgan {Xibatul-xakayik} asarida 

komil insonni shakllantirishning o’ziga xos tuzilishini aytdi. Bunda u insonni kamolga etkazishning 

eng muhim va asosiy mezonlaridan biri insonning bilimga ega bo’lishi yoki unga aqliy tarbiya 

berishi deb biladi. So’ng axloqiy-ma’naviy kamolga etkuzuvchi so’z odobi insondagi halollik, 

rostguylik, saxiylik, kamtarlik kanoat samimiylik, chinakkam do’st bo’lishini eng muhim insoniy 

hislatlar sifatida ta’riflaydi va bularga qarama-qarshi bo’lgan jaxolad, baxillik, ochkuzlike, 

yolg’onchilik, takabburlik, zolimlik, shoshqoloqlik kabi illatlarni qaralab, u yomon oqibadlarni 

kursatadi. 

X O’ J A A X M A D YaSSAVI Y. 

Axmad Yassaviy q0rq yilda Sayramda Ibroxim xonadonida tug’iladi. Etti yoshida otasidan, 

sung onasidan etim qoladi. U Arslonbob nomli insonning qulida tarbiya oladi. Axmad Yassaviiy 

ham juda kup tolibi ilm kabi tahsil oladi. U erda mashhur Yusif xamodoniydan suluk 

adoblarini urganib, sung Turkistongaa qaytadi va o’z tarikatiga asos saladi. U sufiylik o’z 

tarikatini tarkib etishda she:rlardan foydalonadi. Islom dini axidalarinii va o’z g’oyalarini 

hismatlaridan ifoda etadi va shu bilan keng omma orasida kirib boradi. Yassaviy 

hikmatlarining axloqiy falsafiy ilohiy ildizlari tug’ridan-tug’ri Quron g’oyalari Muxammad 

payg’ambar berib bog’lashadi. Chunki Axmad Yassaviy rostlikni tarkib qiladi, faqat alloooxga 

tavba bulishga undaydi. Uning hikmatlarida nasihat asosiy urin tutadi. Ularning barchasi sufiylik 

talavvufdagi haqiqatni bilishi haqli sevishi uchun nafsu dunyodan chekinishdir. 

Insondagi har qanday illat xaboxat, u ongidan kurib bilishi kerak ana shunda insonda 

ba’zi nuqsonlar kayta tiklanadi, deydi. Zero tasavvuf nafs lazzatlaridan voz kechishdir. Nafs 

ochkuzlik, ug’irlik, jaxolat xudbinlikni keltirib chiqaradi. 

Shuning uchun kanoat Yassaviy shiori sanaladi. Ozgina kanoat qilishi , shukrlik, halol eyish 

orqali inson haq bilan {kurinma} oladi, nafsga muto bo’lganlar esa xudbinlikdan qaytmaydi, nafs 

balosiga uchraydi. 

Nafslar kechib kanoat pesha qilgan, 

Har kimm tepsa rozi bbulib busti singan, 

Yaxshilarga xizmat qilib duo olgan, 

Andox ochiq shoxshar kuni armoni yuq. 

Jondan kechmay xu-xu degan bari yollg’on, 

Bu gumroling mugmang savol yulla kolgan, 

Haqni top o’zi pinhon so’zi pinhon, 

Ul sababdir oltishi uchda nerdim mano. 

Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona vauustozlarga 

hurmatsizlik, ma’naviy shoshkoklik, yovuzlik, takkaburlik rivoj topishii, nodon eng tubann mol 

bulishini nodonlik, razolat hukm surgan joyda ma’rifat bulmaydigan ulkada mamlakat 

inxirozga yuz tutadi deydi. 

Yassaviy hikmatlarida haqqa etib yulini tarkib qilar ekan, insonni jaholatt botqog’idan 

halos qilishini ilgari suradi. U shariattida orifbinax bulishi, tarixatda zakif asrar bulishi haqiqatda 

komil mukammal bulishni ma’rifatda daryo umuman bilimini talab qiladi. Axmad Yassaviy ham 

ruxiy kamolatga intilganlar, zero u intilgan komillikka etishishi unga muhabbat, shu ishku dardi 

bilan yashash sabr qanoat, tug’rilik va rostguylik, samimiyat, nafsni tiyish va undan g’olib 

bbulish, farru fano har bir inson qalbini chirik illatlardan pok etadi. U bir maqsadga inson 

kamolatigaa turli yullar bilan etishga harakat qilgan.

XIV-XVI asr Temuriylar davrida ta’lim-tarbiyaning ahamiyati. 

REJA 

q. XIV-XVI asrlarda Mavaraunnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlarning rivojlanishi. 

w. Temuriylar davrida ta’lim-tarbiya masalalari (qeey-qr0t) 

e. Ulugbekning ilm-ma’rifat sohasidagi faoliyatlari. 

r. A.Navoiy ta’lim-tarbiya haqida. 

Tayanch tushunchalar: Mavaraunnaxr, fan, ta’lim, tarbiya, ma’rifatparvar. 

Adabiyotlar. 

q. Nq-t mavzudagi adabiyotlar 

w. Temur tuzuklari. T-qooq 

e. Navoiy. Maxbub-ul kulub. T-qoio 

r. buyuk siymolar, allomalar, w-kitob. N-qooy 

Mavzu buyicha muammoli savollar. 

q. XIV-XVI asrlarda Mavaurannaxrda tta’lim-tarbiya qanday rivojlandi 

w. Temuriylar davridagi maktab va ta’lim-tarbiya jarayoni kanday bo’ldi. 

e. Amir Temurning {Tuzuk} laridagi pedagogik goyalar 

r. Ulugbekning ilm-fan olamiga qushgan hissasi qanday bbbo’ldi. 

A.Navoiyning ta’lim-tarbiyaviiiy fikrlari. 

A.Navoiy komil insonni shakllantirish haqida nima degan. 

XIV asrning ikkinchi yarmida Mavarounnaxrning feodal tarkokligiga barham berildi, 

mamlakat mugul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxirida XV asrlarda Markaziy Osiyoda 

feodal munosabatlar yanada rivoj topa boshladi. Markazlashgan buyuk Temur davlatining 

barpo etilishi bilan Movarounnaxrda yana fan va madaniyat, maorif qaytadan ravnaq topa boladti. 

XIV asrning uchinchi choraagi va XV asrda Markaziy Osiyoda ekonomika fan vam 

madaniyat usdi. Amir Temur hukmronligi davrida jahonning kuplab shaharlaridan Samarxandga 

hunarmandlar, olimu fozillar, sana’tkorlar, muxandislar olib kelindi va ularning boy tajribalari 

ijodiy mahoratlaridan ilm-ma’rifat, adaniyat, qurilish jabxarida keng foydalonildi. Samarqand 

vva Xirotda madrasalar, kutubxona va rasadxxona qurildi. Tibbiyot ilmini urganishga qiziqish 

yanada kuchaydi. Riziyot, taraqqiyot, jugrofiya, tarix, adabiyot, falsafa hamda tarbiyashunoslikka 

oidbbir kancha ajoyib va muhimasarlar yaratildi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Umar Hayyom, 

Sa’diy meroslarinii, shuningdek yunon-rim madaniyatini urganishga havas kuchaydi. 

Shuni ta’kidlash joizki Temur va uning izdoshlari, temuriylar davrida fan va madaniyat 

rivojlandi. Ayniqsa Samarqand va Xirot shaharlari madaniyatt, ilm-ma’rifat markaziga aylandi. 

Shoxizinda, Guramir maqbarasi, Biybixonim jome masjidi, Registon maydoni va shu singari 

kuplab madrasa va masjidlarning yirik me:morchilik namunalari bunyod etildi. 

Ulugbek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya kabi fanlar ayniqsa rivoj topdi. 

Tibbiyott, tarix, adabiyot va shular bilan barobar diniy bilimlarning ham ravnak topishiga katta 

e:tibor berildi. Oliy maktab-madrasalar qurildi. Buxora, Samarqand va Gijduvonda qurilgan 

madrasa fan taraqqiiyotida ilmiy markaz bulib qoldi. 

Buxorodagi madrasa peshtokiga bitilgan kuyidagi yozuvlar haligacha yakkol kuzga 

tashlanib: {Ilm olmoqqa intilmoq har bir muslim va muslima uchun qarzu farzdir}. Bu davrda 

uzbek adabiyotida ancha siljiish ruy berdi, Atoiy, Sakkokiy, Xadar Xorazmiy, Lutfiylar 

tomonidan qimmatli asarlar yaratildi. Shuningdek, tarixiy va adabiy asarlarni uzbekchaga

tarjima qilish ishlari jonlandi. Ulugbek olimlarga xomiylik qilib, fan ahlinii ragbatlantirdi. Uning 

o’zi, ayniqsa astronomiyaya va matematikaa fanlari buyicha muhim ishlarni amalga oshirddi. 

Samarqand va uning ushaa davr ilmiy markaziga aylanishi muhim voqea hisoblanadi. 

Muhammad Taragay-Ulugbek (qeor-qrro) 

Ulugbek qeor yilning ww martida Eronning garbdagi Sultoniya shahrida bobosi 

Sahibqiron Amir Temurniiing harbiy yurishi paytida tavallud topdi. 

U Shohruh mirzoniing tungich ugli bulib, unga Muhammad Taragay ismi berildiyu, lekin 

uni bobosii alohida mehr bilann {Ulugbek} deb ataybergani uchun uning asosiy ismi Ulugbek 

bulib qoladi va jahongaa ana shu nom bilan shuhrat tarqatadi. 

O’rta asrlardan saqlanib qolgan kitoblardan ma’lum bulishicha saltanatgaa vorislar 

davlatini boshqarishda muayyan tartib-qoydalarr bayon qilingan qullanmalar asosida 

tayyorlagan. Shulardan biri shahzodalar va xonzodalar bilishi zarur bulgan {Suluk ul-mulk} 

(Podshohlarga qullanma) kitobidir. 

Ulugbek maktabi tarixida muhim rol: uynagan boshqa yirik matematik va astronomlardan 

biri Giosiddin Jamshid ibn Ma’sud edi. U rqy yilidayoq astronomik asboblar tug’risida risola 

yozgan edi. Bu asboblarning ko’pidan Ulugbek rasadxonasida foydalonilgan. U matematika va 

astronomiyaga oid bir qancha asarlarning muallifidir. {Zeji jadidi kuragoniy} deb nomlangan 

Ulugbek astronomiya jadvali O’rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilib, Evropa olimlari orasida keng 

tarqalgan bu fikrimizning yakkol isbotidir. 

Alisher Navoiy (qrrq-qt0q) 

Komusiy bilimlar sohibi, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy fan sa’natining turli sohalari: 

adabiyot, tarix, til bilimlari, musiqa, tasviriy sa’nat, memorchilik va boshqalarni rivojlantirishga 

ham katta etibor bergandi. U o’zining {Hamsa}, {Maxbub ul-kulub} kabi yirik ta’limiy-axloqiy 

asarlarida, shunigdek {Munojat}, {Vakfiya}, {Majollisun nafois} asarlarida hamda Abduraxmon 

Jomiyning {Arba:iyn} nomli asari tarjimasi {Chixil hadis} (Qirq hadis) kabilarda tarbiiyaga oid 

o’z qarashlarini ifoda etadi. 

Navoiy o’z davrining ilgor, ma’rifatparvar allomasi sifatida islomdagi ta’lim-tarbiya 

aqidalari, o’zidan ilgari utgan mutafakkirlarning qarashlarinii ana’naviy tarzda davom ettirdi. 

Ayniqsa, inson kamolatida ilm-fanning urni, aql-idrokining ahamiyati, aqliy tarbiyaning 

mohiyatini yoritib b:eradi. 

Navoiy {Maxbub ul-kulub} asarining birinchi qismida turli tabaka kishilari haqida fikr 

yuritar ekan, ularning ma’naviy qiyofalariga alohida etibor beradi. Padshohlar adolat bilan ish 

yuritar ekanlar mamlakatda tinchlik, osoyishtalik, obodonchilik, tto’qlik hukm surishi, uning 

xizmatlari ham shohga qarab insof bilan ish yuritish haqida gapiradi. Turli kasb egalari 

haqida fikr yuritar ekan, har bir kasb egasining mahorati, vijdoni, xulq-odobiga alohida tuxtab 

utadi. Masalan, tabiblarnii {tabibga o’z ishida mahorat va kasallar holiga shafqat va ular tabiati 

uygun donishmond, dono bulishii kerak} deydi. Navoiy fikrini davom ettirib: so’zida 

yumshoklik va kungil ovlashlik, o’zida hayot va xushfe:llik bulsin deydi. 

Navoiy insonning axloqiy hislatlari, yaxshi fe:latvorlik xususida tuxtob utar ekan, avvalo 

har bir insoniy fazilatning ta’rifini beradi. 

U kishi fe:llarga qanoat, sabr, odab, ishq va vafo, sahovat, himmat, karam muruvvat, 

yuyumshok, kungillik kabi hislatlarnii kiritib, har birining ta’rifidan sung tanbeh va hikoyatlar 

vositasida o’z fikrini tuldiradi. Navoiy yuqorida zikr qilib utilgan hislatlarga ta’rif berish 

bilan birga ularga qarama-qarshi bulgan yomon illatlar tugrisda so’z yuritadi va ulardan 

qutulish yullarini ham bayon qiladi. 

Axloqlilikning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar ekan: {Odob kichik 

yoshtagilarni uluglar duosiga sazovar etadi va u duo barakati bilan umrbod bahramand buladi. 

Odob kichkinalar mehrinii uluglar kungliga soladi va u muhabbat kungilda abadiy qoladi} 

Qanoatni sharaf va izzatning tantanasi desa, davlatli ta’magirni xor va pastkash deb 

ataydi. Shuning uchun yoshlikning nafs, istagidan uzini tiyish, shuningdek takkaburlik, 

manmanlik faqat o’z foydasini ko’zlab ish yuritish, yolgonchilik, nodon va jahillik,

ikkiyuzlamachilik, ta’magirlik, shoshma-shoshlik, hasad, g’iybat, bachkanalik, yalqovlik, haromdan 

hazar qilmaslik kabi illatlani qoralab, ulardan xalos bulish yullarini ham bayon etadi. 

Ushbu tanbeh yuqorida keltirilgan fikrmizga dalildek tuyuladi. {Dardlik kungillshulalik 

chiroq, yoshlik kuz-buloq, tuya qushga yuk ortib kuchsa bulmas, ut ishi kovutmoq, el 

ishi sovurmoq, oshning ta’mi tuz bilan, kishi yaxshiligi so’z bilan, sog’liq tilasang kup dema, 

izzat tilasang ko’p dema, yaxshi kiyim tanga ziynat, ta’magirdan yaxshilik tilama, gadoydan pul 

surama, baxilning omonat asrashi ajab, yaxshiliq qiluvchining xiyonat qilishi ajab, buzuki 

iflosdan xayo tilama, zolimdan vafo tilama. Uning kuyidagi ruboyisi esa guyo ana shu yaman 

illatlarning insoniy ma’naviy ulimga olib borishi mumkinligi haqidagi hukmdek tuyuladi. 

Uch fe:l erur kishiga kotil oxir, 

Kotillik, aro zaxri xaloxil oxir, 

Buxl angla birin, birin havo bil oxir, 

Kil ujbni hamm alarga doxil oxir. 

Navoiy tasavvurlaridagi komil insonga xos eng yuksak fazilatlarga: ijodkorlik, 

qobiliyatli, ilm-fanga muhabbati kiradi. Chunki boxit hayotga intilgan Navoiy fikricha aql 

qobiliyatii, dono inson o’zining kuch quvvatiga aqlu zakovatiga ishonadi. Shuning uchun 

Navoiy ilm-fanning ahamiyatini yoritib berar ekan, ilmni qorong’ulikni yoritadigan chiroq, 

hayot yulini nurofshon etadigan quyosh, odamlarning haqiqiy qiyofasini kursatadigan olim 

sifatida ta’riflaydi. Bu fikrni {Nazmul javoxir{ asarida: 

Kim ollim esa nuqtada barxak de oni, 

Gap bazm tuzar bixishti mutlax de oni, 

Har kimsaki yuq ilmga anga axmoq de oni, 

Majlisdaki ilm bulsa uchmas de oni. 

Yoki ilmli, oqlli odam o’z maqsadiga erishish uchun qanday qiyinchilikka ham chidoydi, 

kim ilmni o’ziga tayanch qilib olsa, u hech qachon qoqilmaydi, xor bulmaydi va ilmning vazifasi 

inson baxt-saodatiga xizmat qilishdir deb ta’kidlaydi. 

Demak, Alisher Navoiy o’zining badiy asarlari bilan bir qatorda ta’limiy-axloqiy 

asarlarida o’zi orzu etgan komil insonga xos axloqiy fazilatlari deb qanoat, adolat, sahovat, 

ximmat, muruvat, vafo, tug’rilik, rostguylik va boshkalarni tushungan, ana shu hislatlar tarkib 

topgan insonga yomonlik razilik bulmasligi, bunday inson yashagan jamiyat ham ravnaq 

topishi, barcha xalq baxt-saodatga erishish mumkin, deb hisoblagan. 

Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning komil insonni shakllantirishga oid fikrlari, 

uning tta’limiy-axloqiy qarashlari pedagogik fikr taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. 

Allomaning qarashlari o’zidan oldin o’tgan olimlarning bu boradagi ilgor ta’limotiga, 

shuningdek, komil insonnni tarbiyalashga oid ana’naviy Shark xalqlari ta’lim tarbiya 

yuriklariga asoslanadi. 

Alisher Navoiy u ta’lim-tarbiya masalalariga alohida e:tibor berar ekan, tarbiya 

jarayonlarini, vositalarini, talablarini kursatadi. U ta’limda ilmiylikka asoslanganlik tarixiylik kabi 

talablarni asos qilib oladi. O’z davridagi musulmon maktablarini yutuk va kamchiliklarini tahlil 

etadi. U o’qituvchi haqida gapirar ekan, muallim o’z shogirdlarini ham o’zi ta’lim berayotgan 

fanni ham sevgan bulishi zarur deydi. O’ziga ham o’quvchiga ham talabchang bulishni 

uqtiradi. Navoiy o’qituvchini jamiyatda obruli va hurmatga loyiq inson deb bilib, shogirdlar 

muallimni vatandek juda hurmat qilishlarini e:zozlashlarini uqtiradi. 

AMIR TEMUR. 

XIII asr olarida Chingizxon istilosi va qilgan yovuzliklarii natijasida Markaziy Osiyoning 

iqtisodiy va ijtimoiy hayotida talofat yuz berdi. Shaharlarr sugorish inshoatlarii vayron 

buldi, olimlar quvgin qilindi. Xalq Chingizxon zulimiga qarshi quzg’oldi, unga bulgan nafrati 

ifodalangan {Guldursin} kabi afsonalarni yaratdi. Badiy adabiyotda Baguziyning {Kissom 

Rabguziy} kabi islom dini targib qilingan asarlar yozildi. 

XIV asrning O’rtalarida Markaziy Osiiiyoda mayda feodal hakimlar O’rtasida nizo 

kuchaydi, iqtisod mushkullashti, siysatga katchiietlikka avj oldi. Ana shunday paytta Amir

Temur siyosat maydoniga chiqdi. U qeu0-qr0t yillar davomida mamlakatni mugullar zulmidan 

ozad qildi, xonlar o’rtosidagi nizolarga chek quydi. 

Amir Temur zamonida tarix ilmi, tarixshunoslik sohasida muhim ishlar qilindi. Masalan, 

Abdurazox Samarqandiyning (qrqe-qriw) Matla: as-sa:diyn va majma: al-baxroy, {Ikki saodatli 

yulduzning chiqishi va ikki dengizning qushilishi} xofizi Abruning (qeyq-qre0) {Zubdot attavarix} 

asarlari yuzaga keldi. Bu asarlarda Amir Temur va temuriylar faoliyati, mamlakata 

sodir bulgan madaniy va ijtimoiiy-siyosiy hayotii bayon etildi. 

Amir Temur saroyida olimlardan Abdujabbor Xorazmiy, Shamsiddin Munshiy, Abdullo 

Lison, Jamol Xakiy va boshqallar ham xizmat qilib, turli ilm-fanga doiir asarlar yaratib, 

ularning rivojiga katta hissa qushdilar. 

Amir Temur o’z shohlik faoliyatida ijtimoiy-siyosiy masalalar bilan birga madaniyat, ilfanning 

rivojiga alohida e:tibor beradi. Buni mamlakatni boshqarishda olimlar, din ulamolari 

bilan bulgan muloqati misolida kurish mummkin. 

Amir Temuur davlat ishlarida Islom dinining nufuz-e:tiboridan foydalondi, Islom 

dinining ulug namoyandolarini e:zozlab, hurmat qiladi. 

Umuman Amiir Temurning xalq oldidagi xizmati benihoyat kattadir.

XIV-XV asr Oltin Urda va Nugoyli davridagi qaroqalpoq xalqining 

ta’lim-tarbiyaviy fikrlari. 

REJA 

q. XIV-XV asrlarda qoraqalppoq xalqining ijtimoiy va siyosiy hayoti. 

w. Sipira jirovning ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari 

e. Asan qayg’ining yoshlar tarbiyasi haqidagi pedagogik qarashlari 

r. Jiyrenshe sheshenning yoshlarni tarbiyalash va ularni so’zga, chechanlikka o’rgatish haqidagi 

fikrlari. 

Tayanch tushunchalar. Jirov, chechanlik, ijtimoiy hayot, dunyo qarash. 

Adabiyotlar 

q. q-e mavzu adabiyotlari 

w. K.Mambetov. !yyemgii qaraqalpaq a’debiyati. Nukus-qouy 

e. Oltin Urda va uning kulashi 

Muammoli savollar. 

XIV-XV asrlarda qoraqalpoq xalqining ijtimoiy va siiyosiy ahvoli . 

Sipira jirovning ta’lim-tarbiyaviy qarashlari. 

Asan qaygi yoshlar tarbiyasi haqida. 

Jiyrenshe sheshen ta’lim-tarbiyaviy ffikrlarini qanday ifodalagan. 

Yoshlarning nutq madaniyatini kutiarishda chechanlik so’zlarning ahamiyati. 

Turan tekisliklarida, Orol atroflarida joylashgan kuchmachi pecheneg qavmlarni hozirgi 

olimlarimiz O’rtasidagi qaroqalpoq xalqining tiklanichining asosi deb hisoblaydilar. 

Pecheneklarning qipchoqlar bilan aralashuvi Chingizxon (qwwe) bosib olmastan oldin yuz bergan 

edi. Oltin Urda davrida pecheneklar o’zlarini qoraqipchoqlar deb atashgan. Turk tillarining 

kupchiligi shu vaqtda hukmronlik qilgan qipchoq tilining ta’sirida qipchoq tillarii gruppasi: 

qozoq, qoraqalpoq, qirg’iz, o’zbek, nug’ay, bashkurd, tatar tillari Dashti qipchoq ahli arosida keng 

tarqalgan. Chingizxon O’rta Osiyoni bosib olgach, o’zi bostirib kirgan erlarini bolalariga bulib 

berdi. Chingizxonning tung’ich ug’li Jujiga O’rta Osiyo erlari berildi. Bu tarixda Oltin Urda 

xonligi deb otaldi. Juji olamnan utgach ug’li Batixon bulib kutarildi. Shundan kelib Oltin Urdaning 

poytaxti Saray Batiy qilib belgilandi. XIV asrning birinchi yarmida bu shahar Berkaxon asos 

solgan Saroy Berkag’a kuchirildi. Oltin O’rda va Nug’oyli davrida bulardan tashqari O’tror, 

Buxora, Kashkar, Bolasogun, O’zgan, Talas kabi shaharlar madaniyat uchoqlariga aylandi. O’tror 

va kuchmachi O’rta Osiyo xalqlaridagi XVIII asrdan beri tarqalgan islom dinini mugul 

bashkaruvchilarining kabul qilishi natijasida islom ta’limotiga xos bulgan tartiblar O’rta 

Osiyodagi utroklashgan mugul xalqlariga yangi odob-axloq va madaniy qoidalar sifatida 

kirgizildi. 

Oltin O’rda xonliging ish qog’ozlari mug’ulcha, turkcha, uygurcha yurgizilgan. Mug’ul 

xonlarining musulmanloshuvlarining xonlikka islom dini bilan bir qatorda islom 

madaniyatining kirib kelishini ta’minlaydilar. XIV asrda saray Berkada yashagan olimlardan biri

Gali Mahmud yoshlarga odob-axloqdan ta’lim beruvchi o’zining {Naxjal Faradis} asarini yaratdi. 

Majlisiyning, Sayfulmalik Ismoyilning {Umli Kamol}, Sa’diyning {Guliston} asarlari, bundan 

tashkari hind xalqining pedagogik mehnati bo’lgan {Kalila va dimna}, Axmad Yassaviyning 

{Hikmatlar}, Sulayman Bakirganiyning {Oxir zamon}, Rabg’uziyning {Kissai ul anbiyo} va 

boshqa kitoblar Oltin O’rda xalqlari arosida keng tarqalgan.. 

Qoraqalpoq xalqining orasida bugungu kungacha saqlanib qolgan {Edige}, 

{Alpomiis}, {Qoblan} va boshqa bir qancha qahramonlik dostonlarini shu davrda yuzaga kelgan 

Nug’ay xonligi XV asrning y0 yillari tashkil topgan, poytaxti Saroy Chik edi. Nug’ay xonligini 

Mangit urugidan chiqqan Nug’ay botir boshqargan. Nug’aylar dastlab millat sifatida tan 

olinmagan bulsada tez aroda xalkaro aloqalarda asosiy urinni egallab oldilar. Nug’ayliklar orasida 

birdamlik, hamjihatlik, odamgarchilik, mehmndustlik kabi hislatlarni uzida mujasamlashtirganlar. 

