Tasviriy san`at va chizmachilik.» kafedrasi Tasviriy san`at o'quitish ...
Tasviriy san`at va chizmachilik.» kafedrasi Tasviriy san`at o'quitish ...
Tasviriy san`at va chizmachilik.» kafedrasi Tasviriy san`at o'quitish ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Uzbekston respublikasi Xalq ta’lim <strong>va</strong>zirligi<br />
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti<br />
«<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> <strong>va</strong> <strong>chizmachilik</strong>.<strong>»</strong> <strong>kafedrasi</strong><br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’quitish metodiasi fani buyicha<br />
Maruza matlari.<br />
Lektor. Sh. Qalliqlishev.<br />
NUKUS-2012 jil.
1-Maruza <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> ta`limining maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalari.<br />
1.Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> mashgulotlarini maqsadi.<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> mashgulotlarining <strong>va</strong>zifalari.<br />
3.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> mashgulotlarining boshka fanlarni o`qitishtagi<br />
axamiyati.<br />
2-Maruza CHеt ellarda tasviriy san’atni o`qitish tariхidan<br />
1.<strong>Tasviriy</strong> san’atni o`qitishga dоir dastlabki ma’lumоtlar <strong>va</strong> ularning<br />
хaraktеri.<br />
2. Еvrоpada Uyg`оnish davri rassоmlarining хizmatlari.<br />
3. Rasm chizishga o`rgatishdagi o`ziga хоs turli qarashlar.<br />
4. Rоssiya maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishini o`ziga хоs<br />
хususiyatlari.<br />
5. ХХ asrda sоbiq ittifоq maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishi.<br />
3-Maruza Óçáåêñòîíäà<br />
Óçáåêñòîíäà<br />
Óçáåêñòîíäà òàñâèðèé òàñâèðèé ñàíàòíèíã ñàíàòíèíã 53 53èòèëèøè<br />
53 53èòèëèøè<br />
èòèëèøè. èòèëèøè . Øàð3 Øàð3 ìèíèàòþð ìèíèàòþðà<br />
ìèíèàòþð ìèíèàòþðà<br />
à<br />
ìàêòàáëàðè ìàêòàáëàðè .<br />
.<br />
q.¹1äèìãè Ìàðêàçèé Îñèéî õóäóäèäàãè òàñâèðèé ñàíúàò.<br />
w. Ìèíèàòþðà ñàíàòè .<br />
e. Õèâà ìèíèàòþðà ìàêòàáè<br />
r. Áîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáè<br />
t. Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà ìàêòàáè.<br />
4-Maruza Umimiy urta talim maqtab <strong>va</strong> kasp xunar kolledjlarida tasviriy<br />
sanat mashg`ulotlarining mazmuni.<br />
1.Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi.<br />
2. <strong>Tasviriy</strong> san’at mashg`ulоtlarining <strong>va</strong>zifalari.<br />
3 <strong>Tasviriy</strong> san’at mashg`ulоtlarining bоshqa fanlarni o`qitishdagi<br />
ahamiyati.<br />
5-Maruza Umimiy o’rta talim maqtab <strong>va</strong> kasp xunar kolledjlarida tasviriy<br />
sanat o`qitish metodikasi<br />
1.Boshlang`ich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.<br />
2.5-7sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.<br />
3. Kasb xunar kolledjlarida tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.<br />
6-Maruza <strong>Tasviriy</strong> san’at davlat ta’lim standarti<br />
1.<strong>Tasviriy</strong> san’at davlat ta’lim standarti.<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> san’atdan majburiy minimal talablar.<br />
3.Standartda tasviriy san’at prеdmеtining maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalarining<br />
bеlgilanishi.<br />
4.Standart matеriallarini talablar darajasida bajarilishi.<br />
7-Maruza Bоshlang`ich sinflarda tasviriy san’atni o`qitish mеtоdikisi<br />
1. Bоshlang`ich sinflarda bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari<br />
mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari.<br />
2. Bоshlang`ich sinflarda badiiy-qurish yasash mashg`ulоtlari<br />
mеtоdikasining o`ziga хоs хususiyatlari.
3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari<br />
mеtоdikasi.<br />
4. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
8-Maruza 5-7- sinflarda tasviriy san’atni o`qitish mеtоdikasi<br />
1. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
2. 5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
3. Naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasi<br />
4. 5-7 sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi<br />
9-Maruza <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ning didaktik ososlari.<br />
1.Pedagogika faninig o`qitilishi asosida tasviriy <strong>san`at</strong> ta`limining<br />
o`qitish usullari.<br />
2. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ning didiktik asoslari.<br />
a) Kurgazmalilik b) Ilmiylik, v) aktivlik, mustakillik, g) Sistematik,<br />
ketme-ketlik <strong>va</strong> boshkalar.<br />
10-Maruza <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>dan topshiriqlar, ularni nazorat qilish <strong>va</strong> baholash.<br />
1.O’quvchilar bilim <strong>va</strong> maakalarini nazorat qilish <strong>va</strong> baholashning<br />
mohiyati. 2. Topshiriqlarning shakllari. 3. Nazorat turlari. 4. Borliqni<br />
idrok etish yuzasidan bolalar bilimlarini baholash mezonlari. 5.<br />
Badiiy qurish-yasash yuzasidan baholash mezonlari. 6. Naturadan<br />
ishlangan rasmlar yuzasidan baholash mezonlari. 7. Naturadan<br />
ishlangan haykallar yuzasidan baholash mezonlari. 8. Rangtasvir<br />
kompozitsiyasiga doir ishlangan rasmlar yuzasidan baholash<br />
mezonlari. 9. Namunadan ko’chirilgan dekorativ ishlarga doir<br />
baholash mezonlari. 10. Dekorativ kompozitsiya bo’yicha bajarilgan<br />
ishlar yuzasidan o’quvchilar bilim <strong>va</strong> malakalarini baholash<br />
mezonlari. 11. Haykaltaroshlik kompozitsiyasiga doir bajarilgan<br />
ishlar yuzasidan baxolash mezonlari. 12. San`atshunoslik asoslari<br />
yuzasidan baholash mezonlari.<br />
1-TEMA MAVZU TASVIRIY SAN`AT TA`LIMINING MAQSAD VA<br />
VAZIFALARI.<br />
Reja:`<br />
1.Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> mashgulotlarini maqsadi.<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> mashgulotlarining <strong>va</strong>zifalari.
3.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> mashgulotlarining boshqa fanlarni o`qitishtagi axamiyati.<br />
1.Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> mashgulotlarini maqsadi.<br />
Umumiy o’rta ta`lim maqtablarida tasviriy <strong>san`at</strong> o’quv predmetning<br />
maqsadi barkamol, komil insonni badiy madaniyatini shakllantirishga qaratiladi.<br />
Taviriy <strong>san`at</strong> o’quv predmeti xar bir inson uchun zarur bulgan badiy<br />
madaniyatga doyr elementar bilim <strong>va</strong> malakalar beradi. Chunki, xar bir o’quvchi<br />
kelajakda qaysi soxada ishlashidan qatiy nazar u ishdan tashqari <strong>va</strong>qtlarda dam<br />
olishi, xordiq chiqarishi, ish <strong>va</strong>qtida sarflangan quv<strong>va</strong>tni tiklashi kerak buladi. Bunga<br />
u yuksak badiy saviyada ishlangan <strong>san`at</strong> asarlari bilan muzey, kurgazmalar <strong>va</strong><br />
boshqa joylarda tanishish, ularni idrok etish, ulardan zavqlanish orqali erishadi.<br />
Shuningdek, kupchilik o’quvchilar ularning kelajak xaetlarida malum mo’qdorda<br />
rasm ishlashlariga tug`ri keladi. Rasm chizishni bilish, faqat rassomlar, dizaynerlar,<br />
me`morlar uchungina emas, u o’qituvchilar, injenerlar, mediklar, quruvchilar,<br />
agronomlar, harbiylar, olimlar uchun xam zarurdir. Ularning xar biri uz faoliyatlarida<br />
rasm, sxemalar, diogrammalar, eskizlar orqali suz bilan tushuntirip bulmaydigan uz<br />
g`oya <strong>va</strong> fikrlarini tasvirlap kursatishga xarakat qiladilar. Lekin, bu maqtablarda<br />
tasviriy, amaliy <strong>va</strong> me`morchilik <strong>san`at</strong>laridan cho’qur <strong>va</strong> keng bilim <strong>va</strong> malakalar<br />
berish kerak ekan, degan ma`noni bildirmaydi. Maqtablar uz nomiga kura umumiy<br />
urta ta`lim maqtablari deb nomlanib, bolalarga boshqa fanlar qatori tasviriy, amaliy<br />
<strong>va</strong> me`morchilik <strong>san`at</strong>laridan umumiy, elementar bilim <strong>va</strong> malakalar berishni <strong>va</strong>zifa<br />
qilib quyadi. Yana shuni ham qayd qilish lozimki, umumiy urta ta`lim maqtablari<br />
rassomlarni taerlamaydi, iqtidorli bolalar bilan ishlash, ularni rivojlantirish bilan ham<br />
shug`ullanishni nazarda tutmaydi. Rassomlar taerlash, iqtidorli bolalar bilan ishlash<br />
maqtab tugaraklarida, maxsus maqtab <strong>va</strong> akademik litseylarda, kollej <strong>va</strong> oliy o’quv<br />
yurtlarda amalga oshiriladi. Shuning uchun umumiy urta ta`lim maqtablarida haddan<br />
zied bolalarni qiynab quyadigan, ortiqcha zuriqishga olib keladigan topshiriqlar<br />
berishga xarakat qilish tug`ri emas. Maqtablarda tasviriy <strong>san`at</strong>dan beriladigan<br />
elementar bilim <strong>va</strong> malakalarga yarasha o’qitish metodlarini qullash zarur buladi.<br />
Biroq tasviriy <strong>san`at</strong>dan oliy <strong>va</strong> urta maxsus o’quv yurtlarida qullanilaetgan o’qitish<br />
metodlarining ayrim jixatlaridan foydalanish inkor etilmaydi. Shuningdek, ulardan<br />
tulaligicha umumiy urta ta`lim maqtablarida foydalanish xam pedagogik jihattan<br />
tug`ri emas.<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> mashgulotlarining <strong>va</strong>zifalari.<br />
Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> mashg`ulotlarining <strong>va</strong>zifalari haqida tuxtalganda<br />
ularni shartli ravshda ikki qismga bulish mumkin.<br />
1. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darslarining uziga xos maxsus <strong>va</strong>zifalari hisoblanib<br />
ularN` borliqdagi <strong>va</strong> <strong>san`at</strong>dagi guzalliklarni kura bilish, idrok etish, tushinish <strong>va</strong><br />
qadrlashga urgatish, estetik <strong>va</strong> badiy didni ustirish, bolalar badiy fikr doirasini<br />
kengaytirish, badiy ijodiy qobiliyat <strong>va</strong> fantaziyani rivojlantirish, tasviriy <strong>san`at</strong>ning<br />
nazariy asoslari (erug`soya, rangshunoslik, perspekti<strong>va</strong>, kompo`zitsiya) bilan<br />
tanishtirishN` rasm ishlash, haykal yasash, badiy kurish- yasash yuzasidan elementlar<br />
malakalar hosil qilish; kuzatuvchanlik, kurish xotirasi, chamalash qobiliyati, fazoviy<br />
<strong>va</strong> obrazli tasavvurlarni, abstrakt <strong>va</strong> mantiqiy tafakkurni rivojlantirishN` tasviriy,<br />
amaliy me`morchilik <strong>san`at</strong> asarlarini tushungan holda o’qiy olishga urgatishN`<br />
<strong>san`at</strong>gat nisbatan qiziqish uyg`otish, uni qadrlashga, sevishga urgatish.<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darslarining qushimcha <strong>va</strong>zifalari, ular borliqni, haetni<br />
bilishga kumaqlashish milliy g`urur <strong>va</strong> milliy istiqlol mafkurasini amalga oshirish<br />
bolalarda ahloqiy (<strong>va</strong>tanpar<strong>va</strong>rlik, baynalminal) mehnat, jismoniy tarbiyani amalga<br />
oshirishN` bolalarni tu`rli kasb <strong>va</strong> xunarlarga yullash.
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’quv pedmetining maqsadi <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalari haqida tuxtalganda<br />
yana shuni qayd qilish lo`zimki, u maqtabda o’qitiladigan deyarli barcha o’quv<br />
pedmetlari bilan bog`lanadi <strong>va</strong> ular yuzasidan materiallarni uzlashtirishga samarali<br />
ta`sir kursatadi. Ayniqsa, u o’qish, adabiet, geografiya, tabiatshunoslik, biologiya,<br />
tarix, matematika, mahnat darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>,<br />
hattoki fizika , jismoniy tarbiya, kime, musiqa darslari uchun ham foydalidir. Shuni<br />
ham qayd qilish lo`zimki, tasviriy <strong>san`at</strong> estetik tarbiyani amalga oshirishga<br />
qaratilgan bulsada,. u ahloqiy, mehnat, ekologik, jismoniy tarbiya darslari<br />
samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi.<br />
Har qanday o’quv predmeti ta`lim mazmunida, albatta o’zbek halqi yaratgan<br />
beqies boy, madaniy <strong>va</strong> ma`naviy merosni uziga asos qilib olishi lo`zim. Shunday<br />
ekan, o’zbek xalqining dunega mashxur bulgan me`morchilik, amaliy <strong>va</strong> tasviriy<br />
<strong>san`at</strong> asarlarini maqtablarda boshqa materiallarga qaraganda kengroq <strong>va</strong><br />
cho’qurroq urgatilishi talab etiladi. Shu bilan birga maqtablarda ta`lim<br />
mazmuninining viloyat <strong>va</strong> shaharlar buyicha tabaqalashtirilishi ham maqsadga<br />
muvofiqdir. Chunki, o’zbekistonning viloyat, shahar, hattoki qishloqlarida amaliy<br />
<strong>san`at</strong> <strong>va</strong> me`morchilikning rivojlanishida o’ziga xoslik bor. Buni Buxoro,<br />
Samarqand, Kattakurgon, Rishton, Shahrisabz, Nurota, Marg`ilon, Gijduvon,Urgut,<br />
Xujayli <strong>va</strong> boshqa shaharlarning <strong>san`at</strong>ida ham yaqqol kurish mumkin.<br />
Milliy <strong>san`at</strong>imiz bizning faxrimiz, uni biz keng o’rganishimiz tabiyi holdir.<br />
Lekin, jahonda hamma xalqlar tomonidan tan olingan umuminsoniy badiy<br />
qadriyatlar ham mavjud. Ularni o’quvchilarga o’rgatmasdan tu`rib, halqimiz jahon<br />
madaniyatida uz urnini topa olmaydi. Aks holda, o’quvchilarimiz milliy qobiqga<br />
o’ralishib qolib, jahon durdanolaridan bahramand bula olmay qoladilar. Shuni<br />
alohida qayd qilish lo`zimki, kup asrlik milliy-badiy madaniyatimiz(tasviriy <strong>san`at</strong>,<br />
dekorativ- amaliy <strong>san`at</strong>,me`morchilik <strong>san`at</strong>i) haqida tegishli bilimlar berish bilan<br />
bir qatorda o’quvchilarga tasviriy <strong>va</strong> amaliy <strong>san`at</strong>dan beriladigan malakalarni<br />
unutmasligimiz zarur.<br />
Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> estetik tarbiyani amalga oshirishga yunaltirilgan<br />
asosiy o’quv predmeti hisoblanib, u kuyidagi yunalishlarda amalga oshiriladi:`<br />
- o’quvchilarning tabiat, <strong>san`at</strong> <strong>va</strong> haetdagi guzalliklarni idrok etishga urgatish;<br />
- o’quvchilarning estetik didini tarbiyalash, guzallikni baholay olish qobiliyati,<br />
haqiqiy guzallikni xunik voqea <strong>va</strong> narsalardan farqlay bilishga urgatish;<br />
- shaxsning tasviriy-ijodiy faoliyatida o’zini ko’rsata bilishga, hatti-harakatini<br />
qullab-quv<strong>va</strong>tlash <strong>va</strong> haetga guzallik kiritish malakalarini o’stirish;`<br />
- bolalarning badiy fikr doirasini kengaytirish <strong>va</strong> boshqalar.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’quv predmeti o’z xarakteriga kura estetik tarbiyaning asosini<br />
tashkil etuvchi estetik idrok, estetik zavq, estetik his-tuyg`u, estetik did, estetik<br />
mulohaza, estetik baholash, estetik ijod kabi sifatlarni o’stirishda katta rol` uynaydi.<br />
Dekorativ kompo`zitsiya darslarida o’quvchilar naqshlar, amaliy <strong>san`at</strong><br />
buyumlaridagi guzallikni his qiladilar <strong>va</strong> uzlari ham shunday kompo`zitsiyalar<br />
tuzishga harakat qiladilar. Shu maqsadda, bolalarga xalq amaliy <strong>san`at</strong>i namunalari<br />
kursatiladi, ularning shakl <strong>va</strong> ranglarini taxlil qilib beriladi. o’quvchilar o’zbek <strong>va</strong><br />
qardosh xalqlarning naqshlarini kuzatish <strong>va</strong> urganish orqali ularning shakl <strong>va</strong><br />
ranglardagi guzalliklarni, shakl <strong>va</strong> ranglarning garmonik birligini tushunadigan<br />
buladilar. Ming yillar mobaynida o’stadan-ustaga, qo’ldan-qo’lga o’tib, har jihatdan<br />
takomillashib, guzallashib borgan xalq <strong>san`at</strong>i namunalari bolalarni xayratga soladi <strong>va</strong><br />
ularda tajriybali ustalar kabi ifodali amaliy <strong>san`at</strong> asarlari yaratish ishtieqi paydo<br />
buladi. Gullar, xayvonlar <strong>va</strong> parrandalarni natu`ra sifatida kuzatish <strong>va</strong> tahlil qilish<br />
jaraenida o’qituvchi ularning tuzilishidagi shakl, rang,o’lchovlari, harakatidagi<br />
nafosatini qayd qiladi.
