Pedagogika tariyxı

ta’limotlarni urganish bilan bir qatorda arab madaniyatini, mifologiyasini, grek falsafasini
urganadi.
Berdaxning dunyoga qarashining shakllanishida Firdavsiyning {Shoxnoma}, {Yusif va
Zulayxo} dastonlarining ta’siri katta bulgan. Firdavsiy podsholar haqida {Shoxnoma} dastonini
yaratgan bo’lsa Berdax shunday shakldagi podshohlar haqidagi {Axmoq podsho} dostanini
yaratadi. Shoir hayoti davomida Navoiydan ham kup narsalarni urganadi va o’z asarlarida
keltirib o’tadi.
Berdaxning fikricha insn o’z aqli tufayli har xil narsalarni ishlab o’zini-o’zi ta’minlaydi,
dunyoni yanada kuproq urganishga urinadi. Shu aql tufayli jamiyatdagi barcha masalalarni
echish mumkin, deb yaxshi jamiyat aqlning kuchi bilan tiklanadi deb uylagan. Yashab turgan
jamiyatni yaxshilash uchun insnlarni insofli, yaxshi xulqli qilib tarbiyalash lozim degan fikrlarni
aytadi.
Shoir ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlarining ichida tarbiyaning maqsadi, vazifalari, otaonaning
roli, naslning, jamoatning ta’siri, qayta tarbiyalash, tarbiyadagi jismoniy jazoning xatoligi,
ug’il va qizga alohida tarbiya berish kabi asosiy masalani olga surdi.
Farzandni tarbiyalashdan bosh maqsad uning kelajakda xalq uchun xizmat qilishdir.
Buning uchun ularning tarbiyasiga kata e:tibor bilan qarashni eslatadi. {Bolalarim} she:rida o’z
farzandlarini iliq gaplar bilan yaqshi tarbiyalaganini o’rnak qiladi . Shunday qilgandangina farzand
ota-onasini hurmat qiladi, butin vujudi bilan ularning ishlarini davom ettiradi deb farzand oldiga
ham {ota-onangni qadirla, vafot etgancha yaxshi so’zla } degan katta vazifalarni qo’yadi.
Shoir farzandni yaxshi tarbiyalashning daslapki belgilaridan biri yoqimli ism qo’yish dep
xisoplaydi. Bu masalada qaysi jinsdan bo’lsa ham maslaxatlashib qo’yishni, qo’yilgan ismning
ma’nosi bolaning ta’rb:yalanishi ushin yaxshi ta’sir ko’rsatilishini ham xisobga olishni ko’rsatadi.
Berdaq ta’rbiyada ustozlarining ham vazifasiga katta axamiyat beradi. Ustoz yoshlar oldida
odob- axloqli, mehribon,i insofli, har tomanlama yaqshi bo’lishi kerak, aks holda o’z shogirdlarigi
yaxshi xulqlarni o’rgata olmaydi, deb shu davrdagi ba’zi bir mullalarning yoshlarni yaxshi xulqli
qilip ta’rbiyalay olmayotganini aytadi.
Bazi bir ustozlar bolalarga o’rnak bo’ladigan ish qilish o’rniga, o’zlari yomon ishlar bilan
shug’ullanadi, bu shu ustozlardan ta’rbiya olayotgan bolalarga salbiy ta’sir qilishini va o’z
davrining mullalariga ta’lim-tarbiya ishini yaxshilashini katta vazifa qilib qo’yadi.
Berdaq ta’lim xalq uchun foydasi ko’pligini aytib, faqat o’z xalqining bilimlarini o’rganish
bilan cheklanip qolmastan qo’shni elatlarni ham foydali bilimlarni o’rganish kerak, edi. U til
o’rganish masalasida inson yetti xalqning tilini bilish kerak. Til o’rganish bilan insonning bilim
darajasin ortishini va boshqa xalqlarning ilimlarini o’rganish kerak deb ta’kidlaydi.
Berdaq o’z xalqining tarixini, boshdan o’tgan voqealarini bilishni, bular to’g’risida
yashlarga tushuntirish kerakligini o’qtiradi.Bu fikrini {Oqibat} {O’ylan shoir o’tgan kunni , otabobo
ketgan kunni} deb tasdiqlaydi. {Shajira} xalq tarixi haqidagi kitob ekanligini aytadi.
Berdaq gaplashganda {siz} {biz} degan jumlalarga etibor qilishini, yashlarni shu xislatlarga
o’rgatishni eng yomoni inson ustidan kulish, xo’rlash ekanligini aytadi. Bularning qanday paydo
bo’lishini o’ylaydi va bular inson xotirasidagi tushinchalardan paydo bo’ladi, xotirada yaxshi
fikirlar bo’lmasa hayotdagi xulqlari ham yoqimsiz bo’ladi, degan fikrini olg’a suradi.
Berdaq yoshlarning buyuk inson bo’lib shakillanishi uchun zarur ta’rbiya turlarini aqlibilimdonlik,
insofli bo’lishi va go’zallikni sevishga tarbiyalash, deb ta’kidlaydi va ta’lim bilan
tarbiya bir-biri bilan chambarchas deb maqullaydi. U yoshlarning maktabga borish vaqtini u-i
yoshlar chamasida , deb ta’kidlaydi va har bir inson bilimdon bo’lishi shart, deydi. Buning uchun
maktablarda o’qib har xil ilm sirlarini bilish kerak. Insonlar qachalik bilimli tartibli bo’lsa, jamiyat
ham shu darajada yaxshi bo’lishini aytadi.
Berdaq yuqoridagi tarbiyaning barcha turlarini bir-biri bilan bog’liq holda olib borishni talab
qiladi. Uning ta’lim -tarbiya xaqidagi fikirlari XIX asirdagi qaroqalpoqlar o’rtasidagina emas, balki
O’rta Osiyo xalqlari o’rtasida ham yoqori bosqichda turadi.
Muommali savollar.