Ular o’z qonun-qoydalarini ishlab chiqqanlar. Nug’oylilar davrida kuchib yuruvchi 

kuchmachilar mol boqib kun kurish, utroklashuvni uzoq vaqtgacha suzib quydi. Bu vaqtlarda 

qoraqalpoq xalqining ta’lim-tarbiyaviy fikrlari yoshlarni tarbiyalash dasturlari Oltin Urda va 

Nug’oyli davrining buyuk shoirlari Sipira jirov, Asan qayg’i, Jiyrenshe va boshqa 

donishmandlarining yuzaga kelishiga sharoit yaratib berdilar. O’lar o’zlarinig asarlarida, 

termalarida ta’lim-tarbiya borasida qimmatli fikrlarini bildirdilar. 

Sipira jirov. Qoraqalpoq xalqining Oltin O’rda va Nug’ay davridagi yozma 

adabiyotining buyuk mumtoz shoiri. Qoraqalpoq yozuvchilari maktabining asoschilaridir. 

Kavkazga nomi Itildan (Volga) Don daryosigacha, Orol dengizidan Kaspiygacha, Qrimdan 

Kavkazgacha bulgan xududlarda keng tarqalgan. Jirov Chingizxonning O’rta Osiyoni bosib olish 

davridan Tuxtamisxon davrigacha Mangishloq atroflarida Nug’ay paytaxti Saroy Chikda yashagan. 

O’z umri haqida {Garringman} da bayon qilgan. Oltin Urdadagi Tuxtamisgacha bulgan oy 

xonni ko’rgan. Xonlar tuplongan yig’inlarda o’zining pandu-nasihatlari ifodalangan termalarini 

aytgan. Shoir qi0 yosh umr kuradi. Shoiir yashagan davrda jirovlik hunarini kursatib, oltin 

O’rdaning ko’p xalqlarini kezadi. O’ning o’zi aytgandek, kurmagan yurti yuq edi. Jirov Oltin 

O’rda xalqlari millatlariiga bulinmagan davrida qipchoq qavmidan chiqqanligi uchun shu 

davrdagi barcha xalqning sevimli shoiri bulib hisoblanadi. Shoir har bir xonning jamiyatni, 

xalqni boshkarish siyosatini, ularning o’z-aro yashash sharoitlarida xalqdan talab qilingan odobaxloq 

talablarini, elagi obodonchilik ishlarni baholab boran. Ayniqsa, ishki jamiyatlik, turmushlik 

masalalarda xonga aql berib, mamlakat ishlariga arolashib, insonlar xulqini yaxshilash orqali 

yaxshi jamiyatni shakllantirish kontseptsiyasi ob:ektiv turda ta’lim-tarbiya masalasiga diqqatini 

berdi. Bu esa uning o’z hunarini ko’rsatishga xonlar saroyida xalq oldida hamma vaqt pandnasihat 

beruvchi qatorlarining kuylanishinda kurindi. U yaratgan adabiy meros ichida {Edige} 

dastoni katta ahamiyatga ega. Og’iz ayg’oq, til tayg’oq{ she:rida hayotda yaxshi va yomon kunlar 

borligini uqtirib utadi. Sipira jirovning {Atanga nalet Kenjembay} deb boshlanuvchi she:rida 

jamiyatning boshqarishidagi ba’zi bir odamlarning qilmishlari haqida qalam tebratadi. Shoir 

{Qarshiiga qushning bolasi}, {Oy bilan quyoshning ulgani} deb boshlanuvchi qushiqlarida bolalar 

taqdiri, bolalarining tarbiyalanib voyaga etishida ota-onasining xizmatlarini, hayotdan dakki 

emasliklari uchun yoshligidan har tomonlama shakllantirish, kattaga hurmat, kichikka izzatli 

bulishni, xalqqa xizmat etishni urgatish zarurligini ta’kidlaydilar. Ota-ona farzandlarini shunday 

fazilatli qilib tarbiyalashmasa, bola katta bulganda xur buladi. Jirovning fikricha, bu ota-ona 

uchun ulim bilan barobar. 

{Ota onaning o’lgani, 

Bolaning xo’rlik kurgani 

Shoir insonning kelajagi yoshlar ekanini nazarda tuib har bir ota uz bolalariga yoshligidan 

aql, hunar urgatishi farz ekanligini, yillar utgach farzandlarga bergan aql va tarbiyasi uziga 

aks qotishini uqtiradi. 

Sipira jirov {Bir deganda ne jamon} deb boshlanuvchi qushig’ida jamiyatda bola tarbiyasi 

ishlarining asosiy uzagi bulgan ikki masalaga diqqatini qaratadi. 

q. Bolani aqlli, bilimli qilib tarbiyalash 

w. Qizlarga odob-axloqdan saboq beriish.

A s a n qayg’i. Qaroqalpoq xalqining yana bir buyuk donishmondlaridan biri Asan Sabit 

ug’lidir. Asan tahminan qeu0 yilda tug’ilgan. Otasi ovchi bulib Asan o’ndan erta etim qoladi. 

Onasi Salixaning qo’lida tarbiyalanadi. Ko’p qiyinchiliqlar kurib voyaga etadi. Asan qaroqalpoq, 

qozoq, nug’ay xalqlarida o’z qushiqlarini ko’ylab taniladi. 

Asanga {qayg’i} laqabi insonlarning yashash qiyinchiliklariga insonparvarlik tuyg’ulari 

bilan qayg’urishi kuchli bulgani uchun berilgan. Bu nom uning o’zgacha insonparvar 

bulganligidan dalolat beradi. 

Shoir {Qirda kiyik o’tlagan}, {Ey xon men aytmasam bilmaysang} deb boshlanuvchi 

qushiqlarida xonlar o’rtasida o’z-aro urush-janjallarni qoraylaydi. Dunyoqarashida islom 

ta’limatiga suyangan. 

Asan jamiyatlik pedagogik qarashlarida yoshlarga geografik bilimlarini, erga mehr quyish 

bilan birga chiroyli so’zlashga urgatishni ham aytib o’tdi. Yoshlarni so’zga chechan qilib 

tarbiyalash haqida kerakli fikrlar aytadi. 

Asan yoshlarga jugrofiyalik tushuncha bergan geograf-sayoxatchi edi. Asan ijtimoiy 

hayotni ham o’z asarlarida chetda qoldirmadi. Xonlarning cheksiz jabr zulmini aks ettiruvchi 

she:rlar ham yaratgan. 

{Xalqing qanday chidaydi, 

Baloday kelgan bu ishda} deydi. 

Shoir yoshlarni bolalik chog’idayoq o’qitib qobiliyatli qilib tarbiyalash kerak deydi. Asan 

ta’lim-tarbiya berish, hunar urgatish ishlarini bolaning kichkina vaqtidan boshlab tarbiyalash 

tarafdori bo’ldi. 

Jaslay hunar bilmasang, 

O’lg’aygach hunar bilmaysang...deb yozgan edi. Asan odam nasliga tortmaydi deydi. 

Odamlarning qadr-qimmatiga otadan qoladigan obrusiga qarab baholash notug’ri xulosalar keltirib 

chiqaradi deydi. Shoir yoshlarning aql, bilim egallashida oqsoqollarning katta xizmati borligini 

tushunadi. Insondagi aqllilikka ega bulish, bu ularning donishmandligi deb biladi. 

Taza inson hasil so’z, oy tubine jatadi. 

Shoir ilm urganish farzligini aytar ekan, ustozga shoir O’rtasidagi munosabatlarni yoritib 

beradi.. 

Ilmim jurttan asti dep, 

Ke4essiz so’z baslama, deydi. 

Har bir ishni ko’pchilik bilan maslahatlashib qilmoq zarur-deydi. Shoir odamlar orasida 

dustlik tuyg’ulariga e:tibor berib, do’stlik-hayot qiyinchiliklarini engishda insonga kerak deb 

yozadi. 

Do’stga yoman so’zlama, 

Do’stinga yomon so’zlasang, 

O’zingni o’zing urganing 

Shoir kechirimli sabr-:oqatli bulish lozim deydi. 

Ashio’ dushpan, artinan 

T6sip ketsen qa’ytedi 

Asan insonlarni bardamlikka chaqiradi. Ayniqsa, yoshlarga o’z erkini aqllilik bilan boshqarib 

{O’sek so’zge o’sh bolma} deb yozadi. Shoir insonlarning o’z-aro aloqalarini yaxshi 

muamolada deb tushundi. Janjallashish gohida odam haq bulsa da yaxshi emasligini aytdi. 

Eregisip urispa, seniki jo’n bosada 

Ati4 shiqpas durisqa, 

Minezi jaman adamg’a, 

Endi qaytip aylanma. 

Asan Sabit ug’lining ko’p umri saroyda, xonning maslahatchisi vazifasida utkazilgani 

ma’lum. Uning bu lavozimi ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlariga, el arosida keng tarqatilishida katta 

ahamiyatga ega buldi. 

Asan bilimsiz xalqni bilimli, donishmond boshliqlar boshqara oladi deb uyladi. Shuning 

uchun bolalarni yoshligidan bilimli, aqlli, kasb-hunarli qilib tarbiyalash lozim deydi.

Ustozning o’z shogirdlariga chin dildan mmehr quyishini, tug’ri bilim berishini, 

maslahatsiz ish olib bormaslikni talab qildi. 

Insonning yaxshi inson bulib etishishida nasllikning ham ahamiyati katta deb uylaydi. 

Asan yoshlar tarbiyasida ularning yaxshi dustlar orttirishi, dustga sodik, vatanparvar, ota-onaga 

mehribon bulib etishishlari uchun katta ta’lim-tarbiya zarur deydi. 

J I Y R E N Sh E sheshen. Qaroqalpoq xalqining Oltin O’rda va Nug’oy davridagi 

hayotida aytishuvlar kuplab bulib turar edi. Chechanlik hunari xuddi shunday aytishuvlarda 

shakllanib chiqqan. Xalqda chechanlikning, biylarning yana aybdorlarning tarafini olgan, 

chechanlik so’zlar dov-janjallardagina zarur bulib qolmay yoshlarning kundalik uyin-zavqlarida 

majlis va yig’inlarida keng tarqalgan. Yoshlar hazl-mutoyiba bilan o’zlarining yig’inlarini qiziqarli 

qilib o’tkazganlar. Bulardan zavqlanganlar estetik tarbiya olganlar. {Aydos biy} poemasida 

Jiyrenchening kata so’z ustasi ekanligi ma’lum buladi. Jiyrenshe Dashti Qipchoqning Sozaq 

shahrida dunyoga kelgan. Jiiyrenshe chechendegi bilim bilan uqimishlilik uning jamiyatdagi 

ishlarida xonga maslahatguy bulishiga erishuviga olib keldi. Uning dunyoqarashiga odamlar 

orasida uning o’z-aro muamolasida odob-axloqning shakllanishi muhim urinni egallaydi. Shoir 

ota-ona farzandlarining tarbiyachisi, g’amxurlik bilan tarbiyalash uning vazifasidir deydi. Ona 

oilada bolani yaxshi tomonlarini shakllantirishi, bolada namuna buladigan hislatlarni 

rivojlantirishi kerakligini uqtiradi. 

XVIII-XIX asrlarda qoraqalpoq xalqining ta’lim-tarbiyaviy fikrlari. 

REJA 

q. XVIII-XIX asrdagi maktab va ta’lim-tarbiya 

w. Kunxojaning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari. 

e. Ajiniyoz Qosibay ug’lining pedagogik qarashlari 

r. Berdaqning ta’lim-tarbiyaviy fikrlari. 

Tayanch tushunchalar. Madrasa, mudarris, ustoz, odob-axloq. 

Adabiiyotlar. 

Nq-e mavzudagi adabiyotlar. 

K.Mambetov. Ajiniyoz. N-qoor. 

Sahra bulbili. N-qoor 

J.Urinbaev. U.Aleuov. Berdaqti4 jamiyetlik pedagogikaliq koz-qaraslari. 

XVIII-XIX asrdagi qoraqalpoq shoirlari o’z ijodlarida yoshlarning uqib bilim olishi, odobli 

inson bulib kamolga etishishlarini bosh maqsad qilib olganlar. Shu maqsadda xalq orasida 

ko’pgina maktab madrasalar tashkil qilishga uringanlar. Xiva shahri qoraqalpoqlar uchun eng

yaxshi madaniy markazga aylangan edi. Uning ko’pgina madrasalarida qaroqalpoq xalqining 

yoshlari ta’lim olganlar. Xalq orasidagi bilimdon kishilar maktab va madrasalarda etishib 

chiqqan. U paytda har bir ota-ona o’z farzandini, faqat ug’il bolalarnigina emas, balki qizlarni 

ham maktab yoshiga etgandan keyin maktabga berib o’qitishi shart edi. Bolalarni bilim darajasiga 

qarab ajratganlar. Maktabga kelgandan keyin ularni eng biriinchi kalim qaytarishga urgatganlar va 

oyatlarni yodlatishgan. Shundan keyin gina harflarni urgatganlar. Harfni endi urganayotgan 

o’quvchilarni {abjadxonlar} deb ataganlar. 

XIX asrda qaroqalpoq xalqining dunyoga tanilishida Qaraqum ishon madrasasining 

vazifasi katta bulgan. Kunxoja va Berdax shoirlar ham ushbu madrasada ta’lim olganlar. 

Madrasalarda dars borasida ma’lum darajada o’qituvchilar tomonidan pedagogik tamoyillar bilan 

talabalar yuzaga keltirilgan. Maktab madrasalardagi fanlar izchil holda olib borilgan. 

O’quvchilarning mustaqil o’qish va fikrlashiga katta e:tibor berilib, urgangan narsalarini xotirasida 

saqlab qolish nazarda tutiladi. 

Qoraqalpoq xalqining :ta’lim-tarbiya haqida fikrlari tarixida Kunxoja Ibrayim ug’lining urni 

kattadir. U XIX asrdagi qaroqalpoq shoirlarining ustozi hisoblanadi. Kunxoja dastlab Moynoqdagi 

Yangidaryo elatida maktab madrasada, keyin Qaraqum ishon madrasasida ta’lim oladi. Shu 

paytdagii og’ir sharoitga chidagan Kunxoja madrasadagi o’qishni oxirigacha davom ettiradi. 

Shundan sung maktabda o’qituvchi bo’lib iishlaydi. Kup izlanishi natijasida shoir darajasiga 

kutariladi. Kunxoja yashagan davrda qaroqalpoq xalqining madaniy iqtisodiy ahvoli qiyin edi. 

Xiva xoni Muxammad Amin xonlik qilgan davrda qushni ellar bilan urush kuchayadi. 

Urushga ishlatilgan harajatlarni xalqqa soliq solish orqali undirganlar. Xiva xoni xalqni 

avvalgidan ham battar eza boshladi. Kunxoja xalqning ahvoli qiyinlashib, yosh bolalarning kasalga 

chalinib, bevaqt olamdan ko’z yumayotgani va xonlik tomonidan g’amxurlik kursatish 

kerakligiini bayon qilib {Etimning haqini eb quymang} she:rini yozadi. Ayniqsa, Kunxoja 

yoshlarning maktabda bilim olish darajasi nihoyatda pastliini, yoshlarning ta’lim olishi uchun 

sharoit yuqligini sezadi. Shu sababli u Qaraqum ishon madrasasida o’qigan paytda ustozlari 

urgatgan ta’lim-tarbiya tajribalari asosida o’z qishlog’i Yangi daryoda maktab tashkil qilib qiloq 

bolalariga kup yillar davomida ta’lim berib, o’qituvchilar kasbi bilan shug’ullanadi. Natijada 

uning ta’lim-tarbiyaga bulgan tajribasi ortadi. Kunxoja o’zining jamiyatga bulgan pedagogik 

qarashlariga ajralmas bir qismi sifatida, insonning ta’lim-tarbiya masalasiga katta etibor beradi. 

Shoir o’zining {Mening ug’lim}, {Ug’lim vafot etganda} va boshqa she:rlarida tarbiyaning 

qaysi turi bulishidan qat:iy nazar uni bolalarda yoshligidan boshlab shakllantirish kerak deydi. U 

yana turmushda molparast insonlar insoniylikdan kura boylikni ustin kuyadilar. Ular oilasida o’z 

farzandlarini insofsiz qilib tarbiyalaydilar. Ularning boyish maqsadidagi urinishlarini, xalqning ish 

haqinsini tug’ri taqsimlamagan, bu berilgan yoman tarbiyadan ekanini tushuntiradi.Farzandga 

qanday tarbiya bersang shunday holatda degan fikrlarini keltirib utadi. Yoshlarning yaxshi, axloqli 

bulib shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillardan biri jamoat ekanligini va shu bilan bir qatorda 

tarbiyaning naslga ham ta’siri borligini aytadi. Shoir yomon xulqni yoshlarni qayta tarbiyalash 

oqali yaxshilar qatoriga qushish mumkinligiga ishonadi. Shu sababli yoshlarning aqlli bilimdon 

bulib dunyoga tanishiga alohida e:tibor qaratadi. {Mening ug’lim} she:rida ota-onalarga qarata 

har bir oila o’z farzandinig aqli qilib tarbiyalash kerak degan fikrini aytadi. 

Kunxoja Qaroqalpog’iston va Qozog’iston ulkalarida mudarris bulib ishlagan vaqtlarida 

o’zi ta’lim sirlarini chuqur bilishni va uni maktab madrasadagi ta’lim oluvchi yoshlarga urgatishni 

o’z oldiga maqsad qilib quydi. Kunxoja yoshlarning aqlini rivojlantirish uchun ta’lim beruvchi 

ustozlarning vazifasiga alohida e:tibor qaratadi. 

Shoir yashagan davrda maktablarda matematika, tarix, diniy darslar, adabiyot, til va boshqa 

darslar utiladigan edi. Kunxoja turmush tajribalarini tuplagan yoshi ulug’ odamlarning tinch, 

bemalol hayot kechirishi uchun mmehnat qilish zarurligini aytadi. Yoshlarni mehnat qilishga, 

mehnatni sevishga tarbiyalashga, har bir isnnon o’z mehnati bilan non topishga urganishi 

kerakligini bayon qiladi. Halol mehnat baxt daragi, deya nasihat qiladi. Kunxoja yoshlarni 

mehnatdan bosh tovlamaslikka, mehnatdan faqat rohat, uzaro birlashib jamoa bulib ishlashga 

urgatish kerakligini qayta-qayta ta’kidlaydi.

Yoshlarga Vatanni sevishga urgatishga hamda yosh paytidan boshlab shakllantirish , 

xalqi uchun doim tayyor turishi kerak, dean fiikrlarini aytadi. Har bir ota-ona o’z farzandi haqida 

aytadigan so’zi: {Mening uglim emas, u xalq ug’li} edi degan mazmunda bulishini talab qiladi. 

Shoir yoshlar tarbiyasida xalqni dushmandan saqlab, o’z xalqining g’amini ylashni bosh masala 

qilib quyadi. O’z vatanini bosqinchilardan saqlab qolishga urinmagan farzandlarning nimaga 

keragi bor deydi. Ushbu tushunchalardan kelib chiqqon holda Kunxoja pedagogik nuqtai nazardan 

yoshlarni o’zaro do’stlikka, birodarlikka tarbiyalash masalalariga katta e:tibor beradi. 

Kunxoja yoshlarni diyonatli, tug’ri so’z, adolatli qilib tarbiyalashni birinchi masala qilib 

quyadi. U yoshlarni sir saqlay olishiga buning jamiyat uchun ham katta ahamiyati borligini 

aytadi. U yoshlarning sabr-toqatli bulishi haqida ham fikrlar aytgan. Sabr-toqatli va 

qiyinchilikka bardam berish , uylanib ish qilish insonlarni buyuklikka eltadi. Ayniqsa aql bilan ish 

qilish sabr qilining asosiy belgisi ekanini ta:kidlab utadi. 

Kunxoja {Unutmasman} qushig’ida yoshlarning og’ir qiyinchiliklarga bardosh berish 

kerakligini nasihat qilib {sabr toqatli bulishining hayotda yashash uchun foydasi ko’pligini, 

yoshlar tarbiyasida buning alohida e:tiborga olish lozim} ligini tushuntiradi. U yoshlarning sog’salomat 

usishi haqida ham bir qancha ma’lumotlar keltirgan. Insonlarning yaxshi sog’-salomat 

bulishi baxtli hayot kechirishning bosh maqsadi va xalqi uchun xizmat qilishida ham ahamiyati 

katta ekanini nazarda tutib, yoshlarning sog’lom usishi uchun tug’ilganidan boshlab tarbiyalashning 

tarafdori buladi. {Mening ug’lim} she:rida farzandning tug’ri usib ulg’ayishi uchun eng birinchi 

bor bolani vaqtida ovqatlantirish kerak deydi. 

Kunxoja yoshlarga estetik tarbiya berishda musikaning xizmati katta ekanligini uktiirgan. 

{Qobiz} she:rida musiqa insonning og’ir turmushini engillashtiradi, kelajak sari etaklaydi, deydi. 

Qoraqalpoq xalqining mumtoz shoiri Kunxoja Ibroyim ug’li ta’lim-tarbiya haqidagi 

fikrlarida xalqning farovan hayot kechirishi uchun yoshlar ta’lim-tarbiyali bulichi kerak, deb 

kuylaydi. Tarbiyaning ta’sir qilishiga ishonadi va yoshlarning kamolga etishini, ayniqsa, ta’limni 

rivojlantirishni, dunyoni tanishni, yoshlarning bilimdon, uqimishli bo’lishini takror-takror aytadi. 

Ularni maktablarda ta’lim olishga undaydi. 

Shoirning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari yoshlar tarbiyasi uchun hozirgacha o’z 

ahamiyatini yuqotganicha yuq. 

XVIII-XIX asrdagi qoraqalpoq xalqining atoqli shoiri, butun O’rta Osiyoga mashhur, 

bilimdonligi bilan ko’zga tashlangan Ajiniyoz Qosibay ug’lining qaroqalpoq adabiiyoti va 

pedagogika tarixida urni katta. U Amudaryoning Orol dengiziga yaqin erda o’rtahol oilada 

dunyoga keladi. Onasi Nazira va otasi Qosibay o’z davrining etuk insonlaridan edi. Bulajak shoir 

dastlab boshlangich ta’limni diniy maktabda oladi. Onasi vafot etganidan keyin tog’asi Elmurod 

axun uni shogirdlikka olib, o’z maktabida tarbiyalaydi. Qobiliyati bor Ajiniyozga u islom 

qoydalarini urgatish bilan cheklanib qolmasdan har xil ilm sirlarini urgatadi. Natijada bulajak shoir 

qadimgi grek madaniyatini, sharq xalqlarining tillari, adabiyotlari buyicha bir qancha bilim 

tuplaydi. Sharq adabiyotlari klassiklarining ijodi Ajiniyozda shoirlik iste:dodini uygotadi. 

Yoshligidan o’z bilimini ko’pchilikka sezdira boshlagan Ajiniyoz Xivada Maqtumquli ta’lim 

olgan Sherg’azixon madrasasida uqiydi. Uqimishli yosh shoir ayrim dunyoparastlarga 

yoqmaydi. Uning mashhur so’zlari ularni tashvishga soladi. Oqibatda xalqdagi ichi qora odamlar 

Ajiniyozni {qasd qilgan} degan tuhmat bilan ayblaydi. Bunga chiday olmagan Ajiniyoz o’z 

yurtidan chiqib ketadi. Shunday voqealarning ta’siri Ajiniyozning dunyoga kuz qarashini, fikrini 

boyitadi. Insonlarni odobli qilib tarbiyalash orqali jamiyatni yaxshi tomonga surish 

mumkinligini uylaydi. 

Ajiniyoz xalqning kelajagiga , bolalar taqdiriga o’zgacha diqqat qiladi. Uning fikricha 

har bir ota-ona farzandini {kunglimning quvonchi, jigarbandim} deb qadrlashi kerak, deydi. 

Farzand tug’ilganida tarbiyaga muhtoj bulib tug’iladi. Farzandning aqlli, hunarli bo’lishida 

tarbiyaning ta’siri bor. Insonlarning tarbiyasi va biologik rivojlanishi bir xil bulmaganligi kabi, 

ularning aqllari, xulqlari ham teng emas. Bu fikrni bayon qilish maqsadida shoir {Hamma 

teng bulgan emas} she:rini yozgan. Shoir bolani qanday tarbiyalasang, shunday ulg’ayishini aytadi 

va bolani avvaldan odobli bulishiga urgatish kerak, deydi. Yoshlikda berilgan yomon tarbiya

ulgaygach asosiy xulqqa aylanib ketadi. Shuning uchun ham Ajiniiyoz {Kurdim} she:rida 

yoshlarni yomon xulqli bulish oqibatining dastlabki choralarini izlashni, insonlarning bir-biriga 

tarbiyaviy ta’sir qilishi muhimligini ham urtaga tashlaydi. Ayniqsa, shu davrda insonning yaxshi 

yomon, aqlli aqlsiz bulishi nasliga bog’liq, deydi. Buning uchun yoshlarning birinchi tarbiyachisioilaning 

yaxshi, totuv bulishini talab qiladi. {Yigitlar} she:rida oiladagi ota-onalarning o’zlari 

odobsiz, bir-birini hurmat qilmasa bu ulg’ayib kelayotgan yosh farzandigan ta’siri kuchli ekanini 

aytadi 

Ajiniiyoz maktab tashkil qilish, xalqni bilimdon bulishiga chaqirib, ta’lim mavzusiga 

bog’ishlab bir qancha she:rlar yozgan. Kelajakda etuk inson bulib etishadi va ota-onasining elyurt 

oldidagi obrusi ortadi. {Axmoq bulsa tug’kan ug’ling, umring zimistonga aylanar} deb 

farzandini aql-farosatli qilib tarbiyalash birinchi navbatdaa ota-onaning javobgarli ishi deb 

qaraydi. Shoir yoshligidan aqlli bulib tarbiyalangan inson kelajakda har qanday, ayniqsa o’z 

bilimi orqali ko’pgina masalalarni tug’ri echadi, buyuklikka etishadi degan fikrlarni keltiradi. 