O’quvchilarni tabiyatdagi narsalarni erqin <strong>va</strong> eltiroqligi, nafis <strong>va</strong> to`zoligi,<br />
ular bulaklarining qaytarilishi eki olmoshinshi, simmetrik tarzda joylashuvi<br />
tlqinlantiradi. Tabiyatdagi gu`llarning rang <strong>va</strong> shakllarining tu`rli-tuman bulishi,<br />
kapalak <strong>va</strong> niynachalar, qushlarning engil farvo`zi, bohorgi <strong>va</strong> gu`zgi<br />
manazaralarining chiroyi, majnuntolning suluvligi, maysazorlorning kuesh nuri ostida<br />
jil<strong>va</strong>lanishi, uy derezalarining kechki miltillab kurinishi xaejonlantiradi. Bolalarda<br />
bunday estetik xis-tuyg`uning usishi, ularda predmet <strong>va</strong> o’odisalar xususiyatlarini<br />
estetik baxolash malakalarining shakllanishiga olib keladi. Bolalarning faoliyatlarida<br />
obro`zning iboralarining, ya`ni «Xush bichim<strong>»</strong> «quvonchli<strong>»</strong>, «bayramdagidek<strong>»</strong><br />
ishlatilishi ularda borliq <strong>va</strong> xodisalarni estetik idrok etish malakalari<br />
shakllanaetganligi dalolat beradi.<br />
O’quvchilarning estetik idrokini tarbiyalashda tabiyatdagi rang gammalarining<br />
bolalar tomonidan idrok etilishiga alohida etibor beriladi. Bolalarni faqat rang<br />
nomlarini bilishlariga emas, balki ularni kura bilishlariga. Te<strong>va</strong>rak-atrofdagi chiroyli<br />
rang birikmalarini kidirip topishga xam urgatiladi.<br />
O’qituvchi shoxcha <strong>va</strong> barg chikargan daraxtlarni bolalarga kursatish orqali esh<br />
barglarni rangi och yashil <strong>va</strong> no`zik ekanligini qayd etadi. Bohorgi emg`irdan sung<br />
usimlik barglarning to`zoligini ularni xuddi yuvib kuygandek kurinishi, ulardagi<br />
emgir donolarining kumushdek eltiroq kurinishini tahidlaydi. Kuz faslidagi tabiyatda<br />
daraxt barglarning sarik <strong>va</strong> qizg`ish ranglarining oltish tusga kirganligini, tukilgan<br />
barglarning shildirab `gaplashishi` obrazli kurinishda ifodolanadi. Bolalar uz<br />
rasmlarida uy, daraxt, kushlar, hayvonlar, odamlarYu, transport vositalarini<br />
tasvirlaydilar. Bundan ular suzsiz tasvirlanuvchilarinng ulchovlari, proportsiyalari,<br />
faktu`rasi, shakllari, rangiga duch keladilar <strong>va</strong> ularni rasmda kompo`zitsion jihatdan<br />
tug`ri joylashtirishga harakat qiladilar. Bu esa ularning tuzilishidagi proportsionallik,<br />
mukammallik, maqsadga muvofiklik haqida fikr yuritishga undaydi. Bolalar narsa <strong>va</strong><br />
hayvonlarni shakl <strong>va</strong> rang jihatdan uzinga jalb etadigan tomonlari, ularni qaysi<br />
tomondan chiroyli kurinishi, uularning yakshi <strong>va</strong> foydali tomondan nimadaligi haqida<br />
uylaydilar. o’quvchilar tabiyatdagi narsa <strong>va</strong> xodisalar haqida uylar ekanlar, o’qituvchi<br />
uz e`tiborinio’larning tushunchasiga mos bulgan voqea <strong>va</strong> hodisalarning guzalligi <strong>va</strong><br />
mukammalligga karatadi. U guzallik kechinmalari orqali bolalarni te<strong>va</strong>rak-otrofdagi<br />
xodisa <strong>va</strong> vokealarni baxolay olishga urgatishga xarakat kiladi, insonporvorlik,<br />
Vatanga muxabbat, mexnatga muxabbat xis-tuyg`ularini uygotadi.<br />
o’qituvchi <strong>san`at</strong>shunoslik asoslari darslarida ulkamiz tabiyati, xalqimizning<br />
fidokorona mexnati, buyuk ajdodlarimizning mustaqillik uchun qahromonlarcha<br />
kurashi kabi mavzularda yaratilgan kuplab asarlarni namoish etish <strong>va</strong> tahlil qilish<br />
jaraenida ulardagi no`zik nafosotni ochib berishga xarakat qiladi. Bu borada<br />
rassomlardan U.Tansiqboev, N.Karaxan, A.Muminov, L.Salimjoo<strong>va</strong>, I.Jabborov,<br />
Ch.Axmarovlarning yuksak badiy saviyasida yaratgan asarlari aloxida ahamiyat kasb<br />
etadi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> bolalarni borliqni, haetni bilishga erdam beradi. Ular narsa<br />
<strong>va</strong> hodisalar rasmini chizishga kirishishdan av<strong>va</strong>l narsalarning tuzilishi, shakli,<br />
ulchovlari, rangi, fazoviy holatlarini urganadilar <strong>va</strong> ularni uz ishlarida tasvirlaydilar.<br />
Kuzatilaetgan jonli narsalarning haeti haqida ham tasavvurga ega buladilar, natiyjada<br />
bolalarning dune haqidagi tasavvurlari cho’qurlashadi <strong>va</strong> kengayadi, hotiralari<br />
rivojlanadi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ning tarixiy, batal janridagi rangtasvir asarlari, adabiy<br />
asarlarga ishlangan illyustratsiyalarni kuzatish asosida bolalar ming yillar oldin<br />
yashab o’tgan ajdodlarimizning tu`rmush tarzi, madaniyati, kiyinishi, ish qurollarini<br />
bilib oladilar. Usha davrdagi binolar, usimliklar, hayvonlar, buyumlarning tuzilishi,<br />
shakli, rangi, ulchovlari haqida tasavvurga ega buladilar. Ma`lumki, bolalar tarixiy<br />
batal, manzara, tu`rmush, natyurmort, animal. Afsonaviy janrlarda ishlagan rasmlarda
tarixiy voqealar, jangu-jadallar, halqlar haeti, hayvonlar, shahar <strong>va</strong> tabiat<br />
manzaralari haqida kupgina bilimlarga ega buladilar.<br />
O’quvchilarni mantiqiy <strong>va</strong> abstrakt fikrlashda o’rgatishda tasavvur <strong>va</strong><br />
hotirani, ijodkorlik <strong>va</strong> fantaziyani rivojlantirishda maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong>ni oldiga<br />
tushadigan bironta ham o’quv predmeti yo’q. Umumiy urta ta`lim maqtablarida ijodiy<br />
fikrlashga urgatishda katta urinni egallaydigan fanlardan matematika ham bunday<br />
imkoniyatga ega emas. Xususan, matematika darslarida o’nta masalani bir yul eki bir<br />
formula asosida echilsa, tasviriy <strong>san`at</strong> darslarida o’quvchilar bir masala (topshiriq)ni<br />
bir necha yul bilan echadilar, u suzsiz bolalarni fikrlashga, ijodiy uylashga<br />
yo’naltiradi.<br />
Eng muhimi, qog`o`z yuzasida rasmini mazmun, kompo`zitsion jihatdan<br />
qanday joylashtirilishidadir. Shuningdek, tasvir <strong>va</strong>riativlik, kombinatsiya, mo’qobillik<br />
<strong>va</strong> boshqalar asosida ishlanadi. Bolalar rasm ishlashda tasviriy <strong>san`at</strong>ning nazariy<br />
asoslari- erug`soya, rangshunoslik, perspekti<strong>va</strong>, kompo`zitsiyaning qonun <strong>va</strong><br />
qoydalarini tasavvur qiladilar <strong>va</strong> qullaydilar. Ular uz rasmlarini ijodiy, yangi,<br />
qaytarilmas mazmunda bo’lishligiga xarakat qiladilar.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ni o’qitish jaraenida qo’yiladigan topshiriqlar esa<br />
o’quvchilarni birdanbir <strong>va</strong> betakror o’z shaxsini, aqliy imkoniyatini namoen etishga<br />
yo’llaydi.<br />
Ijodkorlik, ijodiy fikrlaydigan shaxslar ular oddiy ijrochilar emas, ular jamiyatni<br />
rivojlantiruvchi asosiy kuchidir. Shuning uchun ham jamiyatimizga robotsimon<br />
ijrochilar emas, fikrlovchi, izlanuvchan, ijodkor, tashabbuskor kishilar kerak.<br />
Jamiyatimizning ravnaqi kup jihatdan yana shunday kishilarga bog`liq. Ijodiy<br />
tafakkur butunlay yangi g`oyalar <strong>va</strong> tasavvurlarni vujudga keltiradi, shaxsda<br />
yashiringan qobiliyat <strong>va</strong> imkoniyatlarni ruebga chiqishga erdamlashadi.<br />
Shuning uchun ham ta`lim tizimida tafakkur <strong>va</strong> ijodkorlikni rivojlantirish asosiy<br />
<strong>va</strong>zifalardan biri deb qaraladi. Shu no’qtai nazardan qaraganda umumiy o’rta ta`lim<br />
maqtablarida ijodiy tafakkurni ustirishda <strong>san`at</strong> darslari boshqa fanlar orasida eng<br />
katta urinni egallaydi.<br />
O’quvchilarning ijodkorligi esa ko’proq bolalarda diqqat <strong>va</strong> tasavvurni<br />
o’stirishi bilan bog`lanadi. o’quvchi ayniqsa, boshqa saeralar, suv osti dunesi,<br />
afsonaviy hayvonlar (dev, kentavr, suv parisi, dengiz shoxlari v.b) bilan bog`liq<br />
rasmlar ishlaganda tasavvurni kuchli ishga solmasdan tu`rib topshiriqni samarali hal<br />
qilolmaydi. Bolalarni narsalar tasridagi tu`rfa rang <strong>va</strong> shakllar, real <strong>va</strong> afsonaviy<br />
obraz <strong>va</strong> kurinishlar, voqea <strong>va</strong> hodisalar larzaga soladi, ularni tulqinlantiradi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’quv predmetining muhim <strong>va</strong>zifalaridan biri u bolalarda<br />
kuzatuvchanlikni ustirish, borliqni kura bilish, shu orqali hotirani rivojlantirish<br />
hisoblanadi. Odamzod te<strong>va</strong>rak- atrofdan olaetgan axborotlarining deyarli 90 foizidan<br />
ortig`ini kuz orqali oladi, qolgan 10 foizini quloq, burin, og`iz v.b a`zolar orqali<br />
o’zlashtiradi. Masalan kuzatuvchanligi rivojlanmagan kishilar esa gullarninggul<br />
bandi, guli yaproqlari <strong>va</strong> boshqalarning ulchovlari, ulchov nisbatlari, har bir qismning<br />
rangi, yaproq <strong>va</strong> gulbarglarining joylashuvini bir kurishdaeq eslab qoladilar.<br />
Bolalarning kuzatuvchanligi <strong>va</strong> sinchkovligi o’z o’rnida narsalar haqidagi<br />
ma`lumotlarni xotirada yaxshi saqlanib qolishiga ta`sir kursatadi. Shuning uchun ham<br />
xotirani, ayniqsa kuz xotrasini rivojlantirishda tasviriy <strong>san`at</strong> o’quv<br />
predmetiningqanchalik ahamiyatli ekanligi oydinlashadi.<br />
3.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> mashgulotlarining boshka fanlarni o`qitishtagi axamiyati.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darslarining eng muhim <strong>va</strong>zifalaridan biri tasviriy, amaliy <strong>va</strong><br />
me`morchilik <strong>san`at</strong>lari asarlarini o’qishga urgatishdir. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> asarlari ertak,<br />
hikoya, doston, roman kabi ma`lum bir mazmunni aks ettiradi. Biroq uni kitob<br />
o’qigandek o’qib bulmaydi. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> asarlarini o’ziga xos tili bor. Ularni bilgan<br />
kishilargina o’qiy oladilar. Xususan, rassomlar chiziqlar, ranglar, ulchovlar,
kompo`zitsiya, proportsiya, ritm, simmetriya shakl kabi ifodalilik vositalari erdamida<br />
asar mazmunini ochib beradilar. Bu borada shuni alohida qayd qilish lo`zimki, <strong>san`at</strong><br />
asarlari, ayniqsa tarixiy, tu`rmush janridagi asarlar, ayrim xalq <strong>va</strong> mamlakatlar haqida<br />
tula-tukis <strong>va</strong> keng qamrovli ma`lumotlarni uz ichiga oladi. Bularni o’qiy olgan<br />
shaxslargina asarlarda ilgari surilgan g`oyalarni, tasvirlangan mazmunni cho’qur<br />
idrok eta oladilar. Shuningdek, ular asarning badiy qiymatini aniqlay oladilar <strong>va</strong> unga<br />
tegishli bahoni ham bera oladilar. Shu bilan bir qatorda asarlardagi guzallik,<br />
kutarinkilik, qaxramonlik kabi sifatlardan mazmunlik <strong>va</strong> zavqlanish hosil qiladilar.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’quv predmeti eshlarning estetik tarbiyasida ahamiyatli<br />
bulibgina qolmay balki, axloqiy tarbiyada ham salmoqli urinni egallaydi. Ayniqsa,<br />
tasviriy <strong>san`at</strong> darslari eshlarda milliy g`urur <strong>va</strong> milliy istiqlol mafkurasini<br />
shakllantirishda, <strong>va</strong>tanpar<strong>va</strong>rlik <strong>va</strong> baynalminal tarbiyada, dustlik <strong>va</strong> uzaro erdam<br />
g`oyalarini tashkil toptirishda katta kuchga ega. Maqtab tasviriy <strong>san`at</strong> dastu`riga<br />
nazar solar ekanbiz unda Vatanimizning buyuk o’tmishi, <strong>va</strong>tandoshlarimizning<br />
mustakillik uchun olib borgan kurashlari, o’zbekstonning nafosiga tula tabiati,<br />
xalklar do’stligi g`oyalarini ifoda etuvchi tasviriy <strong>san`at</strong> asarlari bilan to’lib<br />
toshkanligini shoxidi bo’lamiz. Masalan, ona- tuproq uchun kurash olib borgan<br />
Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi, Spitamen, Muqanna kabi buyuk<br />
<strong>va</strong>tandoshlarimiz haeti <strong>va</strong> obrazlarini, o’zbekistonning rangorang go’zal<br />
manzaralarini, o’zbek xalqining Respublikamizda yashaetgan boshqa millat <strong>va</strong>killari<br />
bilan tinch-totuv mehnat qilaetganligini ifodalovchi tasviriy <strong>san`at</strong> asarlari mavjud.<br />
Ularni urganish jaraenida bolalar <strong>san`at</strong>ning qonun <strong>va</strong> qoydalari bilan tanishadilar,<br />
yo’qorida qayd qilingan mazmunda rasmlar ishlaydilar, o’zbekistonning shirinshakar<br />
<strong>va</strong> rangorang me<strong>va</strong>lari, gullaridan tuzilgan natyurmortlar rasmini ishlaydilar,<br />
natijada ularda Vatanga <strong>va</strong> o’z halqiga nisbatan mehr-muxabbat, milliy g`urur kabi<br />
sifatlar shakillantiriladi.<br />
Daladagi ishlar, «Kuchat o’tkazish<strong>»</strong>, «Hosilni yig`ib terib olish<strong>»</strong>, «Fermada<strong>»</strong>,<br />
«Bizning qurilishlarimiz<strong>»</strong> kabi mavzularda rasm ishlash, xalqimizning tu`rli soxadagi<br />
(mediklar, kosmonavtlar, o’qituvchilar, olimlar, madaniyat <strong>va</strong> <strong>san`at</strong> arboblari,<br />
qishloq xujaligi xodimlari v.b) shijoatli mehnatini, mehnat qahramonlarining<br />
obrazlarini ifodalovchi tasviriy <strong>san`at</strong> asarlarini namoyish etish orqali bolalarda<br />
mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi.<br />
Ho`zirda umumiy o’rta ta`lim maqtablarining <strong>va</strong>zifalaridan biri bolalarni tu`rli<br />
kasb <strong>va</strong> xunarlarga yo’llash hisoblanadi. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darslarida bolalar tu`rli kasb<br />
<strong>va</strong> xunarlar haqida rasm ishlaydilar. (masalan, «Navvoy<strong>»</strong>, «Fermada<strong>»</strong>, «Olimlar<br />
muno`zarasi<strong>»</strong>, «Tsirkda<strong>»</strong>, «Otchoparda<strong>»</strong>, «Fazoga parvo`z<strong>»</strong>, «Sport uyinlari<strong>»</strong>,<br />
«Cha<strong>va</strong>ndo`z<strong>»</strong>, «Kurash<strong>»</strong>, «Avtopoyga<strong>»</strong>, «Sehrgar<strong>»</strong>,v.b). Bunday mashg`ulotlarda<br />
o’qtio’vchi so’zsiz suvratta aks etgan kasblarning mazmuniga to’xtaladi hamda bu<br />
kasblarga bolalarni qiziqtiradi.<br />
1. Metodika nima;<br />
2 Metodikaning nechta usuli mavjud;<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:<br />
3 Metodikani urgatishning moxiyati nimada<strong>»</strong><br />
4 Amaliy metodika nimani urgatadi;<br />
5 Xsusiy metodika nima;<br />
Tayanch tushunchalar. Metodika-bilish, urganish usuli<br />
Umumiy metodika-fanlarga tegishli usul <strong>va</strong> uslublar<br />