Shuning uchun Ajiniyoz {Yaxshi} she:rida {Yul bilmasang, yul surangiz bilganlardan} deb ko’pni 

ko’rgan tajribali insonlarning yoshlarga aql urgatishda xizmati katta ekanini e:tirof qiladi. 

Ajiniyoz maktab madrasaning xizmati bilan vazifasini alohida baholaydi. O’qish joyini yoshlarni 

ulug’ olim qilib etishtiradigan ustaxona, deb hisoblaydi. Uning fikricha har bir ustoz o’zidagi bor 

bilimini shogirdlariga urgatishi lozim. Agar ta’lim beruvchi odamlar etishmasa yoki maktab 

ta’lim-tarbiya ishini lib boruvchi mudarissiz qolsa bu eng qiyin hol. Ta’lim olish uchun yoshlarning 

ko’pchilik vaqtlari maktabda utishini, mashqlar ishlashi, erinmasligi, ta’lim yulidagi 

qiyinchiliklarga bardosh berib urganganlarini vaqti-vaqtida takrorlab, har xil kitoblarni o’qib, 

tushunchalarini chuqurlashtirishni eslatadi. Turmush sharoitidan ayrim insonlarning ta’lim hunar 

urganishdan kura kun kurishi tirikchilik g’amiga tushib ketishini notug’ri deb hisoblaydi. 

Har qanday sharoitda ham ta’lim-tarbiya olish, hunar urganishidan bosh tortmaslik kerak 

deydi. Shoir ta’lim olgan Xivada qizlar bilan ug’il bolalar alohida uqitilardi. Ajiniyoz bunday urfodatlarga 

qarshi chiqadi va o’zi tashkil qilgan maktabida ularni aralashtirib uqitadi. Shoir 

bolalarning sovodini chiqarishniing qulay tomonlarini izlaydi. Birinchi navbatda yoshlarga arab 

harflarini oson o’zlashtirishga yordam berishni uylaydi. U yozishga urgatmay, faqatgina yod 

olishni urgatadigan maktablarning bolalarni savodli qilolmasligini anglaydi. Ajiniyoz o’qish 

paytida bolalarning aniq tushina olishi uchun ta’limning kurgazmali bo’lishini ma’kullaydi. U 

bilimning miyada saqlanib qolishi uchun bolalarga urgatilgan ta’limni te-tez takrorlatib turish 

tarafdori buladi. Uyga vazifasini suraganda yod olishi emas, balki tushunmaganini o’z fikrlari 

bilan aytib berishni talab qilgan. Shoir maktablar uchun o’qituvchi tayyorlashga ham katta 

ahamiyat bergan. U kishiga qiziqishi bor, bilimli yaxshi o’zlashtirgan ayrim shogirdlariga tarbiya 

ishlarini olib borish tajribalarini urgatgan. 

Shoir o’quvchilarni o’qitish tajribalarini egallab, o’z zamonidagi ustoz 

mullolarning yoshlarni o’qishni bilmagani uchun va boshqa sabablarga kura durra urishini xato , 

tarbiyani tug’ri yuzaga olmaslik deb hisoblaydi. Farzand odob-axloqli bo’lib tarbiya olmasa, otaonani 

hurmat qilmaydi, ularning nasihatlariga quloq solmaydi. Shu sababli odob axloqli bo’lishni 

yoshlarga qayta-qayta ta’kidlaydi. 

Ajiniyozning pedagogika tarixidagi fikrlari hozirgi zamon yoshlarni odob, insofli qilib 

tarbiyalashda katta ahamiyatga ega va u pedagogika tarixini rivojlantiruvchilardan biridir. Uning 

ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari sharq xalqlarining boy dasturiiy ahamiyatga ega. Berdax 

qaroqalpoq xalq pedagogikasi va sharq klassik fikrlari bilan chambarchas bog’liq. Berdax 

qaroqalpoq xalqining madaniy turmushida qaroqalpoq adabiyotining asoschisi bulib hisoblanadi. 

Uning asarlari o’ziga xosligi bilan faqat qaroqalpoq shoirlari orasidagina emas, balki O’rta 

Osiyoda ham ko’zga yakkol kurinadi. U haqiqiy gumanist-demokrat, xalq manfaatlarini 

uylaydigan shoirlardan biridir. 

Berdax qiwu yili Amudaryoning Orol dengizi atrofida dekxon oilasida dunyoga kelgan. 

Boshlangich ta’limning ahvoli yaxshi emasdi, ko’proq diniy-gumanitar fanlar o’qitilar edi. 

Berdax ota-onasidan bevaqt ajraladi va etimchilikda hayot kechiradi. U qiyinchiliklarga bardosh 

berib maktabni tugatgandan keyin Qaraqum ishon madrasasida ta’lim oladi. Bu erda diniy

ta’limotlarni urganish bilan bir qatorda arab madaniyatini, mifologiyasini, grek falsafasini 

urganadi. 

Berdaxning dunyoga qarashining shakllanishida Firdavsiyning {Shoxnoma}, {Yusif va 

Zulayxo} dastonlarining ta’siri katta bulgan. Firdavsiy podsholar haqida {Shoxnoma} dastonini 

yaratgan bo’lsa Berdax shunday shakldagi podshohlar haqidagi {Axmoq podsho} dostanini 

yaratadi. Shoir hayoti davomida Navoiydan ham kup narsalarni urganadi va o’z asarlarida 

keltirib o’tadi. 

Berdaxning fikricha insn o’z aqli tufayli har xil narsalarni ishlab o’zini-o’zi ta’minlaydi, 

dunyoni yanada kuproq urganishga urinadi. Shu aql tufayli jamiyatdagi barcha masalalarni 

echish mumkin, deb yaxshi jamiyat aqlning kuchi bilan tiklanadi deb uylagan. Yashab turgan 

jamiyatni yaxshilash uchun insnlarni insofli, yaxshi xulqli qilib tarbiyalash lozim degan fikrlarni 

aytadi. 

Shoir ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlarining ichida tarbiyaning maqsadi, vazifalari, otaonaning 

roli, naslning, jamoatning ta’siri, qayta tarbiyalash, tarbiyadagi jismoniy jazoning xatoligi, 

ug’il va qizga alohida tarbiya berish kabi asosiy masalani olga surdi. 

Farzandni tarbiyalashdan bosh maqsad uning kelajakda xalq uchun xizmat qilishdir. 

Buning uchun ularning tarbiyasiga kata e:tibor bilan qarashni eslatadi. {Bolalarim} she:rida o’z 

farzandlarini iliq gaplar bilan yaqshi tarbiyalaganini o’rnak qiladi . Shunday qilgandangina farzand 

ota-onasini hurmat qiladi, butin vujudi bilan ularning ishlarini davom ettiradi deb farzand oldiga 

ham {ota-onangni qadirla, vafot etgancha yaxshi so’zla } degan katta vazifalarni qo’yadi. 

Shoir farzandni yaxshi tarbiyalashning daslapki belgilaridan biri yoqimli ism qo’yish dep 

xisoplaydi. Bu masalada qaysi jinsdan bo’lsa ham maslaxatlashib qo’yishni, qo’yilgan ismning 

ma’nosi bolaning ta’rb:yalanishi ushin yaxshi ta’sir ko’rsatilishini ham xisobga olishni ko’rsatadi. 

Berdaq ta’rbiyada ustozlarining ham vazifasiga katta axamiyat beradi. Ustoz yoshlar oldida 

odob- axloqli, mehribon,i insofli, har tomanlama yaqshi bo’lishi kerak, aks holda o’z shogirdlarigi 

yaxshi xulqlarni o’rgata olmaydi, deb shu davrdagi ba’zi bir mullalarning yoshlarni yaxshi xulqli 

qilip ta’rbiyalay olmayotganini aytadi. 

Bazi bir ustozlar bolalarga o’rnak bo’ladigan ish qilish o’rniga, o’zlari yomon ishlar bilan 

shug’ullanadi, bu shu ustozlardan ta’rbiya olayotgan bolalarga salbiy ta’sir qilishini va o’z 

davrining mullalariga ta’lim-tarbiya ishini yaxshilashini katta vazifa qilib qo’yadi. 

Berdaq ta’lim xalq uchun foydasi ko’pligini aytib, faqat o’z xalqining bilimlarini o’rganish 

bilan cheklanip qolmastan qo’shni elatlarni ham foydali bilimlarni o’rganish kerak, edi. U til 

o’rganish masalasida inson yetti xalqning tilini bilish kerak. Til o’rganish bilan insonning bilim 

darajasin ortishini va boshqa xalqlarning ilimlarini o’rganish kerak deb ta’kidlaydi. 

Berdaq o’z xalqining tarixini, boshdan o’tgan voqealarini bilishni, bular to’g’risida 

yashlarga tushuntirish kerakligini o’qtiradi.Bu fikrini {Oqibat} {O’ylan shoir o’tgan kunni , otabobo 

ketgan kunni} deb tasdiqlaydi. {Shajira} xalq tarixi haqidagi kitob ekanligini aytadi. 

Berdaq gaplashganda {siz} {biz} degan jumlalarga etibor qilishini, yashlarni shu xislatlarga 

o’rgatishni eng yomoni inson ustidan kulish, xo’rlash ekanligini aytadi. Bularning qanday paydo 

bo’lishini o’ylaydi va bular inson xotirasidagi tushinchalardan paydo bo’ladi, xotirada yaxshi 

fikirlar bo’lmasa hayotdagi xulqlari ham yoqimsiz bo’ladi, degan fikrini olg’a suradi. 

Berdaq yoshlarning buyuk inson bo’lib shakillanishi uchun zarur ta’rbiya turlarini aqlibilimdonlik, 

insofli bo’lishi va go’zallikni sevishga tarbiyalash, deb ta’kidlaydi va ta’lim bilan 

tarbiya bir-biri bilan chambarchas deb maqullaydi. U yoshlarning maktabga borish vaqtini u-i 

yoshlar chamasida , deb ta’kidlaydi va har bir inson bilimdon bo’lishi shart, deydi. Buning uchun 

maktablarda o’qib har xil ilm sirlarini bilish kerak. Insonlar qachalik bilimli tartibli bo’lsa, jamiyat 

ham shu darajada yaxshi bo’lishini aytadi. 

Berdaq yuqoridagi tarbiyaning barcha turlarini bir-biri bilan bog’liq holda olib borishni talab 

qiladi. Uning ta’lim -tarbiya xaqidagi fikirlari XIX asirdagi qaroqalpoqlar o’rtasidagina emas, balki 

O’rta Osiyo xalqlari o’rtasida ham yoqori bosqichda turadi. 

Muommali savollar.

q. XVIII-XIX asirdagi qaroqalpoq xalqining ijtimoiy va siosiy turmushi qanday bo’lgan. 

w. Kunxoja sherlaridagi ta’lim-tarbiyaviy g’oyalar haqida fikrlaringiz. 

e. Ajinyaz Qusibay o’g’lining pedagogik qarashlari qanday bo’lgan. 

r. Berdaq asarlaridagi ustoz-shogird, ota-ona va bola, inson va jamiyat muommolarining 

ko’rinish seriyasi qanday bo’lgan..

XX-asr boshidagi O’zbekistondagi 

maktab va ta’lim-tarbiyaviy fikrlar, Jadidshilik. 

REJA 

q.Turkistonda jadidshilik oqimining paydo bo’lishi. 

w. Hamza Hakimzada Niyoziyning pedagogik faoliyati va fikrlari. 

e. Avdullo Avloniyning pedagogik qarashlari. 

r. Seyfulgabit Majidovning pedagogik faoliyati. 

Tayanch tushunchalar, Jadidchilik baddiy ijod, maktab 

O’zbek xalqining to’ng’ish pedagogi, shoir, adib, dramaturg kompozitor Hamza Hakimzoda 

Niyoziy qiio yili qy-iyulda Qo’qon shahrida :abib oilasida tug’ilgan. 

Hamza o’zining o’qishga bo’lgan zo’r ishtiyoqi tufayli qw yoshidayoq to’la xat savotli 

bo’lib etishadi qo00 yilda madrasaga kirib o’qishni boshlaydi. Biroq madrasa ta’limi Hamzani 

qanotlantirmaydi. Shunga ko’ra u mustaqil so’ratta Lutfiy, A.Navoi, Gulxaniy, Furqat asarlarini 

o’qib o’rganadi . Hamza qoqq yili Qo’qonning Hojibek gulzorida maktab ochib, yetim va 

kambag’al bolalarni o’qitadi, o’quvchilar uchun {Yengil adabiyot }, {O’qish kitobi}, o’quv 

qurollarini yaratadi. Hamza Xokimzoda Niyoziy w0 yillik o’qituvchilik faoliyati davomida yoshlar 

tarbiyasi masalasida amaliy va nazariy jixatdan muxim g’oyalarni olg’a surdi.. Hamza Hakimzoda 

Niyoziy tashkil etgan maktab chinakamiga xalq maktablarining daslabgi namunasi edi. Hamza bu 

maktabda yoshlarga dunyoviy fanlarni o’qitadi aqli, axloqiy tarbiyaga axamiyat beradi, lekin o’sha 

davirda jadid maktabi nomi bilan mashhur boshqa maktablar ham bo’lgandi. .Hamzaning maktabi 

kichik fariq qilardi. Hamza Hakimzoda Niyoziy aqli tarbiya haqida so’z yuritar ekan aqliy tarbiya 

orqali tarbiya va jamiyat qonunlarini tabiyat hodisalarini ular o’rtasidagi bog’liqlikni bilishi 

kerakligini aytadi . Shoir ana shunday ma’lumotga ega bo’lgan va jamiyat, xalq paravonligi uchun 

xizmat qiladigan yoshlarni uetishtirishga da’vat etadi. Hamzaning fikricha yoshlarni shunday 

barkamol qilib yetishtirish uchun o’qituvchining o’zi chuqir bilimga ega bo’lgan, qobiliyatli va 

yuksak axloqiy fazilatli bo’lishi kerak 

Hamza Hakimzoda Niyoziy ta’lim-tarbiya haqida bildirgan fikirlarida bolalarning sog’lom 

bo’lishiga ham etibor beradi. U ayniqsa ota-onalarining muxim o’rin tutishini ta’kidlaydi, bolaning 

go’zal axloqiy bo’lib kamol topishi uchun oila muxitida tarbiyaning turli yo’lga qo’yilishi 

zarurligini aytadi. Shoirning fikricha bola odobning boshida ota-onadan oladi, o’rganadi, bunga 

jiddiy etibor berilmasa tarbiya juda qiyin kechadi va yomon oqibatlarga olib borishi aniq ekanligini 

aniq-ravshan bayon etadi. Hamza Xokimzodaning axloqiy tarbiya xususidagi qarashlarida yoshlarni 

insonparvarlik ruhida tarbiyalash ham alohida o’rin egallaydi. 

Agar ko’pchilik jadid maktablarida milliy burjuaziyaga savodli mustakillar tayorlash 

niyatida boyvatchalar o’qitilsa, Hamzaning talabalari kambag’al bolalarning o’qishini doimiy 

ta’minlash niyatida o’larga moddiy yordam berishni maqsad qilib yordam jamiyatini tuzdi. qoqo 

yilning boshlarida Qo’qondagi q-sonli boqimsiz bolalar uyiga mudir qilib tayinlanadi. qoww-qowr 

yillarda Qaroqalpoqstonning Xo’jayli tumanidagi q-bolalar uyining mudiri va o’qituvchisi bo’lib 

ishlaydi. Hamza qowt-yilning kuzida Fag’ona uezdi maorifi ixtiyoriga yuboriladi. Bu yerda u xalq 

kuchi bilan yangi maktab binosi, klub, kutubxona, choyxona qurdiradi. qowy-yili O’zbekston 

ijroya komiteti Hamzaning badiiy ijodidagi muvaffakiyatlarini va jamoat ishidagi faoliyatini 

takidlab, {Xalq shoiri} degan faxriy unvonni beradi. Hamza bir qator asarlarida xalq maorifi 

tizimini yaratish g’oyalarini olg’a suradi. Uning fikricha, {Insoniy inson qotoriga qo’shish} insonni 

kamolatga yetgazish, insonni olijanob fazilatlariga ega qilib yetishtirish tarbiyaga bog’liqdir. 

Yuksak kuchga ega bo’lgan tarbiya ilm, hunar tarbiyasini o’z ishiga olgan bir butun jarayon bo’lishi 

kerak. Demak maktab yoshlarini ilmli, odobli qilib tarbiyalashi va hunarga o’rgatilishi kerak.

Hamza Xokimzoda Niyoziy hunar o’rganishni keng ma’noda tushinadi. U maktabda o’tiladigan 

hunari koshbchilik, to’qimachilik, temirchilik , taxtachilik emas, balki dunyoviy fanlar asosida 

yaratilgan ilm texnikani egallashini hunar deb tushinadi. Hamzaning fikricha bolaning aqliy 

rivojlanishi, idorasi, xulq-atvori umuman ma’naviy fazilatlarini tarbiya orqali shakillanadi. 

Bolaning kim bo’lib yetishishi uning nasl-nasabiga emas, balki uning beriladigan tarbiyasiga 

bog’liqdir yani bolaning o’qishiga qiziqishi, o’qish qobiliyatining rivoji nasl-nasabning emas, balki 

tarbiyaning maxsulidir, deydi. 

Hamza Hakimzoda Niyoziy o’z pedagogik qarashlarida har bir inson jamiyat, tabiyat va 

hayvonat dunyosidan xabardor bo’lishi kerakligi haqida so’zlar ekan, buning uchun ilm-fanlarini 

egallash zarurligini ta’kidlaydi. Uning fikricha yoshlardagi insonparvarlik kishilarning qadrqimmatini 

anglash, uni hurmat qilish insonning xuquqlarini ximoya etish, ularga xurmat bilan 

muomala qilishdan iborat bo’lishi kerak. 

Yoshlarni insonparvarlik ruxida tarbiyalash ularga o’ziga yaqin bo’lgan kishilarga, avval 

ota-onasiga samimiy muhabbat tuyg’usini rivojlantirishdanboshlanishi kerak shu tufayli ham shoir 

o’z pedagogik faoliyatda va odobi ijodida xotin-qizlarni ilm olishga jamiyat ishlarida faol ishtirok 

etishlarigajiddiy etibor beradi . Hamza o’zining xarakter xususiyatlari bilan boshqalardan ajralib 

turadigan shaxs edi. U g’ayratli jasoratli, tinib tinchimaydigan ijodgor sifatida ko’z oldimizda 

gavdalanadi. Doimo nimalarnidir yaratishva tashkil qilish, nimalarnidir bosh qo’shib, faollik 

ko’rsatish bilan band edi. U bir qarasangiz maktab ochib bolalarni o’qitar, bir qarasangiz guruh 

tuzib, elga kontsert va spektakllar ko’rsatar yana bir qarasangiz Turkiston frontida bo’lib jangshilar 

xizmatida bo’lar edi. hayut uni zarur nuqtalarga chorlar, shoir esa {laban} deya o’zining 

sana’tkorlik, binobarin fuqarolik burchini ikkilanmastan ado etdi. Hamza Shoximardonda bo’lgan 

vaqtida ham o’z ilg’or fikrlarini tartib qiladi. Ammo u bu yerda joylashgan dushmanlari tamonidan 

qowo-yil qi-martda fojiyali xalok qilinadi. 

O’zbek xalqining sodiq farzandi Hamza ajoyib pedagogik, yozuvchi kompozitor sifatida 

o’z xalqiga sidqidil bilan xizmat etdi. U mexnatkash xalqini marifatli qilish, yosh avladlarni har 

tamanloma bilimli qilib etkazish yo’lida hayotini bag’ishlaydi. Umuman Hamza Hakimzoda 

Niyoziy respublikamizda pedagogik fikrning rivojiga salmoqli hissa qo’shgan mohir pedagog 

shoirdir. 

ABDULLA AVLONIY. 

Taniqli o’zbek pedagog olim Abdulla Avloniy qiui-yil qw-iyulda Toshkent shahrining 

Mergancha mahallasida, mayda hunarmand tukuvchi oylasida dunyoga keladi ota-onasi savodli 

kishilar bo’lganlar. Avloniy eski usul maktabni tamomlagandan keyin qw yoshida madrasaga 

o’qishga kiradi. U yozda ishlab ota-onasiga yordam qilar, boshqa vaqtlarda o’qir edi. Uta iqtidorli 

bo’lgan Abdulla Avloniy qt yoshida sherlar yoza boshladi. Avloniy xalq orasida ilg’or fikirlarni 

tarqatishda ilm va ma’rifatni targib qilishda gazeta jurnallarni roli g’oyat katta ekanligini yaxshi 

bilar endi. U qo0u-yili {Shuxrat} {Osiyo} nomli gazetalar chiqarib unga muxarrirlik qiladi. 

Avloniy qo0u-yilda Toshkenlning Mirobod mahallasida keyinchalik Dezger mahallasida yangi 

usuldagi maktablar ochdi. Maktabdagi o’quv jihozlarni o’zgartirishda, o’z kuchi bilan parta va 

doskalar yasadi. Maktabga qabul qilingan bolalarning asosiy qismi kambag’al kishilarning bolalari 

bo’lganligi uchun, ularni kiyim-kechak, oziq-ovqat, daftar-qalam bilan ta’minlash maxsadida, 

do’stlarining ko’magida {Jamiyati xayriya} tashkil etdi va jamiyatga o’zi raislik qiladi. 

{Nashriyot} shirkatin tuzib, Xadrada {Maktab kutib xonasi} nomli kitob dukonini ochdi 

Avloniyning maktabi o’z oldiga qo’ygan maxsad va vazifalarga ko’ra mashg’ulatlarni sinf-dars 

tizimi asosida o’z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qiladi. U o’z maktabida 

bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob, qandasa hikmat kabi fanlardan muayan ma’lumotlar 

beradi. Avloniy {Usuli jadid}maktablar uchun to’rt qismdan iborat {Adabiyot yohuda axloq} 

{Ikkinchi muallim}, {Maktab gulistoni} kabi darslik va o’qish kitoblarini yaratdi. Bu asarlarida 

ham publitsislik maqalolarida dunyo xalqlari madaniyatni ilm-fanni, maktab va muarifni ulug’lab, 

o’z xalqini ilmli, madaniyatli bo’lishiga chaqiradi. Avloniyning pedagogika oid asarlari ishida

Turkiy guliston yohu axloq asari XX-asr boshlari pedagogik fikrlari taraqiyotlarini o’rganich 

sohasida katta ahamiyatga muolifdir. 

{Turkiy guliston yohud axloq} asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asarda 

insonlarni yaxshilikka shaqiruvchi, yomonlardan qaytaruvchi bir ilm axloq haqida fikr yuritilib 

{Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz bo’lib o’sadimi, alloxu akbar, bunday 

kishilardan yaxshilik kutmoq, u erdan turib yulduzlarga qo’l uzatmak} kabidur-deydi. Uning 

fikricha, bolalarga axloqiy jihatlarining tartib topishida ijtimoiy muhit oilaviy sharoit va bolaning 

atrafidagi kishilar g’oyat katta ahamiyatga ega. O’zbek pedagogika tarixida Avloniy birinshi marta 

pedagogika fanini yaxshi bilganligidan dalolat beradi . 

Avloniy bola tarbiyasini nisfiy ravishda quyidagi to’rt bo’limga ajratadi 

q. Tarbiyaning zamoni 

w. Badan tarbiyasi 

e. Fikr tarbiyasi 

r. Axloq tarbiyasi va b haqidagi uning ahamiyati to’g’risida fikr yuritadi . 

{Ta’rbiyaning zamoni} bo’limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga hammani 

ota-ona, muallim, hukumat va boshqalarning kirishi kerakligini ta’kidlaydi. {Alxosil tarbiya} bizlar 

uchun yo hayot, yo momot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat masalasidur-deb o’qtiriladi, 

Avloniy. 

Tarbiya xususiy ish emas, milliy, ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning taraqqiy avlodlar 

tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq, deb hisoblaydi adib. Tarbiya zurriyat dunyoga kelgandan 

boshlab umrining oxirigacha qadar davom etadi. U bir qancha bbosqichdan oila, bog’cha, maktab 

va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning doirasiga keng ma’noda tushunadi. 

Uni birgina axloq bilan chegaralanib ko’ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog’ligi haqida 

g’amqo’rliq qilishi lozimligini uqtiradi. Avloniy o’tmish mutafakkirlari kabi yoshlarning foydali 

kasb hunarni egallashga chaqiradi. Adib boylik ketidan quvuvchilarni, ularning odamgarchilikka 

tug’ri kelmaydigan ishlar bilan shug’illanayotganligini kurib, ulardan nafratlanadi. Avloniy 

yoshlarni boylikka ruju quymaslikka undaydi, boylikni utkinchi bulutga uxshatadi. Avloniy yangi 

adabiyot dasturi asosida qooe yili o’zbek maktablarining VII sinflari uchun {Adabiyot 

xrestomatiyasini} tuzdi. Avloniyning mehnati yuksak ta’kidlanib, unga o’zbek madaniyatini 

yuksaltirishda xodimlar tayyorlashda, uzoq yillik halol mehnati uchun qowt yili {Mehnat 

qahramoni} unvoni qoe0 yili mehnat sevarligi ilmiy ishlari va asarlari uchun {Qizil professor} va 

O’zbekiston maorifi zarbdori unvonlari berildi. Avloniy qoer yilning wt avgustida Toshkent 

shahrida vafot etdi. Avloniyning pedagogik qatorlarida hozirgi kunda ham yangi iinsonni kamol 

toptirishi yulida kishilarni chinakam tuyg’ular, umuminsoniy ezgu g’oyalar ruhida, vijdoniylik 

ruxda tarbiyalash borasida qimmatli tarixiy material sifatida e:tiborni o’ziga jalb qiladi. 

SEYFULGABIT MAJITOV 

Qoraqalpoq xalqining atoqli shoiri ma’rifatda salmoqli o’rni bor Seyfulg’abit Majitov qiyo 

yili Qozon guberniyasining Kuyuk qishlog’ida tug’ilgan. Otasi Abdulmajit uy sharoiti tufayli 

Qaroqalpog’istonga kuchib kelgan. Bu vaqtda Seyfulg’abit boshlangich bilimga ega edi, o’tkir 

zehnli qw yoshdagi bola bulgan. U Kulen bolisning kotibi bo’lib ishlaydi. Kulen bolisning urniga 

bulgan (qiio) Qorozbekning kotibi xizmatida yurgan vaqtda qaroqalpoq xalqining hayoti bilan 

yaqindan tanishadi. U usha yillari Berdax shoir bilan uchrashadi. S.Majitovning oilasi qoqw yili 

Kungirotga kuchib keladi. Seyfulgabit Majitov qowq yildan boshlab Kungirot okruglik bilim berish 

bo’limining boshlig’i etib tayinlanadi. qowr-yili qi-dekabr:da Xujayli okrugi buyicha bilim berish 

inspektori bulib tayinlanadi. Ma’naviy bilim berish ichidagi xizmatlari uchun Xorezm xalq 

respublikasining {Mehnat qizil bayrog’i} ordeni bilan taqdirlanadi. Atoqli tadbirkor Qosim Avezov 

boschiligidagi arab alifbosini to’zib qaroqalpoq {Alifbo} sini, {Kattalar uchun o’qish kitobi} ni 

ishlab chiqdi. {Erkin Qaroqalpog’iston} gazetasining muharrir kotibi bo’lib ishlagan davrida 

ma’naviyatga etibor berdi, shuningdek S.Majitov {Qoraqalpoq alifbo} sining (Turtkul qoe0 y) 

{Qaroqalpoq oblastidagi savodsizlar maktabiga programma} (Moskva qoer) {Qoraqalpoq tilining 

grammatikasi} (Moskva qoew) shunga uxshagan darslik kitoblarni yozishga qatnashdi. 

S.Majitovning umri e0 yillarning w yarmida juda og’irlashdi. U qoew-qoer yillari hozirgi

Amudaryo tumaning suv xo’jaligi mahkamasida ishladi. Qoer-qoeu yillari Turtkul ulkashunoslik 

muzeyida ekskursovod xizmatini bajardi. Repressiyaning boshlanishi bilan unga {xalq dushmani} 

ddegan ayb quyilib qoeu yili qamoqqa olindi va og’ir azobga chiday olmay qoei yili qamoqda 

vafot etdi. S.Majiovning dunyoga kuz qarashi Qaroqalpog’iston xalqining madaniy iqtisodiy 

turmushi bilan birgalikda rivojlandi. S.Majitov revolyutsiyadan oldin jadid maktabini ochilishi 

yoshlarga hunar urgatishni, bilimli qilish kerakligini aytdi. Ilmsizlik tufayli jamiyatning 

rivojlanmasligini tushunib yoshlarni ziyoli qilib tarbiyalash lozimligini aytadi. Ilm aql 

psixologik jarayonlar yordamida shakllangan o’qishni yoshlik paytidan olib borish va bilimni 

tajribada amaliy ish bilan birgalikda o’zlashtirishini aytish ayniqsa, diqqatga sazovar bo’ladi. U 

alifboni o’qitish usulini yozgan qaroqalpoq tilining fonetik, leksik, morfologik, va sintaksislik 

farqlarini aytgan dastlabki kashfiyotchi lingvistik olim hisoblanadi 

Alifbe darsligiga yozgan kirish so’zida bilim berishning didaktik printsiplariga alohida 

mazmunli xulosalagan. Asosan o’quvchilarning ilmiy ongini etishtirish darslikning hayot bilan 

bog’lanishini saqlosh, undagi berilgan ma’lumotlarning bilim beruvchilik va tarbiya beruvchilik 

vazifasini bajaradigan siyosiy tushunchasini usirish masalalarini nazarda tutgan. 

S.Majidov yoshlarni odob axloqga, insoniylikka, xulq atvorni urganish, elning botir 

farzandlari sifatida shakllantirish estetik hamda jismoniy tarbiya berishga va booshqa ta’lim 

tarbiyaviy fikrlarni aytadi. S.Majidov xalqning bilimi, ilmli bo’lishi, xalqni bilimli qilish uchun 

qilgan xizmatlari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yuqotgan emas. 

1917-1990 yillarda O’zbekistonda maktab va pedagogika fani. 

REJA 

1. qoqu-qoo0 yillar oralig’ida O’zbekiston respublikasi mustaqillikga erushgunga qadar 

bo’lgan davrda O’zbekiston xalq ta’lim tizimi va pedagogika fani haqida . 

2. u0 yil davomida xalq ta’limida adolatsiz, milliy siyosatning amalga oshirilishi. 

3. Xalq maorifi sohasida maktab darsliklari va o’quv qullanmalarining yoritilishi. 

4.Ta’lim-tarbiya jarayonida mustabid tuzim maqsadiga muvofiq tashkil etilishi va tarbiyaviy 

oqibatlar. 

Adabiyotlar. 

q. Karimov I. O’zbekiston o’z istiqlol va taraqqiyot yuli. T-qoow 

w. Karimov I. Yangi uy qurmay turib eskisini buzmang. T-qooe 

e. Karimov I. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T-qooe 

r. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. 

t. Karimov I. O’zbek xalqi hech qachon hech kimga qarom bo’lmaydi. T-w00t 

y. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. T-w00t 

u. Zunnunov A. Zunnunov A. T-w00y 

i. S.Ochil. Mustaqillik ma’naviyat va tarbiya asoslari. T-qoou 

O’zbekistonda qooqu-qoo0 yillarda ijtimoiy hayot, ta’lim-tarbiya qoqu yilgi inqilobdan 

keyin Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida ijtimoiy-siyosiy iqtisodiy, ma’naviy-mafkuraviy, 

jumladan xalq maorifi sohalarida keskin o’zgarish yuz berdi. Jamiyatni kommunistlik asosda 

qayta qurish boshlandi. Kommunistlik mafkura ta’lim-tarbiyaning asosi qilib quyildi. Bu tadbir 

joriy etilishi natijasida o’lkada {sinfiy kurash} kuchaydi . O’qituvchilar safi shura hukumati 

{dushmonlari}dan tozalana boshladi.

qoqo yii bulib o’tgan partiya VIII qurultoyi qabul qilgan kommunistlik partiya dasturida 

sovet hukumatining maktab va maorif haqida kursatmalarini joylarda amalga oshirish zaruriy 

vazifa qilib quyildi. Turkistan partiya va sovet tashkilotlari ana shu yul-yuriqlar asosida 

maorif tizimini ishlab chiqdi va quyilgan vazifalarni amalga oshira boshladi. 

qoqi-qow0 yillari shahar va tuman maorif bo’limlarida to’zilgan o’quv rejalari va 

dasturlar asosida maktablar da dars o’tildi. Ssinfdan tashqari mashg’ulotlar uyushtirildi. 

qowq-qowt yillarda Turkiston maorif komissarligi tuzgan dastur va metodik 

qullanmalarda asosiy e:tibor har bir o’quv fani kursini nazariy jihatdan asoslashga qaratildi. 

Dastur va qullanmalarni yaratishda mahalliy ziyolilardan Fitrat, Munavvar ori Abdirashidxonov, 

Hamza Niyoziy, S.Ayniy, Adulla Avloniy, Qori Niyozov va boshalar faol ishtirok etib T6rkistonda 

boshlangan madaniy qurilishni amalga oshirishga, maorif tizimini barpo etishga salmoqli hissa 

qushdilar. 

Turkiston Respulikasida mahalliy millatlardan o’ituvchi kadrlar tayorlash sohasida qilingan 

ishlardan muhimi shu bo’ldiki, Toshkent, Samarqanda va boshqa shaharlarda qisqa muddatli 

kurslar, pedagogika bilim yurtlari, xalq maorif instituti tashkil etildi, oshlangich, to’liqsiz o’rta va 

o’rta maktablar soni ortdi, ularda ta’lim mazmuni ham o’zgardi, tarbiya ishlari yangi tartibda oli 

orildi. 

Sovet maktabida ta’lim-tarbiya ishlarining asosiy tsikli dars hisoblanadi. Ammo, ta’limtarbiya 

masalalariga bog’ishlangan qurultoy va kengashlar bog’li holda o’tkazildi. Pedagogika 

matbuotda umumiy boshlangich ta’limni, umuman maktab ta’limini amalga oshirish muammolarini, 

pedagogika fanining mazmuni, uning vazifalarini yoritishda ham, ikki yil davomida o’rta maktab 

turi, o’quv reja va dasturlari haqida maktablarda politexnik ta’lim va mehnat, umumiy va maxsus 

mutaxassislik ta’limi, estetik tarbiya va boshqa masallalar yuzasidan munozaralarda ham sinfiylikka 

e:tibor berish talab etildi. 

Ikkinchi jahon urush yillarida, xalq ta’limiini rivojlantirish komil insonni shakllantirishda 

yoshlarni insoniylik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ishi g’alabaning ahamiyatli usullaridan 

hisoblanadi. 

Xalq ta’limi komissariati maktablarda tarbiyaviy ishlarnii yaxshilash, takomillashtirish 

bo’yicha chora va tadbirlar ko’rilmoqda. 

{Maktablarda tartib-intizomni mustahkamlash}, {Boshlangich to’la emas o’rta va 6rta 

maktablarda pedagogik kengashlarning sharoiti}, }Ota-onalar komiteti ishini yulga quyish{, 

}Qishloq yoshlari uchun kechki maktablar{ va boshqa metodik ko’rsatmalar yaratildi. 

qorq yilda O’zbekisstonda etti yillik maktablar soni q00 ta, qore yilda esa quoq ga 

ko’paydi. 

Urush yillarida maktablarning oldida kuyidagi vazifalar quyildi: 

q. Maktab yoshidagi bolalarni umumta’limga tortish ishlarini davom ettirish. 

w. O’quv tarbiya ishlarini qayta qurish va sifatini yaxshilash, fan asoslarini yuqori 

siyosiy g’oyayaviiy darajada o’qitishsh, o’quvchilarni ijtimoiy-foydali ishlarda ishtirok ettirish. 

e. Xalq orasida siyosiy-ma’rifatt ishlarini olib borish. 

Urushdan so’ngi yillarda maktablardagi ta’lim mazmuni va o’qitish metodlari tubdan 

o’zgardi. qory-qori yillarda partiyaning mafkura masalalariga bog’liq ancha qarorlari qabul 

qilindi. 

qotq-ott yillarga belgilangan beshinchi besh yillik rejasida politexnika ta’limiga katta 

e:tibor berildi. Shu soha buyicha qotr-tt yillardan boshlab yangi o’quv dasturi qabul qilinish 

shu dastur asositda I-IV sinflarda mehnat darsi, t-u sinflarda ustaxonalar va o’quv tajriba 

maydonchalarida amaliy mmashqlar, i-o sinfdarda mashinasozlik, elektrotexnikaga tegishli 

praktikumlar o’tkizildi. 

O’qituvchilarning ilmiy va maxsus tayyorgarligiga bog’liq talabniing o’sishi bilan qotw 

yildan boshlab o’qituvchilar institutlariga aylantirildi. 

SSSR Oliy majlisi {Xalq ta’limi haqida} qonunni tasdiqladi va qour yil yanvar:dan boshlab 

amalga osha boshladi. Boshlangich maktablarda to’rt yillik boshlangich ta’lim uch yillik bo’ldi.

To’liq emas etti yillik urta maktab tashkil qilinib, umumiy majburiy sakkiz yillik maktabni 

tamomlagan o’quvchilar kuyidagi o’quv yurtlarida o’qishi mumkin: 

q. To’la umumta’lim urta maktablari (o-q0 sinf) 

w. O’quv muddati e-r yil bbo’lgan texnikumlarda 

e. Professional va umumiy ta’limni beradigan professional-texnika bilim yurtlari. 

r. Ishchi va qishloq yoshlari maktablarida. 

Pedagogika tarixi va nazariyasi bo’yicha N.K.Goncharov, I.A.Kayrov, I.T.Ogorodnikov va 

boshqalarning monografiya, darslik va metolik qullanmalari chop etildi. 

Usha davrda etuk insonni tarbiyalashda pedagogika fani oldiga qator vazifalar quyildi: 

q. Respublikada maktab va pedagogik fikrlar tarixini tashkil qilish. 

w. Mahalliy millat qizlari bilan olib boriladigan ishlarning o’ziga xos masalalari 

e. Respublikaning regional sharoitlarini hisobga olgan holda o’qitishni ava tarbiyaning 

samoradorligini oshirish.. 

r. O’zbekistonn hududida kasbga yunaltirish tizimini yaratish. 

t. Milliy maktablarda rus tilini o’qitishning samoradorligini orttirish. 

Urushdan keyingi yillarda respublikada ilm, fann va madaniyat rrus va Evropa 

mmadaniyati ta’sirida rivojlandi, lekin bbu avlodlarga meros bo’lib kelayotgan milliy 

qadriyatlardan ajratilgan holda olib borildi. 

Islom dinining ta’siriga qarshi ateistlik targibot kuchayirili. Umuman, munozara va 

muhokamalar davom etgan ikki yil maktab ta’limini kommunistlik ta’limot asosida qurish uchun 

olib borilgan kurashning yuqori bosqichi bo’ldi. Kommunistlik siyosat tufayli o’zbek xalqi o’z 

tarixi, milliy urf odati, ana’ana, umuminsoniy qadriyatlarini bilish va o’rganish imkoniyatidan 

mahkum bo’ldi, millat taqdiri, maorif ravnaqi uchun jon fido qilgan, erkin fikr yuritgannnn alloma 

ma’rifatparvarlar-A.Fitrat, M.Abdirashidxonov, E.Otajon Xoshimov, Sh.Sulaymon, A.Qodiriy qatl 

etildi. Shorasul Zunnun, Chulpon, Usmon Nasr va boshqalar uzoq Sibir:ga surgun qilindi. 

r0-t0 yillarda kommunistlik partiyaning totalitar siyosati tula hukmron kuchga aylanishi 

bilan ideologik kurash kuchaydi. Imomxon Xusanxujaev, Xamid Sulaymonov, Maxsud Shayxzoda 

kabi olim va shoirlar ana shu mafkuraviy yillarning qurboni bo’lib qamoq va surgunlarda azob 

chchekdilar. 

y0-i0 yillarda shaklan milliy, mazmunan sotsialistlik shior ostida millatlarning 

umuumlashuvi tartib qilingan bo’lsada mavjud imkoniyatlar doyrasida O’rta Osiyo, jumladan 

o’zbek ziyolilari ulug’g’ mutafakkir shoir va olimlarimizning pedagogik fikrlarini tatbiq eta 

boshladilar. Masalan y0-u0 yillarda o’zbek ma’rifatparvar shoir, adiblaridan Furkat, S.Ayniy, 

A.Navoiy kabi shoir va pedagoglarning ta’lim tarbiya haqidagi fikrlari tatbiq etildi. {Qalila va 

Dimna}, {Qobusnoma} nashr qilindi. Taniqli pedagog olim Z.Mirtursinov {O’zbek xalq 

pedagogiksi va uning og’zaki ijodida aks ettirilishi} (qoyu) asarida xalq pedagogikasini 

respublikada birinchii bor tahlil etdi. M.Ochilov {Nravstvennoe vospitanie uchitelya} (qouo) 

asarida bulgusi o’qituvchining shakllanishi yullarini ifodaladi. 

Xalq maorifi vazirligini boshqargan Eminjon Qodirov, Sayd Shermuhammedov 

respublikada o’quv tarbiya ishlarini talab darajasiga kutarish kechki ishchi-yoshlar va qishloq 

yoshlari maktablari tarmog’ini kengaytirish pedagog kadrlar tayerlash kabi ishlarga rahbarlik 

qildilar. 

Taniqli olim Sidiq Rajabov pedagogik muammolarni hal qilishda faoliyat ko’rsatdi, 

pedagogika tarixini urganishda faoliyat ko’rsatdi, pedagogika tarixini urganish va uning rivojini 

tahlil qilish sohalarida ish olib bordi. O’zbekiston maktablari tarixiga pedagogika fani taraqqiyotiga 

doir asarlar yaratdi. 

y0-i0-yillar davomida pedagogika fanining tarkibiy qismi bo’lgan fanlarni o’qitish, 

jumladan adabiyot va ona tilini o’qitish usullarida ham ma’lum tadqiqot ishlari olib borildi. Bu 

sohada A.Zunnunov, Kudrat Axmedov, Xasan Zunnunov, M.Askarova, N.M.Mallaev va boshqalar 

faollik kursatdilar. 

Umuman, i0 yillarda qoqu yillardan boshlangan va qooq yilgacha davom ettirilgan 

kommunistlik siyosatning ijtimoiy gumanitar ilmlar, jumladan ilmiy pedagogik fiikr riivojiga

to’siq bo’lishiga qaramay xalqimizning tafakkuri, ma’naviy darajasi, pedagogik ongi yuksala 

bordi. O’zbekiston mustaqil bo’lishi billan milliy ong, milliy rux, milliy madaniyatni taraqqiy 

ettirish va tiklash uchun keng imkoniyatlar barpo buldi. milliy madaniyatimizning o’ziiga xosligi 

tiklandi. O’tmishda yashab ijod etgan, butun jahonga mashhur bo’lgan allomalar ma’naviyatini 

o’rganish boshlandi: {Quroni Karim}, ning o’zbekcha izohli tarjimasi, Muxammed 

payg’ambarimizning {Hadislari} Abu Iso at-Termiziyning {Aljome: assaxi} asari, A.Yassaviyning 

{Hikmatlari} bir guruh olimlar yozgan {Buyuk siymolar, allomalar} kitoblari kabi asarlar chop 

etildi. 

Ta’lim O’zbekistan xalqi ma’naviyatiga yaratuvchi faoliyatini baxsh eta boshlashi bilan 

respublikada {O’zbek pedagikasi antologiiyasi}, }O’zbek pedagogikasi tarixi{, {O’rta Osiyoda 

pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar}, {Maktab ma’naviyati va milliy tarbiya}, {Ma’naviy 

qadriyatlar va milliy tarbiya}, {O’quvchining axloqiy maddaniyatini shakllantirish muammolari}, 

{Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari}, {Donolardan sabooqlar} kabi pedagogik 

qullanmalar chop etildi. 

Mustaqillik davrida xalq ta’limini isloh qilish ta’lim tarbiya sohasida eng muhim voqea 

bo’ldi.

O’zbekistonda xalq ta’limi tizimidagi islohatlar (qooq-w00e) 

REJA. 

q. O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimidagi tub o’zgarishlar. 

w. Ta’lim tug’risidagi qonunning qabul qilinishining ahamiyati. 

e. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining amalga oshirilish yullari 

r. Prezident I.Karimovning asarlarida ta’lim-tarbiyaning ahamiyatlari haqida. 

Foydddalangan adabiyotlar. 

q. Karimov I. Ma’naviy yuksalish yulida. T.-qooi 

w. Karimov I. Barkamol avlod O’zbekitson taraqqiiyotinimng poydevori, T.-qoou 

e. Kadrlar tayorlashning milliy dasturi, T.-qoou 

r. Karimmov I. O’zbek xalqi hech qachon hesh kimga qaram bo’lmaydi, T.-w00t 

t. Zunnunov A. Pedagogika tarixi, T-w00t 

Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi, T-w00y 

qooq-yil eq-avgustta O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi e:lon qilingandan keyin 

respublikada ta’lim tizimi qoow yilda qabul qilingan {Ta’lim tugrisida} gi qonun va ko’yidagi 

strategiya asosida ishlab chiqildi: 

-ta’limning uzluksiz bo’lishi, 

-ta’limni kompleks ravishda uyushtirish, 

-ta’limni demokratilashtirishsh va insonparvarlashtirish, 

-ta’lim sistemasini fan sohalari bilan integratsiyalashtirish, 

-umumiy urta ta’lim asosida yoshlarni maxsus bilim yurtlarida o’qishga, mutaxassislikka 

tayyorlash. 

Respublikada amalga oshirilgan uzluksiz ta’lim sistemasi barcha ta’lim bosqichlarimaktabgacha 

tarbiya va boshlangich, tayanch bosqichlari, o’rta va hunar maktablari, o’rta maxsus 

va oliy o’quv yurtari, maktabgacha tarbiya muassasalarii, malaka oshirish institularii o’rtasida 

uzviylik bulishida , ta’limni ilm-fan yutuqlari bilan bog’liq holda tashkil etishda muhim omil 

bo’ldi. Bolalarni oilada bog’chaga, bog’chada maktabgacha o’qishga tayyorlash, umumiy o’rta 

ta’lim asosida o’quvchilarni maxsus bilim yurtlarida mutaxassislikka tayyorlashda jiddiy yutuqlarga 

erishidi. Uzluksiz ta’lim sistemasi barcha ta’lim sistemasi, barcha ta’lim bosqichlarining istiqbolli 

bulishiga, ta’limni demokratiyalashtirishsh va insonparvarlashtirishga, ta’limni mehnat tarbiyasi 

bilan bog’liq holda tashkil etishga o’quv fanlarni integratsiyalashtirishga yordam berdi. 

Tarbiyaga kompeks yondashish bilan aqliy mehnat, axloqiy, nafosatt va jismoniy 

tarbiyalar o’rtasidagi uzviylik mustahkamlandi, o’quvchilar hayot haqida kengroq tasavvurga 

ega bo’la boshladilar. Kompleks printsipi tarbiyaning, o’quvchilar faoliyatiningg mazmunli 

bo’lishini, ta’lim vazifalarini ham kompleks ravishda amalga oshirishni ta’minladi. Bu printsip 

maktab, oila, jamoatchilik urtasidagi aloqani mustahkamlash, bu aloqaning pedagogik sifat kasb 

etishida, yoshlarning anglash mustaqil fiikrlash faoliyati va axloq-odobli bulib usishida ijobiy 

ahamiyatga ega bo’ldi. 

Tarbiyada kompleks printsipi qullash o’quv yurtlari, ta’lim muassasalarida barcha 

tarbiyaviy ishlar hamda, tarbiya jarayoni-vazifa, maqsad, mazmun, usul, shakl, vosita natijalarining 

o’z-aro aloqada bo’lishini ta’minladi. 

Ta’lim va tarbiya mazmuni, shakl va usullari bu sohada erishilgan ilqor tajribalar asosida 

ishlab chiqildi, bunda ta’limni jahon standarti darajasida bo’lishi nazarda tutildi. 

Yaratilgan ta’lim davlat standartlarida ularning ijtimoiy maqsadini ifoda etuvchi bulishiga 

e:tibor berildi, ularda mustaqillik davri talab etayotgan ta’lim mazmuni, darajasi, usul va shakllari 

belgilandi.

Davlat standarti va kontseptsiyalar asosida yaratilgaan dastur va darsliklarda, ayniqsa 

gumanitar fanlarga doir barcha dastur va darsliklarda milliy va umuminsoniy qadriyatlar o’z aksini 

topdi. 

Ma’lumki, istiqlol mafkurasining asoslarini yaratish avvalo, ta’lim-tarbiya zamini bulgan 

oila va maktabgacha tarbiya muassasalaridan boshlanadi. Ularda tarbiyalanayotga va maktabda 

uqiyotgan bolalar vatan, jamiyat, xalq haqida muayyan tasavvurga ega blishlari, ularning qalbida 

Vatan tuyg’usi, ulug’ allomalarimiz va ular qoldirgan ma’naviy meroslar bilan faqrlanish kerrak. 

Ana shu talablardan kelib chiqqan olda tibbiy kasbga, muallimlik va murabbiylik kasb, 

malakaga ega bulgan ayollar istiqomat qilayotgan oilalarda uy bog’chalarida aniq dasturlar 

asosida pedagogikadan milliy va umuminsoniy qadriyatlar ifodalangan darslik v qullanmalar 

yaratishga kirishildi. Bu ishda o’quvchi va talabalar hamda bulgusi o’qituvchilarning ummiy 

madaniyati va ma’naviyatini, pedagogik bilim va pedagogik madaniyatini, pedagogik tafakkurini 

ustirish asosiy maqsad qilib quyildi. Bu maqsad pedagogik fikrlashga doir bilim va axloqiy, 

tarbiyaviy g’oyalar, umumbashariy va milliy madaniy qadriyatlarni puxta urganish bilan amalga 

oshirilmoqdi. 

O’zbek tiliga davlat maqomi berilishi bilan ona tilini chuqur urganish-umumiy o’rta maktab 

va boshqa o’quv yurtari ta’limining asosi qilib quyildt. Ona tilida beriladiigan bilimlarni o’lashtirish 

jarayonida o’quvchilarning mantiqiy tafakkurini ustirish, ularda ona tilidan kunikma va 

malakalarni shakllantirish, ularni o’zbek adabiy tilining yozma va og’zaki shaklini puxta 

o’zlashtirgan madaniyatli va savodli qilib etishtirish nazarda tutiladi. 