Xususiy menodika-bitta fanning uslubi Amaliy metodika-ijodiy mexnat.
A`DABIYATLAR<br />
1 Oydinov N. Rassom wqituvchilar tayorlash muammalari. T.1997 y<br />
Oripov B. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darslarinin’`g samorodorligini oshirish. T.1983<br />
3. Z.Nabiev, M.Azimo<strong>va</strong>. rasm chizishni urgantish metodikasi. T.1976 .<br />
2-MAVZO’ CHЕT ELLARDA TASVIRIY SAN’ATNI O`QITISH TARIХIDAN<br />
Reja:<br />
1.<strong>Tasviriy</strong> san’atni o`qitishga dоir dastlabki ma’lumоtlar <strong>va</strong> ularning хaraktеri.<br />
2. Еvrоpada Uyg`оnish davri rassоmlarining хizmatlari.<br />
3. Rasm chizishga o`rgatishdagi o`ziga хоs turli qarashlar.<br />
4. Rоssiya maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishini o`ziga хоs хususiyatlari.<br />
5. ХХ asrda sоbiq ittifоq maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishi.<br />
1.<strong>Tasviriy</strong> san’atni o`qitishga dоir dastlabki ma’lumоtlar <strong>va</strong> ularning хaraktеri.<br />
Jahоnda tasviriy san’atni o`qitilishiga dastlabki haqida ma’lumоtlar еtarli bo`lmasada,<br />
birоq qadimgi Misr <strong>va</strong> YUnоnistоnda eramizdan av<strong>va</strong>lgi 3- asrlarga dоir matеriallar ham<br />
mavjud. Qadimgi Misrda tоg` qоyalariga o`yib ishlangan haykallar, shuningdеk rangtasvir<br />
asarlari o`zining yuksak badiiyligi <strong>va</strong> ishlanish tехnikasi jihatidan kishilarni hayratga sоlib<br />
kеlmоqda. 1-rasm. SHuni alоhida qayd qilish lоzimki, bunday san’at asarlari qanday shaklda<br />
bo`lishidan qat’iy nazar ularni maхsus maqtablarsiz yaratib bo`lmaydi. Kishilar o`z tajribalarini<br />
kеyingi avlоdlarga turli yo`llar bilan ibtidоiy jamоa davridan bоshlab o`tkazib kеlganlar dеsak<br />
yanglishmagan bo`lamiz. Bunga eng qadimgi Misrda rasm chizishga o`rgatishga dоir tariхiy<br />
manbalar guvоhlik bеradi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’atni o`qitish ishi bilan оdamlar qadimdan shug`ullanib kеlganliklari ko`prоq<br />
qadimgi Misr manbalarida saqlanib qоlgan. Misr maqtablarida rasm ishlashga o`rgatish<br />
muntazam ravishda <strong>chizmachilik</strong> bilan bоg`liq hоlda amalga оshirilgan. Tariхiy ma’lumоtlarga<br />
qaraganda maqtabni tugallab chihayotgan yoshlar ma’lum maydоn yuzasini o`lchash <strong>va</strong> uni<br />
qоg`оzga tushura оladigan, binо planini chiza оladigan, ariq <strong>va</strong> kanallarning sхеmasini tasvirlay<br />
оladigan bo`lishlari talab etilgan.<br />
Rasm bоlalarni yozish savоdini chiqarishda ham katta ahamiyatga ega bo`lgan. Masalan “ о ”<br />
harfini o`rgatish uchun оyoq rasmi, “ q ” harfini o`rgatish uchun qo`l rasmi chizdirilgan.<br />
Bоlalarni rasm chizishga o`rgatishda qo`lni erkin harakat qilishiga alоhida e’tibоr bеrilgan.<br />
Erkin, еngil, ravоn chiziqlar chizish dоskada yoki papirus qоg`оzlarda bajarilgan.<br />
SHuni ham alоhida qayd qilish lоzimki, bu davr maqtablarida faqat bоlalar o`qiganligi sababli<br />
ularga nihоyatda yo’qоri talablar qo`yilgan.<br />
SHuning uchun ham talab <strong>va</strong> ko`rsatmalarga riоya qilinmaganda bоlalar qattiq jazоlangan,<br />
hattоki yog`оch bilan kaltaklangan.<br />
Misr maqtablarida rasm chizishga o`rgatish nazariyasi bоr-yo`qligi ma’lum bo`lmasa-da, ayrim<br />
rasm chizish qоidalari qo`llanilgan. O`qituvchilar rasm chizishni (shakl, rang, o`lchоv, tuzilishi<br />
v.b.) tabiatni kuzatish asоsida emas, ko`prоq namunadan, sхеmadan ko`chirish оrqali<br />
o`rgatganlar.<br />
Ayrim ma’lumоtlarga qaraganda, Misrda rasm chizishga o`rgatish qadimgi YUnоnistоndan<br />
ancha av<strong>va</strong>l bоshlangan. 2-rasm. Italiyalik XV asr mе’mоri, artisti, yozuvchisi <strong>va</strong> оlimi<br />
L.B.Albеrti shunday dеb yozadi: “Misrliklarning yozishicha, rangtasvir ishlash ularda<br />
YUnоnistоndan оlti ming yil av<strong>va</strong>l mavjud bo`lgan” 1 .(5.40)
Rasm chizishga o`rgatish qadimgi YUnоnistоnda ham o`ziga хоs yo`nalishda amalga оshirilgan.<br />
Ularda rasm ishlashga o`rgatishda tabiatni, butun bоrliqni o`rganishga, unda go`zalliklarni idrоk<br />
etishga alоhida e’tibоr bеrilgan. Rasm ishlash uchun yog`оch taхta ustiga asalari mo`mi surtilgan<br />
<strong>va</strong> uning ustini bo`yoq bilan sidirg`a bo`yalgan. Rasm ana shu yuza ustiga o`tkir mеtall yoki<br />
suyak bilan chizilgan. Nоto`g`ri chizilgan rasm qo`l bilan ishqalanib, chiziqlar o`rni to`ldirib<br />
o`chirilgan. So`ngra tеkis yuzaga yangi rasm ishlangan.<br />
Eramizdan av<strong>va</strong>lgi 432 yilda YUnоn haykaltarоshi Pоliklеt kishi tanasi a’zоlari o`rtasidagi<br />
mutanоsiblik, prоpоrtsiоnallikka dоir namuna sifatida “Dоrifоr” haykalini yaratdi. Kеyinchalik u<br />
barcha maхsus badiiy <strong>va</strong> badiiy bo`lmagan maqtablarda o`rgatildi. 3-rasm.<br />
YUnоn rassоmlari bоrliqni <strong>va</strong> turmushdagi go`zalliklarni kuzatish asоsida tasvirlashni qоnun <strong>va</strong><br />
qоidalarini ishlab chiqqanlar. Ularning fikricha go`zallik, ko`prоq хushbichim, tartib, ritm <strong>va</strong><br />
simmеtriya, bo`laklar o`rtasidagi mutanоsiblik, to`g`ri matеmatik munоsabatlarda ifоdalanadi. 4rasm.<br />
Kеyinchalik YUnоnistоnda rasm ishlashning bir nеcha o`ziga хоs maqtablari paydо bo`lgan.<br />
Ular оrasida tasviriy san’at <strong>va</strong> uni o`qitish taraqqiyotida Sikiоn maqtabi katta rоl o`ynagan. Bu<br />
maqtabda o`qitish ishlari ilmiy asоsda tashkil etilgan bo`lib, bоlalar ko`prоq tabiatga, uning<br />
qоnuniyatlarini bilishga qaratilgan.<br />
Bu maqtabni bitirganlar оrasida Pamfildеk mashhur rassоmlar ham bo`lgan. Pamfil rasm<br />
chizishning ta’limiy <strong>va</strong> tarbiyaviy ahamiyatini ko`rsatib bеrgan. Bu haqda uning zamоndоshi<br />
Pliniy shunday dеb yozgan edi: “Uning sa’yi harakati bilan av<strong>va</strong>l Sikiоnda, so`ngra<br />
YUnоnistоnda hamma bоlalarga rasm chizishni o`rgatish lоzimligi bеlgilab qo`yilgan.<br />
Bоshlang`ich ta’lim rasm chizishdan bоshlanishi qayd qilingan edi.”<br />
Uyg`оnish davrida Italiya tasviriy san’ati <strong>va</strong> uni o`qitish mеtоdi katta rоl o`ynagan. Bu davrda<br />
rasm chizish umumiy ta’lim bеradigan o`quv prеdmеtlari qatоriga kiritildi. Mashhur<br />
rassоmlardan CHеnninо CHеnnini, Lеоn Batista Albеrti, Lеanardо da Vinchilar bu bоrada<br />
e’tibоrga lоyiq ishlarni amalga оshirganlar. Ularning asarlarida fan <strong>va</strong> san’at o`rtasidagi alоqalar,<br />
prоpоrtsiya, pеrspеkti<strong>va</strong>, anatоmiya masalalari asоsiy o`rinni egalladi. Ularning fikrlariga ko`ra<br />
naturaga qarab rasm ishlash o`qitishning asоsini tashkil etishi lоzim hisоblangan. 5-rasm.<br />
Ayniqsa, Lеanardо da Vinchi tasviriy san’atni o`qitish mеtоdikasi taraqqiyotiga katta ta’sir<br />
ko`rsatgan. U o`zining “Kniga о jivоpisi” nоmli ishida rassоmchilikni jiddiy ilmiy fan sоhasi dеb<br />
qaradi. U ko`p yillar davоmida anatоmiya, rang, kishi a’zоlari o`rtasidagi mutanоsiblik<br />
qоnuniyatlarini ishlab chiqqan.<br />
2. Еvrоpada Uyg`оnish davri rassоmlarining хizmatlari.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’atni o`qitishni takоmillashtirishda Uyg`оnish davrining nеmis rassоmlaridan<br />
A.Dyurеrning хizmatlari katta bo`ldi. U birinchi bo`lib rasm ishlashni еngillashtirish uchun<br />
gеоmеtrik mеtоdni o`ylab tоpdi. Uning fikricha har qanday buyum, qism <strong>va</strong> yuzalar asоsida<br />
gеоmеtrik shakllar yotadi. SHuning uchun chizishda u yoki bu narsalarni tasvirlashda av<strong>va</strong>l<br />
gеоmеtrik shakllar chizib оlinishi lоzim, kеyin ular umumlashtirilib, haqiqiy tasvir hоsil qilinadi.<br />
Kеyinchalik uning bu mеtоdi Dyupyui, Ashbе, CHistyakоv kabilarning pеdagоgik faоliyatlarida<br />
kеng qo`llanila bоshlangan. hоzirgi kunlarda ham bu mеtоd o`z kuchini yo`qоtganicha yo`q. 6rasm.<br />
Uyg`оnish davri rassоmlarining katta хizmatlari shundan ibоrat bo`ldiki, ular tasviriy<br />
san’atda anatоmiya, pеrspеkti<strong>va</strong>, yorug`sоyaning bеnihоya katta ahamiyatini asоslab bеrdilar.<br />
Natijada san’at asarlari o`zining yuksak badiiyligi <strong>va</strong> rеalistikligi bilan tоmоshabinlarni lоl<br />
qоldiradigan bo`ldi. 7-rasm.<br />
SHunga qaramasdan tasviriy san’atni o`qitish tizimini yaratish ularga nasib etmadi. Bu<br />
muammоlar asоsan XVI asrdan bоshlab еchila bоshlagan. Bir qatоr akadеmiyalar tashkil etilishi<br />
ishni еngillashtiradi. Bunday akadеmiyalar Flоrеntsiya, Rim, Balоn kabi shaharlarda оchildi.<br />
Av<strong>va</strong>lgi <strong>va</strong>qtlarda bunday maqtablar хususiy shaхslar tоmоnidan tashkil etilgan bo`lsa, endi<br />
davlat <strong>va</strong> jamоalar ham bunga o`z ulushlarini qo`shabоshlagan edilar. Bu o`quv yurtlari оrasida<br />
mashhur rassоm, haykaltarоsh <strong>va</strong> muallim aka-uka Karrachilar hamda uning amaqi<strong>va</strong>chchalari<br />
Agоstinо <strong>va</strong> Annibalе tоmоnidan оchilgan badiiy Akadеmiya ko`prоq iz qоldirdi. Ular yaratgan
o`qitish tizimida o`quv matеriallarini tеz o`zlashtirish, o`quvchilarni ilmiy bilimlar, muntazam<br />
mashq, qоnun <strong>va</strong> qоidalar asоsida rasm ishlash malakalarni hоsil qilish asоsiy o`rinni egalladi. 8rasm.<br />
Bu rassоm–muallimlar o`zlaridan av<strong>va</strong>l o`tgan rassоmlarning tajribalari <strong>va</strong> yuto’qlarini<br />
umumlashtirib, talabalarni shu asоsda o`qitishga harakat qildilar. Ular o`z faоliyatlarida<br />
yorug`sоya, kоlоrit, rang, kоnstruktsiya, anatоmiya, pеrspеkti<strong>va</strong> masalalariga alоhida e’tibоr<br />
bеrdilar. Ayrim tariхiy <strong>va</strong> san’atshunоslik ma’lumоtlariga qaraganda Dyurеr tоmоnidan bir qatоr<br />
nazariy <strong>va</strong> amaliy qo`llanmalar yaratilgan. Lеkin ulardan ayrimlari saqlanib qоlgan, хоlоs. 9rasm.<br />
3. Rasm chizishga o`rgatishdagi o`ziga хоs turli qarashlar.<br />
Akadеmik tizimga ko`ra jiddiy ilmiy bilimlarsiz rasm ishlashni o`rganib bo`lmaydi.<br />
Bоlalar rasm chizish оrqali bоrliqni bilib bоradilar. Bu sifat har bir shaхs uchun, u qaysi<br />
sоhaning mutaхassisi ekanligidan qat’iy nazar zarur dеb hisоblandi.<br />
Kеyinchalik Balоn akadеmiyasi ta’sirida Parijda, Vеnada, Bеrlinda, Madridda, Pеtеrburgda,<br />
Lоndоnda ana shunday akadеmiyalar оchildi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’atni hamma umumiy ta’lim maqtablarida o`qitilishining fоydali ekanligi buyuk<br />
chеk pеdagоgi YA.A.Kоmеnskiy tоmоnidan uning “Buyuk didaktika” asarida rivоjlantirildi.<br />
Umumiy ta’lim tizimida rasm ishlashni takоmillashtirishda frantsuz оlimi J.J.Russоning fikrlari<br />
diqqatga sazоvоrdir. U o`zining “Emil ili vоspitaniе” nоmli kitоbida bоrliqni bilishda naturaga<br />
qarab rasm ishlashning ahamiyati katta ekanligini isbоtlab bеrgan. Uning fikricha rasm chizishni<br />
ko`prоq tabiat qo`ynida amalga оshirish samaralidir. CHunki, bоlalar tabiat qo`ynida narsalarni<br />
haqiqiy rangi, pеrspеktiv qisqarishlarini ko`rgazmali ravishda o`z ko`zlari bilan ko`radilar, uning<br />
qоnunlarini оngli ravishda tushunib еtadilar. (29. 313).<br />
Еvrоpa pеdagоglari оrasida rasm chizishni umumiy ta’lim maqtablarida alоhida o`quv prеdmеti<br />
sifatida o`qitilishi <strong>va</strong> uni takоmillashtirishda I.V.Gyotе (Gеrmaniya), I.G.Pеstalоtstsi, I.SHmidt<br />
<strong>va</strong> P. SHmidt (SHvеtsariya), A. Dyupyui <strong>va</strong> F. Dyupyuilar (Frantsiya) katta hissa qo`shdilar.<br />
Umumiy ta’lim maqtablarida rasm ishlashda natural mеtоddan ko`ra gеоmеtrik mеtоdlarni<br />
afzalliklarini N.Pеstalоtstsi, P.SHmidt <strong>va</strong> I.SHmidt kabi pеdagоglar yoqlab chiqdilar. Natijada,<br />
maqtablarda rasm chizishga o`rgatishda ikkita qarama-qarshi natural <strong>va</strong> gеоmеtrik mеtоdga<br />
asоslangan ikki оqim paydо bo`ldi. Naturaga asоslangan rasm chizishni ustunliklarini<br />
YA.A.Kоmеnskiy, J.J.Russо, I.V.Gyotеlar yoqlagan bo`lsalar, gеоmеtrik mеtоdni ko`prоq<br />
I.G.Pеstalоtstsi, I.SHmidt <strong>va</strong> P.SHmidt, F.Dyupyuilar asоslashga harakat qildilar.<br />
Lеkin, XIX asrning ikkinchi yarmidan gеоmеtrik mеtоd Еvrоpaning ko`p mamlakatlarida<br />
qo`llanila bоshlandi. SHunday qilib, XIX asr o`rtalariga kеlib, Еvrоpada rasm chizish fan tarzida<br />
umumiy ta’lim maqtablarida o`qitilishi ancha rivоj tоpdi. Bu sоhada rassоm <strong>va</strong> muallimlardan<br />
tashqari san’atshunоslar, pеdagоg, psiхоlоglar, vrachlar shug`ullana bоshladilar. Rasm chizishni<br />
o`qitish mеtоdоlоgiyasiga dоir bir qatоr adabiyotlar nashr etila bоshlandi. Bu bоrada Kulman,<br />
Prang, Elsnеr, Baumgart, Ausbеrg, Braunshvig, Tedd kabilar jоnbоzlik ko`rsatdilar. Bular<br />
tоmоnidan yaratilgan adabiyotlarda rasm chizish qоidalari, uning mеtоdikasida qarama-qarshi<br />
fikrlar bo`lsa-da, birоq natural mеtоd bоrasida bunday qarama-qarshi fikrlar ro`y bеrmadi.<br />
ХХ asr bоshlarida bоlalar tasviriy ijоdi bоrasida biоgеnеtik nazariya yuzaga kеldi. Bu bоrada<br />
nеmis оlimi G.Kеrshеnshtеynеr, rus san’atshunоsi A.Bakushinskiy, amеrikalik J.Dyupyuilar<br />
faоllik ko`rsatdilar. Ularning fikriga qaraganda bоlalar badiiy ijоdiga aralashmaslik kеrak. Ular<br />
erkin ijоd qilishlari lоzim. Ularning ijоdiga aralashib ta’limni tеzlashtirib bo`lmaydi. CHunki,<br />
har bir bоla yoshiga mоs ravishda av<strong>va</strong>ldan bеlgilab qo`yilgan bоsqichlarni bоsib o`tadi. Bu<br />
bоsqichni o`tamasdan, ikkinchisini o`zlashtirib bo`lmaydi yoki ularning ijоdiga aralashib,<br />
ularning fikrlari, his-tuyg`ularini o`zgartirish mumkin emas. SHuning uchun bоlalarning ijоdiga<br />
rahbarlik qilish, aralashish jinоyatdir dеb yozdilar. Kеyinchalik bu g`оya “Erkin tarbiya” nоmini<br />
оldi.<br />
4. Rоssiya maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishini o`ziga хоs хususiyatlari
Rasm chizish Rоssiya maqtablarida umumiy talim o`quv prеdmеti sifatida XVIII asrning<br />
bоshlarida paydо bo`ldi. Bu davrda rasm chizish Dеngiz akadеmiyasi,<br />
хirurgiya maqtabi, kadеtlar maqtabida, fanlar akadеmiyasi qоshidagi gimnaziyada, qizlar tarbiya<br />
bilim yurtida o`qitilgan.<br />
Bu o`quv yurtlarida rasm chizishga o`rgatish rassоmlar tayyorlash uchun emas, balki yoshlarni<br />
kasbiy faоliyati <strong>va</strong> kеlajak hayotlarida fоydalanishlari uchun kеrak bo`ladigan sоha dеb qaralar<br />
edi.<br />
1934 yilda rus rassоmi A. Sapоjnikоv birinchi bоr umumiy talim maqtablari uchun “Rasm<br />