Shuro davrida {SSSR tarixi} deb nomlangan, aslida Rossiya tarixidan iborat bulgan 

darslikka ilova hisoblangan {O’zbekstan xalqlari tarixi} tubdan qayta ishlandi. (V, VIII, IX sinflar) 

{Inson va jamiyat}, (XI sinf) fanlarini o’qitishga soat ajratildi {Iqtisod alifbossi} (boshlangich 

sinf) , {Iqtisodiy bilim asoslari} (V-IX) ishlab chiqildi. X-XI sinf o’quvchilari o’z hoxishlariga kura 

{Huquqshunoslik}, {Menejment va marketing asoslari}, {Din tarixi} ni fakul:tativ kurslarida 

egallomaqdolar. 

Ta’limda test usuli qullandi, iqtidorli bolalarni aniqlashga o’qitishga katta ahamiyat 

berilmoqda. Mingdan ortiq iqtidorli bolalar Amerika, Angliya, Shvetsiyada ta’lim olib mustaqil 

Respublikamiz xalq :xo’jaligi uchun zarur bo’lgan bilim va kasblarni egallashmoqdalar. 

Maktab-ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining markaziy bo’limidir.. Ana shu bosqiichda 

o’quvchilar bilimlarning asosini egallaydilar, ulardaa ijodiy qobiliyat, mustaqil fikrlash, Vatan, 

jamiyat, shaxs axloq-odob haqidagi tushunchalar shakllanadi, takkomillashadi. 

Boshlangich bosqich (q-r sinf) dda asosiy e:tibor o’quchilar savodini chiqarishga, ularda 

mustaqil fikrlash o’z fiikrini ifodali bayon qilish malakasini shakllantirish va rivojlantirishga 

yunaltiriladi. 

Bu bosqichda ta’lim jarayonida o’quvchilarda mantiqiy tafakkur qila olish va 

kommunikativ savodxonliikni oshirishsh, o’z-o’zini anglash ssalohityalarini moddiy borliq, 

go’zallikni his qilish, undash zavqlanish va uni yanada go’zallashtirish ishtiyoqini ustirishga, 

milliy urf odatlarni sevish va o’z hayotlarida ulardan foydalonish malakalarini tarkib toptirishga 

e:tibor berildi. 

V_IX sinflarda ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishga samarali ta’sir ko’rsatuvchi sana’t 

turi bulgan adabiyotni o’qitishda sog’lom, e:tiqodli, milliy va umumbashariy qadriyatlarini 

anglaydigan barkamol shaxsni shakllantirish asosiy maqsad qilib qo’yildi. O’quvchilarda badiy 

adabiyotga havas, mehr uyg’otish badiy asarlarni o’qib tushunadigan va tahlil qila oladigan va o’z 

fikrin og’zaki va yozma ravishda tug’ri, erkin ifodalay oladigan qilib tarbiyalash orqali amalga 

oshirilmoqda. Keyingi yillarda tashkil etilgan pedagogikadan ixtisoslashtirilgan kurslarda Vatan 

tarixi va madaniyati, qadimiy urf-odatlarimizni har tomonlama urganish va tatbiq etish asosiy vazifa 

qilib qo’yildi. Shunga kura, hozirgi davr talabi asosida o’zbek tili jadallik bilan o’rgatilmoqda. 

Maktabgacha tarbiya muassasalari uchun to’zilgan sana’t dasturida bolalarni tevarakatrofida, 

tashqi muhitda sodir bulayotgan voqea va hodisalar bilan oshno qilish, turli tasvirlar 

vositasida bu voqealar haqidagi tasavvurlarini rivojlantirishga e:tibor berildi. Jismoniy tarbiya 

dasturida bolalarni jismonan kuchli, chaqqon, tetik qilib tarbiyalash asosiy maqsald qilib quyildi.

O’yin dasturida ana’na sifatida davom etib kelayotgan milliy o’yinlar, xalq og’zaki ijodi 

asosida bolalarga quvonch bahsh etish, ularning tafakkurini ustirish, Vatan tabiati go’zalligidan 

bahromand qilish va ularda go’zallikni saqlash, himoya qilishga intilish, qiziqish hissini 

tarbiyalash talab etiladi. 

Musiqa dasturida o’zbek xalqining turmush tarzi, milliy ana’nalari, urf-odatlari, mumtoz va 

hozirgi davr badiiy asarlarii asosida yaratilgan musiqa orqali bolalarda musiqa sana’tiga havas, 

go’zal Vatianimizga havas tuyg’usini shakllanttirish va rivoj toptirish asosiy maqsad qilib quyildi. 

Mehnat dasturida bolalarga o’z-o’ziga mehnat qilish tabiat bag’rida ishlash, qo’l mehnati 

va uning mohiyati, qilingan mehnat go’zalligi, yasalgan buyum, narsalarning chiroyli va puxta 

bo’lishidan faxrlanish tuyg’usini tarbiyalash, tejamkorlik qobiliyatini ustirish nazarda tutiladi. 

Umuman maktabgacha tarbiya davlat standarlltlarida yosh avlodni jismonan sog’llom, 

ruhan tetik odob-axloqli, iymon-e:tiqodli shaxsni tar:biyalash buyicha belgilangan yullanma 

maktabgacha tarbiya dastur va qullanmalarida o’z ifodasini topdi. Bog’chalarda bolalarning 

qobiliyati, iste:dodi, qiziqishi aniqlanib, chet el pedagogika tarixi bilan aloqada rivojlandi. Shu 

sababdan hozir Markaziy Osiyo pedagogika tarixini tadbiq etishda xorijiy Sharq va Evropa 

mamlakatlari ta’lim tizimi ham o’rganilmoqda. 

O’zbekitson Respublikasi vazirlar mahkamasi huzurida Oliy attestatsiya komissiyasining 

tashkil etilishi mustaqillikning muhim timsolidir. Bu Oliy attestatsiya komissiyasi o’z zimmasiga 

yuklangan katta vazifalarni ya:ni yuqori malakali illlmiy va ilmiy pedagogik kadrlar tayyorlash 

yangi tizimni shakllantirish, ularni respublika ijtimiy-iqtisodiy siyosiy va ma’naviy taraqqiyotining 

ustivor muammolarini hal qilishga yunaltirish, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni davlat yo’lii 

bilan ekspertiza qilishni ta:minlash bilan etuk ilmiy-pedagogik kadrlar etishtirishga samarali ta’sir 

ko’rsatmoqda. 

Oliy pedagogik o’quv yurtlarida ilmiy daraja beruvchi ixtisosloshtirilgan kengash tashkil 

etilishi bilan respublikamizda pedagogika tarixi va nazariyasi , fanlarni o’qitish usullari buyicha 

doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalarini o’zbek tilida, turli millat vakillarining o’z ona tillarida 

himoya qilishiga keng imkoniyat yaratildi. Bu kengashlar milliy pedagog olimlar safining o’sishida 

muhim omil bo’lmoqda. Bu tadbir respublikada sifatli ilmiy-pedagogik asarlar, o’quv metodik 

qullanmalarining yaratilishiga, maktabgacha tarbiya muassasalarida, umumiy o’rta maktablarda, 

o’rta va maxsus oliy o’quv yurtlarida ta’lim-tarbiyaning yuksak saviyada bo’lishiga ta’lim tizimi 

mazmunining takomillashuviga samarali ta’sir kursatmoqda. 

Mustaqillik tufayli {biz umumbashariy qadriyatlarning eng birinchi asosi bo’lgan xalq 

insonparvarligi chashmalaridan qadamma-qadam baxramand bo’lmoqdamiz}. Shu bahramandlik 

tufayli yosh avlodda mehnattsevarlik, insonparavarlik, vatanparvarlik, iymon e:tiqodlik halollik 

aqloqiy poklik, odillik, bilimlilik, onglilik, do’stlik kabi insaniy fazilatlar shakllanib, rivoj 

topmoqda, o’z ona tili, milliy urf-odatlari, diyorimizning tabiat boyliklari bilan fahrlanish tuyg’usi 

kamol topmoqda. 

Respublikada, ayniqsa qooy yillarda iste:dodli bolalarni tanlashggaa e:tibor kuchaytirildi, 

joylarda maxsus hunarmandchilik liitseylari, umumiy ta’limiy yunalishidagi litsey va gimnaziyalar 

tarmoog’i kengaytirildi, ular uchun yangi dasturlar ishlab chiqilddi. 

Ta’lim buyicha xalqaro hamkorlik rivojlana boshladi, birlashgan millatlar tashkilotining 

O’zbekistondagi vakolatxanasi, Yunisef, Yunesko tashkilotlari bilan aloqalar mustahkamlandi. 

Xorijiy davlatlarning kadrlar tayyorllash sohasidagi tajribalari o’rganilib, o’zbek xalqining 

milliy urf-odatlari va ana’nalarini hisobga olgan holda respublikamizda kadrlar tayyorlash 

tizimining yangi modeli yaratildi. Bu modelning tub mohiyati shundaki, uning tarkibi uzluksiz 

ta’lim, ilm-fan, ishlab chiqarish, davlat va jamiyat kabi alohida qismlardan tashkil topdi. Modelda 

kadrlar tayyorlash tizimining maqsadi, vazifasi va uzluksiz ta’limtizimini isloh etishning asosiy 

yunalishlari, bosqichlari, milliy dasturni amalga oshirish orqali erishiladigan natijalar o’z ifodasini 

topdi. 

qoou yil wo-e0 avgustda bo’lib o’tgan Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi 

chaqiriiq IX sessiyasida qabul qilingan {Ta’lim tug’risidagi} qonun va {Kadrlar tayyorlash millliy 

dasturi} O’zbekiston ta’limida tom ma’noda inqilobiy o’zgartirishlarni boshlab bberdi.

Bu qonun va dastur yosh avlodni Vatanimizga sadoqatli, uning mustaqilligini asrabbbavaylashga 

tayyor, keng tafakkurli, jismonan sog’lom, ma’naviy va ma’rifiy jihatdan barkamol 

qilib tarbiyalashda, umuman ta’lim mazmunini yanada takomillashuvida uning sifatii va samarali 

bulishida muhim omildir.. 

-qabul qilingan yangitahrdagi {Ta’lim tug’risidagi} qonun asosida ta’lim sohasidagi 

davlat siyosatining asosiy tamoyillari 

-ta’lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiiyotidagi ustivor soha ekanligi, 

-ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi, 

-ta’limning uzluksizligi va izchilligi, 

-umumiy o’rta, shuningdek o’rta maxsus, kasbb-hunar ta’limning majburiyligi aniq 

kursatildi. Shuningdek qonunda: 

-ta’limning III bosqichida e yillik akademik litseylarda yoki kasb-hunar kollejlarida 

o’qishni tanlashning ixtiyoriyligi, 

-ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi, 

-davlat tta’lim standartlari doirasida bilim olishning hamma uchun ochiqligi, 

-ta’lim dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan yondooshuvning joriy 

etilganligi, 

-iqtidorli o’quvchilarni rag’batlantirish, ularning iste:dod qirralarini ochib berish uchun 

barcha shart sharoitlarni yaratib berish, 

-ta’lim tizimida davlat vaa jamoat boshkaruvini uyg’unlashtirishsh qayd qilindi. 

Ushbu Qonunga muvofiq, ta’lim va tarbiyaning dunyoviyligi ta’minlanib, u maktabgacha, 

umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy va oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim 

bosqichlaridan tashkil topgan. 

Maktabgacha ta’lim bolalarning uch yoshidan olti etti yoshigacha oilada bolalar 

bog’chalarida boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi. 

Boshlangich ta’lim q-r sinflardan iborat, unda to’qish olti-etti sinflar doirasidda umumiy 

bilim asoslarini chuqur urganadilar, bu sinflardaa asosiy e:tibor ularning dunyoqarashini 

shakllantirishga va kengaytirishga ularning qiziqish va intilishlarini oshirishga qaratilladi. 

Shundan so’ng o’quvchilarga e yillik o’quv akademik va kasb-hunar litseylari va 

kollejlaridan iborat ixtiyoriy-majburiy bosqichda o’qish tavsiya etiladi. Bu bilim yurtlarida 

o’quvchilar o’zlari tanlagan tta’lim yungalishi buyicha bilimlarini oshirib, muayyan oliy o’quv 

yurtiga kirish uchun aniq maqsadga yunaltirilgan fanlarni chuqurlashtirgan holda o’rganishga 

qaratilgan, har ikki yunalishda o’qishni bitirgan o’quvchilar oliy o’quv yurtlariga kirishda keng 

imkoniyatga ega buladilar. 

Oliy mutaxassislik ta’limida un sakkiz un tuqqiz yoshlilar turt yil davomida o’qishni 

davom ettiradilar. 

Uzluksiz ta’lim yangi tizimining amaldagi shaklidan farxi shundaki, o’quvchilar alohida 

kollejlarda kasb-hunar egallaydilar va umumiy o’rta ma’lumotli bo’ladilar, akademikk litseylarda 

esa, chuqurlashtirilgan umumta’lim tayyorligiga ega bo’ladilar. 

Ta’limning yangi tizimini tashkil etgan barcha o’quv maskanlaridaa asosiy e:tibor 

o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish kunikmalarini hosil qilishga egallagan bu ko’nikmalarini 

tajribada namoyon etishlariga qaratiladi. 

Tabiyki, demokratik jamiyatda bolalar erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadilar. {agar 

o’quvchi erkin fikrlashni urganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bulishi muqarrar. Albatta, bilim 

kerak, ammo bilim o’z yuliga mustaqil fikrlash ham katta boylikdir.} (I.Karimov) 

Oliy ta’lim tizimida mutaxassis kadrlar ko’p bosqichli yo’l bilan tayyorlanadi. Kadrlar 

tayyorlash milliy dasturida bajarilishi rejalashtirilgan dasturlar asosida amalga oshiriladi. Milliy 

dasturni amalga oshirishning asosiy natijasi raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning yaxlit tizimini 

barpo etishdan iborat bo’ladi. Respublika Oliy Majlisida tasdiqlangan {Kadrlar tayyorlash milliy 

dasturi}da kuyidagi umumiy qoydalar ifodalangan. 

-muammolar va kadrlar tayyorllash tizimini tubdan isloooq qilish omillari, 

-milliy dasturning maqsadi, vazifalari va uni ruyobga chiqarish bosqichlari,

-kadrlar tayyorlashning milliy modeli, 

-kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yunalishlari, 

-dasturni ruyobga chiqarishning tashkiliy asoslari. 

Dasturda bu qoydalar mazmuni kuyidagicha ifoda etilgan.: 

O’zbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishini, jamiyatning 

mma’naviy yangilanishini, ijtimoiy yualtirilgan bozor iqtisodiiyotini shakllantirishni, jahon 

hamjamiyatiga qo’shilishni ta’minlaydigan demokratik huquqiy davlat va adolatli fuxoralik 

jamiyati qurmoqda. 

Inson uning har tomonlama uyg’un kamol topishi va farravonligi, shaxs manfaatilarini 

ruyobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchang mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va 

ijtimoiy xulq-atvrning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohatlarning 

asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intelektual merosi va umumbashariy 

qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiiyot, fan, texnika va texnologiyalarning 

yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O’zbekiston 

taraqqiyotining muhim shartidir. 

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi {Ta’lim tug’risidagi} O’zbekitson Respublikasi 

qonunining qoydalariga tula muvofiq bo’lib, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagii jahon 

miqyosida yutuqlar asosida tayyorlangan yukskak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va 

ijtimoiy faollikka, ijtimoiy siyosiy hayotda mustaqil ravishda muljalni tug’ri ola bilish mahoratiga 

ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarniing yangi avlodini 

shakllantirishga yunaltirilgandir. 

Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini ruyobga chiqarishni har tomonllama kamol 

topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash 

va keyinchalik puxta o’zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va 

boshqa tarzdagi fuxarolarni tarbiyalashni nazarda tutadi. 

{Bugungi zamon talabi, erangi kelajagimizning tashvishlari bizdan xalq ta’limi tizimini 

isloh qilish zarurligini taqoza etmoqda} (I.Karimov) 

{Ta’lim tug’risida} gi qonun va {Kadrlar tayyorlash milliy dasturi } O’zbekiston 

Respublikasida ta’lim tizimini tubdan isloh qilishda, ta’lim-tarbiya mustaqil davlat talablari 

darajasida bo’lishiga erishishda, har tomonlama etuk pedagog kadrlarni tayyorlashda, umumann 

milliy pedagogika fanining yangicha mazmun kasb etib rivojlanishida asosiy omil bo’lishi 

tabiiydir..

Qadimgi Yunoniston va RIM davlatlaridagi ta’lim-tarbiya. 

REJA 

q. Qadimgi Yunoniston va Rim davlatlaridagi ta’lim-tarbiya. 

w. Sokrat, Platon, Demokrit va Aristotel:larning ta’limotida tarbiya masalalari. 

Tayanch tushuncha: Afina usuli, Sparta usuli, grammatist, jismoniy, mehnat, Polistriya 

maktabi. 

Adabiyotlar.. 

q. Nq mavzudagi adabiyotlar 

w. Konstantinov N.D. Istoriya edagogiki, Moskva qoiwg 

Zunnunov A. Pedagogika tarixi, T-w00t 

Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi, T-w00y 

Qadimgi Yunoniston va Rim davlatlarida ta’lim-tarbiya. 

Tarixiy taraqqiyotining keyingi davrlariga kelib, ibtidoiy jamoa tizimi o’rnini yangi 

ijtimoiy formatsiya qo’ldorlik tizimi egalladi. Qadimiy Sharqda birinchi sinfiy jamiyatlar paydo 

bo’ldi hamda moddiy va ma’naviy madaniyatga asos solindi. Ayniqsa Yunoniston (Gretsiya) 

xalqlari bu madaniyatni ma’lum darajada qabul qilib, uni qaytadan rivojlantirdi va butun jahon 

madaniyatga, maorifiga o’zining katta hissasini qo’shdi. 

Darhaqiqat, tariqiy taraqqiyot davomida turli mamlakatlar jahon madaniyatiga turicha hissa 

qushganlar. Masalan, Xitoyda birinchi qog’oz ixtiro qilingan. Hindistonda hisoblashning unlik 

sistemasi kashf etilgan. Mesopatamiyada esa er kurrasini graduslarga, sutkani soatlarga, minutlar 

va daqiqalarga bo’lish uylab topilgan. 

Eramiz boshlanishidan oldin Markaziy Osiyoningg janubiy chekkasiga yaqin bo’lgan 

joyda O’rta dengiz bilan Hindistonni birlashtiruvchi karvon yo’li qurilgan. Sungra Markaziy 

Osiyo Xitoydan O’rta dengizga tomon {Buyuk ipak yo’li} ochilgan. Natijada Markaziy Osiyo 

xalqaro savdo-sotiiq markazi bo’lib qolgan. Bu esa o’z navbatida Markaziy Osiyo vohalarida 

madaniyatning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatgan. Ayniqsa, qadimgi Yunonistonda madaniyat, tarbiya, 

maktab va dastlabki pedagoik fikrlar boshqa qadimiy Sharq mamlakatlariga nisbatan juda erta 

rivojlangan. 

Yunoniston unchalik kata bo’lmagan bir kancha quldorlik davlatlaridan iborat mamlakat 

bo’lgan. Uning eng katta shaharlaridan lakoniya (paytaxti Sparta) va Atttika (poytaxti Afina) 

ayniqsa madaniyat markazi bo’lishi bilan o’ta mutabar edi. Bu shaharning har qaysisida 

tarbiyaning boshqa mamlakatlaridann farqli aloqida tizimi vujudga keldi. Bu tarbiya tizimi 

shaharlar nomi bilan yuritilib {Sparta} va {Afina} usulidagi tarbiya deb yuritiladigan bo’ldi. Har 

ikkala bu shao’arning iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi ba’zi bir xususiyat madaniyat darajasii 

turlicha bulganligi tufayli har ikki tizim bir-biridann farq qilar edi. Ammo ikkala davlatda ham 

quldorlik tizimi hukmron edi. Shuning uchun ham bu Osiyoni bostirib olgach bu erlarni 

bolalariga taqsimladi. Chingizxonning tungich ug’li Jujiga O’rta Osiyo erlari berildi. Bu tarixda 

Oltin O’rda xonligi deb ataldi. Juji olamdan o’tgan davlatda idtimoiy tarbiya tizimi 

quldorlarning bolalaari maanfaatini ko’zlar edi. 

Yunonistonda qullarni {gapiradigan ish quroli} deb hisoblardi. Chunki qullar barcha 

mamlakatlardagi kabi oddiy insoniy huquqlaridan ham maahrum edilar. 

Lakoniya Peloponnesning sharqi-janubiy qismidagi erlarga davlat bbo’lib, bu viloyatlar 

soxilida kemalar tuxtaydigan qulay joy yo’q edi. Mamlakatda qullar mehnatga asoslangan 

dehxonchilik hukmron edi. Soni o’nchalik ko’p bo’lmagan yarim ozod va huquqli bo’lmagan 

aholisining ko’pchiligi hhunarmandlar edi. To’qqiz ming oiladan iborat bo’lgan quldorlar wt0 

mingdan ko’proq aholiga hukmronlik qiladi. Spartada qullar shavqatsiz ta’kib ostiga olinardi. 

Shu sababli ular tez-tez isyon ko’tarib turardilar. Bunday hol esa ularning uyushqoq bo’lib

yashashga, hamisha harbiya tayyorgarlikda bo’lishiga da’vat etardi. Tarbiya ishlari esa davlat 

ixtiyorida bo’lib uniing asosiy maqsadi spartaklilarning bolalarini baqquvvat, jismoniy sog’lom, 

bardoshli, chiniqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat bo’lishi bilan birga bo’lajak quldorlarni 

ham tarbiyalashni nazarda tutar edi. 

Spartakllarning bolalari u yoshgacha uyda yashar, keyin {agella} deb ataluvchi alohida 

davlat tomonidan tashkil etilgan tarbiya muassasasiga joylashtirilar va qi yoshga etguncha ularga 

ana shu muassasalarda ta’lim-tarbiya berilardi. Bu muassasalarning rahbarlarii davlat tomonidan 

obruli, taniqli kishilardan tayinlanardi. Bunday kishilar {pedonom} deb atalib, butun tarbiyaviy 

ishga rahbarlik qilardi. Ayniiqsa, o’smirlar tarbiyasiga alohida e:tibor berilardi. Ular jismoniy 

sog’lom bo’lishi uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka chidashga, og’riqqa 

bardosh berishga ham o’rgatilib borilardi. Ta’lim jarayoninng asosiy qismini harbiy gimnastika 

mashqlari egallardi. Bu bilan yosh spartaklilarni yugurishdan, sakrashdan, disk va nayza ota 

bilishidan, kurashishsh va qo’l jangi usullaridan saboq berilardi. Shunigdek, harbiy tusdagi 

maxsus uyinlar ham urgatilardi. Spartakning kelajak vorislarii jismoniy baqquvvat, hech narsadan 

quruqmaydigan, botir jangchi, o’z xalqini har qanday ofatdan himoya qila oladigan bo’lib etishardi. 

Qadimgi Gretsiyadagi tarbiyaviy ishlar shunisi bilan o’ziga xos ediki, unda bolani nafaqat 

jismoniy chiniqtirishgina emas, balki ma’naviy tomondan ham barkamol bo’lishi nazavrda tutiladi. 

Unda asosan bolalarga musiqa va ashula va diniy raqslar ham o’rgatilgan. Bu mashg’ulotlarning 

mazmuni jangovar hamda harbiy tusda bo’lgan. 

Qadimgi grek tarixchisi, faylasuf olimi Pulutarx Sparta makktablaridagi ta’lim-tarbiya 

haqida gapirib shunday deydi, {O’qish va yozish bolalarga faqat ularning eng zarurli urgatilar 

edi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad hech so’zsiz itoat qildiriishi, chidamli bo’lishini va 

engish ilimini o’rgatishni ko’zda tutadi}. 

Spartada olib borilgan ta’lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga 

nisbatan shafqatsiz, ularni mensinmaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadda 

yoshlar {Kreptiyalar} da, ya:ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashtirilgan edi, bunday 

mashqlar yosh spartaklilar otryadlari shaharning biror mahallasining yoki shahar tashqarisidagi 

noxiyani qurshob olib, shubhali bo’lib ko’ringan har qanday illatni (qulni) o’ldirardi. 

Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbadlar o’tkazib, shu yo’l 

bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar. Bu suhbatlarning asosiy mazmuni vatan 

dushmanlari bilan kurashib ota-bobalarining ko’rsatgan mardligi va jasurligi qahramonlar haqida 

gapirib berishdan iborat edi. Bu bilan ular yunonlarda o’z vataniga va ota-bobolariga hamda uning 

merosiga katta hurmat hissini tarbiyalashgan. Shuningdek, bolalarni sovaljavob jarayonida aniq 

qisqa va lunda qilib javob berishga urgatib borilgan. 

Sparta ta’lim-tarbiya tizimida bola qi-w0 yoshga etgandan keyin maxsus {efeblar} guruhida 

o’tkazilgan va harbiy xizmatni o’taganlar. 

Sparta qizlar tarbiyasiga harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirilib borilgan. 

Bundan maqsad erkaklar qullor qo’zg’olonini bostirmoq uchun urushga ketgan vaqtlarida qizlar, 

ayollar shaharni, uy-joyni qo’riqlash maqsadida qurollanib qo’riqshilik vazifasini o’tar, qullarni esa 

itoatda saqlanishi ta’minlar edilar. 