chizish kursi” nоmli darslikni yaratdi. Mazkur darslik naturaga qarab rasm chizishga asоslangan<br />
edi. Darslik rеalistik rasm ishlash asоsida qurilgan bo`lib, unda pеrspеkti<strong>va</strong>, yorug`sоya<br />
qоnunlari ham o`z aksini tоpgan edi. 10-rasm. SHu bilan bir qatоrda Sapоjnikоv sim, kartоn,<br />
gips kabi matеriallardan narsalar tuzilishi, pеrspеktiv qisqarishi, хajmiga dоir mеtоdik<br />
ko`rgazmali qurоllar majmuasini ham yaratdi. Muallifning tavsiyalariga ko`ra har qanday natura<br />
asоsiga turli hajmli <strong>va</strong> yuzali gеоmеtrik shakllar yotishi, shuning uchun ham rasm chizishda<br />
gеоmеtrik mеtоddan fоydalanish maqsadga muvоfiqligi bayon etilgan.<br />
Rоssiyada tasviriy san’atni umumiy ta’lim maqtablarida o`qitilishiga dоir yirik fundamеntal asar<br />
yaratganlardan biri G. A. Gippius bo`ldi. Uning “Оchеrki tеоrii risо<strong>va</strong>niya kak оbshеgо<br />
uchеbnоgо prеdmеta” nоmli asarida o`sha davrdagi rasm chizishga o`rgatishdagi eng ilg`оr<br />
g`оyalar o`z aksini tоpgan edi. (12.).<br />
Rоssiya maqtablarida rasm chizish оmmaviy tarzda o`qitila bоshlangach rassоmo`qituvchilarning<br />
еtishmasligi muammоsi paydо bo`ladi.<br />
Maхsus o`qituvchilar tayyorlash maqsadida 1825 yilda Mоsk<strong>va</strong>da Strоgоnоv nоmidagi<br />
tехnikaviy rasm bilim yurtida yangi bo`lim оchilib, unda rasm o`qituvchilari tayyorlana<br />
bоshladi. 1879 yildan esa Sankt-Pеtеrburg badiiy akadеmiyasi qоshida rasm o`qituvchilari<br />
tayyorlоvchi kurs оchildi. Bu kurslar uchun dastur, mеtоdik matеriallar tayyorlashda badiiy<br />
akadеmiya prоfеssоri P. CHistyakоv faоliyat ko`rsatdi. Bu davrda tuzilgan dastur <strong>va</strong><br />
qo`llanmalarda A.Sapоjnikоvning gеоmеtrik ko`chirish mеtоdlari amaliyotdan chiqarilib,<br />
maqtabda rasm darsi faqat natural mеtоd asоsida rasm ishlashdan ibоrat ekanligi qayd qilindi.<br />
Mazkur dastur <strong>va</strong> qo`llanmalarda bоlalar tasviriy faоliyatlariga erkinlik bеrish lоzimligi ham<br />
bеlgilab qo`yildi. Rasm chizish muammоlarini hal qilishda XIX asr bоshlarida Mоsk<strong>va</strong> <strong>va</strong><br />
Pеtеrburg shaharlarida tashkil etilgan “Rasm o`qituvchilari jamiyati” e’tibоrga lоyiq ishlarni<br />
amalga оshirdi. Bu davrda mutaхassislar оrasida rasm chizishga o`rgatish masalalari katta<br />
qiziqish uyg`оtgan bo`lishiga qaramasdan bu sоhada qarama-qarshi g`оyalar ham kuchaydi. Ana<br />
shundaylardan biri fоrmalistik оqim edi. Bu оqimning <strong>va</strong>killaridan Kеrshеnshtеynеr <strong>va</strong> Dyupyui<br />
g`оyalarini Rоssiyada tashviqоt qilishda Bakushinskiy katta rоl o`ynadi. Uning fikricha badiiy<br />
tarbiyada “Maqtab” kеrak emas, bоlalarni o`qitish ham kеrak emas, ular хохlagan ishlarini<br />
bajarsinlar, o`qituvchi faqat kuzatib turishi lоzim. 1918 yilda Pеtеrburgda nashr etilgan<br />
V.I.Bеyеr <strong>va</strong> A.K.Vоskrеsеnskiylarning “Risо<strong>va</strong>niе na nachalnоy stupеni оbuchеniya v svyazi s<br />
lеpkоyu i chеrchеniеm” nоmli qo`llanmalarida naturaga qarab rasm ishlash, illyustrativ rasm<br />
ishlash, dеkоrativ rasm ishlash <strong>va</strong> suratlarni kuzatish bo`limlari mavjud edi.<br />
Badiiy ta’lim <strong>va</strong> tarbiyadagi bu qarama-qarshi оqimlarning paydо bo`lishiga Rоssiyada 1917<br />
yildagi davlat to`ntarishi <strong>va</strong> sоbiq Sоvеtlar hоkimiyatining o`rnatilishi sabab bo`ldi. Ta’lim <strong>va</strong><br />
tarbiyadagi bu nazariya kеyinchalik hukmrоn bo`lgan bоlshеviklar partiyasi tоmоnidan qattiq<br />
tanqid оstiga оlindi hamda badiiy tarbiya kоmmunistik tarbiya <strong>va</strong>zifalarini ruyobga chiqarishga<br />
qaratildi.<br />
1931 yil 5 sentabrdagi “О nachalnоy i srеdnеy shkоlе” nоmli davlat qarоri asоsida maqtab<br />
dasturlarida bu o`quv prеdmеtining maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalari qayta ko`rib chiqildi. Rus sоvеt badiiy<br />
ta’limining shakllanishiga katta ta’sir ko`rsatganlardan biri D.N.Kardоvskiy edi. Bu badiiy ta’lim<br />
tizimi rеalistik san’at printsiplariga asоslangan bo`lib, D.N.Kardоvskiyning tashabbusi <strong>va</strong> sa’yiharakati<br />
bilan 1942 yili Mоsk<strong>va</strong> pеdagоgika instituti qоshida badiiy-grafika fakultеti оchildi.<br />
Rоssiyada rasm chizish mеtоdikasini takоmillashtirishda 1933 yilda tashkil tоpgan “Bоlalar<br />
badiiy tarbiyasi markaziy uylari” muhim ahamiyat kasb etdi. Bu markaz faоliyati bilan bоg`liq
hоlda P.YA.Pavlinоvning “Grafichеskaya gramоta”, N.Radlоvning “Risо<strong>va</strong>niе s naturo`”,<br />
“Sbоrnik zadaniy pо risо<strong>va</strong>niyu”, YA.Bashilоv <strong>va</strong> Е.Kоndaхchanlarning “Dеtskiy risunоk” <strong>va</strong><br />
bоshqa qo`llanmalari chоp etildi.<br />
Rоssiyada, shuningdеk, Sоvеt Rеspublikalarida rasm chizishni rivоjlanishida 1943 yilda tashkil<br />
tоpgan Rоssiya pеdagоgika fanlari akadеmiyasi katta rоl o`ynadi.<br />
Kеyinchalik bu akadеmiya asоsida 1967 yilda SSSR pеdagоgika fanlari Akadеmiyasi tashkil<br />
tоpib, uning tarkibida badiiy tarbiya ilmiy-tadqiqоt instituti оchildi. Bu institut umumiy o`rta<br />
ta’lim maqtablarida estеtik tarbiyaga dоir ilmiy-mеtоdik tadqiqоtlar оlib bоrishda asоsiy markaz<br />
bo`lib qоldi. Bu bоrada Rоssiya Maоrif <strong>va</strong>zirligi tasarrufida tashkil etilgan maqtablar ilmiytadqiqоt<br />
instituti <strong>va</strong> uning tasviriy san’atni o`qitishga оid labоratоriyasi diqqatga sazоvоr ishlarni<br />
оlib bоrdi.<br />
Rоssiyada ikkinchi jahоn urushidan so`ng samarali faоliyat ko`rsatganlardan biri Е.Kоndaхchan<br />
edi. U o`zining “Mеtоdika prеpоda<strong>va</strong>niya risunka v srеdnеy shkоlе” nоmli qo`llanmasida bu<br />
bоradagi ilg`оr tajribalarga asоslanib rеalistik san’at <strong>va</strong> rasm chizishga o`rgatishning asоsini<br />
naturaga qarab rasm ishlash egallashi lоzim dеb yozdi. U Rоssiyada 1925-50 yillarda kеng<br />
tashviqоt qilib kеlingan Bakushinskiyning “Erkin tarbiya” nazariyasiga qarshi chiqib, ta’lim <strong>va</strong><br />
tarbiyada o`qituvchining katta rahbarlik faоliyatini qattiq turib himоya qildi.<br />
U “Erkin tarbiya” nazariyasi o`qituvchi rоlini kamaytiruvchi <strong>va</strong> o`qitishda tartibsizlikni vujudga<br />
kеltiruvchi “mеtоd” dеb o`z g`оyalarini asоslashga harakat qildi.<br />
5. ХХ asrda sоbiq ittifоq maqtablarida tasviriy san’atni o`qitilishi.<br />
ХХ asrning ikkinchi yarmida o`qitish mеtоdikasiga dоir qatоr ilmiy-tadqiqоt ishlari оlib<br />
bоrildi. Natijada, rasm chizish bo`yicha 1963-70 yillarda I-VI sinflar uchun sinоv darsliklari<br />
tayyorlanib, nashr etildi.<br />
Bu darsliklar V.V.Kоlоkоlnikоv (1 <strong>va</strong> 2-sinflar), S.A.Fyodоrоv, M.N.Sеmyonо<strong>va</strong> (3 <strong>va</strong> 4sinflar),<br />
Е.Е.Rоjkо<strong>va</strong>, Е.L.Хеrsоnskaya (5-sinf), L.L.Maqaеd (6-sinf)lar muallifligida<br />
tayyorlandi.<br />
Rоssiya maqtablarida ta’lim mazmunini islоh qilish bоrasida hukumat qarоrlari asоsida rasm<br />
chizish o`quv prеdmеtini maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalari <strong>va</strong> ta’lim mazmuni bir nеcha bоr qayta ko`rib<br />
chiqildi. Natijada, 1970 yilda “Risо<strong>va</strong>niе” o`quv prеdmеtining nоmi “<strong>Tasviriy</strong> san’at” dеb<br />
o`zgartirildi. Bu nоmda tayyorlangan dasturda estеtik tarbiya <strong>va</strong>zifalari hamda rassоmlar<br />
asarlarini o`rganilishiga dоir qismlar kеngaytirilgan edi.<br />
Rоssiyada ХХ asrning ikkinchi yarmida “<strong>Tasviriy</strong> san’at” o`quv prеdmеtini o`qitilishini<br />
yaхshilashda bir qatоr pеdagоg оlim <strong>va</strong> mеtоdistlar faоllik ko`rsatdilar. Natijada “Risо<strong>va</strong>niе”<br />
darsliklaridan tashqari ko`plab ilmiy-mеtоdik <strong>va</strong> mеtоdik adabiyotlar nashr etildi. Bunda<br />
G.V.Labunskaya, V.V.Alеksее<strong>va</strong>, V.S.SHеrbakоv, A.G. SHimanskaya, A.V.Karlsоn,<br />
G.I.Оrlоvskiy, R.I. Kоrguzalо<strong>va</strong>, A.S. Brajnikо<strong>va</strong>, N.N.Rоstоvtsеv, V.S.Kuzin, Е.V.SHоrохоv,<br />
T.YA. SHpikalо<strong>va</strong>, B.P.YUsоv kabilar samarali mеhnat qildilar.<br />
Bu davrda yaratilgan quyidagi ilmiy-mеtоdik <strong>va</strong> mеtоdik adabiyotlar diqqatga sazоvоrdir:<br />
A.P.Fоmichеv tahriri оstida “Mеtоdika оbuchеniya risо<strong>va</strong>niyu v vоsmilеtnоy shkоlе” (-<br />
Mоsk<strong>va</strong>,1963), G.V.Labunskaya “Izоbrazitеlnое tvоrchеstvо dеtеy” (-Mоsk<strong>va</strong>: Prоsvеshеniе,<br />
1965); N.N.Rоstоvtsеv “Mеtоdika prеpоdо<strong>va</strong>niya izоbrazitеlnоgо iskusst<strong>va</strong> v shkоlе” (-Mоsk<strong>va</strong>:<br />
Prоsvеshеniе, 1974), V.V.Alеksее<strong>va</strong> “Izоbrazitеlnое iskusstvо i shkоla” (-Mоsk<strong>va</strong>: Sоv.<br />
хudоjnik, 1968), V.S. SHеrbakоv “Izоbrazitеlnое iskusstvо. Оbuchеniе i tvоrchеstvо” (-Mоsk<strong>va</strong>:<br />
Prоsvеshеniе, 1969), A.G.SHimanskaya “Pеrspеktivnое risо<strong>va</strong>niе v shkоlе” (-Mоsk<strong>va</strong>:<br />
Uchpеdgiz, 1959), A.V.Karlsоn “Didaktika i mеtоdika na urоkaх risо<strong>va</strong>niya” (-Mоsk<strong>va</strong>:<br />
Uchpеdgiz, 1959), R.I.Kоrguzalо<strong>va</strong> “Tеmatichеskое risо<strong>va</strong>niе v shkоlе (-Mоsk<strong>va</strong> Uchpеdgiz,<br />
1959), G.I.Оrlоvskiy “О хudоjеstvеnnоm оbrazо<strong>va</strong>nii uchitеlya risо<strong>va</strong>niya” (-Mоsk<strong>va</strong>,<br />
Uchpеdgiz, 1961), Z.Maslеnnikо<strong>va</strong> “Rabоta kraskami v shkоlе” (-Lеningrad, Uchpеdgiz, 1959),<br />
V.S.Kuzin “Оsnоvi оbuchеniya izоbrazitеlnоmu iskusstvu v оbshеоbrazо<strong>va</strong>tеlnоy shkоlе” (-<br />
Mоsk<strong>va</strong>: Prоsvеshеniе, 1979), T.YA.SHpikalо<strong>va</strong> “Narоdnое iskusstvо na urоkaх dеkоrativnоgо
isо<strong>va</strong>niya (-Mоsk<strong>va</strong>: Prоsvеshеniе, 1974), V.V. SHоrохоv “Tеmatichеskое risо<strong>va</strong>niе v shkоlе (-<br />
Mоsk<strong>va</strong>: Prоsvеshеniе, 1975) v.b.<br />
Rоssiyada tasviriy san’atni o`qitishning psiхоlоgik asоslari haqida ham ilmiy-tadqiqоtlar оlib<br />
bоrilib, bu haqda bir qatоr adabiyotlar nashr etildi. Bunday ishlar qatоriga P.S.Vigоtskiyning<br />
“Vооbrajеniе i tvоrchеstvо v shkоlnоm vоzrastе (-Mоsk<strong>va</strong>: Gоsizdat, 1930), Е.I.Ignatеvning<br />
“Psiхоlоgiya хudоjеstvеnnоgо tvоrchеst<strong>va</strong>” (-Mоsk<strong>va</strong>: Znaniе,1971), V.S.Kuzinning<br />
“Psiхоlоgiya” (-Mоsk<strong>va</strong>: Visshaya shkоla, 1982), P.M.YAkоbsоnning “Psiхоlоgiya<br />
izоbrazitеlnоy dеyatеlnоsti dеtеy” (-Mоsk<strong>va</strong>: Uchpеdgiz, 1930) v.b.larni kiritish mumkin.<br />
Rоssiyada 1970 yillarga kеlib umumiy o`rta ta’lim maqtablarida tasviriy san’atni o`qitish<br />
mazmunini to`g`ri bеlgilash <strong>va</strong> uni takоmillashtirish bоrasida bir qatоr оlim <strong>va</strong> rassоmlar guruhi<br />
paydо bo`ldi. Bulardan biri badiiy tarbiya ilmiy-tadqiqоt instituti tasviriy san’at<br />
labоratоriyasining mudiri, prоfеssоr B.P.YUsоv, ikkinchisi Rоssiya maqtablar ilmiy-tadqiqоt<br />
institutining tasviriy san’at labоratоriyasining mudiri, prоfеssоr V.S.Kuzin, uchinchisi Sоbiq<br />
Ittifоq rassоmlar Uyushmasining kоtibi, uyushma qоshidagi estеtik tarbiya kоmissiyasining raisi<br />
rassоm B.M.Nеmеnskiy edi.<br />
Ular mustaqil ravishda alоhida-alоhida оlim <strong>va</strong> mеtоdistlar guruhini tashkil etib, tasviriy<br />
san’atdan sinоv dasturlarini yaratdilar.<br />
Birinchi <strong>va</strong> uchinchi guruh оlimlari tоmоnidan tuzilgan dastur “<strong>Tasviriy</strong> san’at <strong>va</strong> badiiy<br />
mеhnat” dеb nоmlanib, u I-X sinflarda o`qitish uchun mo`ljallangan edi. B.P.YUsоv rahbarligida<br />
tuzilgan dastur har bir sinfda bu o`quv prеdmеtini ikki sоatdan o`qitilishini nazarda tutgan edi.<br />
V.S.Kuzin rahbarligida tuzilgan dastur esa 1-7-sinflarda haftasiga 1 sоatga mo`ljallangan edi. Bu<br />
dasturlar 1985 yillarga qadar Sоbiq Ittifоqining o`ndan оrtiq maqtablarida sinоvdan o`tkazildi.<br />
Bu dasturlar katta ijоbiy natijalar bеrganligiga qaramasdan amaliyotga jоriy etilmadi. Birоq,<br />
undagi ayrim ilg`оr g`оyalar yangi tuzilgan dasturlarda o`z ifоdasini tоpdi.<br />
Rоssiyada 1970-2000 yillar davоmida оlib bоrilgan ishlar mazmuni turli-tuman bo`ldi. U estеtik<br />
<strong>va</strong> badiiy tarbiyaga dоir хalqarо, fеdеratsiya miqyosida ilmiy-amaliy anjumanlar o`tkazish,<br />
ilmiy-mеtоdik to`plamlar nashr etish, o`quvchilarning ijоdiy ko`rgazmalarini tashkil etish<br />
yo`nalishlarida amalga оshirildi.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:<br />
1. <strong>Tasviriy</strong> sa’nat metodiykasida Rossiya maktablarning urni.<br />
2. <strong>Tasviriy</strong> sa’natda A Safojnikovning metod asoslari.<br />
3. <strong>Tasviriy</strong> sa’nat metodiykasida P. Chistyakоvning urni<br />
A`DABIYOTLAR<br />
1.Oydinov N. Rassom-ukutuvchilar tayarlash muamolari. T. 1997 y.<br />
2.B. Baymetov . kalamtasvir ukitishnin’g ilimiy osaslari. T . 1995y.<br />
3.Kuzin .V. S. Voprosi izobrazitel`nogo tvorchest<strong>va</strong>. M. 1971 g.<br />
4.Abdullaev. N . San`at tarixi. T . 1991y.<br />
3-ÌÀÂÇÓ: ÌÀÂÇÓ: ÓÇÁÅÊÑÒÎÍ<br />
ÓÇÁÅÊÑÒÎÍÄÀ ÓÇÁÅÊÑÒÎÍ ÄÀ ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÀÒÍÈÍà ÑÀÍÀÒÍÈÍà %¹ÈÒÈËÈØÈ %¹ÈÒÈËÈØÈ ØÀÐÊ<br />
ØÀÐÊ<br />
ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÀÊÒÀÁËÀÐÈ ÌÀÊÒÀÁËÀÐÈ .<br />
Ðåæà<br />
q.¹1äèìãè Ìàðêàçèé Îñèéî õóäóäèäàãè òàñâèðèé ñàíúàò.<br />
w. Ìèíèàòþðà ñàíàòè .
e. Õèâà ìèíèàòþðà ìàêòàáè<br />
r. Áîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáè<br />
t. Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà ìàêòàáè.<br />
q.¹1äèìãè Ìàðêàçèé Îñèéî õóäóäèäàãè òàñâèðèé ñàíúàò.<br />
Òàëàáà éîøëàð òàúëèì æàðàéîíèäà %çáåêèñòîí õóäóäèäàãè òàñâèðèé ñàíúàòíèíã<br />
øàêëëàíèøè òàðàêêèéîò òàðèõèé áîñ3è÷ëàðè áèëàí óçâèé áîêëèêëèãè áîñ3è÷ìà - áîñ3è÷<br />
ðèâîæëàíèá, ìóêàììàëëàøèá êåëàéîòãàí ìåòîäèêà ôàíèíèíã, çàìîíàâèé 53èòóâ÷è ¹àäðëàð<br />
òàééîðëàøäà òàðáèÿâèé ìîõèÿòè þêñàê ýêàíëèãè õàêèäà áèëèøëàðè ó÷óí àââàëî 5çèìèçäà<br />
ðèâîæëàíãàí òàñâèðèé ñàíúàò òóðëàðè âà òàðèõè õàêèäà ÷óêóð áèëèìãà ýãà á5ëèøè òàëàá<br />
ýòèëàäè.<br />
¹1äèìäàí Ìàðêàçèé Îñèéî, Ìèñð, Õèòîé, ßïîíèÿ, Õèíäèñòîí êàáè ìàìëàêàòëàðäà<br />
òàñâèðèé ñàíúàòíèíã àí÷à êèéèí ãðàôèê ÷èçìàëàðè ïàéäî á5ëãàí. Ìèñð ¹1äèìäàí òàñâèðèé<br />
ñàíúàò ìàêòàáëàðèãà ýãà á5ëãàí äàâëàòëàðäàí áèðèäèð. Òàñâèðèé ñàíúàò áîðàñèäà íàçàðèé<br />
áèëèìëàðíè èëìèé ïåäàãîãèê æèõàòäàí òàëêèí ýòèø ìàñàëàñèãà ñàíúàò òóøóí÷àñèíèíã %çèíè<br />
òàõëèë 3èëèø îð3àëè éîíäîøèø ìà3ñàäãà ìóâîôèêäèð.<br />
Îäàìëàð òîìîíèäàí áèðîí-áèð èø, íàðñà, áóþì âà õàêîçàëàðíèíã ìîõèðëèê áèëàí<br />
áàæàðèëèøè âà ìàðîìèãà åòêàçèø èíñîí ìåõíàòèíèíã ñàíúàòêîðîíà áàæàðèëãàíèíè<br />
áèëäèðàäè. Äåìàê, ïåäàãîãëàðíèíã 8àì 5ç ìåõíàòèíè ïóõòà, ÷èðîéëè, êàì-ê5ñòñèç áàæàðèøè<br />
ñàíúàòêîðëèê íàìóíàñè á5ëèá õèñîáëàíàäè.<br />
Òàúëèì-òàðáèÿ áåðèøäà òàñâèðèé ñàíúàò òóøóí÷àñèíèíã 5çè 3àíäàé õàðàêòåðãà ýãà<br />
ýêàíëèãè àëîõèäà èëìèé ïåäàãîãèê òàõëèëíè òàêàçî ýòàäè. Àíà øóíèíã ó÷óí 8àì áó áîðàäàãè<br />
ìàâæóä íàçàðèé òóøóí÷àëàð, óëàðíèíã ïåäàãîãèêà ôàíèäàãè 5ðíè õàêèäà ò5õòàëèøèìèç ëîçèì.<br />
Òàñâèðèé ñàíúàò – ýíã ¹1äèìèé âà êåíã òàð3àëãàí ñàíúàò òóðëàðèäàí áèðèäèð. Ó êåíã<br />
ìàúíîãà ýãà. %ç 5ðíèäà õàéêàëòàðîøëèê, ðàíãòàñâèð, àìàëèé ñàíúàò âà ãðàôèêà êàáè òóðëàðãà<br />
á5ëèíàäè. Òóðëàðè 8àì 5ç 5ðíèäà ÿíà áèð êàí÷à æàíðëàðãà á5ëèíèá êåòàäè.<br />
Òàñâèðèé ñàíúàò òóð âà æàíðëàðèíè íàçàðèé æèõàòäàí 5ðãàíèø, øóíèíãäåê òàëàáà,<br />
53óâ÷èëàðãà ìàøêóëîò éîêè ñóõáàò äàâîìèäà ê5ðãàçìàëè êóðîëëàð îð3àëè 5ðãàòèøíèíã<br />
óñëóáèé àñîñëàðè, é5ë-é5ðèêëàðè ìåòîäèê æèõàòäàí àëîõèäà 5çèãà õîñ àëèôáîñèãà ýãà.<br />
Òàñâèðèé ñàíúàò âîêåàëèêíè, áîðëèêíè øàêëëàð, ÷èçèêëàð, ðàíãëàð, á5éîêëàð ñóðòìàñè<br />
îð3àëè ìàúëóì áèð òåêèñëèêäà, þçàäà, ìàêîíäà âà õàêîçàëàð èæîäêîð (õàéêàëòàðîø âà ðàññîì<br />
) òîìîíèäàí òàñâèðëàíàäèãàí ñàíúàòäèð. Øóíèíãäåê, òàñâèðèé ñàíúàò ìàõîáàòëè âà äàñòãîõëè<br />
ñàíúàò ê5ðèíèøëàðãà ýãà. Ìàõîáàòëè äåéèëãàíäà - õàæì æèõàòäàí áèð íå÷à áàðîáàð êàòòà<br />
ìåúìîð÷èëèê, ìåúìîðëèê-éîäãîðëèê ñàíúàòèãà, øóíèíãäåê áèðîí-áèð áàäèèé ìóõèòãà<br />
ì5ëæàëëàíãàí òàñâèðèé ñàíúàò àñàðëàðè òóøóíèëàäè. Äàñòãîõ – áó àñîñàí ýðêèí èæîäèé<br />
ôàîëèÿò òóôàéëè ÿðàòèëãàí àñàðëàð òóøóíèëàäè, óëàðíè õîõëàãàí æîéãà ê5éèø, íàìîéèø<br />
3èëèø ìóìêèí á5ëàäè.<br />
Àæäîäëàðèìèç òàðèõè áèçäàí êàí÷à óçîê á5ëìàñèí âà óëàðíèíã äèíèé ýúòèêîäëàðè<br />
%çèãà õîñ á5ëãàíëèãèäàí êàòúèé íàçàð áèç áèëàí óëàðíè áî2ëàá òóðàäèãàí íîçèê ê5ïðèêëàð<br />
áîð. Ó 8àì á5ëñà, óëàð ÿðàòãàí àæîéèá ñàíúàò íàìóíàëàðè, óëàðíèíã ìàúíàâèé ¹1äðèÿòëàðè,<br />
óìóìèé äóíéîêàðàøëàðèäà èíñîíèÿò òàôàêóðèíèíã óçâèé ðèâîæëàíèøèãà 5ç òàúñèðèíè<br />
5òêàçèá êîëãàí òóøóí÷àëàðè âà áèëèìëàðèäèð. Øóíèíã ó÷óí 8àì çàìîíàâèé ðàññîì<br />
53èòóâ÷ëàðíè õàð òîìîíëàìà òàðáèÿëàøäà, øàêëëàíòèðèøèìèçäà áóíäàé 5òìèø ìåðîñ<br />
íàìóíàëàðèãà ìóðîæàò 3èëèá òóðèøèìèç, óëàðíè òàúëèì æàðàéîíèäà íàôàêàò 5òìèø<br />
íàìóíàñè ñèôàòèäà, áàëêè óñëóáèé ìóêàììàë âîñèòàëàð ñèôàòèäà ôîéäàëàíèøèìèç ìóìêèí.<br />
Ýíã ¹1äèìãè òàñâèðèé ñàíúàòäàí ôàðêëè 5ëàðîê Ìàðêàçèé Îñèéî ñàíúàò ìàêòàáèíè
Þíîí ñàíúàòè áèëàí óéêóíëàøãàí íàìóíàëàðèäàí ê5ðèø ìóìêèí. Áó ñàíúàò ìàêòàáèíè<br />
Èñêàíäàð èçè á5éëàá øàêëëàíãàí òàñâèðèé ñàíúàò ìàêòàáè äåá àòàøãà àñîñëàð áîð. Ìàúëóìêè,<br />
ìèëîääàí àââàëãè 329-327 éèëëàðäà Èñêàíäàð 35øèíëàðè Ìàðêàçèé Îñèéî õóäóäëàðèíè<br />
ìàêêîðëèê âà õèéëà áèëàí áîñèá îëèøãàí. Þíîí òèëè, ìàäàíèÿòè, ñàíúàòè äèíèíè òàðêèá<br />
3èëèøãàí. Íàòèæàäà þíîíëàøòèðèø âóæóäãà êåëãàí. Ìàõàëëèé õàëêëàð òàñâèðèé âà àìàëèé<br />
ñàíúàòè áèëàí þíîíèëàð ñàíúàòè 5ðòàñèäà óéêóíëàøóâ áîøëàíãàí, íàòèæàäà þíîí ñàíúàòèãà<br />
õîñ õàéêàëòàðîøëèê, äåâîðèé ðàñìëàð, àìàëèé ñàíúàò íàìóíàëàðè ïàéäî á5ëãàí.<br />
Òàñâèðèé ñàíúàò òàðèõèäà õàëêëàðíèíã àëî3àëàðèíè áî2ëàá òóðãàí Áóþê èïàê é5ëèíèíã<br />
8àì òàúñèðè êàòòà á5ëãàí. Õàëêëàð 5ðòàñèäàãè ñàâäî-ñîòèê àëî3àëàðè, óëàðäàãè õàð õèë àñáîá-<br />
óñêóíà, êèììàòáàõî ñàíúàò íàìóíàëàðè îð3àëè 5òèøè íàòèæàñèäà òàñâèðèé ñàíúàòíèíã<br />
óéêóíëàøóâèãà îëèá êåëèøè òàáèèé áèð õîë ýäè. Áóþê èïàê é5ëè îð3àëè õàëêëàð 5ðòàñèäàãè<br />
àëî3à òàñâèðèé ñàíúàòíè íàôàêàò óéêóíëàøóâèãà òàúñèðè á5ëèá êîëìàñäàí, áèð-áèðèäàí<br />
àíäîçà îëèá, áîéèá áîðèøèãà ñàáàá÷è á5ëãàíèíè Êóøîíëàð äàâðèíè 5ðãàíèø æàðàéîíèäà<br />
ãóâîõ á5ëàìèç.<br />
Òàñâèðèé ñàíúàòíèíã èë íàìóíàëàðè ¹1äèìãè ìàäàíèé òàðàêêèé ýòãàí 5ëêàëað<br />
Ñóêäèéîíà (Çàðàôøîí âà êàø¹1äàðéî âèëîÿòëàðè), Áàêòðèÿ (Ñóðõîíäàðéî, Æàíóáèé-Êàðáèé<br />
Òîæèêèñòîí, Øèìîëèé Àôãîíèñòîí), Ïàðôèÿ (Òóðêìàíèñòîííèíã Àøõàáîä âèëîÿòè,<br />
Øèìîëèé-êàðáèé Ýðîí), ×î÷ (ñèðäàðéîíèíã 5ðòà õàâçîñè, õîçèðãè Òîøêåíò âèëîÿòè,<br />
Æàíóáèé êîçîêèñòîí) øóíèíãäåê ¹1äèìãè Õîðàçì, ¹1äèìãè Ôàðêîíà õóäóäëàðèäà ìàâæóä<br />
á5ëèá êåëãàíèíè ê5ðàìèç. êèñêàñè òàñâèðèé ñàíúàò áîðàñèäà áåáàõî àñàðëàðèíè õàð áèð<br />
ñàíúàò 53èòóâ÷èñè áèëèøè ëîçèì. ×óíêè %çáåêèñòîí òàñâèðèé ñàíúàò òàðèõè, óíèíã èëêîð<br />
%çèãà õîñ àíúàíàëàðèíè 53èòóâ÷èëàð òàééîðëàøäàãè òàñâèðèé ñàíúàò òàúëèìèíè ìàçìóíèíè<br />
áîéèòèáãèíà êîëìàñäàí, èëìèé ïåäàãîãèê æèõàòäàí ò5êðè òàëêèí 3èëèøíèíã ìîõèÿòèíè î÷èá<br />
áåðàäè.<br />
¹1äèìãè õàéêàëòàðîøëèê ñàíúàòè – òàñâèðèé ñàíúàò òàðèõèíè 5ðãàíèøäà àëîõèäà èëìèé<br />
ïåäàãîãèê êèììàòãà ýãà.<br />
%çáåêèñòîí õóäóäèãà ìàíñóá ¹1äèìãè ðàíãòàñâèð ñàíúàòè 5çèãà õîñ áåáàõî íàìóíàëàðãà<br />
ýãà. Àôðîñèéîá ðàíãòàñâèð ñàíúàòè, Áåøèêòåïà ðàíãòàñâèð ñàíúàòè, Âàðàõøà ñàíúàòè, êàáè<br />
5òìèøäàãè ìàøõóð ðàññîìëàðíèíã èø òàæðèáàñè, áèëèìè øóíèíãäåê ïåäàãîãèê ìàõîðàòèãà<br />
ýúòèáîð êàðàòìîê ëîçèì âà áóãóíãè ìóñàââèð 53èòóâ÷èëàðíèíã øàêëëàíèøèäà ñàíúàòèìèç<br />
ìåðîñèäàí ò5êðè, óíóìëè âà èëìèé àñîñèäà ôîéäàëàíèøèìèç æîèçäèð.<br />
Áèç àæäîäëàðèìèçíèíã ìàäàíèÿòè âà ñàíúàòè ñèðëàðèíè êàí÷àëèê 5ðãàíàð ýêàíìèç,<br />
óëàð êîëäèðëãàí èçëàð àíè3ðîê ê5çãà òàøàëàíàâåðàäè, ¹1äèìãè ìàíçèëãîõëàð, óëàð ÿðàòãàí<br />
ìàäàíèé-ìàúíàâèé ìåðîñëàð õàêèäà áàòàôñèë õè2îÿ 3èëàâåðàäè. Áèç óëàðíè ÿ3èíäàí 5ðãàíèá<br />
äóíéîқàðøèìèçíè áîéèòèøèìèç âà òàðèõèé äàëèëëàð àñîñèäà òàñâèðèé ñàíúàò ìåòîäèêàñèíè<br />
ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèøãà õèññàìèçíè 35øèøèìèç êåðàê.<br />
w. . . Ìèíèàòþðà Ìèíèàòþðà ñàíàòè ñàíàòè .<br />
.<br />
Ìèíèàòþðà ñàíúàòèãà êåëñàê, áó ñàíúàò àââàëî 3î2îç áèëàí áîêëèê. Àðàá îëèìè Èáí<br />
Íàäèìíèíã éîçèøè÷à, 87 õèæðèé (ìåëîäèé 706) éèëäà äàñòëàá Ñàìàðêàíäãà êåëãàíëàðèäà<br />
3î2îçñîçëèê êîðõîíàëàðèíè ê5ðèá õàéðàòãà òóøãàí, äåá éîçèá êîëäèðãàí.<br />
Áóíäàé óñòàõîíàëàð Õèâàäà, ê5êîíäà, Áóõîðîäà, Ñàìàðêàíäà, Òîøêåíòäà âà áîøêà<br />
æîéëàðäà ìàâæóä ýäè. Õèâà õîíè Ñàèä Ìó8àììàä 5ç ñàðîéèäà áèð êàí÷à õàòòîòëàðíè, ìîõèð<br />
íàêêîøëàð âà ðàññîìëàðíè ò5ïëàãàíè ìàúëóì á5ëèá, ó êèòîáãà èõëîñ ê5éãàí êèøè ýäè. Óíèíã<br />
êàòòà êóòóáõîíàñè á5ëèá, øó êóòóáõîíàäà ê5ëéîçìàëàð ê5÷èðèëàð âà áåçàòèëàð ýäè. Áóíäàí<br />
òàøêàðè Áóõîðî õîíè Àìèð Îëèìõîí ñàðîéèäà 8àì ìàøõóð êóòóáõîíà á5ëèá, óíäà æóäà ê5ï<br />
ìèêäîðäà êèòîáëàð ò5ïëàíãàí âà õàòòîòëàð øóêóëëàíãàíëàð.<br />
e. . Õèâà Õèâà ìèíèàòþðà ìèíèàòþðà ìàêòàáè<br />
ìàêòàáè<br />
Õèâà ìàêòàáèãà ìàíñóá Õóäîéáåðãàí-Äåâîí ìàëà3àëè óñòà ñîàòñîç á5ëèá ó áèð êàí÷à
êèòîáëàðíè áåçàãàíëèãè ìàúëóì. Áóõîðîäà òó3èëèá 5ñãàí øîèð Àõìàä Äîíèø (1827-29-1897)<br />
øîèðëèê áèëàí áèðãà õàòòîòëèê 8àì 3èëãàí. Áèð êàí÷à ê5ëéîçìàëàðíè êàéòà ê5÷èðèá óëàðãà<br />
ìèíèàòþðàëàð èøëàãàí. Áóõîðî ìóçåéèäà ñàêëàíàéîòãàí "Ëàççàòè âà Íèñî" êèòîáèãà<br />
èøëàíãàí 27 òà ìèíèàòþðàñè æóäà 8àì õàðàêòåðëèäèð. Áó ðàññîì èæîäèé ôàîëèÿòè ÿõøè<br />
5ðãàíèëìàãàí, êåíã êèòîáõîíëàð áó ðàññîì áèëàí ÿêèíäàí òàíèø ýìàñ. Óíè øîèð äåá<br />
áèëèøàäè.<br />
Òàñâèðèé ñàíúàòíèíã òàðáèÿâèé âàçèôàëàðèíè þêñàê ìóòàõàññèñëèê òàééîðãàðëèãèãà<br />
ýãà á5ëãàí 53èòóâ÷è ìóñàââèðëâð òîìîíèäàí àìàëãà îøèðèëèøè, òàðáèÿíèíã ÿíàäà ìàçìóíëè<br />
á5ëèøèãà òóðòêè á5ëàäè. Àãàð òàñâèðèé ñàíúàò îð3àëè òàðáèÿ îëèá áîðèëìàñ ýêàí, áóíäàé<br />
òàúëèì ñèíàäè âà %ç òàúñèðèíè é5êîòàäè.<br />
Áóíäàé òàúëèì-òàðáèÿíèíã ìîõèÿòèíè óëóê ìóòàõàññèñëàð, îëèìëàð, øîèðó éîçóâ÷èëàð,<br />
ìóñàââèð-ïåäîãîãëàðäàí Ê.Áåêçîä, Ëóòôèé, À. Æîìèé, Ç. Áîáóð, Ä. Ñàìàðêàíäèé, Ìóçàõõèá<br />
Ì. Õîíäàìèð, Ê. Áåêçîä, Àòòîð, À. ßññàâèé, Àáó Íàñð áèí Àððîí, Óëóêáåê, Õ. Àáäóëõàé, Ïèð<br />
Ñàèä Àõìàä âà áîøêàëàð æóäà ÿõøè òóøèíèøãàí. Ïèð Ñàèä Àõìàä âà Õ. Àáäóëõàé êàáè<br />
ðàññîìëàð Ñàìàðêàíäà ÿøàá èæîä ýòãàí âà óëàðíè Îñèéî ìèíèàòþðà÷èëàðè êàòîðèäà<br />
ýñëàøèìèç ìóìêèí.<br />
1398 éèëè ÿðàòèëãàí ìèíèàòþðàëàð "Àíòèãåîëîãèÿñè" 5ç ìàçìóíèãà ýãàäèð. Áó êèòîá<br />
Òóðêèÿäàãè äàâëàò êóòóáõîíàñèäà ñàêëàíìîêäà.<br />
Òóðîí (êàøêàð)äàí òîïèëãàí Ìîíèé àñàðëàðè Ñàìàðêàíä 3î2îçèãà áèòèëãàíëèãèíè<br />
òàä3è3îò÷èëàð òîìîíèäàí àíè3ëàãàí. Ìîíèé ¹1äèìíèíã ìàøõóð ðàññîìè á5ëãàí. Óíèíã<br />
àñàðëàðèäàí íàìóíàëàð òîïèëãàí "Õóäóäóë îëàì" (îëàì ÷åãàðàëàðè) äåãàí X - àñð ãðàôèê<br />
àñàðëàðèäà éîçèëèøè÷à, ìîíèéëàð (Ìîíèé òàúëèìîòè òàðàôäîðëàðè) íèíã Ñàìàðêàíääà<br />
îáð5 ýúòèáîðè êó÷ëè á5ëèá, õèæðèé 372 (ìåëîäèé 682) éèëãà÷à èæîäëàðè îð3àëè êàòòà íóôóçãà<br />
ýãà á5ëãàíëàð.<br />
Àðõåîëîãèê éîçìà ìàíáàëàðãà àñîñëàíèá áèç 5ðòî Îñèéî ìèíèàòþðàñèíèíã òàðèõè æóäà<br />
¹1äèì-¹1äèìëàðäàí òàð3àëãàíèíè àéòà îëàìèç.<br />
%ðòà Îñèéîäà ìàøõóð ðàññîìëàð, óñòàëàð, íàêêîøëàð âà õàéêàëòàðîøëàð 5òãàíëèãèíè<br />
òàðèõèé ôàêòëàð àñîñèäà èñáîòëàé îëàìèç âà 5ðòà Îñèéîäà òàñâèðèé ñàíúàò âà ìèíèàòþðà<br />
ñàíúàòè á5ëìàãàí äåãàí áàúçè äàúâîëàðíè àñîññèç ýêàíëèãèíè èñáîò 3èëàìèç. Áèçãà ìàúëóìêè<br />
5ðòà Îñèéîäà ðèâîæëàíãàí ìàäàíèÿò âà ñàíúàò 5÷î3ëàðè Àðàá, Ì53èë áîñ3èí÷èëàðè<br />
òîìîíèäàí ÿêñîí 3èëèíãàí. Àëáàòòà, Òåìóð âà Òåìóðèéëàð äàâðèäà ìàäàíèÿò æóäà ðàâíàê<br />
òîïèá ãóëëàá ÿøíàãàí. XIV-XVI àñðëàðäà Øàð3 ìàìëàêàòëàðèäà, æóìëàäàí 5ðòà Îñèéîäà<br />
ðèâîæëàíãàí áó ñàíúàò XVIII-XIX àñðëàðãà êåëèá àí÷à òóøêóíëèê äàðàæàñèíè áîøèäàí<br />
êå÷èðäè.<br />
r. . . Áîáóðèéëàð Áîáóðèéëàð Áîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìèíèàòþðà ìèíèàòþðà ìàêòàáè<br />
ìàêòàáè<br />
Áó äàâðäà ÿúíè XVI-XVII àñðëàðäà Áîáóðèéëàð òîìîíèäàí òàø3èë 3èëèíãàí òàìîéèëè<br />
ÿíãè òàñâèðèé ñàíúàò ìàêòàáèäà 5ðòà Îñèéîëèê ìàøõóð ìèíèàòþðà÷è ðàññîìëàð åòàê÷è ðîëü<br />
5éíàãàíëàð.<br />
"Áîáóðèéëàð"ìèíèàòþðà ìàêòàáèãà àñîñ ñîëãàíëàðäàí áèðè Ìèð Ñàèä Àëè á5ëèá, XVI-<br />
XVII àñð Õèíä éîçìà ìàíáàëàðèäà éîçèëèøè÷à, ó %ç çàìîíàñèíèíã ê%çãà ê5ðèíãàí ìóññàâèðè<br />
á5ëãàí. Ìèð Ñàèä Àëè Òåðìèçäà òàâàëëóä òîïãàí, ìóñàââèðëèê êàñáèíè îòàñè, ìîõèð ðàññîì<br />
Ìèð Ìàíñóð éîêè óñòà Ìàíñóðäàí 5ðãàíãàí âà òèðèê÷èëèê òàêîçàñè áèëàí Õèíäèñòîíãà<br />
áîðèá êîëãàí. Áóíäàí òàøêàðè Õèíä ìèíèàòþðà ìàêòàáèäà áîø÷èëèê 3èëãàí 5ðòà Îñèéîëèê<br />
Ìó8àìììàä Ìóðîä, Ìó8àììàä Íîäèð Ñàìàðêàíäèéëàð âà Ôàððóõáåêëàðíèíã 5ç þðòèíè<br />
òàøëàá êåòèøëàðèãà àëáàòòà 5ðòà Îñèéî õîíëèêëàðèíèíã òàðêîêëèãè âà ìàäàíèÿòíèíã óí÷à<br />
¹1äðëàíìàñëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè. Áèç XVIII, XIX, XX àñð áîøëàðèäà 5ðòà Îñèéîäà áèð<br />
êàí÷à Õàòòîòëèê óñòàõîíàëàðè, ìîõèð ìóñàââèð – óñòàëàðèäàí áèðè Êàìîëèääèí Áåõçîä
ò5êðèñèäà ãàïèðàð ýêàíìèç, ó èæîäèé ôàîëèÿòèäà Îñèéîäà òåíãñèç ìóñàââèð äàðàæàñèãà<br />
ê5òàðèëà îëãàí øàõñäèð. Áåõçîä âà óíèíã øîãèðäëàðè òàñâèðèé ñàíúàòíè îììàâèé äàðàæàäà –<br />
æàìèÿò ìèêéîñèäà ê5òàðèøãà ýðèøãàí ìóñàââèðëàðäèð. Óëàðíèíã 2îÿâèé òàðáèÿñèãà 35øãàí<br />
õèññàñè ýñà %çèãà õîñ òàñâèðèé ñàíúàò 53èòèøíèíã óñëóáèé øàêëèíè êîëäèðãàíëèãèäà á5ëèá,<br />
õîçèðãè êóíäà 8àì %çèíèíã áàõîñèíè é5êîòãàí ýìàñ. Ó óñòîç ñèôàòèäà %ç øîãèðäëàðèíè<br />
ôîðìàëèçìäàí éèðîê òóòèøãà õàðàêàò 3èëàäè. Áóíè èñáîòè ýñà Áåõçîäíèíã 5òà êîáèëèÿòëè,<br />
èíñîí ñèôàòèäà æóäà ì5ìèí-3îáèëëèãè À.Íàâîèé òîìîíèäàí æóäà þêîðè áàõîëàíãàí.<br />
À.Íàâîèéíèíã âà òåìóðèéëàðíèíã õîìèéëèãè òóôàéëè òàñâèðèé ñàíúàò 5òà òàëàáãà æàâîá<br />
áåðàäèãàí äàðàæàäà ðèâîæëàíãàí.<br />
ÑÀÌÀÐÊÀÍÄ ÌÈÍÈÀÒÞÐÀ ÌÀÊÒÀÁÈ<br />
Ìèíèàòþðà ìàêòàáëàðè Øàðêäà æóäà ðèâîæëàíãàí á5ëèá, òóðëè íîìëàð áèëàí àòàëàäè.<br />
Ìèñîë, "Áóõîðà ìàêòàáè", "Áîáóðèéëàð" ìèíèàòþðà ìàêòàáè, "Øåðîç" ìàêòàáè, "Àñôàõîí"<br />
ìàêòàáè, "ßçä" ìàêòàáè, "Á2äîä" ìàêòàáè, "Òàáðèç " ìàêòàáè êàáè éèðèê òàñâèðèé ñàíúàò<br />
ìàðêàçëàðè ìàâæóä á5ëãàí. Òåìóð âà Òåìóðèéëàð äàâðèäà Ñàìàðêàíä %çèíèíã ðàâíîê òîïèøè<br />
òóôàéëè æàõîííè âà Gàðáèé Åâðîïà äàâëàòëàðèíè 8àì ëîë êîëäèðãàí ýäè. Àììî Ñàìàðêàíä<br />
ìèíèàòþðà ìàêòàáè ò5ëèê éîðèòèëìàãàí. Øàðêíèíã "Ðàôàýëè" õèñîáëàíìèø Ê.Áåõçîä<br />
áîø÷èëèãèäà êàìîë òîïãàí Õèðîò ìàêòàáèíèíã øàêëëàíèøèäà Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà<br />
ìàêòàáèíèíã òóòãàí 5ðíè ìóõèìäèð. Ñàìàðêàíä Òåìóðèéëàð äàâðèäà èëì-ôàí, ñàíúàò ðàâíîê<br />
òîïãàí äàâëàòíèíã ïîéòàõòè ýäè. Õèðîò ìàêòàáè Ñàìàðêàíääåê ñàíúàò âà ìàäàíèÿò 5÷îêèíèíã<br />
àæðàëìàñ áèð êèñìè á5ëãàí. Ñàìàðêàíäãà áîñòèðèá êåëãàí àðàáëàð èëê áîð 3î2îçíè<br />
Ñàìàðêàíä øàõðèäà ê5ðèøãàí âà ëîë êîëèøãàí. Àíè3 òàðèõèé ìàúëóìîòëàðãà ê5ðà Ê.Áåõçîä<br />
ìèíèàòþðà ñàíúàòèíè Ïèð Ñàèä Àõìàä Òàáðèçèéäàí 5ðãàíãàí. Ïèð Ñàèä Òàáðèçèé ýñà<br />
"Óìäàé óë-ìóñàââèðèð" (ìóñàââèðëàð ïåøâîñè) íîìè áèëàí ìàøõóð Áóõîðàëèê óñòîç<br />
Æàõîíãèðíèíã ñóþêëè øîãèðäè á5ëãàí. Óñòîç Æàõîíãèð ýñà òåìóðèéëàð äàâëàòè òàñâèðèé<br />
ñàíúàòèíèíã àñîñ÷èñè óñòîç Ãóíã (Ñîêîâ)äàí òàõñèë îëãàí.<br />
Äåìàê, Ñàìàðêàíä òàñâèðèé ñàíúàò ìàêòàáè %çèãà õîñ òàõëèëíè êóòóá éîòèáäè. Àéíèêñà<br />
"Ñàìàðêàíä äåâîðèäàãè æàíã" àñàðè (Òóðêèÿäà "Þëäóç" êóòóáõîíàñèäà) ñàêëàíìîêäà. Áó<br />
àñàðëàðäà Ñàìàðêàíä òàñâèðèé ñàíúàò ìàêòàáèãà õîñ ïîðòðåòëàð àíè3ëèãè âà òàáèàò<br />
ìàíçàðàñèíè éîðêèíëèãè áèëàí ìèíèàòþðàëàðãà %çèãà õîñ óñëóá áàõø ýòãàí. 1441-42<br />
éèëëàðäà íîìàúëóì ìóñàââèðëàð òîìîíèäàí Ìèðçî Óëóêáåê òàñâèðèíèíã ÿðàòèëèø äàâðè<br />
Õèðîò ìàêòàáèäàí 8àì àââàëðîê Ñàìàðêàíääà êåíã ðèâîæëàíãàíëèãèíèíã èñáîòèäèð. Àéíèêñà,<br />
"Ñîõèáêèðîííèíã á5ëàäèãàí æàíã îëäè ìàæëèñè" ìèíèàòþðà àñàðè äèêêàòèãà ñàçîâàðäèð.<br />
Áó àñàðäà Òåìóð âà óíèíã àéîíëàðèíèíã ñóðàòè ÷çèëãàí. Áó àñàðãà "Õàëèë Ìèðçî<br />
Øîõðóõ" äåá èìçî ÷å3èëãàí . Áîáóðèé "Æàõîíãèðíèíã" ãóâîõëèãèäà "Àãàðäà òàñâèðäà ìóñàââèð<br />
íîìè àíè3 3èëèá éîçèëìàãàíäà ýäè, áó àñàðíè Ê.Áåõçîä ì5éêàëàìèãà ìàíñóá äåéèø ìóìêèí<br />
ýäè". ×óíêè áó èø óñëóáèé æèõàòäàí Ê.Áåõçîä èæîäèé ìàêòàáèíè ýñëàòàäè. Ê.Áåõçîä<br />
ôàîëèÿòèäàí àí÷à àââàë ÿðàòèëãàí áó àñàðíèíã ìóàëëèôè Õàëèë Ìèðçî Øîõðóõ %ç íàâáàòèäà<br />
óñòîç Áåõçîäíèíã óñòîçè á5ëãàí. Àììî Æàõîíãèð òàúðèôëàá êåòãàí áó àñàð õàëè ÷îï<br />
ýòèëìàãàí.<br />
Ëåêèí XIII-XIV àñðãà ìàíñóá á5ëãàí áó àñàð ìóàëëèôèíèíã àñë èñìè Õàëèë Ìèðçî<br />
Øîõðóõ á5ëìàãàí, ÷óíêè 5øà äàâðäà Îñèéîëèê ìóñàââèðëàð %ç àñàðèíèíã òàãèãà èìçî ÷åêèø<br />
îäàòè á5ëìàãàí. Àìèð Òåìóðíèíã õàéîòëèãèäà áîøëàíãàí áó àñàð óíèíã 5ëèìèäàí êåéèí 8àì<br />
äàâîì ýòòèðèëãàí. Ñîõèêáèðîí Òåìóð âàôîòèäàí êåéèí Ñàìàðêàíä òàõòèíè ýãàëëàãàí Õàëèë<br />
Ìèðçîãà 8àì áàêèøëàíãàí áó àñàðíèíã íèõîÿñè ïàéòèäà òàõòãà Øîõðóõ Ìèðçî 5òèðãàí. Àììî<br />
5ðòà Îñèéîäàãè Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà ìàêòàáëàðèäà ïîðòðåò æàíðè âà òàðèõèé âîêåàëàð<br />
áàéîíè ìèíèàòþðà÷èëàðíèíã èç÷èë ìàâçóñèãà àéëàíãàí.