Qadimgi Gretsiya ikkinchi bosh shaharlaridaan biri Afina da esa hayot, tartib, intizom, 

maktab tizimi va undagi ta’lim-tarbiya Spartanikidan butunlay farq qilardi. Chunki Afinadagi 

iqtisodiy hayot Spartadagi singari cheklangib quyilgan emasdi. Qullar xususiy mulk hisoblanardi. 

Afinada eramizdan ilgari V-VI asrlarda madaniyat o’sdi. Tibbiyot ilmi, matematika, tarix, 

sana’t, ajoyib grek memorchiligi va haykoltoroshligi taraqqiy qildi. 

Afinadagi eng ko’rkam va barkamol inson deb ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan etuk 

kishinii o’zlarining {ideal} i deb hisoblar edi. 

Tarbiya jarayonida aqliy, estetiik va jismoniy tarbiya uyg’unlashgan holda olib borilardi. 

Lekin shuni ta’kidlash kerakki, bu ideal faqatgina qullarning qismati deb hisoblanadi. Ammo 

tabaqalanish natijasida quldorlik jamiyatining o’zida ancha kambag’al, ya:ni erkin oiladan 

tug’ilgan va qulliqdan ozod etilgan kishilarning kattagina guruhi ajralib chiqdi, ular 

hunarmandchilik bilan chug’ullanar edilar. Boy quldorlar esa ularga nafrat ko’zi bilan qarardilar.

Afinada bolalar u yoshgacha uyda tarbiyalanar edilar. Ug’il bolalar u yoshdan boshlab 

maktabga qatnar, qizlar esa oilada ona ko’magida uy-ro’zg’or ishlariga urgatilar edi. Afinada 

umuman xotin-qizlarning hayoti uy doirasidan chiqmas, asosan ichkarida o’tardi. 

Bolalar dastlab (u yoshdan qe-qr yoshgacha) {grammatist} va {kivatist} maktablarida har 

ikkovida ham, yoki bo’lmasa avval grammatist o’qitilardi. Bu maktablar xususiy bo’lib, haq 

to’lanardi, shu tufaylii puli yo’q fuxoralarning bolalari bu maktablarda ta’lim olalmasdi. Bu kabi 

maktablarda {dedaskol} deb atalgan o’qituvchilar mashg’ulot olib borardi. Ug’il bolalarnii 

maktabgaa qullar etaklab borgan. Bunday qullar {pedagog} deb atalgan. 

Afinadagi grammatist maktablaridagi ta’lim-tarbiyaning mazmuni o’qish, yozish va 

hisoblashni o’rgatishshdan iborat bo’lgan. 

O’qitsh harflarni hijjalab o’qitish usulida olib borilib, bolalar harflarni yodlab, sung shu 

harflarni qo’shib bug’inlar yasar, bug’inlarni qo’shib so’zlar yasardilar. Yozuvni urganishda mum 

surilgan yaltiroq taqtashalardan poydalanar edi. Bunday taqtashaga ingichka cho’p bilan harflar 

yozilgan edi. Barmoqlar, va sanoq taxtasi yordami bilan hisoblash urgatilardi. Kifarist maktabida 

ug’il bolalarga adabiy bilim, estetik mazmundagi delomatsiyalar o’rgatilardi. 

Ug’il bolalar un uch-un to’rt yoshga etkanlaridan keyin {Polistra} deb atalgan o’quv 

yurtiga o’tardi. Bu o’quv yurtida ular w-e yil davomida jismoniy mashqlar yugirish, sakrash, kurash 

tushish, dissk va nayza irgitishdan iborat bo’lib, suvda so’zish ham o’rgatiladi. Spartada kabi Afina 

maktablarida ham o’quvchilar bilan siyosiy va axloqiy masalalarga suhbatlar o’tkkazilgan. 

Polistrada jismoniy tarbiya va axloqiy masalalarga doir suhbatlarga eng taniqlii fuxarolar bepul 

rahbarlik qilardilar. Polistrada maktabda o’qish tekin bo’lganligi uchun ham ko’pchilik bu o’qish 

bilan cheklanib qolardilar. Ayrim badavlatroq oiladan bo’lgan bolalar Pollistra maktabini 

tugatganidan so’ng {Gimnaziya}ga kirib o’qirdi. Maktabni tugatgan yoshlar davlat boshqarishda 

qatnashishlari mumkin bo’lgan. Shuning uchun ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o’qitilgan. 

Lekin bu maktabda ham badan tarbiya bilan shug’ullanish davom ettirilgan. 

Sokrat (eramizdan avvalgi ryo-eeo yillari) o’zining demokratik ijtimoiy c7iqishiga 

qaramay, konservativ zamindor aristokratlarning ideologi edi. Bu uning falsafiy va pedagogik 

qarashlarida tarbiyadan kutilgan maqsad, tabiatni o’rganish bo’lmay, balki kishining bilib olishi, 

axloqni kamol toptirish bo’lmog’i lozim. Ham faylasuf ham notiq Sokrat keng maydonlarda, 

jamoat oldida sso’zlarga chiqib axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o’tkazar, 

tinglovchilarning savol-javob yo’li bilan diqqatini o’zlari uylab topishiga shu yo’l bilan 

odamlarning haqiqatni izlashga urgatardi. Suhbatning bu usuli usha paytda {Sokrat usuli} deb 

ataldi. Sokrat usulii dan keyingi davrlar uslubiyatida suhbatni {fiikr qo’zg’ooovchi savollar usuli} 

nomida o’tkizish paydo bo’ldi. 

Qadimgi Gretsiyaning faylasuflaridan Platon eramizdan ilgari (rwu-eru yillari) idealist 

faylasuf Sokratning shogirdi, ob:ektiv idealizm nazariyasining asoschisi edi. U {g’oyalar dunyosi} 

birlamchi, his qiluvchi narsalar dunyosi ikkilamchi deb hisoblanadi. 

Platon tanadan tashkarida mavjud bo’lgan narsalar haqidagi nazariyani olg’a surdi va bu 

tanadan tashkarida bo’lgan narsalarni { tur} yoki {ideyalar} deb atadi. 

Platonning fikricha, u bu davlatning maqsadi oliy ezgulik g’oyasiga yaqinlashishdir, bu 

g’oya, asosan tarbiya yo’li bilan ruyobga chiqishini ta’kidlaydi. 

Tarbiya,-deydi Platon,-davlat tomonidan tashkil etilmog’i va hukmron guruhlarning 

faylasuflar va jangchilarning manfa’tlarini ko’zlomog’i lozim. Platon o’zining pedagogika tizimida 

Sparta va Afina tizimining ba’zi bir belgilarini birlashtirishga intiladi. 

Platon fikricha, bolalar e yoshdan y yoshgacha davlat tomonidann ta’minlab quyilgan. 

Ateizm nazariyasini yaratgan atoqli faylasuf materialist demokratning qarashlari qadimgi yunon 

faylasuvining cho’qqisidir. Demokrit o’z asarida yuqorida nomlari qayd etilgan mutaffakkirr 

faylasuflar kabi tarbiya masalalariga ko’p e:tibor beradi. U o’z nazariyasida tabiat qonunlariga 

Xurofotni va qurquvni emirib toshlaydigan chinakkam bilimlarga murojaatt qiladi. Demokrit 

{xudolarning irodasi} degan gaplar odamlar uylab chiqargan uydirmadan boshqa narsa emas, deb 

hisoblab xudolarga ishonchni rad etadi. Demokrit tabiat masalalarini birinchi bo’lib ilgari so’rdi.

{Tabiat bilan tarbiya bir-biriga uqshaydi} deb yozadi. Demokrit {ta’lim mehnat asosidagi 

go’zal narsalarni hosil qiladi} deb tarbiya ichida mehnatning roli juda katta ekanligini ta’kidladi. U 

doimo mehnat qilib turishni talab qildi, mehnatga odatlana borgan sari, mehnat engil bo’lib boradi, 

deydi. U yomon o’rnakdak ixt:iyot bo’lishi kerak. Deb ta’kidlaydi va yaxshi xulq hosil qilishda 

mashqning ahamiyati katta, deb hisoblaydi. 

Demokrit quldorlik negizlarga nisbatan tanqidiy qarashni vujudga keltirdi, tabiatni 

chinakam bilishga tarbiyani qayta qurishga chaqirdi. 

Demokrit barcha tabiyiy jarayonlarga, jumladan insonning axloqiy munosabatlarigga ham 

xudolarning aralashuvini inkor etib, kishi xulqining real, bu dunyodagi asosini topishshshga 

o’rinadi. Demokrit axloqni odamning o’z tabiatidan kelib chiiqib chiqib asoslashga harakat qiladi. 

U axloqning ikkiyuzlama yasama va haqiqiyga bo’linishiga qarshi chiqadi, shaxsning faqat 

muloxazakorlik va aql raxnomaligida mumkin bo’ladigan axloqiy kamolati uchun jonbozlik 

ko’rsatadi. Tug’rirog’ini bilmaslik xatoga olib keladi, degan edi u. 

Aql tug’ri hatti-harakatlarga yunaltirilmog’i lozim, bu esa bilimlarning doimo 

mukammallashtirib boishsh haqida g’amxurliq, tabiat qonunlari va odam xulqimni 6rganish zarur 

demakdir, degan edi Demokrit. 

Demokritning etik va pedagogik qarashlari diniy qobiqdan holi edi. Shuning uchun ham 

o’zidan keyingi faylasuf olimlarga katta ta’sir etdi. Ayniqsa, ularning inson kamolatidagi nazariy 

qarashlari, tarbiyaning roliga bergan katta ahamiyatlari pedagogika tarixi nazariyasini yaratishda 

asosiy zamin bo’lib xizmat qiladi. 

Garbiy Evropadagi ta’lim-tarbiya 

Reja 

q. Garbiy Evropadagi maktab, maorif hamda pedagogik fikrlar taraqqiyoti. 

w. Yan Amos Komenskiyning pedagogik tizimi 

e. Yogann Genrix Petolotsiyning pedagogik g’oyalari va faoliyati 

r. Adol:f Ditervergning pedagogik qarashlari 

Tayanch tushunchalar: 

Teologiya, dialektika, sinf, dar, didaktika. 

Adabiiyotlar. 

q. Nq-t mavzudagi adaiyotlar 

w. Ya.A.Komenskiy. {Buyuk didaktika }, T-qoow 

Garbiy Evropada maktab, maorif hamda pedagogik fikrlar taraqqiyoti. Garbiy Evropa 

mamlakatlarida quldorlik jamiyatining urnini olgan feodalizm u asrda paydo bo’lib, to XVI 

arlargacha davom etdt. Feodalizm jamiyatida hukmron tabakalar feodal-pomeshik va 

ruxoniylardan ibortiat edi. Mamlakatdagi hamma er-uv egalari bo’lgan u mulkdor taaqalar usha 

davrdagi krepostnoychilik huquqiga binoan, ularga o’yindirilgan dexkonlarni ekspluatatsiya qilish 

asosida yashardilar. Keyinchalik feodal jamiyatining shu ikkita asosiy tabaqalariga yana ikkita 

yangi tabaqa-hunarmand va savdogarlar kelib qushildi. 

O’rta hol feodal jamiyatining hayotida din va unga xizmat qiluvchi ruxoniylar g’oyat katta 

rol: uynardilar. 

O’rta asrlarda katta kuchga ega bo’lgan katolik ruxoniylari barcha imkoniyatlardan 

foydalonib, ma’rifatga qarshi qattiq kurash olib bordilar. Din haqiqatning irdan-birr manai 

hisoblanib, fan dinga xizmat qildirilar edi. O’rta asr Garbiy Evropa mamlakatlarida ikki guruhga 

bo’lingan va etti fanni o’z ichiga olgan ta’lim dasturi vujudga keltirildi. Irinchi guruh uchta fandan

iborat edi, shu sababli unga lotincha {trivium} nomi berildi. Unga grammatika (lotin tili 

grammatikasi) ritorika va dialektika kirar edi. Ikkinchi guruh to’rt fandan iborat bo’lgani uhchun 

uni lotincha {kvadrivium} deyiladi. Unga arifmetika geometriya, atronomiya va musiqa kirar edi. 

Hammasi bo’lib bu ettita fanni etti erkin sana’at} de atash rasm bo’lib qoldi. 

Hamma fanlarning toji deb-teologiya hisoblanar edi. O’rta asrlarda eriladigan ta’lim dasturi 

cherkov maktablari orqali amalga oshirilar edi. Cherkov maktablarining asosiy turlari prixod 

maktabi (yani ir cherkovga qarashli) magistr maktabi va osh cherkov yoki episkov maktablaridan 

iborat edi. 

Bu maktablarda qattiq intizom o’rnatilar edi. O’uvchilar qilgan har bir aybi uchun qattiq va 

shavqatiz jazolanardi. Bunday maktalarda odatda o’quvchilarga tan jazosi berilardi. (savalash, och 

qoldirish, shu kailar) 

O’rta asrlarda Garbiy Evropada xotin-qizlar, ayniqsa mehnatkashlarning xotin-qizlari 

deyarli savodsiz edi. Mulkdor feodal va aslzoda tabaqalariga mansub oilalarda tug’ilgan qiz bolalar 

odatda xotin-qizlar monastrlari ichida yoki maxsus murabbiylar va oilaga bekitilgan ruxoniylar 

qo’l ostidagi uylarda tarbiya oladilar. 

Ritsar: tariyasi. Cherkovga qarashli maktablar diniy ruxdagi tarbiya endi o’rta asrlar 

jamiyatiga hukmron bo’lgan harbiy pomeshiklar tabaqasiga mansub dunyoviy feodallarning 

talablariga javob bera olmaydigan bo’lib qoldi. Er va krepostnoy dehxonlar dunyoviy feodallarning 

xususiy mulki bo’lib, bu feodallar krepostnoy dehxonlarni shafqatsiz ekspluatatsiya qilar va ularni 

qurol kuchi bilan o’zlariga itoat qildirar edilar. Ular dehxonlarni qo’zg’olonlarini ostirishda va 

boshqa mamlakatlarga qarshiq urushlarda ishtirok qiladilar. O’zlarining er-suv mulklarini orttirish 

maqsadida doim bir-biriga hujum qilib, o’zaro urush qiladilar. Shuning uchun ham dunyoviy 

feodallar muhitida ritsar: fazilatlariga ega bo’lgan odam ideali vujudga keldi. Bu idealga muvofiq 

ritsar: tajribali, mohir va mard jangchi, krepostnoy dexkonlarga nisbatan kattikqo’l, shafqatsiz va 

ayni vaqtda feodal tabaqasiga mansub kishilarga nisbatan olijanob, nazokatli, oodobli, 

xushmuomali, vijdonli, fidokar va sodik odamdir. Ritsar: ideali bilan bir vaqtda alohida tarbiya 

tizimi, yani ritsar: tarbiyasi ham maydonga keldi. 

Garbiy Evropa mamlakatlarida ritsar: tarbiyasi XII asrga kelib to’la tarkib topdi va 

rivojlandi. Ritsar: tarbiyasining mazmuni {ritsar:larga oid ettitta fazilat} dan toshkil topdi. Bu 

fazilatlar kuyidagilardan iborat, ot minib yurishni bilish, qilichbozlikni bilishsh, nayzabozlikni 

bilish, suza bilish, ov qilib bilish, shashka uynashni bilish, she:r tuqish va qo’shiq ayta bilish. Bu 

fazilatlardan birinchi urinda turgan uchtasi ritsarga berillmog’i zarur bulgan, harbiya tarbiyaga 

ta’luqlidir. Ritsar: otlik askar, qilich va nayza esa usha zamon jangchisining asosiy quroli edi. 

Suzish va ov qilishni bilish jismoniy chiniqish, chaqqonlik va bordoshlilikni ustirish uchun talab 

qilinardi. Bundan tashqari ov qilish tekinxur feodalning bekorchi vaqtini band qilish shuningdek 

o’zining qaaerdaligini aniqlay bilish (orientatsiya qobiliyati), topqirlik, xushyorlik, dushmanning 

iziini topish va shu kabi sifatlarni ustirish vositasi hisoblanardi. Shashka va shaxmat uyini, bir 

tomandann, bekorchi vaqtni band qilish, ya:ni hujum va mudofaa planini tuza bilishsh 

qobiliyatini ustirishsh vositalaridan hisoblanardi. 

Shahar maktablarining vujudga kelishii. Garbiy Evropada XII-XIII asrlarda 

hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi shaharlarning usishiga va shahar madaniyatining 

vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Shaharning asosiy aholisini tashkil qiluvchi hunarmand va 

savdogarlar o’z bolalariga amaliy faoliyat uchun zarur bo’lgan bilim berishga manfaatdor edilar.. 

Usha vaqtda ishlab turgan cherkovga qarashli diniy maktablar bunday bilim bermas edilar. Shu 

sababli tsexda birlashgan hunarmandlar va gil:diyalarda birlashgan savdo ishlab turgan cherkovga 

qarashli diniy maktablar tsex maktablari va gil:diya maktablari deyilarr edi. Keyinroq borib tsex 

va gil:diya maktblari magiiistrant maktablariga, ya:ni shahar boshqarmasii (magistrant) 

harajatidagi maktablariiga aylandi. 

Evropada dastlabki universitetlar hamda Akademiyalarning tashkil topishi va ulardagi 

ta’lim tizimi . Evropada birinchi universitetlar XII asrning ikkinchi yarmida Italiyada , Angliyada, 

Frantsiyada tashkil qilindi. Bu universitetlar dastlab professor va studentlarining mustaqil idora 

qilinadigan uyushmasi (korporatsiyasi) dan iborat edi. Keyinchalik XIII asrda bu korporatsiyalar

o’z-o’zini idora qiish huquqii saqlab qolgan holda davlat tomanidan rasmiy tasdiqlandi. Cherkov 

esa universitetni tamomlagan talabalarga ilmiy darjja va o’qituvchilik huquqini berishini o’z 

ixtiiyoriga oldi. Ana shu tariqa universitetlar rasmiyy o’quv muassasiga aylanib qoldi. XIV-XV 

asrlarga kelib universitetlar Evropa mamlakatlarining hammasida ochilgan edi. 

Universitetlarning vujudga kelishi va ularning rivojlanishi. XII-XIII asrda bir qancha 

Garbiy Evropa mamlakatlarida oliy ma:lumot beradigan 6quv yurtlari sifatida 

universitetlarriningg vujudga kelishigga usha vaqtlarda ko’p evropaliklarninggg arab madaniyati 

(xususan meditsina va falsafa) billan tanishuvi katta ta’sir ko’rsatadi.. Bu madaniyat bilan 

tanishishga Garbiy Evropa feodallarining XI asr oxirida Sharqdagi arab musulmon mamlakatlariga 

qarshi boshlagan harbiy harrakatlari sabab bbo’ldi. Usha zamon arab mamlakatlariddaa madaniyat 

va ma’rifatt Garbiy Evropadagi madaniyatgaa nisbatan ko’p jihatdan hiyla taraqqiy qilgan eedi. 

Xususan arablar tomonidan VIII asrda istilo qilingan Ispaniyada tashkil qilingan arab oliy o’quv 

yurtlari Evropa universitetlari uchun ma’lum darajada namuna bbo’ldi. Ipaniyada arablar barrpo 

qilgan ttashkil qiligan arab oliiy o’quv yurtlariida falsafa, matematika astronomiya, meditsina 

fanlari o’qitilar edi. Evropaning turli mamlakatlaridan kelgan ko’p talabalar Kordovada o’qib, 

oliy ma’lumot olardilar. 

Yan Amos Komenskiy (qtow-qyu0) buyuk chex pedagogii. Ya.A.Komenskiy qtow yili wi 

martda {Ugorskiy Brod} degan joyda Moraviyada tegirmonchi oilasida dunnyoga kelgan. Uning 

oilasi ruxoniy {Chex qardoshlari} jamoasiga tegishli bbulib, o’zlarini protestant Yan Gusning 

davomchisi deb hisoblar edilar. Yan Gus katolik cherkovigga qarshi chiqqani uchun gulxonda 

yondiriib uldiriladi. {Chex qardoshlari} jamoasi uning g’oyasini amalga oshirishni maqsad qilib 

quyadilar. Bu jamoa demokratik g’oyalarni ilgari surib, Chexiyaning ozodligi uchun kurashuvchi 

vatanparvarlarni o’z atrofiga to’playdi. 

Komenskiy otta-onasidan yosh ajralib, ancha vaqt o’qimaydi. qy yoshida {Chex 

qardoshlari} jamoasining yordami bilan lotin maktabiga o’qishga kiradi, bu erda u tarbiya 

tizimining yomonligini, o’quv metodlarining yaramasligini kuradi va tushunadi. {Men usha 

vaqtdayoq tarbiya masalasida mamlakatimni orqada ekanligini kurdim. Men usha davrdayoq fan va 

tarbiya hammaga tegishli bo’lishi kerakligiini uyladim}-degan edi Komenskiy. Maktabni 

tugatttgachch Gerbern universitttetiga (Germaniyada) o’qishga kiradi, uni tugatgach Geydel:berg 

universitetida lektsiya kursini tinglaydi, bu universittetda usha davrda ilg’or professorlar ishlardi. 

Komenskiy Avstriya, Gollandiyada bo’lib iqtisodiy, siyosiy va madaniy turmushni urganadi. 

Shuningdek, o’zining ilmi va dunyoqarashini kengaytiradi. 

qyeq yili o’qish uchun kitob {Otkritiya ddver: yazika} (tillar va hamma fanlarning ochik 

eshigi)ni yaratadi. Bu asardan so’ng Komenskiyniiing ko’p mamlakatlarda dongi ketib, ta’siri 

kuchayadi. 

qyew yili Komenskiy {Buyuk didaktika} degan katta pedagogik asarni tugatadi. {Ona 

maktabi} degan maktabgacha tarbiya qullanmasi asarini bunyod etadi. {Buyuk didaktika} asarida 

{fan, sofiya ideyasini} (fan-grekcha-butun, hamma, sofiya-donolik, aqllilik) hamma narsani bilish, 

hamma uchun bilim berish demakdir. 

Komenskiy dunyoga tanilgandan so’ng hamma mamlakatlar uni taklif eta boshlaydilar. 

Shvetsiyada lotin tili darsligini va til o’qitish metodikasini tuzadi. 

Komenskiy chex qardoshlari jamoasiga episkop qilib tayinlangach, qyri yilda Leshnoga 

qaytib keladi. Jamoa tarqatilgan so’ng u yana o’qituvchilik faoliyatini davom ettiradi. Bir necha 

yil Vengeriyada maktablarni boshg’aradi {Vidimiy mir v kartinkax} degan asar yozib o’qish 

ishlarini rasmlar bilan olib borishshshni ilgari suradi. Bunda yolarning xudq qoydasi {Yaxshi 

tashkil topgan maktablarning qonuni} degan bir qancha pedagogik foydali ishlari berilgan. 

Komenskiyning dunyoqarashi. Uning dunyoqarashida uch xususiyat ta’siriini kuramiz. 

q. natur filosofiya. XVI-XVII asrlarda ingliz faylasufi materialist Bekon sensualistlik 

falsafa nazariyasini ilgari suradi. Komenskiy o’qitish jarayoniga shu pozitsiyadan qaraydi. Bilish 

sezishdan boshlanadi. Sezish bo’lmagan erda bilish ham yuq.

w. Chex qardoshlari jamoasi diniy jamoa bo’lganligi uchun Komenskiy ham dindddor 

ruxoniydir. Lekin Komenskiyning ruxoniyligi turmushga amaliy qarash bilan bog’liq bo’lib, 

o’qitish jarayonining mazmuniga, didaktik printsiplarinii mutolaa qilishda kurinmaydi. 

e. Komenskiy ba’zi dunyoqarashning hislatlari uyg’onish davri ta’sirida vujudga keladi. 

Odamlarga nisbatan muhabbat, xushchaqchaqlik, odamlarining yaxshilik yaratishiga ishonch bilan 

qarashsh, bularning hammasi o’rta asr odamiga nisbatan ishonchsizlik bilan qarashga qaramaqarshidir. 

Komenskiy tarbiyachi boladagi iste:dodni ustirishi kerak. Agar bola peadagogik ta’sirsiz 

yashasa, bu iste:dod tasodifan usadi. Kishi dunyoga kelganda kishiga xos iste:dodga ega buladi. 

Xuddi olmadagi uruqga uxshab ba’zida kuproq, ba’zida kamroq bo’ladi. 

Umumta’lim g’oyasi. 

Komenskiyning yana bir qimmatli tomoni o’quvchilarr bilim olish tushunchasiga ega. 

Oynani qanchalik chang bosgan bo’lsa ham, baribir kishi o’z aksini kurishi mumkin, albatta, toza 

oyna kishi aksinii toza ko’rsatadi. O’qituvchining vazifasi oynadagii changni artib tashlash, ya:ni 

bilimnii bola ongiga etkazish, uni aqliy tomondan ustirishdir, degan edi. 

Komenskiy o’z asarlarida tarbiyaning maqsadini kursatadi. Tarbiyaning maqsadi kishini 

mangulik dunyosiga tayyorlashdan iboratdir. Buni uch xil tarbiya orqali amalga oshirish 

mumkin. 

q. Aqliy tarbiya 

w. Axloqiy tarbiya 

e. Diniy tarrbiya 

Bu maqsad bolaning tug’ilganidan to wr yoshgacha amalga oshadi, bu davr ichida bola turt 

maktabni o’qib tugatishi, har birida y yil o’qishi ukerak, deb hisoblaydi. 

Komenskiyning bolani yosh davrlarga bo’lishi. Bunda u tabiyiylik printsipigaa amal qilibb, 

bola yoshini davrlarga bo’ladi. 

q. Tug’ilgandan y yoshgacha-ona maktabi. Bu davrda bolaning sezishsh organlarini 

ustirishga, bolaning qabul qilishini, atrofdagi dunyo bilan tanishtirishga katta ahamiyat beradi. 

Bolani mehnatga urgatish, o’z-o’ziga xizmat qilishga jalb etish kerak. Ona bolada axloqiy 

tarbiyaningg asoslarini, tug’rilik, haqqoniylik, quloq solish, mehnatni sevish va boshqalarni 

vujudga keltiiradi. Ona maktabi bog’cha yoshidagi bola tarbiyasini kuzda tutadi. 

w. y-qw yoshgacha-xalq maktabi yoki ona tili maktabi. Bunda o’quvchi esda saqlashi, 

so’zlashga urganishi, yozish, boshlangich maktab kunikmasini hosil qilishi kerak bbo’lib, buning 

uchun geometriya, geografiya, tibbiiyot fanlarini urganishsh lozim. 

e. qw-qi yoshgacha -gimnaziya. Bu o’quv yurtiningg vazifasi bola tushunchasinii, tafakkur 

qobiliyatiini ustirishdan iborat bo’lib, unda klassikk tillar, tabmyot bilimlari, axlooq, xudooguylik 

o’qitilishi kerak. 

r. qi-wr yoshgacha universitet.. Akademiya. Bu o’quv yurtlari o’quvchining irodasini, 

shaxsini bir butun ustirishi kerak 

Izchillik printsipida kun, oy, yilga vazifa quyish va uni amalga oshirish uchun intilish 

kerakligi aytiladi. 

Bunda a) aniq vaqtni belgilash, b) o’qishnig bola yoshiga mos bo’lishi, v) material 

izchillik bilan urganilishi, yan:i bugungi material ertangi bilan bog’lanishi va keyingi o’tiladigan 

materialga yo’l ochish kerak. 

Sinf-dars tizimi. Komenskiy o’qituvchi butun sinf bilan jamoa bo’lib ish olib borishini, 

ya:ni o’qitishni olib borishni tavsiya etdi. Dars vaqtidaa utgan darsni qaytarish, yangi mavzuni 

tushuntirish, mustahkamlash, uyga vazifa berish kerakligini ko’rsatadi. Darsni rejalashtirish va olib 

borishsh tug’risida kursatmalar berdi. 

Axloqiy tarbiya. Intizom. U kuyidagilarnii axloqiy tarbiya vositalari deb biladi~ a) otaona, 

o’qituvchi, o’rtoqlarning namunasi, B) bolalarga yul-yuriq kursatish, ular bilan suhbat 

o’tkazish, V) bolalarni yaxshi xulqqqa urgatishda mashqlar o’tkazish, yalqovlik, o’ylamay ish 

qilishga, intizomsizlikka qarshi kurashish.

Komenskiy intizomning katta ahamiyati borligiini ko’rsatib {Intizomsiz maktab suvsiz 

tegirmondir} degan chex maqolini keltiradi. O’rta asr maktttablaridaa kaltak vositasii bilan 

urnatiladigan intizomga u qarshi chiqadi. Kaltak, xipchin-qulliq qurolidir, deydi. Bolalarga insoniy 

muomalada b6lishini aytdi. Intizom a) xayrixoxligi, b) o’qituvchining bolaga bo’lgan tug’ri 

munosabati, v) bolani ko’pchilik oldida o’rtoqlari ichida oqilana maqtash yoki qoralashsh 

intizomlilikka olib keladi. 

O’qituvchining roli va unga quyiladigan talablar.. 

Komenskiy o’z davridagi iste:dodsiz, ma’lumotsiz o’qituvchilarni qattiq tanqid etdi. 

O’qituvchilikni {er yuzidagii har qandayy kasbdan kura yuqoriroq turadigan juda faxrli kasb} deb 

hisobladi. 

Shunday qilib, ajoyib slavyan pedagogi Komenskiiy butun dunyoda pedagogika ilmiga 

asos solib maktab taraqqiyotigaa katta ta’sir kursatdi. Uni ko’p Garbiy mamlakatlari maktab 

ishimni yaxshilash maqsadida taklif etdilar. Uning darsliklari ko’p t:illarga, jumladan rus tiliggaa 

tarjima etildi. qt0 yildan ortiq davomida uning yozgan asarlari boshlangich ta’lim uchun darslik 

sifatidda xizmat qildi. Komenskiyning kurgazmalarii hozirgacha ahamiyatiini yuqotgani yo’q. 

Iogann Genrix. (quury-qiwu) Pestalotsiyining pedagogik faoliyati. 

Iogann Genrix Pestalotstsi Shvetsariyada vrach oilasida tug’ildi. Pestallotstsining otasi u 

kichikligida ulgan edi, shuning uchun ham uni onasi hamda oddiy ayol-ularning sobiiq 

xizmatchisi tarbiyalab ustirdi. 

Pestalotstsi avval boshlangich maktabda, sungra lotin maktabida o’qib ilm oldi. Pestalotstsi 

o’rta maktabni tamomlagach, kuproq gumanitar fanlar o’qitiladigan oliy o’quv yurtigakolleggiumga, 

uning filologiya va falsafa bo’limlariga kirib o’qidi. Pestalotstsi kollegiumni 

tamomlamay turib, xalqning ahvolini yaxshilash tug’risida o’zining azaldan orzu qilib kelgan 

niyatiini amalga oshirishga qaror qildi. 

Keyingi sakkiz yil davomida Pestalotstsii usha davrning eng muhimm masalasini~ dexkon 

xo’jaliklarini qanday qilib tiklash, ularning turmushini qanday qilib yolshitishsh, mehnatkashlarning 

axloqiy va aqliy holatini qanday qilib yaxshilash masalasini hal qilishga jamoatchilik e:tiborini 

tortishshga intilib adabiy faoliyat bilan shug’ullandi. U {Lingard va Gertruda} degan ijtimoiypedagogik 

roman yozib, bu romanda xo’jalikni oqilana usulda olib borish va bolalarni tug’ri 

tarbiyalash vositasii bilan dexkonlarning turmushini yaxshilash tug’risidagi o’z g’oyalariini olga 

surdi. 

O’rta internat ochilib unda o’qituvchilar tayorlaydigan alohida bo’lim ha’m tashkil etildi, 

bu maktabga Pestalotstsi boshliq qilib tayinlandi. XIX asrning boshlaridayooq Pestalotstsiining 

{Gertruda o’z bolalariini qanday qilib o’qitadi}, {Onalar kitobi yoki onalar uchun o’z bolalariga 

ko’zatish va gapirishni qanday urgatish haqida qullanma}, {Kuzatish alifbesi yoki ulchash haqida 

kurrrrsatmali qullanma}, {Son tug’risida kursatmoli ta’liimm} degan kitoblari bosilib chiqdi, bu 

kitoblarda boshlangich ta’limning yangi usullari bayon qilindi. 

Pestalotstsiniing ijtimoiy-pedagogik va falsafiy qarashlari. Pestalotstsining dunyoqarashi 

demokratik xarakterda bo’lsa ham, lekin tarixdan cheklangan edi. U o’z xalqini oyoqqa turgizishni 

orzu qildi, lekin soddalik qilib mehnatkashlarni o’qitish va tarbiyalash yuli bilan ularning 

turmushini o’zgartirish mumkin, deb ishondi. U o’z zamonidagi jamiyayayatda odamlarning 

ijtimoiy va hukukiy tengsizligini tushunmadi. U xalq boshiga tushgan kulfatlarining manbaii 

iqtisodiy sharoit emas, balki ma’rifatning yuqligi deb bildi. 

Pestalotstsi hamma odamlar tarbiya va ilm olish huquqiga ega bo’lishi lozim, deb da’vo 

qilib maktablar jamiiyatni ijtimoiy jihatdan o’zgartirishning muhim vositallaridan biri bo’lishi 

kerakligini ta’kidladi. Uning fikricha, har bir kishining haqiqiy insoniy kuchlari harakatga kelib, 

mustahkamlangandagina eng muhim ijtimoiy masalalar hal qilinadi, tubdan ijtimoiy o’zgarishlar 

ruy beradi. Bunga tarbiya yuli bilangina erishish mumkinn. 

Pestalotstsining fikricha, mehnat odamni tarbiyalash va ustirishining eng muhim 

vositasidir, meehnat odamning jismoniy kuchlarinigina emas, shu bilan birga aqlini ham ustiradi. 

Shuningdek, unda axloq ham tarkib topadi. Mehnat bilan shug’ullanayotgan odamdaa mehnatning

jamiyat hayotida juda katta ahamiyati bor degan ishonch tug’iladi, bunday ioonchch esa 

odamlarni ahil va mustahkam ijtimoiy ittifoq qilib, bir-biriga bog’lovchi eng muhim kuchdir. 

Tarbiiyaning maqsadi va mohiyati. Pesttalotstsining fikricha, tarbiyaning maqsadi 

oodamning barcha tabiyiiy kuchlarini va qobiliyatlarini ustirishsh, ustirganda ham har tomonlama 

va bir-biriga uyg’un ravishda ustirishdir. Tarbiyaning bolaga kursatayotgan ta’siri uning 

tabiatiga uyg’un bo’lishi lozim. 

Barcha insoniy kuchlar va haar bir bolaga xos bo’lgan tug’ma kuch va qobiliyatlar 

kurtaklarini tabiyiy tartibga muvofiq, odam kamolatining abadiy va o’zgarmas qonunlariga 

muvofiq holda muntazamlik bilan mashq qildirib, o’stirish kerak. 

Elementar ta’lim nazariyasi.. Pestalotstsii pedagogika tizimining uzagidir, bu nazariyaga 

kura tarbiyalash eng oddiy elementlardan boshlaniib, asta-sekin tobora murakkabroq darajaga 

kutarilib borishi lozim. 

Pestalotstsining elementar ta’lim nazariyasi jismoniy tarbiyani, mehnat tarbiyasini, axloqiy 

va estetik tarbiyani hamda aqliy tarbiya va o’qitishni o’z ichiga oladi. Tarbiyaning mana shu 

hamma jihatlarini Pestalotstsi bir-biriga bog’lab olib borishni taklif qildi, maa shunday tarbiyalash 

natijasidagina insonning hamma jihatlari birr-biriga uyg’un bulib kamol topishini ta’minlash 

mumkin, dedi. 

Jismoniy va mehnat tarbiyasi. Pestalotstsii bolaning barrcha jismoniy kuchlari va 

imkoniyatlarini ustirishi ularni jismoniy jihatdan tarbiyalashning maqsadi deb, bolaning 

harakatga, uynashga, bir joyda utirib qolmaslikka, hamma narsaga yopishishga, hamisha 

harakatda bo’lishga majbur qiluvchi tabiyiy intilishini jismoniy tarbiyalashning asosi deb 

hisobladi. 

Pestalotstsi inson shaxsini kamolatga etkazishda jismoniy tarbiyaga juda katta ahamiyat 

beradi va uni bolalarning usishiga kattalarning oqilana tta’sir kursatishining birinchi turi deb 

hisobladi. 

Axloqiy tarbiya. Pestalotstsi tarbiyaning asosiy vazifasi-kelgusida ijtimoiy hayotda 

qatnashib foyda etkaza oladigan va hamma jihatlari uyg’un bo’li: kamol topgan inson 

etishtirishdir deb biladi. Bolani boshqalarga foyda keltiradigan ishlarda mashq qildirish yuli bilan 

uning axloqi voyaga etkaziladi. Pestalotstsining fikricha, bola organizmining kundalik ehtiyojlarini 

qondirish asosida bolada onaga nisbatan tugilayotgan mehr-muhabbat axloqiy tarbiyaning eng 

oddiy elementidir. Bolaning axloqi uchun oilada asos solinadi. Bolaning onaga bo’lgan 

muhabbati asta-sekin oilaning boshqa a’zolariga ham o’tadi. 

Aqliiy ta’lim. Pestalotstsining aqliy ta’lim tug’risidagi ta’limoti boy va mazmunli 

ta’limotdiir. Pestalotstsi o’zining insonning hamma jihatlarining bir-biriga uyg’unlashib kamolga 

etishi tug’risidagi asosiy g’oyasiga tayanib, aqliy ta’limni axloqiy tarbiya bilan bog’lab olib 

borish kerakligini kursatadi va tarbiyalovchi ta’lim olib borishinii talab qiladi. 

Har qanday ta’lim kuzatishga va tajribaga asoslanishi hamda xulosalar va 

umumiylashtirish darajasiga ko’tarilishi lozim, deydi Pestalotstsi kuzatishlar natijasida bolada 

kurish, eshitish sezgilari va boshqa sezgilar hosil bbo’ladi, bu sezgilar bolada fikrlash va so’zlash 

ehtiyojini tug’diradi, deydi. 

Boshlangich ta’limning xususiy metodikalarini yaratish. U o’zining umumiy didaktik 

qoydalariga tayanib turib, boshlangich ta’limning xususiy metodikasii asosini yaratib berdi. 

Pestalotstsi ona tili o’qitishning asosiy vazifasi bolaning nutqini ustirishsh va uning so’z 

boyligini orttirishdan iborat bbo’lishi lozim, deb hisoblaydi. Pestalotstsi savod urgatishda 

tovush metodini birinchi uringa quydi, bunday qilish harflarni qushib o’qitish metodi hkmronlik 

qilib turgan usha vaqt uchun g’oyat muhim edi. 

Pestalotstsi pedagogika nazariyasi va tajribasining ahamiyati. 

Pestalotstsi burdju-demokratik pedagogikasining kuzga kuringan nazariyachisi va 

amaliyotchisi bo’ldi. U kambag’allarning bolalarini tarbiyalash ichiga o’zining butun kuchini 

fidokorana sarfladi. 

Pestalotstsi odamning barcha tabiyiy kuchlarini va qobiliyatlarini ir-bimriga uyg’un qilib 

ustirishdek vazifani tarbiyaning asosiy vazifasi deb bildi. U bolani jismoniy tarbiyalash,

mehnatda tarbiyalash, ahloqiy, aqliy tarbiyalash tug’risida bir qancha juda qimmatli fikrlarni aytib 

utdi. 

Adol:f Disterverg (quo0-qiyy) Adol:f Distervergning ijtimoiy-pedagogik faoliyati. U xalqqa 

ma’rifat berish ichiga o’zini bag’ishlashga qaror qildi va dastlab Mers-Reynda, sungra esa Berlinda 

o’qituvchilik seminarlariga uzoq vaqt boshchilik qildi, ularni namunali seminarlarga aylantirishga 

muvoffaq bo’ldi. Disterverg seminarda pedagogika, matematika va nemis tilidan darss berdi, ayni 

vaqtda usha seminarlar huzuridagi boshlangich tajriba maktablarida ham o’qituvchilik qildi. 

Disterverg pedagogika sohasida samarali ish olib borish bilan bir vaqtda, adabiy ha’m metodik 

ishlarini ham zur muvaffaqiyat bilan bajarib turdi. U {Nemis o’qituvchilarini o’qitish uchun 

qullanma} degan kitobinii nashr qildirdi (qiet) bu kitobda Disterverg ta’limning umumiy 

vazifallarini va printsiplari tug’risidagi o’zining progressiv qarashlarini bayon qiilib berdi, 

shuningdek u matematika, nemis tili, geografiya, astronomiyaga doir yigirmadan ortiq darslik va 

qullanmalar nashr qildi, bu darssliklar va qullanmalar Germaniyadaa va boshqa ko’pgina 

mamlakatlardaa katta shshshuuhrat qozondi. 

Disterverg tirik chag’idayoq asarlari Rossiyayada mashhur bo’lgan eli. Chunonchi, qiyq 

yilda uning {Elementar geometriya} si rus tilida nashr etildi. Rossiyaning ilgor pedagoglari bu 

kitobni boshlangich maktablarda geometriya o’qitish uchun eng yaxshi qullanma deb hisobladilar. 

Disterverg qiwu yildan to umrining oxirigacha {Tarbiya va ta’lim uchun Reyn varaqalari} 

degan jurnal chiqarib turdi. U bu jurnalda pedagogikaning turli masalalariga doir turt yuzdan ortiq 

maqllasini bostirdi. boshlangich maktablarining o’qituvchilarini tayyolash ishini ttubdan yaxshilash 

uchun kurashdi. U nemis xalq o’qituvchilarining birlashtirish uchun judda ko’p ish qildi. 

Disterverg umrining oxirgi kunlariga qadar progressiv ijtimoiy pedagogika ishlari bilan 

shug’ullandi. 

Tarbiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy printsiplari. 

Disterverg umuminsoniy tarbiya g’oyasini himoya qilib chiiqdi, shu g’oyaga tayanib turib, 

pedagogikaga oid masalalarnii yuqori toifaviy va shovinistik manfaatlarni kuzlab hal qilishga 

qarshi kurashdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi {chinakam prussiyaliklar} emas, balki 

insonparvar kishilar va ongli grajdanlar tarbiyalab etishtirishdir. Odamlarda insoniyatga va o’z 

xalqiga bo’lgan muhabbat bir-biriga chambarchas bog’langan holda rivojlantirilishi lozim. 

Disterverg {inson-mening nomim, nemis mening lakabimdir}-deydi. Disterverg Pestalotstsi singari 

tarbiyaning eng muhim printsipi-uning tabiatga uyg’un bulishidir, deb hisobladi. 

Aqliy ta’lim. Disterverg ham Pestalotstsi singari, ta’limning asosiy vazifasi bolalarning 

aqliy kuchlarini va qobiliyatlarinii ustirishdan iboratdir, deb hisoblaydi. Lekin u formal ta’lim 

moddiy ta’lim bilan chambarchas bog’langanligini kursatib, Pestolotstsiga nisbatan olga toman 

katta qadam quydi. Disterverg, umuman sof formal ta’lim bo’lmaydi, lekin o’quvchining o’zi 

mustaqil ollgan bilimlari va malakalarigina qimmatga egadir, deb uqtirdi. U tabiat va matematika 

fanlariga ayniqsa yuksak baho berdi, bu fanlar bolalaning aqliy usishi uchun muhim vosita 

ekanligini kursatdi va hamma tipdagi umumiy ta’lim maktablarida bu fanlar o’qitilishi lozim deb 

hisobladi. 

O’qituvchiiga nisbatan qo’yiladiigan talablar. 

Distervergning fikricha, o’qitish chog’ida bolalarning tashabbuskorligini ustirish, ularni 

bilimlar bilan qurollantirish o’qituvchi rahbarlik rolini uynagandagina mumkin buladigan ishdir. U 

ham Komenskiy singari o’qitish ishida puxta ishlangan o’quv rejasi va yaxshi darslikning 

bo’lishiga katta ahamiyat beradi. Distervergning Komenskiydan farqi shuki, u ta’limning 

muvaffaqiyatli bo’lish oqibati, darslik yoki metodga emas, balki o’qituvchiga bog’liq deb 

ta’kidlaydi. 

Disterverg o’qituvchilarni amaliy pedagogik mahorat va malakalari bilan qurollantirishga 

katta ahamiyat berdi.

XIX-XX asrda Rossiyadagi maktab va pedagogika 

REJA 

q. Rossiyada ilg’or pedagogik g’oyalarning paydo bo’lishi 

w. K.D.Ushinskiyning pedagogik nazariyasi 

e. L.N.Tolstoyning pedagogik fikrlari 

r. A.S.Makarenkoning pedagogik faoliyati va ta’lim-tarbiyaviy qarashlari 

Tayanch tushunchalar. Rossiyadagi illg’or pedagogik g’oyalar, darslik, xalqparvar 

g’oyalar, koloniya, kommuna maktabi, qayta tarbiyalash, o’quvchilar jamoasi 

Adabiyotlar. 

q. q-r mavzudagi adabiyotlar 

w. Xrestomatiya po zarubejnoy pedagogike. Moskva-ouq 

e. Lorkinadze D.O. Pedagogicheskoe idei K.d.Ushinskogo. 

r. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. T-w00t 

t. Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi T-w00y 

Muammoli savollar. 

q. XIX-XX asrda Rossiyadagi xalq ta’limining ahvoli 

w. A.S.Makarenkoning {Pedagogik poema} sining mohiyati nimada 

e. Ushinskiyning pedagoik faoliyati haqida nima bilasiz 

r. L.Tolstoy-yozuvshi va pedagog 

Rus pedagogikasining asoschisi K.D.Ushinskiy qiwr yilda Tula shahrida tug’ildi. U 

Novgorod-Severskdagi gimnaziyada o’rta ma’lumot olgach, qir0 yilda Moskva universitetining 

Adliya fakul:tetiga o’qishga kirdi. Universittetni tamomlagach ww yoshda Yaroslavldagi adliya 

litseyida qomus, (entsiklopediya) qonunchunoslik, davlat huquqi va moliya fanlari kafedrasiga 

professor lavozimini bajaruvchi qilib tayinladi. Ushinskiyning xalqparvar harakati litsey 

rahbariyatiga yoqmadi, oqibatda uni litseydan ishdan bushatdilar, shu sababli u boshqa o’quv 

yurtlariga o’qituvchilik ishiga kira olmadi. 

y0-yillardagi ijtimoiy pedagogik Ushinskiyning pedagogik iste:dodini shakllanishiga 

yordam berdi. qitr-qito yillari u do’stlari yordamida Gatchina etimxonalar institutiga ishga kirdi 

avvaliga rus tilidan o’qituvchi, keyin esa sinflar inspektori bo’lib ishladi. U institutda o’quv 

rejasi va dasturlariga, ta’lim jarayoniga jiddiy o’zgarishlar kiritdi, metodik yullanma berdi. 

Ushinskiy qitu yildan e:tiboran {jurnal dlya vospitaniya} sahifalarida o’z maqolalarini chop 

ettira boshladi. qiy0 yilda u {xalq maorifi} jurnalining muharriri qilib tayinlandi. 

qiyq yilda o’zining birinchi asari- {Bolalar dunyosi} nomli o’qish kitobini nashr ettirdi. 

Bu kitob shu yilning o’zidayoq ikki marta nashr etildi. K.D.Ushinskiyning Smol:niy aslzoda 

qizlar institutidagi faol pedagogik faoliyatini ayrim reaktsion kayfiyatdagi amaldorlarning 

o’qituvchilarning noroziligini uyg’otdi va qiyw yili ishdan bushab, pedagogikadan darslik 

to’zish bahonasida chet elga ketadi. 

U erlarda {Rodnoe slovo} darsligi nashr etildi. Qiu0 yilda {muallimlar uchun qullanma}, 

{Ona tili}darsliklari chop etildi. Bundan tashqari Ushinskiyning pedagogika sohasidagi asosiy

nazariy asari {Kishi-tarbiya predmeti sifatida}asari qiyu yilda I tom, qiyo yilda II tomi bosilib 

chiiqdi. 

{Ijtimoiy tarbiyada xalq ruhi tug’risida}, {Pedagogik adabiyotning foydasi haqida}, 

{Maktabning uch elementi}, {ona tili} kabi maqolalar yozgan. {Ona tili}asarida tilni 

o’rganishning tarbiyaviy ahamiyati haqida fikr yuritsa, ta’limning psixologik va mantiqiy 

asoslari asarida muallifning diqqat, xotira, tafakkur tug’risidagi nazariy qaralari bayon etilgan. 

Ushinskiy xalqni har tomonlama tarbiyalash uchun uzining umuminsoniy tarbiya 

g’oyasini olg’a surdi. 

U {Ijtimoiy tarbiyada xalq ruhi} nomli asarida ta’kidlashicha oila bolalar organizmida otaonalar 

xarakterining takrorlanishi va rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. 

K.D.Ushinskiy chet el maktablairida olib borilayotgan ta’lim-tarbiyani urganib, o’zining 

{Boshlangich ta’lim metodikasi} asarini yozdi. Unda boshlangich maktabdagi ta’limmazmunini 

asoslab berish bilan birga uning qoida, qonun, tartib, metod va vositalarini ishlab chiqarish 

didaktika faniga katta hissa qushdi. U eng avval o’qitishni bolalar mehnati bilan bog’lashni tavsiya 

qildi. Uning fikricha har bir fanni o’qitishda tarbiyalanuvchiining hissasiga tutadigan mehnat 

uning yoshi va kuchiga loyiq bo’lib, aqliy meeehnatdan dam olish uchun jismoniy mehnat bilan 

shug’ullanish zarurligini ta’kidlaydi. 

Tarbiyaning xalqchilligi haqidagi g’oya Ushinskiyning pedagogik nazariyasidagi eng 

asosiy g’oyadir. U ta’lim-tarbiya ishlarida tarbiya asosiy va hal qiluvchi ahamiyatga ega 

ekanligini, tarbiyaning ta’limni ham o’ziga buysindirishini, lekin uning o’ziga xos mohiyatini 

yuqqa chiqarmasligini ta’kidlaydi. 

Ushinskiy o’qitish jarayonida ta’limning kurgazmalilik, onglilik, puxtalilik, bolalar kuchiga 

mosligi va izchilligi printsiplarini foydalondi. 

Umuman K.Ushinskiy tarbiyaning xalqchilligi g’oyasini tarbiya nazariyasiga asos qilib 

oldi, boshlangich ta’lim asoslarini va metodikasini ishlab chiqdi, bu uning pedagogikani 

rivojlantirishdagi katta xizmatlaridandur. 

Rus xalqining ulug’ yozuvchisi, olimi, sharqshunos, pedagog va tanqidchi LEV 

NIKOLAEVICh TOLSTOY qiwi yilda Yasnaya Polyanada qishlog’ida tavallud topgan. 

Tolstoy qiro yili Yasnaya Polyanada dehkon bolalarni o’qitish bilan pedagogik faoliyatini 

boshlaganlar. 