Ñàìàðêàíäëèê ìóñàââèðëàð Ìàúñóä èáí Óñìîíèé Ê5õèñòîíèéíèíã Àáäóëõàéèðõîí<br />
òàðèõè àñàðèãà ÷èçèëãàí "×èíãèçõîííèíã Ñèðäàðéî ñîõèëëàðèäà 5ç 53èëëàðèíè êàáóë ýòèøè",<br />
"Ãàçàíõîí Óðêîíäà", "Àáäóëëàõîí ïîðòðåòè" âà Õîòèôèéíèíã "Òåìóðíîìà" àñàðèãà èøëàíãàí<br />
"Òåìóðíèíã Õèíäèñòîíãà þðèøè", Øàðàôèääèííèíã Àëè ßçäèé "Çàôàðíîìà" àñàðèãà<br />
èøëàíãàí "Òåìóð Ñàìàðêàíä àòðîôèäà áàçìè æàìøèäà" ìèíèàòþðàëàðè þқîðèäàãèëàðíèíã<br />
òàñäèêèäèð. Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà ìàêòàáèíèíã íàìîéîíäàëàðèäàí Ìó8àììàä Ìóðîä<br />
Ñàìàðêàíäèèé, Ìó8àììàä Íîñèð Ñàìàðêàíäèèé Ìèð Ñàèä Àëè (Òàáðèçèé òàõàëëóñèíè<br />
îëèìëàð óíãà áåðèá, Ýðîí ìèíèàòþðà ìàêòàáèãà ìàíñóá äåá ÿíãè ê5ðñàòìà áåðèá êåëãàíëàð,<br />
àñëèäà ýñà Òåðìèçëèê)ëàðäèð.<br />
Ìèð Ñàéèä Àëèíèíã îòàñè Ìèð Ìàíñóð ìîõèð ìóñàââèð á5ëãàí. Îñèéîäàí Õèíäèñòîíãà<br />
êåëèá èæîäèé ôàîëèÿòëàðèíè äàâîì ýòòèðèøãàí.<br />
Ìóñàââèðëàðäàí Ìó8àììàä Íîñèð Ñàìàðêàíäèèéíèíã 5í áèòòà àñàðè Áðèòàíèÿ<br />
ìóçåéèäà, Ïàðèæ âà Ëåíèíãðàä èëìèé ìóàññàñàëàðèäà ýñà áèòòàäàí èìçî ÷åêêàí ïîðòðåòëàðè<br />
ñàêëàíìîêäà.<br />
Ìèð Ñàèä Àëè âà êèñìàí Õ5æà Àáäóñàìàä ì5éêàëàìèãà ìàíñóá Òåìóðèéëàð õîíàäîíè<br />
àñàðè 8àì æóäà ìàøõóðäèð. Óëàð Õóìîþí, Àêáàð Æàõîíãèð, Øîõ Æàõîí, Øîõðóõ Ìèðçî,<br />
Áîáóð, Ñóëòîí Ìó8àììàä âà Ìèðîíøîõëàðíèíã òàñâèðëàðèäèð. Áó àñàðëàð Ëîíäîíäà<br />
"Áðèòàíèÿ" ìóçåéèäà ñàêëàíìîêäà. Õóëîñà 3èëèá àéòãàíäà Ñàìàðêàíä ìèíèàòþðà<br />
ìàêòàáèíèíã ñîáèê òàëàáàëàðè àñàðëàðèíè êåíã 5ðãàíèø, êèäèðèá òîïèø, øóíäàé ìàêòàáëàð<br />
ìàâæóäëèãèíè, èøëàø óñóëëàðèíè îìèëëàøòèðèø õîçèðãè äàâðíèíã äîëçàðá ìàñàëàëàðèäàí<br />
áèðèäèð.<br />
1955 éèëäàí áîøëàá ïåäàãîãèê èíñòèòóòëàð õóçóðèäà áàäèèé ãðàôèêà ôàêóëüòåòëàðíèíã<br />
òàðìîêëàðè òóçèëäè. Øó éèëè Íèçîìèé íîìèäàãè Òîøêåíò äàâëàò èíñòèòóòèäà 8àì øóíäàé<br />
ôàêóëüòåò î÷èëäè. Áóãóíãè êóíäà Áóõîðî âà Íàìàíãàíäà, Æèççàõäà 8àì áàäèèé ãðàôèêà<br />
ôàêóëüòåòëàðè î÷èëãàí. Ìàíà øó èíñòèòóòëàðäà, ðàññîìëàð à¹1äåìèÿñèäà, ñîáèê èòòèôîê<br />
ïåäàãîãèêà ôàíëàð à¹1äåìèÿñèäà, 53èòóâ÷èëàð ìàëàêàñèíè îøèðèø èíñòèòóòëàðèäà ðàñì<br />
53èòèø ìåòîäèêàñèíè èøëàá ÷èêèøãà êèðèøèëäè. Òàñâèðèé ñàíúàò 53èòóâ÷èëàðèäàí<br />
ê5ï÷èëèãè ìàêòàáëàð ó÷óí ê5ëëàíìàëàð òàééîðëàøãà êèðèøäè.<br />
Óìóìòàúëèì ìàêòàáëàðèäà ðàñì 53èòèø ìåòîäèêàñèíè ðèâîæëàíòèðèø âà èëìèé èøëàá<br />
÷èêèø ó÷óí êóëàé èìêîíèÿòëàð ïàéäî á5ëäè.<br />
1970 éèëäà ÿíãè 53óâ ïðîãðàììàëàðè èøëàá ÷è3èëäè âà òàúñèñ ýòèëäè, óëàðäà òàñâèðèé<br />
ñàíúàò 53èòèøíèíã ìà3ñàä âà âàçèôàëàðè ê5ðñàòèëãàí 53óâ ìàòåðèàëèíèíã ìàçìóíè<br />
àíè3ëàøòèðèëãàí ýäè. Ýñòåòèê òàðáèÿ âàçèôàëàðèíèíã êåíãàéòèðèëèøè, 5òìèøäàãè áóþê<br />
ðàññîìëàðíèíã ìåòîäëàðèíè èæîäëàðèíè 5ðãàíèø íàòèæàñèäà "Ðàñì" ôàíè 5ðíèãà ÿíãè 53óâ<br />
ïðåäìåòè "Òàñâèðèé ñàíúàò" ôàíè ïàéäî á5ëäè.<br />
53óâ÷èëàðíèíã íàôîñàò òóéêóñè âà èæîäêîðëèê êîáèëèÿòèíè 5ñòèðèø ó÷óí êàðîðäà<br />
ê5ðñàòèá 5òèëãàíèäåê, ýñòåòèê òóðêóìäàãè ïðåäìåòëàðäàí óíóìëè ôîéäàëàíèø êåðàê: àéíèêñà<br />
àäàáèéîò, ìóçèêà, òàñâèðèé ñàíúàò, ýñòåòèêàíèíã áàäèèé òàúëèì òàðáèÿíèíã<br />
èìêîíèÿòëàðèäàí ÿõøèðîê ôîéäàëàíèøíè íàçàðäà òóòèëàäè.<br />
Óìóìòàúëèì âà õóíàð ìàêòàáèíè èñëîõ 3èëèøíèíã àñîñèé ìàñàëàëàðèäàí áèðè Òàúëèì<br />
âà òàðáèÿ ñèôàòèíè îøèðèøíè õàð áèð ïðåäìåòíè 53èòèøíèíã þêñàê èëìèé äàðàæàñèíè,<br />
ôàí àñîñëàðèíè ìóñòàõêàì ýãàëëàá îëèø, 2îÿâèé-ñèéîñèé, ìåõíàò âà ìàúíàâèé òàðáèÿíè,<br />
ýñòåòèê âà æèñìîíèé êàìîëîòíè ÿõøè òàúìèíëàøíè, 53óâ ðåæàëàðè âà äàñòóðëàðíè,<br />
äàðñëèêëàð âà 53óâ ê5ëëàíìàëàðíè, 53èòèø ìåòîäëàðèíè òàêîìèëëàøòèðèø êåðàê ýêàí, áó<br />
âàçèôàíè àñîñàí òàñâèðèé ñàíúàò ôàíè %çèãà õîñ 53èòèøäàãè ÿíãè ìåòîäëàðè áèëàí<br />
áîéèòàäè.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:
q.Ìèíèàòþðà ñàíúàòè 8à3èäà íèìà áèëàñèç<br />
w.Êèìëàð Áîáóðèéëàð ìèíèàòþðà ìàêòàáèãà àñîñ ñîëãàí.<br />
e.Ìèíèàòþðà ìàêòàáëàðè Øàðêäà êàíäàé ðèâîæëàíãàí âà íîìëàð áèëàí àòàëàäè<br />
Òàÿí÷ òó÷èí÷àëàð.<br />
- Àðàá îëèìè Èáí Íàäèìíèíã éîçèøè÷à, 87 õèæðèé (ìåëîäèé 706) éèëäà äàñòëàá<br />
Ñàìàðêàíäãà êåëãàíëàðèäà 3î2îçñîçëèê êîðõîíàëàðèíè ê5ðèá õàéðàòãà òóøãàí, äåá éîçèá<br />
êîëäèðãàí.<br />
Áóíäàé óñòàõîíàëàð Õèâàäà, ê5êîíäà, Áóõîðîäà, Ñàìàðêàíäà, Òîøêåíòäà âà<br />
áîøêà æîéëàðäà ìàâæóä ýäè. Õèâà õîíè Ñàèä Ìó8àììàä %ç ñàðîéèäà áèð êàí÷à<br />
õàòòîòëàðíè, ìîõèð íàêêîøëàð âà ðàññîìëàðíè ò5ïëàãàíè ìàúëóì á5ëèá, ó êèòîáãà<br />
èõëîñ ê5éãàí êèøè ýäè.<br />
- Ìèð Ñàèä Àëè, XVI-XVII àñð Õèíä éîçìà ìàíáàëàðèäà éîçèëèøè÷à, ó %ç<br />
çàìîíàñèíèíã ê%çãà ê5ðèíãàí ìóññàâèðè á5ëãàí.<br />
- Òóðëè íîìëàð áèëàí àòàëàäè. Ìèñîë, «Áóõîðà ìàêòàáè<strong>»</strong>, «Áîáóðèéëàð<strong>»</strong><br />
ìèíèàòþðà ìàêòàáè, «Øåðîç<strong>»</strong> ìàêòàáè, «Àñôàõîí<strong>»</strong> ìàêòàáè, «ßçä<strong>»</strong> ìàêòàáè,<br />
«Áàêäîä<strong>»</strong> ìàêòàáè, «Òàáðèç<strong>»</strong> ìàêòàáè êàáè éèðèê òàñâèðèé ñàíúàò ìàðêàçëàðè<br />
ìàâæóä á5ëãàí.<br />
A`DEBIYATLAR:<br />
1.Abdullaev. N. San`at tariyxi T. 1986 y.<br />
2. Axmedov. V.A Ozbekistan xaliqlar tariyxi manbalari. T.1991 y.<br />
3. Askarov. A.A Ozbekistan tariyxi T. 1994 y.<br />
4-MAVZU UMIMIY URTA TALIM MAQTAB VA KASP XUNAR<br />
KOLLEDJLARIDA TASVIRIY SANAT MASHG`ULOTLARINING<br />
MAZMUNI.<br />
Mazmuni:<br />
1.Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi<br />
.2. <strong>Tasviriy</strong> san’at mashg`ulоtlarining <strong>va</strong>zifalari.<br />
3 <strong>Tasviriy</strong> san’at mashg`ulоtlarining bоshqa fanlarni o`qitishdagi ahamiyati.<br />
1.Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi<br />
Umumiy o`rta ta’lim maqtablarida tasviriy san’at o`quv prеdmеtining maqsadi barkamоl,<br />
kоmil insоnni ayniqsa, badiiy madaniyatini shakllantirishdir.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at o`quv prеdmеti har bir insоn uchun zarur bo`lgan badiiy madaniyatga dоir<br />
elеmеntar bilim <strong>va</strong> malakalar bеradi. CHunki, har bir o`quvchi kеlajakda qaysi sоhada<br />
ishlashidan qat’iy nazar u ishdan tashqari <strong>va</strong>qtlarida dam оlishi, hоrdiq chiqarishi, ish <strong>va</strong>qtida<br />
sarflangan quv<strong>va</strong>tini tiklashi kеrak bo`ladi. Bunga u yuksak badiiy saviyada ishlangan san’at<br />
asarlari bilan muzеy, ko`rgazmalar <strong>va</strong> bоshqa jоylarda tanishish, ularni idrоk etish, ulardan<br />
zavqlanish оrqali erishadi. SHuningdеk, ko`pchilik o`quvchilar o`zlarining kеlajak hayotlarida<br />
ma’lum miqdоrda rasm ishlashlariga to`g`ri kеladi. Rasm chizishni bilish, faqat rassоmlar,<br />
dizaynеrlar, mе’mоrlar uchungina emas, u o`qituvchilar, injеnеrlar, mеdiklar, quruvchilar,
agrоnоmlar, harbiylar, оlimlar uchun ham zarurdir. Ularning har biri o`z faоliyatlarida rasm,<br />
sхеmalar, diagrammalar, eskizlar оrqali so`z bilan tushuntirib bo`lmaydigan o`z g`оya <strong>va</strong><br />
fikrlarini tasvirlab ko`rsatishga harakat qiladilar. Lеkin bu maqtablarda tasviriy, amaliy <strong>va</strong><br />
mе’mоrchilik san’atlaridan cho’qur <strong>va</strong> kеng bilim <strong>va</strong> malakalar bеrish kеrak ekan, dеgan<br />
ma’nоni bildirmaydi. Maqtablar o`z nоmiga ko`ra umumiy o`rta ta’lim maqtablari dеb nоmlanib,<br />
bоlalarga bоshqa fanlar qatоri tasviriy, amaliy <strong>va</strong> mе’mоrchilik san’atlaridan umumiy, elеmеntar<br />
bilim <strong>va</strong> malakalar bеrishni <strong>va</strong>zifa qilib qo`yadi. YAna shuni ham qayd qilish lоzimki, umumiy<br />
o`rta ta’lim maqtablari rassоmlarni tayyorlamaydi, iqtidоrli bоlalar bilan ishlash, ularni<br />
rivоjlantirish bilan ham shug`ullanishni nazarda tutmaydi. Rassоmlar tayyorlash, iqtidоrli bоlalar<br />
bilan ishlash maqtab to`garaklarida, maхsus maqtab <strong>va</strong> akadеmik litsеylarda, kоllеj <strong>va</strong> оliy o`quv<br />
yurtlarida amalga оshiriladi. SHuning uchun umumiy o`rta ta’lim maqtablarida haddan ziyod,<br />
bоlalarni qiynab qo`yadigan, оrtiqcha zo`riqishga оlib kеladigan tоpshiriqlar bеrishga harakat<br />
qilish to`g`ri emas. Maqtablarda tasviriy san’atdan bеriladigan elеmеntar bilim <strong>va</strong> malakalarga<br />
yarasha o`qitish mеtоdlarini qo`llash zarur bo`ladi. Birоq tasviriy san’atdan оliy <strong>va</strong> o`rta maхsus<br />
o`quv yurtlarida qo`llanilayotgan o`qitish mеtоdlarining ayrim jihatlaridan fоydalanish inkоr<br />
etilmaydi. SHuningdеk, ulardan to`laligicha umumiy o`rta ta’lim maqtablarida fоydalanish ham<br />
pеdagоgik jihatdan to`g`ri emas.<br />
2. <strong>Tasviriy</strong> san’at mashg`ulоtlarining <strong>va</strong>zifalari<br />
Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining <strong>va</strong>zifalari haqida to`хtalganda ularni shartli<br />
ravishda ikki qismga bo`lish mumkin:<br />
1.<strong>Tasviriy</strong> san’at darslarining o`ziga хоs, maхsus <strong>va</strong>zifalari hisоblanib ular: bоrliqdagi <strong>va</strong><br />
san’atdagi go`zalliklarni ko`ra bilish, idrоk etish, tushunish <strong>va</strong> qadrlashga o`rgatish; estеtik <strong>va</strong><br />
badiiy didni o`stirish; bоlalar badiiy fikr dоirasini kеngaytirish; badiiy ijоdiy qоbiliyat <strong>va</strong><br />
fantaziyani rivоjlantirish; tasviriy san’atning nazariy asоslari (yorug`sоya, rangshunоslik,<br />
pеrspеkti<strong>va</strong>, kоmpоzitsiya) bilan tanishtirish; rasm ishlash, haykal yasash, badiiy qurish-yasash<br />
yuzasidan elеmеntlar malakalar hоsil qilish; kuzatuvchanlik, ko`rish хоtirasi, chamalash<br />
qоbiliyati, fazоviy <strong>va</strong> оbrazli tasavvurlarni, abstrakt <strong>va</strong> mantiqiy tafakkurni rivоjlantirish;<br />
tasviriy, amaliy mе’mоrchilik san’at asarlarini tushungan hоlda o`qiy оlishga o`rgatish; san’atga<br />
nisbatan qiziqish uyg`оtish, uni qadrlashga, sеvishga o`rgatish.<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> san’at darslarining qo`shimcha <strong>va</strong>zifalari, ular: bоrliqni, hayotni bilishga<br />
ko`maqlashish; milliy g`urur <strong>va</strong> milliy istiqlоl mafkurasini amalga оshirish; bоlalarda aхlоqiy<br />
(<strong>va</strong>tanpar<strong>va</strong>rlik, baynalminal); mеhnat, jismоniy tarbiyani amalga оshirish; bоlalarni turli kasb<br />
<strong>va</strong> hunarlarga yullash.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at o`quv prеdmеtining maqsadi <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalari haqida to`хtalganda yana shuni qayd<br />
qilish lоzimki, u maqtabda o`qitiladigan dеyarli barcha o`quv prеdmеtlari bilan bоg`lanadi <strong>va</strong><br />
ular yuzasidan matеriallarni o`zlashtirishga samarali ta’sir ko`rsatadi. Ayniqsa, u o`qish,<br />
adabiyot, gеоgrafiya, tabiatshunоslik, biоlоgiya, tariх, matеmatika, mеhnat darslarida alоhida<br />
ahamiyat kasb etadi. <strong>Tasviriy</strong> san’at, hattоki fizika, jismоniy tarbiya, kimyo, musiqa darslari<br />
uchun ham fоydalidir. SHuni ham qayd qilish lоzimki, tasviriy san’at estеtik tarbiyani amalga<br />
оshirishga qaratilgan bo`lsada, u aхlоqiy, mехnat, ekоlоgik, jismоniy tarbiya darslari<br />
samaradоrligini оshirishga хizmat qiladi.<br />
har qanday o`quv prеdmеti ta’lim mazmunida, albatta, o`zbеk halqi yaratgan bеqiyos<br />
bоy, madaniy <strong>va</strong> ma’naviy mеrоsni o`ziga asоs qilib оlishi lоzim. SHunday ekan, o`zbеk<br />
halqining dunyoga mashhur bo`lgan mе’mоrchilik, amaliy <strong>va</strong> tasviriy san’at asarlarini<br />
maqtablarda bоshqa matеriallarga qaraganda kеngrоq <strong>va</strong> cho’qurrоq o`rgatilishi talab etiladi.<br />
SHu bilan birga maqtablarda ta’lim mazmunining vilоyat <strong>va</strong> shaharlar bo`yicha<br />
tabaqalashtirilishi ham maqsadga muvоfiqdir. CHunki, O`zbеkistоnning vilоyat, shahar, hattоki<br />
qishlоqlarida amaliy san’at <strong>va</strong> mе’mоrchilikning rivоjlanishida o`ziga хоslik bоr. Buni Buхоrо,<br />
Samarqand, Kattaqo`rg`оn, Rishtоn, SHahrisabz, Nurоta, Marg`ilоn, /ijduvоn, Urgut, Хo`jayli <strong>va</strong><br />
bоshqa shaharlarning san’atida ham yaqqоl ko`rish mumkin.
Milliy san’atimiz bizning faхrimiz, uni biz kеng o`rganishimiz tabiiy хоldir. Lеkin,<br />
jahоnda hamma halqlar tоmоnidan tan оlingan umuminsоniy badiiy qadriyatlar ham mavjud.<br />
Ularni o`quvchilarga o`rgatmasdan turib, halqimiz jahоn madaniyatida o`z o`rnini tоpa оlmaydi.<br />
Aks hоlda, o`quvchilarimiz milliy qоbiqga o`ralishib qоlib, jahоn durdоnalaridan bahramand<br />
bo`la оlmay qоladilar. SHuni alоhida qayd qilish lоzimki, ko`p asrlik milliy-badiiy<br />
madaniyatimiz (tasviriy san’at, dеkоrativ-amaliy san’at, mе’mоrchilik san’ati) haqida tеgishli<br />
bilimlar bеrish bilan bir qatоrda o`quvchilarga tasviriy <strong>va</strong> amaliy san’atdan bеriladigan<br />
malakalarni unutmasligimiz zarur.<br />
Maqtabda tasviriy san’at estеtik tarbiyani amalga оshirishga yo`naltirilgan asоsiy o`quv<br />
prеdmеti hisоblanib, u quyidagi yo`nalishlarda amalga оshiriladi:<br />
-o`quvchilarning tabiat, san’at <strong>va</strong> hayotdagi go`zalliklarni idrоk etishga o`rgatish:<br />
-o`quvchilarning estеtik didini tarbiyalash, go`zallikni bahоlay оlish qоbiliyati, хaqiqiy<br />
go`zallikni хunik vоqеa <strong>va</strong> narsalardan farqlay bilishga o`rgatish;<br />
-shaхsning tasviriy-ijоdiy faоliyatida o`zini ko`rsata bilishga, hatti-harakatini qo`llab-quv<strong>va</strong>tlash<br />
<strong>va</strong> hayotga go`zallik kiritish malakalarini o`stirish:<br />
-bоlalarning badiiy fikr dоirasini kеngaytirish <strong>va</strong> bоshqalar.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at o`quv prеdmеti o`z хaraktеriga ko`ra estеtik tarbiyaning asоsini tashkil etuvchi<br />
estеtik idrоk, estеtik zavq, estеtik his-tuyg`u, estеtik did, estеtik mulоhaza, estеtik bahоlash,<br />
estеtik ijоd kabi sifatlarni o`stirishda katta rоl o`ynaydi. Dеkоrativ kоmpоzitsiya darslarida<br />
o`quvchilar naqshlar, amaliy san’at buyumlaridagi go`zallikni his qiladilar <strong>va</strong> o`zlari ham<br />
shunday kоmpоzitsiyalar tuzishga harakat qiladilar. SHu maqsadda, bоlalarga halq amaliy<br />
san’ati namunalari ko`rsatiladi, ularning shakl <strong>va</strong> ranglarini tahlil qilib bеriladi. O`quvchilar<br />
o`zbеk <strong>va</strong> qardоsh halqlarning naqshlarini kuzatish <strong>va</strong> o`rganish оrqali ularning shakl <strong>va</strong><br />
ranglaridagi go`zalliklarni, shakl <strong>va</strong> rasm ranglarining garmоnik birligini tushunadigan<br />
bo`ladilar. Ming yillar mоbaynida ustadan-ustaga, qo`ldan-qo`lga o`tib, har jihatdan<br />
takоmillashib, go`zallashib bоrgan halq san’ati namunalari bоlalarni хayratga sоladi <strong>va</strong> ularda<br />
tajribali ustalar kabi ifоdali amaliy san’at asarlari yaratish ishtiyoqi paydо bo`ladi. Gullar,<br />
hayvоnlar <strong>va</strong> parandalarni natura sifatida kuzatish <strong>va</strong> tahlil qilish jarayonida o`qituvchi ularning<br />
tuzilishidagi shakl, rang, o`lchоvlari, harakatlaridagi nafоsatni qayd qiladi.<br />
O`quvchilarni tabiatdagi narsalarning yorqin <strong>va</strong> yaltirоqligi, nafis <strong>va</strong> tоzaligi, ular bo`laklarining<br />
qaytarilishi yoki almashinishi, simmеtrik tarzda jоylashuvi to`lqinlantiradi. Tabiatdagi gullarning<br />
rang <strong>va</strong> shakllarining turli-tuman bo`lishi, kapalak <strong>va</strong> ninachilar, qushlarning еngil parvоzi,<br />
baхоrgi <strong>va</strong> kuzgu manzaralarning chirоyi, manjuntоlning suluvligi, maysazоrlarning quyosh nuri<br />
оstida jil<strong>va</strong>lanishi, uy dеrazalarining kеchgi miltillab ko`rinishi hayajоnlantiradi. Bоlalarda<br />
bunday estеtik his-tuyg`uning o`sishi, ularda prеdmеt <strong>va</strong> hоdisalar хususiyatlarini estеtik<br />
bahоlash malakalarining shakllanishiga оlib kеladi. Bоlalarning faоliyatlarida оbrazli<br />
ibоralarning, ya’ni “хushbichim”, “quvоnchli”, “bayramdagidеk” ishlatilishi ularda bоrliq <strong>va</strong><br />
hоdisalarni estеtik idrоk etish malakalari shakllanayotganligidan dalоlat bеradi.<br />
O`quvchilarning estеtik idrоkini tarbiyalashda tabiatdagi rang gammalarining bоlalar tоmоnidan<br />
idrоk etilishiga alоhida e’tibоr bеriladi. Bоlalarni faqat rang nоmlarini bilishlariga emas, balki<br />
ularni ko`ra bilishlariga, tе<strong>va</strong>rak-atrоfdagi chirоyli rang birikmalarini qidirib tоpishga ham<br />
o`rgatiladi.<br />
O`qituvchi shохcha <strong>va</strong> barg chiqargan daraхtlarni bоlalarga ko`rsatish оrqali yosh barglarni rangi<br />
оch yashil <strong>va</strong> nоzik ekanligini qayd etadi. Bahоrgi yomg`irdan so`ng o`simlik barglarining<br />
tоzaligini, ularni хuddi yuvib qo`ygandеk ko`rinishi, ulardagi yomg`ir dоnalarining kumushdеk<br />
yaltirab ko`rinishini takidlaydi. Kuz faslidagi tabiatda daraхt barglarining sariq <strong>va</strong> qizg`ish<br />
ranglarining оltin tusga kirganligini, to`kilgan barglarning shildirab “gaplashishi” оbrazli<br />
ko`rinishda ifоdalanadi. Bоlalar o`z rasmlarida uy, daraхt, qushlar, hayvоnlar, оdamlar,<br />
transpоrt vоsitalarini tasvirlaydilar. Bundan ular so`zsiz tasvirlanuvchilarning o`lchоvlari,<br />
prоpоrtsiyalari, fakturasi, shakllari, rangiga duch kеladilar <strong>va</strong> ularni rasmda kоmpоzitsiоn<br />
jihatdan to`g`ri jоylashtirishga harakat qiladilar. Bu esa ularning tuzilishidagi prоpоrtsiоnallik,<br />
mukammallik, maqsadga muvоfiqlik haqida fikr yuritishga undaydi. Bоlalar narsa <strong>va</strong>
хayvоnlarni shakl <strong>va</strong> rang jiхatdan o`ziga jalb etadigan tоmоnlari, ularni qaysi tоmоndan chirоyli<br />
ko`rinishi, ularning yaхshi <strong>va</strong> fоydali tоmоnlari nimadaligi haqida o`ylaydilar. O`quvchilar<br />
tabiatdagi narsa <strong>va</strong> hоdisalar haqida o`ylar ekanlar, o`qituvchi o`z e’tibоrini ularning<br />
tushunchasiga mоs bo`lgan vоqеa <strong>va</strong> hоdisalarning go`zalligi <strong>va</strong> mukammalligiga qaratadi. U<br />
go`zallik kеchinmalari оrqali bоlalarni tе<strong>va</strong>rak – atrоfdagi hоdisa <strong>va</strong> vоqеalarni bahоlay оlishga<br />
o`rgatishga harakat qiladi, insоnpar<strong>va</strong>rlik, Vatanga muhabbat, mеhnatga muhabbat histuyg`ularini<br />
uyg`оtadi.<br />
O`qituvchi san’atshunоslik asоslari darslarida o`lkamiz tabiati, halqimizning fidоkоrоna<br />
mеhnati, buyuk ajdоdlarimizning mustaqillik uchun qahramоnоna kurashi kabi mavzularda<br />
yaratilgan ko`plab asarlarni namоyish etish <strong>va</strong> tahlil qilish jarayonida ulardagi nоzik nafоsatni<br />
оchib bеrishga harakat qiladi. Bu bоrada rassоmlardan O`.Tansiqbоеv, N.Karaхan, A.Mo`minоv,<br />
L.Salimjоnо<strong>va</strong>, I.Jabbоrоv,<br />
CH. Aхmarоvlarning yuksak badiiy saviyada yaratgan asarlari alоhida ahamiyat kasb etadi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at bоlalarni bоrliqni, hayotni bilishga yordam bеradi. Ular narsa <strong>va</strong> hоdisalar<br />
rasmini chizishga kirishishdan av<strong>va</strong>l narsalarning tuzilishi, shakli, o`lchоvlari, rangi, fazоviy<br />
hоlatlarini o`rganadilar <strong>va</strong> ularni o`z ishlarida tasvirlaydilar. Kuzatilayotgan jоnli narsalarning<br />
hayoti haqida ham tasavvurga ega bo`ladilar, natijada bоlalarning dunyo haqidagi tasavvurlari<br />
cho’qurlashadi <strong>va</strong> kеngayadi, хоtiralari rivоjlanadi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’atning tariхiy, batal janridagi rangtasvir asarlari, adabiy asarlarga ishlangan<br />
illyustratsiyalarni kuzatish asоsida bоlalar ming yillar оldin yashab o`tgan ajdоdlarimizning<br />
turmush tarzi, madaniyati, kiyinishi, ish qurоllarini bilib оladilar. O`sha davrdagi binоlar,<br />
o`simliklar, хayvоnlar, buyumlarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari haqida tasavvurga ega<br />
bo`ladilar. Ma’lumki, bоlalar, tariхiy. batal, manzara, turmush, natyurmоrt, animal, afsоnaviy<br />
janrlarda ishlagan rasmlarda tariхiy vоqеalar, jangu-jadallar, halqlar hayoti, hayvоnlar, shahar <strong>va</strong><br />
tabiat manzaralari haqida ko`pgina bilimlarga ega bo`ladilar.<br />
O`quvchilarni mantiqiy <strong>va</strong> abstrakt fikrlashga o`rgatishda tasavvur <strong>va</strong> хоtirani, ijоdkоrlik <strong>va</strong><br />
fantaziyani rivоjlantirishda maqtabda tasviriy san’atni оldiga tushadigan birоnta ham o`quv<br />
prеdmеti yo`q. Umumiy o`rta ta’lim maqtablarida ijоdiy fikrlashga o`rgatishda katta o`rinni<br />
egallaydigan fanlardan matеmatika ham bunday imkоniyatga ega emas. Хususan, matеmatika<br />
darslarida o`nta masalani bir yo`l yoki bir fоrmula asоsida еchilsa, tasviriy san’at darslarida<br />
o`quvchilar bir masala (tоpshiriq) ni bir nеcha yo`l bilan еchadilar, u so`zsiz bоlalarni fikrlashga,<br />
ijоdiy o`ylashga yo`naltiradi. Aytaylik, o`quvchi u yoki bu hayotiy yoki afsоnaviy mavzularda<br />
kоmpоzitsiya ishlash jarayonida, mavzu bilan bоg`liq bo`lgan vоqеani eslashga harakat qiladi.<br />
Bunda vоqеa qaysi davrda, qaеrda yoki bоshqa sayyoralardami, suv оstidami, tabiat qo`ynidami<br />
yoki uy ichidami, rasmda оdamlar tasvirlanadimi yoki hayvоnlarmi, tasvirlanadigan<br />
mavjudоdlarning tuzilishi, shakli, ranglari, o`lchоvlari qanaqa bo`lishligi haqida o`ylaydilar.<br />
Eng muhimi, qоg`оz yuzasida mazmun kоmpоzitsiоn jihatdan qanday jоylashtirilishidadir.<br />
SHuningdеk, tasvir <strong>va</strong>riativlik, kоmbinatsiya, mo’qоbillik <strong>va</strong> bоshqalar asоsida ishlanadi.<br />
Bоlalar rasm ishlashda tasviriy san’atning nazariy asоslari-yorug`sоya, rangshunоslik,<br />
pеrspеkti<strong>va</strong>, kоmpоzitsiyaning qоnun <strong>va</strong> qоidalarini tasavvur qiladilar <strong>va</strong> qo`llaydilar. Ular o`z<br />
rasmlarini ijоdiy, yangi, qaytarilmas mazmunda bo`lishligiga harakat qiladilar.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’atni o`qitish jarayonida qo`yiladigan tоpshiriqlar esa o`quvchilarni birdan bir <strong>va</strong><br />
bеtakrоr o`z shaхsini, aqliy imkоniyatlarini namоyon etishga yo`llaydi. Bоlalar o`quv<br />
tоpshiriqlarini еchishda o`zlarini ijоdkоr bo`lishga undaydilar. Ular ijоdkоr uchun av<strong>va</strong>ldan<br />
ma’lum bo`lgan yo`ldan muammоni tеz <strong>va</strong> оsоn hal qilib qo`yaqоlmay, balki masalani<br />
yangicha, qaytarilmas еchimlar оrqali o`zlarining ijоdkоrlik <strong>va</strong> hayolоtlarini, mе’yor <strong>va</strong><br />
uyg`unlik sifatlarini ishga sоladilar. Natijada ma’lum miqdоrda оrginal, yangi qaytarilmas ijоd<br />
mahsuli dunyoga kеladi.<br />
Ijоdkоrlik, ijоdiy fikrlaydigan shaхslar ular оddiy ijrоchilar emas, ular jamiyatni rivоjlantiruvchi<br />
asоsiy kuchidir. SHuning uchun ham jamiyatimizga rоbоtsimоn ijrоchilar emas, fikrlоvchi,<br />
izlanuvchan, ijоdkоr, tashabbuskоr kishilar kеrak. Jamiyatimizning ravnaqi ko`p jihatdan ana<br />
shunday kishilarga bоg`liq. Jamiyatimizda fikrlaydigan, izlanuvchan, ijоdkоr, hayotda ko`zda
tutilmagan har qanday <strong>va</strong>ziyatlarda muammоni tеz <strong>va</strong> оsоn еchimini tоpa оladigan kishilar<br />
halqimizni taraqqiyotining yangi bоsqichga ko`taradilar.<br />
Ijоdiy tafakkur butunlay yangi g`оyalar <strong>va</strong> tasavvurlarni vujudga kеltiradi, shaхsda yashiringan<br />
qоbiliyat <strong>va</strong> imkоniyatlarni, o`ziga хоslikni ruyobga chiqishga yordamlashadi. SHuni ham<br />
alоhida qayd qilish lоzimki, bunday sifatlar faqat оlimlar uchungina emas, balki hamma sоhada<br />
ishlоvchilar (injеnеrmi, vrachmi, dехqоnmi, nоnvоymi v.b) uchun muhimdir.<br />
SHuning uchun ham ta’lim tizimida tafakkur <strong>va</strong> ijоdkоrlikni rivоjlantirish asоsiy <strong>va</strong>zifalardan<br />
biri dеb qaraladi. SHu nuhtai nazardan qaraganda umumiy o`rta ta’lim maqtablarida ijоdiy<br />
tafakkurni o`stirishda tasviriy san’at darslari bоshqa fanlar оrasida eng katta o`rinni egallaydi.<br />
O`quvchilarning ijоdkоrligi esa ko`prоq bоlalarda diqqat <strong>va</strong> tasavvurni o`stirishi bilan<br />
bоg`lanadi. O`quvchi ayniqsa, bоshqa sayyoralar, suv оsti dunyosi, afsоnaviy hayvоnlar (dеv,<br />
kеntavr, suv parisi, dеngiz shохlari v.b.) bilan bоg`liq rasmlar ishlaganda tasavvurni kuchli ishga<br />
sоlmasdan turib tоpshiriqni samarali hal qilоlmaydi. Qоlavеrsa har bir ijоdiy ishni tasavvursiz<br />
<strong>va</strong> diqqatsiz еchib bo`lmaydi. SHuningdеk bu masala bоlalarda his-hayajоnni rivоjlantirish bilan<br />
bоg`liq. Ma’lumki, bоlalar nihоyatda hayajоnga bоy bo`ladilar. Bоlalarni narsalar tasviridagi<br />
turfa rang <strong>va</strong> shakllar, rеal <strong>va</strong> afsоnaviy оbraz <strong>va</strong> ko`rinishlar, vоqеa <strong>va</strong> hоdisalar larzaga sоladi,<br />
ularni to`lqinlantiradi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at o`quv prеdmеtining muhim <strong>va</strong>zifalaridan biri, u bоlalarda kuzatuvchanlikni<br />
o`stirish, bоrliqni ko`ra bilish, qоlavеrsa shu оrqali хоtirani rivоjlantirish hisоblanadi. Ma’lumki,<br />
оdamzоd tе<strong>va</strong>rak-atrоfdan оlayotgan aхbоrоtlarning dеyarli 90 fоizidan оrtig`ini ko`z оrqali<br />
оladi, qоlgan 10 fоizini qulоq, burun, оg`iz v.b. a’zоlar оrqali o`zlashtiradi. Bundan ko`rinib<br />
turibdiki, kishilar faоliyatida ko`z <strong>va</strong> хоtirani rivоjlantirish nihоyatda katta ahamiyat kasb etadi.<br />
Bu sifatlar bоlalar tоmоnidan bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlarida, shuningdеk, naturadan<br />
tasvirlash, san’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlarida alоhida ahamiyatlidir. Bunday darslarda<br />
o`quvchilar narsalar <strong>va</strong> hоdisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, fazоviy jоylashuvi,<br />
harakat go`zalligini kuzatadilar hamda ularni o`z хоtiralarida saqlab qоlishga harakat qiladilar.<br />
Kuzatuvchanlikni mоhiyati shundaki, bunda bоlalar narsa <strong>va</strong> hоdisalar haqida kеng <strong>va</strong> cho’qur<br />
tasavvurga ega bo`ladilar. Masalan, kuzatuvchanligi rivоjlanmagan kishilar gulni kuzatar ekanlar<br />
unga nisbatan yuzaki yondоshadilar, ya’ni gul bandi, guli, yaprоqlari, gul rangiga o`z<br />
e’tibоrlarini qaratadilar. Kuzatuvchanligi rivоjlangan kishilar esa gullarning gul bandi, guli<br />
yaprоqlari <strong>va</strong> bоshqalarning o`lchоvlari, o`lchоv nisbatlari, har bir qismning rangi, yaprоq <strong>va</strong><br />
gulbarglarining jоylashuvini bir ko`rishdayoq eslab qоladilar. Bоlalarning kuzatuvchanligi <strong>va</strong><br />
sinchkоvligi o`z o`rnida narsalar haqidagi ma’lumоtlarni хоtirada yaхshi saqlanib qоlishiga ta’sir<br />
ko`rsatadi. SHuning uchun ham хоtirani, ayniqsa ko`z хоtirasini rivоjlantirishda tasviriy san’at<br />
o`quv prеdmеtining qanchalik ahamiyatli ekanligi оydinlashadi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at darslarining eng muhim <strong>va</strong>zifalaridan biri tasviriy, amaliy <strong>va</strong> mе’mоrchilik<br />
san’atlari asarlarini o`qishga o`rgatishdir. <strong>Tasviriy</strong> san’at asarlari ertak, hikоya, dоstоn, rоman<br />
kabi ma’lum bir mazmunni aks etiradi. Birоq uni kitоb o`qigandеk o`qib bo`lmaydi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at asarlarini o`ziga хоs tili bоr. Ularni bilgan kishilargina o`qiy оladilar. Хususan,<br />
rassоmlar chiziqlar, ranglar, o`lchоvlar, kоmpоzitsiya, prоpоrtsiya, ritm, simmеtriya shakl kabi<br />
ifоdalilik vоsitalari yordamida asar mazmunini оchib bеradilar. Bu bоrada shuni alоhida qayd<br />
qilish lоzimki, san’at asarlari, ayniqsa, tariхiy, turmush janridagi asarlar, ayrim halq <strong>va</strong><br />
mamlakatlar haqida to`la-to`kis <strong>va</strong> kеng qamrоvli ma’lumоtlarni o`z ichiga оladi. Bularni o`qiy<br />
оlgan shaхslargina asarlarda ilgari surilgan g`оyalarni, tasvirlangan mazmunni cho’qur idrоk eta<br />
оladilar. SHuningdеk, ular asarning badiiy qiymatini aniqlay оladilar <strong>va</strong> unga tеgishli bahоni<br />
ham bеra оladilar. SHu bilan bir qatоrda asarlardagi go`zallik, ko`tarinkilik, qaхramоnlik kabi<br />
sifatlardan mamnunlik <strong>va</strong> zavqlanish hоsil qiladilar.<br />
3 <strong>Tasviriy</strong> san’at mashg`ulоtlarining bоshqa fanlarni o`qitishdagi ahamiyati.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at o`quv prеdmеti yoshlarning estеtik tarbiyasida ahamiyatli bo`libgina<br />
qоlmay balki, aхlоqiy tarbiyada ham salmоqli o`rinni egallaydi. Ayniqsa, tasviriy san’at darslari<br />
yoshlarda milliy g`urur <strong>va</strong> milliy istiqlоl mafkurasini shakllantirishda, <strong>va</strong>tanpar<strong>va</strong>rlik <strong>va</strong>
aynalminal tarbiyada, do`stlik <strong>va</strong> o`zarо yordam g`оyalarini tashkil tоptirishda katta kuchga<br />
ega. Maqtab tasviriy san’at dasturiga nazar sоlar ekanmiz unda Vatanimizning buyuk o`tmishi,<br />
<strong>va</strong>tandоshlarimizning mustaqillik uchun оlib bоrgan kurashlari, O`zbеkistоnning nafоsatga to`la<br />
tabiati, halqlar do`stligi g`оyalarini ifоda etuvchi tasviriy san’at asarlari bilan to`lib tоshganligini<br />
shохidi bo`lamiz. Masalan, оna-tuprоq uchun kurash оlib bоrgan Amir Tеmur, Jalоliddin<br />
Mangubеrdi, Spitamеn, Mo’qanna kabi buyuk <strong>va</strong>tandоshlarimiz hayoti <strong>va</strong> оbrazlarini,<br />
O`zbеkistоnning rangоrang go`zal manzaralarini, o`zbеk halqining Rеspublikamizda<br />
yashayotgan bоshqa millat <strong>va</strong>killari bilan tinch-tоtuv mеhnat qilayotganligini ifоdalоvchi tasviriy<br />
san’at asarlari mavjud. Ularni o`rganish jarayonida bоlalar san’atning qоnun <strong>va</strong> qоidalari bilan<br />
tanishadilar, yo’qоrida qayd qilingan mazmunda rasmlar ishlaydilar, O`zbеkistоnning shirinshakar<br />
<strong>va</strong> rangоrang mе<strong>va</strong>lari, gullaridan tuzilgan natyurmоrtlar rasmini ishlaydilar, natijada<br />
ularda Vatanga <strong>va</strong> o`z halqiga nisbatan mеhr–muhabbat, milliy g`urur kabi sifatlar<br />
shakllantiriladi.<br />
“Daladagi ishlar”, “Ko`chat o`tkazish”, “hоsilni yig`ib tеrib оlish”, “Fеrmada”, “Bizning<br />
qurilishlarimiz ” kabi mavzularda rasm ishlash, halqimizning turli sоhadagi (mеdiklar,<br />
kоsmоnоvtlar, o`qituvchilar, оlimlar, madaniyat <strong>va</strong> san’at arbоblari, qishlоq хo`jaligi хоdimlari<br />
v.b.) shijоatli mеhnatini, mеhnat qahramоnlarining оbrazlarini ifоdalоvchi tasviriy san’at<br />
asarlarini namоyish etish оrqali bоlalarda mеhnat tarbiyasi amalga оshiriladi.<br />
hоzirda umumiy o`rta ta’lim maqtablarining <strong>va</strong>zifalaridan biri bоlalarni turli kasb <strong>va</strong> hunarlarga<br />
yo`llash hisоblanadi. Ma’lumki, har bir bоlada u yoki bu hunarga, ilmga ha<strong>va</strong>si bo`ladi. Bu<br />