Tolstoy o’zining didaktik qarashlari va darslik kitoblariga quygan talablariga asoslanib, 

{O’qish kitobini} (qiuwy) to’zdi. Keyinchalik u kitob ikki marta qayta ishlanib, qiut yilda 

{Yangi o’qish kitobi} nomi bilan nashr etildi. Tolstoy r ta {O’qish kitobi} va arifmetika 

darsligini ham yozgan. 

Yuksak badiylik, ifodalik, qisqalik, soddalik va materialning bolalarga tushunarliligi va 

jozibaliligi muhim belgilardan biridir. 

Tolstoy XIX asr y0 yillarning boshida tarbiya bolaning shaxsiga zulm qilishdan iborat, 

shuning uchun tarbiyada xatoga yul quyish kerak emas, faqat kattalarning bolaga bilim 

berishlarigina kifoya qiladi, degandi. Bu fikrning xatoligini keyinchalik Tolstoyning o’zi ham 

pedagogik faoliyati ham isbotladi. Haqiqatda, Tolstoy umuman tarbiyaga qarshi bo’lmay, balki 

o’sha davrdagi maktablarda olib boriladigan tarbiyaga qarshi edi. 

Tolstoy maktablar uchun qw ta fanni tavsiya etgan. Uning fanlarni o’qitish haqidagi 

qarama-qarshi fikri-qw ta fanni o’qitish kerak, ammo ularning hajmi va ularni o’qitish uchun 

ajratilgan vaqt o’quvchilarga bog’liq bulishi kerak degan edi. 

U ta’limning onglilik, puxta o’zlashtirish, kurgazmalilik, hayot bilan bog’liqligi 

printsiplarini qayd qilgan va amaliyotda qullagan. 

Tolstoy o’qituvchi arifmetika, grammatika va imloni yuzaki, mexanik ravishda urgatish 

bilan cheklanadigan maktabni quruq, befoyda narsa deb hisoblagan. U ta’lim bilan tarbiya 

ajralmas bir narsadir-deb uqtirgan. 

Tolstoy fikrisha, o’qituvchi o’quvchilar miyasini ko’p charchatmasligi, har bir darsni 

o’zlashtirish o’quvchining qulidan keladigan bo’lishi kerak.

Umuman Tolstoy didaktik fikrlarida ayrim ziddiyatlarr mavjud bo’lsa da o’qituvilar va 

o’zidan keyingi avlodlar uchun didaktik qoidalarga asoslangan darsliklar va metodik 

qullanmalarni meros qoldirdi. 

ANTON SSEMYONOVICh MAKARENKO Xar:kov guberniyasining Belopol:e 

shahrida temir yul ustaxanosining buyoqchilik tsexi ustasi oilasida dunyoga keldi. 

U Kremenchug shahridagi maktabni va pedagogika kursini tamomlagandan keyin qo0t 

yildan boshlab Kryukovodagi ikki yillik temir yul mktabida xalq o’qituvchisi bo’lib ishladi. 

qow0 yilda Poltava guberniyasinig xalq maorifi bo’limi A.S.Makarenkoga Poltava 

yaqinidagi balog’atga etmagan qonunbuzar bolalar, yosh jinoyatchilar uchun koloniya tashkill 

etish va unga rahbarlik qilishni topshirdi. U e-r yil mobaynida nomunali tarbiya muassasasi- 

Gor:kiy nomidagi Mehnat koloniyasini vujudga keltirdi. Unda tarbiyalanuvchii bolalar soni 

qowy yilda qw0 nafarga etdi. O’sha Gorkiy nomidagi koloniya kurajga kuchirildi, u erdagi 

qarovsiz bolalar qi0 nafar edi. U erdagi boalarni ham intizomga, uyushqoqlikka, mehnatsevarlikka 

urgatdi. Keyinchalik F.E.Djerjinskiy nomidagi mehnat koloniyasiga rahbarlik qildi. Kommunada 

mmehnat tarbiyasining yangi metodlarini foydalandi. Mehnat faoliyatini va boshqa foydali ishlarni 

bajargani uchun kommunarlar q0-qt kishilik otryadlarga bo’linganlar. Har bir ottryadning 

komandiri bo’lgan. 

qoee-et yillarda A.S.makarenko {Pedagogik poema} sini qoeu yilda oila tarbiyasi 

masalalari yoritilgan badiy pedagogik asar {Ota-onalar kitobiini} nashr ettirdi. Makarenko 

pedagogik faoliyatida tarbiyasi buzilgan insonni qayta tarbiyalash g’oyasini nazariya va amaliy 

jihatdan asoslab berdi. 

{Ta’lim-tarbiya tajribasidan ba’zi bir xulosalar} asarida jamoalarning tarbiyaviy ta’sirini 

kuchaytirishda tarbiyachi, o’qituvchi hamda bolalar jamoasini bir-birlariga yaqinlashtirish, 

o’qituvchilar va bolalar jamoalari bitta jamoa, yoki ta’lim-tarbiya jamoasi bo’lishi zarurligini 

alohida ta’kidladi. 

U kommunadagi bolalarni hayron qoladigan darajada ijodkar, talabchang, intizomli 

qilib etishdirdi. Makarenkoning ta’limoticha bunga buyruq berish bilan erishib bbulmaydi. 

A.S.Makarenko tashkil qilgan kommuna va kolorniyalarda boalarnii mehnatga muhabbat 

ruhida tarbiyalashning birdan-bir omili bolalar jamoasi ekanligini isbotladi. 

A.S.Makarenko barkamol insonni tarbiyalashda oilla va uning tutgan o’rniga alohida 

e:tibor berib {Ota-onalarga bolalar tarbiyasi haqida lektsiyalar} asarini yaratgan. U yoshlarga 

murojaat qilib {otangni ham onangni ham izzat-hurmat qil, rohat ko’rasang va er yuzida 

umring uzoq bo’ladi}degan. 

Umuman A.S.Makarenko pedagogika fani taraqqiiyotida o’zining qimmatli mehnati bilan 

qayta tarbiyalash nazariyasini yaratib, g’oyat katta hissa qushdi.

IQTISODIY RIVOJLANGAN XORIJIY 

DAVLATLARDA T!LIM TIZIMI 

REJA 

q.Rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim-tarbiya, maktab va maorif taraqqiyotining asosiy 

yo’nalishlari. 

w. AQSh va ta’lim tizimini tuzilishi va o’ziga xos xususiyatlari. 

e.Yaponiyada ta’lim-tariya va uning o’ziga xos xususiyatlari 

r. Frantsiyada ta’lim tizimi. 

t. Germaniyada ta’lim tizimining rivojlanishi. 

y. Rivojlangan xorijiy davlatlar vamustaqil o’zekston Respublikasi ta’lim tizimidagi 

o’zaro uyg’unlik masalalari. 

q.Rivojlangan xorijiy q.Jahonning yuksak darajada taraqqiy etgan davlat- 

davlatlardagi ta’limlarida ta’lim-tariya ishlarining yo’lga qo’yilishi, 

tarbiya,maktab va maorif maktablarda amalga oshirilganini o’rganish orqali 

taraqqiyotining asosiy biz mustaqil respublikamiz milliy ta’lim tizimlarini 

yo’nalishlari. Yangitdan tashkil qilishda, ta’lim-tarbiyada, maktab 

ishini tashkil etishda eskirib, o’z dolzarbligini yo’qotib barayotgan faoliyat shakillari va 

usillaridan teziroq xalos bo’lish, uni munosib tarzda yangilashda qo’shimcha boy manbalarga ham 

ega bo’lamiz. Zotan hozirgi zamon ta’limida davlat va jamiyat talabi va manfaotlari aks etib turishi 

kerak. 

Ilmiy-texnika taraqqiyoti, yangi texnologik revyutsiya sharoitida muvaffaqiyatli faoliyat 

ko’rsata oladigan jamiyat a’zolarini yetishtirib berish, yosh avlodni kasb-hunarga yo’naltirish 

hamda o’rta ta’limning ko’p variantli uchinchi bosqichini joriy etish, ta’lim-tarbiya berishda eng 

ilg’or pedagogik vositalarni qo’llash, ta’limda tashabbuskorlik va ijodkorlikka keng yo’l ochish, 

uning eng maqul tizimlarini yaratish kabi chet el tajribalarini o’rganish maqsadga muvofiqdir. 

Bugingi kunda keng qo’lamdagi islohatlarni o’z boshidan kechirayotgan bizning ta’limimiz uchun 

bu katta ahamiyatga ega . 

Keyingi yillarda chet el ta’limi bo’yicha ko’pgina maqolalar, broshyuralar, qo’llanmalar 

chop etildi, unga bag’ishlab seminarlar, anjumanlar, o’quvlar, uchrashuvlar o’tkazildi. 

Bu bizning ta’lim tizimlarimizda, chet ellarda o’quv tarbiya ishlarining qo’yilishiga etibor 

va qiziqishining tez sura’tlar bilan o’sib borayotganligidan dalolatdir. Xalq ta’limi tizimlarida chet 

el ta’limini o’rganish bilan shug’ullanuvchi muassasalar ham tashkil topmoqda. 

Xalq ta’lim vazirligidan tashqari bu masala bilan Respublika o’quv-metodika markazida, 

pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tarkibida maxsus bo’limlar faoliyat ko’rsatmoqda, malaka 

oshirish markaziy instiutida bir qator kafedralar ish ilan shug’ullanmoqdalar. 

Chet el ta’lim tizimlaridan bizning mutaxassislarni voqib qilishda BMTning 

O’zbekstondagi vakolatxonai, elchixonalar, AQShning Tinchilik Korpusi mutaxassislari, 

Germaniya xalqaro rivojlantirish fondi, AKSELS markazi, Adenauer jamg’armasi, Frantsiya 

madaniyat markazi, Britaniya Kengashi, Gyote instituti, {Silm A. Sh.} firmasi, YUNESKO va 

YUNISEFning vakolatxonalari va boshqa ko’plab tashkilotlar yaqindan yordam bermoqdalar. 

Darhaqiqat rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning, mamlakat ichki siyosatiga faol tasir 

etadigan ijtimoiy jarayon ekanligi, etirof qilingan haqiqatdir. Shu tufayli ham chet mamlakatlarida 

maktab ehtiyojini iqtisodiy ta’minlashga ajratilayotgan mablag’ miqdori yildan-yilga oshib 

barmoqda. 

Yaponlarda, masalan, {maktab muvaffaqiyat va farovonlik timsoli}gina bo’lib qolmay , {u 

insonlarni yaxshilaydi}, degan fikr ishonch va etiqotga aylangan. 

Ta’lim to’g’risidagi g’amxo’rlik taniqli siyosatchilarning ham hamisha diqqat etiborida 

bo’lgan. Shuninguchun ham AQShning sobiq Prezidenti R.Reyganni, Buyuk Britaniya Bosh vaziri 

M.Techcherni, Frantsiya Prezidenti F.Mitteranlarni maktab islohotining tashabbuskorlari deb, bejiz 

aytishmaydi. F.Mitteran maktabni {Jamiyatni harakatlantiruvchi kuch } deb hisoblagan.

Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko’p sonli ilmiy 

muassasalar ishlab turibdi. Germaiyada ularning soni w mingdan ortiq. Frantsiya, AQSh, Yaponiya 

ta’lim-tariya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, universitetlar, 

pedagogik tadqiqotlar markazlari shug’ullanmoqdalar. Ular faoliyatini esa xalqaro ta’lim 

markazlari, masalan AQShda xalqaro ta’lim instituti muvofiqlashtiribb bormoqda. Ko’pchiligining 

faoliyati o’quv dasturini takomillashtirish va qayta qurishga qaratilgan. 

i0-yillardan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQShdagi singari o’rganilishi majburiy 

bo’lgan fanlar doirasi kengaytiriladi. Ingliz tili va adabiyot, matematika va tabiiy fanlar o’quv 

setkasining yadrosini tashkil etadigan bo’ldi. Qolgan predmetlarni tanlab olish o’quvchilar va otaonalar 

ixtiyoridadir. 

{Yangi dunyo} ning pedagogik g’oyalari Frantsiya va Germaniya ta’limiga ham sezilarli 

ta’sir etayotgan. 

Germaniya to’liqsiz o’rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda tanlab olinadigan 

ximya, fizika, chet tillari kiritilgan o’quv dasturlari ham amalga oshirilayotir. Bu o’quv dasturi 

tobora to’liqsiz o’rta maktab doirasidan chiqib, o’rta maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab 

olmoqda. 

Frantsiya oshlang’ich maktablarida ta’lim mazmuni ona-tili va adabiyoti hamda 

matematikadan iborat asosiy, tarix , geografiya, axolishunoslik, tabiiy fanlar, mehnat ta’limi, 

jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi predmetlarga bo’linadi. 

Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urishidan keyinoq , Amerika ta’limi yo’lidan ordi. 

Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o’quv dasturida bir qator farqlar ko’zga tashlanadi. 

Yaponiyada o’quv dasturdari jiddiy murakkablashtirilgan, asosiy fanlar majmui ancha keng, bir 

qator yangi maxsus va fakultativ kurslar kiritilgan. Masalan, umumiy ta’lim maktablarining yangi 

musiqa ta’limi o’quv dasturiga milliy va jahon mumtoz musiqasini o’rganish ham kiritilgan. 

Shuni takidlash lozimki, iqtisodiy rivjlangan davlatlarda i0-yillarda tabiiy ilmiy ta’lim 

dasturi tarkiga fizika, ximiya, biologiya, bazi hollarda astranomiya, geologiya, mineralogiya, 

fiziologiya, ekalogiyaelemetlari kiritilib u AQSh va Frantsiyada to’rt yil Buyuk Britaniyada olti yil, 

Germaniyada ikki yil o’qitiladi. O’quv predmetlarini integrattsiyalash jarayonida yangi-yangi 

kurslar paydo bo’la boshlaydi. Frantsyada u0-i0-yillarda to’liqiz o’rta maktablar o’quv dasturidagi 

tabiiy-ilmiy va gumanitar fanlar turkumiga exsperimental, iqtisodiy gumanitar kurslar kiritiladi. 

Hozirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlar o’quv dasturiga entegratsiyalashtirilgan kurslarni 

kiritish to’la amalga oshirildi. Frantsiya maktablarida ularga y-q0 foiz, Buyuk Britaniya 

maktablarida qt-foiz o’quv soatlari ajratildi. 

Maktablarda amalga oshirilayotgan islohotlar ta’lim ishlarini tabaqalashtirish muammolarini 

keltirib chiqardi. 

Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ta’limni tabaqalashtirish eng dolzarb masalaga 

aylangan. O’quvchilarni tabaqalashtirib o’qitish xorijiy mamlakatlarda asosan boshlang’ish ta’lim 

kursidan keyin amalga oshiriladi. Masalan, Frantsuz pedagoglari ta’lim jarayonida sinf 

o’quvchilarini uch tabaqaga ajratib o’qitishni avzal ko’radilar. Bular quyidagilar. 

a’.Gomogenlar-matematika va gumanitar yo’nalishda ish olib borsa bo’ladigan o’quvchilar 

g’.Yarim gomogen-tabiiy turkimdagi fanlarni o’zlashtira olishga moyil o’quvchilar. 

q. Gegeron-barcha predmetlarni har xil saviyada o’zlashtiradigan o’quvchilar va hakozo. 

Tabaqalashtirish jarayonining yangi muhim yo’nalishi to’ldiruvchi ta’limni rivojlantirish bo’lib 

qolmoqda. 

To’ldiruvchi maktablar paydo bo’lishining sababi, AQSh va “arbiy Evropada 

o’zlashtirmovchi hamda ulgurmovchi o’quvchilarning ko’payib borayotganligi, funktsional 

savodsizlik avj olayotganligidir. 

i0-yillarda AQSh o’quvchilarining t0-yillarga nisbatan reyting ko’rsatkichi oue dan ioe ga 

tushdi. Frantsiyada har uch litseychidan biri bu salbiy holatni bartaraf etish to’ldiruvchi ta’lim 

zimmasiga tushadi. 

To’ldiruvchi ta’lim maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktab va litseylarda amalga 

oshirilmoqda. AQSh da bu xizmatga ommoviy axbarot vositalarining imkoniyatlari ham safarvar

etilgan, Milliy telekompaniya maxsus o’quv kanali orqali qe0-saotlik o’quv ko’rsatuvlari tashkil 

etildi. 

O’quv jarayonlarini tabaqalashtirib olib borish bo’yicha chet mamlakatlarning ko’pchiligida 

tadqiotlar davom ettirilmoqda 

Rivojlangan davlatlarda iqtidorli bolalarga etibor tobora ortib bormoda. 

Keyingi davrlarda o’ztengdoshlariga nisbatan qobiliyatda bir necha barovar ilgarilab ketgan bolalar 

ko’plab topilmoqda. Ular o’quvni juda erta boshlab ta’lim kurslarini o’zlashtirishda katta shovshuvlarga 

sabab bo’ladigan darajada muvaffaqiyatlarga erishadilar . 

Shunday iqtidorlar maktabi “aribda y0-yillardayoq paydo lgan edi . Bunday maktablarning 

o’quv dasturlari bolalar qobuliyati va imkoniyatini to’la ro’yobga chiqarichni ta’minlab berish 

darajasida murakkab tuzilgan. 

Qobuliyatli bolalar bilan ishlash dasturlari AQShda keng quloch yoygan. Ayrim shaharlarda 

oliy toifali bolalar boqchalari oshilgan bo’lib, ularda r-t-yoshli o’quvchilar maktab dasturida 

o’qitiladilar. AQShda {Merit} dasturi asosida har yili yo’qori sinflar va kollej lardan eng qobiliyatli 

bolalardan y00-ming tasi tanlab olinadi. Ular o’rtasida test sinovlari o’tkazilib eng qobiliyatli etming 

o’quvchi tanlab olinadi va o’qitiladi. Ularga turli imtiyazlar, stipendiyalar, yaxshi shartsharoitga 

ega bo’lgan turar joy, eng oliy darajadagi universitetlarga qabul va boshqalar amalga 

oshiriladi. 

Lekin iqtidorli bolalarga qarama-qarshi qutbda turgan aqli zaif o’quvchilarning ham chet 

ellik hamkaslarni tobora tashvishlantirmoqta, bunday holning kelib chiqish sabablarini o’rganish 

oldini olish bo’yicha ko’pgina profilaktik ishlar olib borilmoqta va ular uchun maxsus maktablar 

ochilmoqda. Lekin statistik ma’lumotlar bunday bolalar soni tobora oshib borayotganligini 

ko’rsatayotir. 

u0-yillarda AQSh da kelajak maktabi umummilliy loyihasini amalga oshirishga kiritildi. Bu 

eksperiment mazmuni o’qituvchi buyrug’i ilan ish tutish, ko’proq o’quvchilarga mustaqil ishlash 

imkoniyatini berishdan iborat. Ta’lim tarkibi sinfda ishlash, mustaqil mashg’ulot, o’qituchi 

konsultatsiyasini o’z ichiga oladi. 

Germaniya maktablarida sinf o’uvchilar onini qiqartirish sari yo’l tutilgan. Bunday o’quvchining 

har biriga individual paketlar (topshiriqlar) tarqatiladi. Topshirilarni o’uvchi mustaqil bajarishi 

lozim bo’lganda u o’qituvchidan konsultatsiya oladi. 

Yuqorida bayon qilinganlardan ko’zda tutilgan maqsadlar. 

_ maktablarning insonparvarlik, umuminsoniylik yo’nalishlarini kuchaytirish. 

o’quvchi shaxsini kuchaytirishning eng samarali yo’llarini qidirib topish. 

- Tarbiyaning yangi formalarida-o’uvchilar kengashi, maktab kengashlaridan, tarbiyaviy 

o’yinlardan foydalanish. 

- Maktab o’uv dasturlarini itisoslashtirish, fanlarining o’zaro aloqaini mustakamlash 

takomillashtirish. 

- Maktabni mehnat, insoniy faoliyat :ilan yaqinlashtirish, kasbga yo’naltirish ishlarini qayta 

tashkil etish. 

- Tabaqalashtirib o’qitishni yo’lga qo’yish, maxsus o’quv muassasalarini (ham talantlar, ham 

aqliy, jismoniy zaif o’quvchilar uchun) rivojlantirish. 

- Yangi-yangi o’quv tenik vositalarini ta’limdagi salmog’ni oshirish, o’quvchilar korpusida 

kompyuter ta’limini yolga qo’yish 

- Pedagogik g’oyalarni amalga oshirishda keng qamrovli eksperiment tadqiqotlarini amalga 

oshirishdan iboratdir. 

Chet el ta’limidagi bunday ibratli jihatlarni Vatanimiz ta’lim tizimlarida qo’llash yosh, mustaqil 

Respublikamizda o’quv-tarbiya ishlarini isloh qilish jarayonini tezlatishdir. 

w.AQSh da ta’lim tizimini Amerika Qo’shma shtatlarida ta’lim tizimining 

tuzilishi va o’ziga xos tuzilishi quyidagisha bolalar e yoshidan t yosh- 

xususiyatlari. gasha tariyalanadigan maktabgacha tariya 

muassasalari.

-q-i sinfgacha bo’lgan oshlang’ish maktablar (bunday maktablarda y- yoshdan qe yoshgasha 

o’qiydilar). 

-o-qw-sinflardan iborat o’rta maktablar (bu maktablarda qr-qu yoshgacha bo’lgan bolalar 

ta’lim oladilar ). U quyi va yoqori bosqichdan iborat. 

Amerika Qo’shma Shtatlarida navbatdagi ta’lim bosqichi oliy ta’lim bo’lib, u w yoki r yil 

o’qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlar va boshqa oliy o’quv yurtlari tarkibida tashkil etilgan 

aspirantura yoki doktoranturalardir. 

AQShda majburiy ta’lim qy yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o’quv yurtlari davlat, 

jamoa, xususiylar tasarrufida va diniy muassasalar ixtiyorida bo’lishi mumkin. 

Bizning maktabimiz jahonda eng ilg’or maktablar bo’lib olishiga Respublika rahbariyati va 

hukumati tomonidan hamma shart sharoit yaratilmoqda. Bizning ta’lim tizimlarimiz ham jahonda 

etirof etilgan ta’lim tizimlaridan biridir. Shu tufayli ham AQSh, Yaponiya , Germaniya, Frantsiya, 

Buyuk Britaniya kabi rivojlangan mamlakatlar ta’limining ustalari bilan o’tkazilgan uchrashuvlar 

va muloqatlarda Respublikamiz ta’limi tizimiga yuqori baho berildi. 

Shuni ta’kidlash lozimki, Respublikamiz xalq ta’limi xodimlari oldida hozirgi kunda eng 

muhim vazifa-mustaqil O’zbekstoning hozirgi ta’lim tizimlarini istiqlol ruhi bilan takomillashtirish, 

uni o’zimizning mumtoz pedagogika ana’nalari bilan boyitish, chet el pedagogikasidagi ilg’or 

jihatlarni o’zlashtirish, yangi-yangi samarali o’quv predmetlarini ta’lim tarkibiga kiritish bilan 

jahon davlat standartlari darajasiga olib shiqishdir. Buning uchun esa bizning iqtisodiy rivojlangan 

xorijiy davlatlardagi quyidagi ilg’or tajribalarni ta’lim tizimimizda qo’llay bilishimiz maqsadga 

muvofiqdir. Chunonchi. 

Agar biz AQSh pedagogikasidagi: 

a) bolani o’z kuchi imkoniyatiga ishonch ruhida tarbiyalash. 

b) o’quvchining eng kishik shaxsiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish uchun 

kurash 

v)bolani kamitmaslik, insoniy qadriyatlarni va g’ururni yerga urmaslik. 

g) o’quvchining ilk davridanoq kasb-korga yo’naltirish. 

d)Vataniga faxr va iftixor ruhida tarbiyalash va h.k. 

Yaponiya ta’limidagi~ 

a) bolani maktabga puxta tayyorlash. 

b) kichkintoylar ta’lim va tarbiyasiga ota-onalar masuliyatini kuchaytirish. 

v) o’quvchilarni nafoat, jismoniy kamolatiga berilayotgan e:tibor 

g) o’qituvchi kadrlarga yuksak talachanlik 

d) yosh talant sohilari ilan oli orilayotgan izchil ishlar. 

Germaniya ta’limidagi: 

a) tabaqalashtiri o’qitishga berilayotgan jiddiy e:tibor, 

b) o’quvchilarning mehnat ta’limini mutahkamlash, 

v) kasbga yunaltirish. 

Frantsiya ta’limidagi: 

a) maktagacho tarbiyadanoq o’quvni predmetlashtirib tashkil etish, 

b) boshlangich ta’limni uch oqichda puxta amalga oshirish, 

v) o’quvchi didaktik vositalar bilan ta’minlashga berilayotgan katta e:tior, 

g) o’quv muassasalarining turli firmalar, kontsernler, korxonalar mustahkam aloalari va 

boshqa ibratli jihatlar bizning ta’limga ham ko’chsa bizning pedagogikamiz olg’a qarab dadil 

qadam bosgan bo’lar edi. 

Albatta, ta’limga har qanday yangilik, o’zgartirish jiddiy tahlillar, tajrialar asosida kirib 

keladi. {Zo’rlab tiqishtirish bizning uslubiyat emas . Ayni paytda ta’limni bir saviyada qotib 

qolishiga ham yul qo’yib bo’lmaydi. Shu sababli ham har bir pedagog, har bir tadqiqotchi 

maorifimiz uchun jon kuydiradigan, elim deb, yurtim de kuyib yonadigan bo’lmog’i, {O’z shaxsiy 

manfaatlarim uchun davlat menga nima berdi emas, balki men davlat ravnaqi uchun nima qildim} 

degan muloohazalar yuritadigan iqtidorli kadrlar tayyorilashimiz kerak.

Pedagogika tariyxı

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?