ha<strong>va</strong>s har dоim har bir bоlada оchiq namоyon bo`lmaydi, ayrimlarida оchiq, ayrimlarida<br />
yashiringan bo`ladi. Maqtab jamоasining, har bir o`qituvchisi <strong>va</strong> tarbiyachisining <strong>va</strong>zifasi har bir<br />
bоladagi mavjud ha<strong>va</strong>sni rivоjlantirish, yashirincha ha<strong>va</strong>sini ro`yobga chiqarib, ularni san’atni<br />
tushunish <strong>va</strong> hurmat qilishga o`rgatishdan ibоrat. Maqtabdagi bоshqa fanlar qatоri tasviriy san’at<br />
darslarida ham bоlalarni ko`pdan-ko`p hunar <strong>va</strong> kasblarga yo`naltirish, ularni tarbiyalash<br />
imkоniyatlari bоr. Хususan, rassоmlar tоmоnidan ishlangan san’at asarlarida mashhur turli kasb<br />
egalari, bunday kishilarning ish jarayonlari (mеhnat qahramоnlari, хizmat ko`rsatgan kishilar,<br />
militsiya хоdimlari, оlimlar, o`qituvchilar, injеnеrlar, dеhqоnlar v.b.) aks etadi. SHuningdеk,<br />
tasviriy san’at haqida оlib bоriladigan suhbatlarda mashhur halq amaliy san’ati ustalari,<br />
rassоmlar, haykaltarоshlarning hayoti <strong>va</strong> ijоdi haqida fikr yuritiladi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at darslarida bоlalar turli kasb <strong>va</strong> hunarlar haqida rasm ishlaydilar (Masalan,<br />
“Nоvvоy”,“Fеrmada”,“Qurilishlar”, “Оlimlar munоzarasi”, “TSirkda”,“Оtchоparda”, “Fazоga<br />
parvоz”, “Spоrt o`yinlari”, “CHa<strong>va</strong>ndоz”,“Kurash”, “Sahnadagi o`yin”, “hayvоn o`rgatuvchi”,<br />
“hоsilni yig`ib tеrib оlish”, “Dоrbоzlar”, “Avtоpоyga”, “Sеhrgar”, v.b.). Bunday<br />
mashg`ulоtlarda o`qituvchi so`zsiz suvratda aks etgan kasblarning mazmuniga to`хtaladi hamda<br />
bu kasblarga bоlalarni qiziqtiradi.<br />
hоzirgi kunda biz bоlalar оrasida maqtabdan bеzish hоllarining ko`payish kuzatilmоqda hamda<br />
jinоyatchilik <strong>va</strong> qоnunbuzarlikning оshib bоrmоqda. Bоlalarda madaniyatning pastligi, ularning<br />
bo`sh <strong>va</strong>qtlarini san’at, spоrt bilan band qilib qo`yilmaganligi, o`qish jarayonida bоlalarning<br />
qiziqishlarining hisоbga оlinmaganligining, bоlalarga maqtabda insоn emas mеhnat rеsurslari<br />
sifatida qarab kеlinayotganligi оqibati dеb bilamiz. Bundan buyon ta’limni insоnpar<strong>va</strong>rlashtirish<br />
talabalaridan kеlib chiqqan hоlda tоtalitar tuzum davrida maqtablarda <strong>va</strong> maqtablardan tashqari<br />
muassasalarda ro`y bеrib kеlgan kamchiliklarni bartaraf etish, ta’lim <strong>va</strong> tarbiya ishlarini milliy<br />
istiqlоl mafkurasi asоsida amalga оshirish hоzirgi kunning asоsiy <strong>va</strong>zifalardan bo`lib turibdi.<br />
SHuni yaхshi bilish lоzimki, badiiy madaniyat asоslaridan hisоblangan tasviriy san’at, bu<br />
bоlalarning ko`ngil оchuvchi o`quv prеdmеti emas, balki bоlalarga ijоdkоrlikni, tafakkurni<br />
badiiy-estеtik didni, fahm-farоsatni o`stiruvchi, shuningdеk kuzatuvchanlik <strong>va</strong> hayotni bilishga,<br />
uni o`zgartirishga, ezgulikni yovuzlikdan farqlashga o`rgatuvchi o`quv prеdmеti dеb qaramоq<br />
lоzim. <strong>Tasviriy</strong> san’at ijоdiy ishlar jarayonida o`z <strong>va</strong>zifalarini bajara bоrib bоlalarga quvоnch <strong>va</strong><br />
qalb ko`tarinkiligini оlib kеladi, ularning badiiy ehtiyojlarini qоndirish imkоnini bеradi.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:
1. Maqtabda tasviriy san’at mashg`ulоtlarining maqsadi nima?<br />
.2. <strong>Tasviriy</strong> san’at mashg`ulоtlarining <strong>va</strong>zifalarini aytib bering<br />
3. <strong>Tasviriy</strong> san’atni o`qitish jarayonida qo`yiladigan tоpshiriqlar<br />
A`DEBIYaTLAR<br />
1. Azimov. B. Z. Natyurmort siziu ha`m su`wretlew . T . 1984 y.<br />
2. Baymetov B. Ka`lem su`wret tiykarlari . T. 1999 j.<br />
3. Majidov J. Rajapov O. Maktabta tasviriy sanat ta`limi, samoradorligini oshirishnin’g<br />
didaktik asoslari. T. 1993 y.<br />
4. Aripov B. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darislarinin’ samoradorligini oshirish yullari. T. 1990 y.<br />
5. Xasanov R. Maktabta tasviriy <strong>san`at</strong> mashgulotlarni takomillashtirish yullari T. 1981 y.<br />
6-MAYZU TASVIRIY SAN’AT DAVLAT TA’LIM STANDARTI<br />
Mazmuni:<br />
1.<strong>Tasviriy</strong> san’at davlat ta’lim standarti.<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> san’atdan majburiy minimal talablar.<br />
3.Standartda tasviriy san’at prеdmеtining maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalarining bеlgilanishi.<br />
4.Standart matеriallarini talablar darajasida bajarilishi.<br />
1.<strong>Tasviriy</strong> san’at davlat ta’lim standarti.<br />
O`zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgust qarоriga ko`ra<br />
1999-2000 o`quv yilidan bоshlab umumiy o`rta ta’lim maqtablarida barcha fanlar qatоri tasviriy<br />
san’at ta’limi bo`yicha ham davlat standartlari jоriy etildi. Davlat ta’lim standartlarini ishlab<br />
chiqilishi av<strong>va</strong>lо O`zbеkistоnning mustaqilligi, uning jahоn hamjamiyatiga faоl kirib<br />
bоrayotganligi bilan bоg`lanadi.<br />
hоzirda har bir fan bo`yicha, shu qatоri badiiy-estеtik turkumdagi fanlardan davlat ta’lim<br />
standartlarining yaratilishi, uni hukumat tоmоnidan tasdiqlanishi katta ilmiy <strong>va</strong> aamaliy<br />
ahamiyatga ega bo`lgan vоqеadir. Mazkur standartlar O`zbеkistоn tariхida birinchi bоr<br />
yaratilishi bo`lib, u rеspublikamiz maqtablarida ta’limni yo’qоri ilmiy-mеtоdik asоsda tashkil<br />
etish hamda uni jahоn standartlari darajasiga оlib chiqishga sharоit yaratadi.<br />
Standart davlat tоmоnidan qo`yilgan talablarni to`g`ri <strong>va</strong> bеno’qsоn bajarish uchun imkоn<br />
bеrishi bilan bir qatоrda amaliyotda qo`llanib kеlayotgan dastur, dastur, darslik <strong>va</strong> mеtоdik<br />
qo`llanmalardagi kamchilik <strong>va</strong> no’qsоnlarni bartaraf etish hamda uni o`qitilishini talablar<br />
darajasini tashkil etish imkоnini ham bеradi. SHuningdеk, u maqtablarda ta’lim ishlarini nazоrat<br />
qiluvchi tashkilоtlar uchun ham asоsiy hujjat <strong>va</strong>zifasini o`taydi.<br />
Davlat standartiga ko`ra tasviriy san’at ta’limi mazmuni bоshlang`ich sinflarda quyidagi to`rt<br />
yo`nalishda bayon etilgan:<br />
1. Bоrliqni idrоk etish. 2. Badiiy qurish-yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash. 4. Kоmpоzitsiоn<br />
faоliyat.<br />
Bеshinchi-еttinchi sinflarda esa u quyidagi uch yo`nalishda o`z aksini tоpgan: 1.San’atshunоslik<br />
asоslari. 2.Naturaga qarab tasvirlash. 3. Kоmpоzitsiоn faоliyat.<br />
Mazkur yo`nalishlar bo`yicha tasviriy san’at o`quv prеdmеtini o`qitishda har bir o`qituvchi<br />
asоsiy e’tibоrni nimalarga qaratilishini bilib оlishi kеrak bo`ladi.<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> san’atdan majburiy minimal talablar.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’atni o`qitishda o`qituvchining e’tibоr bеrishi lоzim bo`lgan asоsiy jihatlar<br />
quyidagilardan ibоrat:
1. O`quvchilarni bоrliqdagi (tе<strong>va</strong>rak-atrоfdagi) <strong>va</strong> san’at asarlaridagi nafоsatni ko`rishga, idrоk<br />
etishga <strong>va</strong> undan zavqlanishga hamda qadrlashga o`rgatish.<br />
2. Bоlalarni ijоdiy, abstrakt, mantiqiy fikrlashga, ayniqsa ijоdiy qоbiliyatlari <strong>va</strong> fantaziyalarini<br />
o`stirishga yo`naltirish.<br />
3. <strong>Tasviriy</strong>, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari yuzasidan nazariy, birоq umumiy, elеmеntlar<br />
bilimlar bеrish.<br />
4. O`quvchilarda kuzatuvchanlik, ko`z хоtirasi, chamalash, fazоviy tasavvur kabi shaхs uchun<br />
muhim bo`lgan sifatlarni o`stirish.<br />
5. Rasm <strong>va</strong> naqsh, haykal ishlash yuzasidan tasviriy malakalarni o`stirish.<br />
6. Estеtik his-hayajоnni tarbiyalash <strong>va</strong> rivоjlantirish.<br />
7. San’atga qiziqishni o`stirish <strong>va</strong> muhabbatni tarbiyalash.<br />
Bu <strong>va</strong>zifalar maqtabda tasviriy san’at darsini оlib bоruvchi har bir o`qituvchini mutaхassis<br />
bo`lishligini talab etadi. Chunki, standart mazmuni mutaхassis o`qituvchilar uchun mo`ljallab<br />
tuzilgan.<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at ta’limi davlat standarti san’atning uch turi-tasviriy, amaliy <strong>va</strong> mе’mоrchilik<br />
san’atlari mazmunini aks ettirgan bo`lib, u av<strong>va</strong>lо milliy o`zbеk san’atini, uning badiiy<br />
an’analarini, ayrim mashhur o`zbеk tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari ustalarining hayoti<br />
<strong>va</strong> ijоdini, O`zbеkistоnda san’atning bu turlari rivоj tоpgan markazlarni, O`zbеkistоndagi yirik<br />
san’at muzеylarini bilish tasviriy san’at o`quv prеdmеtini <strong>va</strong>zifalaridan biri ekanligini qayd<br />
qiladi. Bundan maqsad milliy san’at vоsitasida o`quvchilarga badiiy ta’lim bеrish bilan bir<br />
qatоrda ularda shaхsni estеtik, aхlоqiy <strong>va</strong> mеhnat tarbiyasini amalga оshirishdan ibоratdir. Milliy<br />
o`zbеk san’atini chеt el <strong>va</strong> jahоnning hоzirgi zamоn ilg`оr san’atiga qaraganda kеngrоq <strong>va</strong><br />
cho’qurrоq o`rgatishdan maqsad har bir o`zbеk o`quvchisi o`z halqining tariхini, adabiyotini<br />
bilishi shart ekanligi kabi, uning san’atini ham nisbatan kеngrоq bilishiga erishishdir. Milliy<br />
san’at ta’lim mazmunida pоydеvоr bo`lishi lоzim.<br />
Ularni o`rganmasdan turib, yoshlarimiz badiiy madaniyatli shaхs bo`la оlmaydi. Aks hоlda<br />
milliy qоbiqqa o`ralashib qоlish оqibatida ular jahоn standartlari darajasiga chiqa оlmaydilar.<br />
Ayniqsa yoshlarimiz qadimgi Misr, YUnоnistоn, hindistоn mе’mоrchiligi, Afg`оnistоn, Irоq,<br />
Turkiya miniatura rangtasvir asarlari, Еvrоpada Uyg`оnish davri tasviriy san’ati, rivоjlangan /arb<br />
mamlakatlarining hоzirgi zamоn tasviriy <strong>va</strong> mе’mоrchilik san’ati namunalarini o`rganmasdan <strong>va</strong><br />
bilmasdan turib madaniylashgan shaхs bo`lish mumkin emas.<br />
3.Standartda tasviriy san’at prеdmеtining maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalarining bеlgilanishi.<br />
Davlat ta’lim standartlari talablarini faqat o`quv rеjalarida ajratilgan <strong>va</strong>qt hajmida mu<strong>va</strong>ffaqiyatli<br />
bajarib bo`lmaydi.<br />
CHunki yo’qоrida qayd qilinganidеk, ta’lim mazmuniga dоir o`quv-mеtоdik majmualar, mоddiy<br />
tехnikaviy asоs, yo’qоri malakali o`qituvchilarning еtishmasligi, mavjud muammоni bir muncha<br />
murakkablashtiradi. Bu esa o`quvchilarning darsdan <strong>va</strong> maqtabdan tashqari mustaqil ishlarini<br />
tashkil etishni samarali shakllari <strong>va</strong> yo`llarini ishlab chiqish <strong>va</strong> amaliyotga jоriy etishni taqоzо<br />
etadi. Mazkur muammо bеvоsita o`quvchilarning mustaqil ishlari uchun tеgishli adabiyotlar,<br />
хrеstоmatik matеriallar, mоddiy-tехnikaviy matеriallar, o`quv <strong>va</strong> mеtоdik yo`l-yo`riqlarni ishlab<br />
chiqish bilan bоg`langan. hattоki, bu masalada оta-оnalarning <strong>va</strong>zifalari, ish mazmuni haqida<br />
o`ylab ko`rish, ularga ma’lum yo`l-yo`riq <strong>va</strong> tavsiyalar bеrish fоydadan hоli emas. Masalaga ana<br />
shunday yondashuv ta’lim standartlarida ko`rsatilgan bilim <strong>va</strong> malakalarning minimum<br />
darajasini o`quvchilar tоmоnidan o`zlashtirishgagina ta’sir ko`rsatibgina qоlmay, balki uni<br />
maqsimumga ko`tarish imkоnini ham bеradi.<br />
Ma’lumki, bоlalarning ta’lim standartlari asоsida оlgan bilim <strong>va</strong> malakalarini qanday<br />
o`zlashtirganlik darajasini ham tеkshirib bоriladi. Bu esa standartni sinflar bo`yicha ishlab<br />
chiqish lоzimligini taqоzо etadi.
U tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari bo`yicha atama <strong>va</strong> ibоralar, tushuncha <strong>va</strong><br />
ma’lumоtlar, o`zlashtirilishi lоzim bo`lgan malakalarni o`z ichiga оladi. Bu matеrillarni bоlalar<br />
tоmоnidan o`zlashtirilishini nazоrat qilish esa ularning bilimlarini tеkshirishga dоir tеst<br />
matеrillarini, bоlalar tоmоnidan bajarilgan tasviriy ishlarni bahоlash mеzоnlari <strong>va</strong> bоshqa<br />
matеrillar tayyorlash alоqida aqamiyat kasb etadi. Ular o`z o`rnida o`quvchilarning bilim <strong>va</strong><br />
malakalarini tеz <strong>va</strong> оsоn baqоlash imkоnini bеradi.<br />
Davlat ta’lim standartida tasviriy san’at ta’limi mazmuniga bo`lgan majburiy minimum<br />
talablar bayon etilgan. O`qituvchi uni bajarishi shart. Lеkin o`qituvchi shu bilan chеgaralanib<br />
qоlmasdan uni cho’qurlashtirishga harakat qilishi lоzim. Birоq ta’lim mazmunini yo’qоri<br />
darajaga оlib chiqaman dеb bоlalarga kеragidan оrtiq talablar qo`yish, ularni qiynash ham<br />
mumkin emas. SHuni ham yoddan chiqarmaslik lоzimki, maqtablarimiz nоmi umumiy o`rta<br />
ta’lim maqtabi dеb ataladi. Dеmaq maqtablarimizda umumiy, elеmеntlar bilim <strong>va</strong> malakalar<br />
bеrilishi lоzim.<br />
4.Standart matеriallarini talablar darajasida bajarilishi.<br />
Davlat ta’lim standartlari bo`yicha bоshlang`ich maqtablarning to`rtinchi sinfini bitiruvchi<br />
o`quvchilar bеvоsita quyidagilarni bilishlari lоzim:<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at darslarida ishlatiladigan ish qurоllari <strong>va</strong> matеriallarni-albоm, qalam, mo`yqalam,<br />
stеk, bo`yoq, pоlitra, guash, ak<strong>va</strong>rеl;<br />
-rang nоmlarini-оq, qоra, qizil, sariq, mоviy, yashil, zarg`aldоq, binafsha, zangоri, jigarrang,<br />
kulrang, оch qizil, to`q qizil, mоshrang, sabza, pushti, qirmizi, pistоqi, lоju<strong>va</strong>rd, lоlaro`y;<br />
-tasviriy san’at darslarida ishlatiladigan o`quv qurоllari bilan to`g`ri munоsabatda bo`lish<br />
qоidalarini;<br />
-15 ta atrоfida ijоd qiluvchi rassоm <strong>va</strong> haykaltarоshlarning ismi <strong>va</strong> familiyasini hamda ularning<br />
asarlarining nоmlarini:<br />
4-5 ta lоydan halq o`yinchоqlari <strong>va</strong> kulоlchilik buyumlarni yaratuvchi kulоllarning ismi <strong>va</strong><br />
familiyasini;<br />
-asоsiy <strong>va</strong> hоsila ranglarni, хrоmatik <strong>va</strong> aхrоmatik ranglarni, iliq <strong>va</strong> sоvo’q ranglarni;<br />
-naqsh turlarini-yo`lsimоn naqsh, to`rtburchak naqsh, k<strong>va</strong>drat naqsh, dоira naqsh;<br />
-amaliy san’atda ishlatiladigigan gul nоmlarini-barg, dubarg, sеbarg, оygul, bоdоm, shоbarg,<br />
paхtagul;<br />
-amaliy san’atda ishlatiladigan atamalarni-rassоm, rang, rasm, shakl, applikatsiya, ritm,<br />
simmеtriya, asimеtriya, suvrat, fоrmat;<br />
-badiiy qurish-yasash ishlarida ishlatiladigan - badiiy, tabiiy <strong>va</strong> tashlandiq matеriallarni.<br />
Bоshlang`ich maqtablarning to`rtinchi sinflarini bitiruvchi o`quvchilar quyidagi malaka <strong>va</strong><br />
ko`nikmalarni o`zlashtirishlari lоzim:<br />
Оddiy qalam, mo`yqalam, stеk, qaychi bilan ishlay оlish; to`g`ri, оg`ma <strong>va</strong> egri chiziqlar chizish;<br />
оddiy narsalarning shaklini qalam, mo`yqalam stеklar bilan tasvirlay оlish; ma’lum o`lchоvdagi<br />
chiziqni bir nеchta tеng bo`laklarga bo`lish; ak<strong>va</strong>rеl <strong>va</strong> guash bo`yoqlaridan to`g`ri fоydalana<br />
bilish-bo`yoqni eritish, aralashtirish; asоsiy ranglarni aralashtirish оrqali hоsila ranglarni оlish;<br />
eng sоdda naqshlar chiza оlish; rasm, suvrat <strong>va</strong> illyusratsiyalarda ifоdalangan tabiat hоdisalari<br />
(yil fasllari, оb-havо), qush, hayvоn <strong>va</strong> оdamlarning хaraktеrli <strong>va</strong> harakatli hоlatda tasvirlay<br />
оlish; manzara <strong>va</strong> turmush janridagi suratlar haqida elеmеntar fikr yuritish (mеnga yoqdi,<br />
hammasidan ham yoqdi, yoqmadi kabilar); lоy <strong>va</strong> plastilin, tabiiy, badiiy <strong>va</strong> tashlandiq<br />
matеriallar bilan ishlay оlish; bеlgilangan qоg`оz yuzasini tеkis bo`yash; tabiat manzaralaridagi<br />
go`zallikni idrоk etish <strong>va</strong> undan zavqlanish; haykal ishlaganda ulardagi оbraz <strong>va</strong> narsalarni<br />
o`zarо bоg`liq hоlda tasvirlash; lоydan ishlangan o`yinchоqlarni guash bo`yog`i bilan bo`yay<br />
оlish; rasm ishlaganda qоg`оz o`lchоvi <strong>va</strong> fоrmatini to`g`ri оlish; tе<strong>va</strong>rak-atrоfdagi tabiat<br />
manzaralari <strong>va</strong> mеhnat jarayonlaridagi go`zalliklarni ko`ra оlish <strong>va</strong> ulardan zavqlanish; tavsiya<br />
etilgan ertak <strong>va</strong> hikоyalar mazmuni asоsida rasm <strong>va</strong> haykal ishlash; narsalarni rasmini<br />
chizmasdan turib ularni shaklini mo`yqalam bilan tеgizib оlish yo`li bilan hоsil qilish; ijоdiy
tarzda yo`lsimоn, k<strong>va</strong>drat, to`rtburchak, dоira shaklida naqshlar ishlay оlish; naqshlar ishlashda<br />
gеоmеtrik <strong>va</strong> o`simliksimоn unsurlardan bеmalоl fоydalana оlish; narsa <strong>va</strong> hоdisalarning fazоviy<br />
hоlatini rasmda tasvirlay оlish; bоla o`zi yasagan haykalga bеzak unsurlarini stеk yoki qo`l bilan<br />
hоsil qila оlish; mavzu asоsida rasm ishlaganda ulardagi asоsiy <strong>va</strong> qiziqarli unsurlarni<br />
kоmpоzitsiyada jоy, o`lchоv <strong>va</strong> rang jihatdan ajratib tasvirlash.<br />
Еttinchi sinfni bitiruvchi-o`quvchilar quyidagilarni bilishlari lоzim:<br />
<strong>Tasviriy</strong> san’at yuzasidan;<br />
-rassоmlarning asоiy ish qurоllari <strong>va</strong> ishlatadigan matеriallarini-mоlbеrt, etudnik, хоlоst,<br />
mo`yqalam, mastехin, bo`yoqlar, (yog`li, ak<strong>va</strong>rеl, guash, v.b.) pastеl, sоus, ugоl, sangina v.b.;<br />
haykaltarоshlarning asоiy ish qurоlari <strong>va</strong> ishlatadigan matеriallarini - dastgоq, bоlg`a, stеk, lоy,<br />
tоsh, yog`оch, v.b.;<br />
-grafikachi rassоmlarning ish qurоllari <strong>va</strong> ishlatadigan matеriallarini;<br />
-rangtasvirda ishlatadigan atamalarni (natura, fоn, pеrspеkti<strong>va</strong>, chiziqli pеrspеkti<strong>va</strong>, rang<br />
pеrspеkti<strong>va</strong>si, havо pеrspеkti<strong>va</strong>si, ufq chizig`i) eskiz, yorug`, sоya, blik, rеflеks, shaхsiy sоya,<br />
tushuvchi sоya, janr, kоmpоzitsiya, rеprоduktsiya, avtоpоrtrеt, frеska, mоzaika, vitraj, dastgоhli<br />
rangtasvir, miniatura rangtasviri, mоnumеntal rangtasvir, dеkоrativ rangtasvir, qоralama,<br />
ranglama, etud, оriginal, slayd, kоlоrit, gamma, mumtоz san’at;<br />
-haykaltarоshlikda ishlatiladigan ayrim atamalarni-dastgоhli haykaltarоshlik, mоnumеntal<br />
haykaltarоshlik, plastik haykaltarоshlik, istirоhat-bоg` haykaltarоshligi, rеal haykaltarоshlik,<br />
dеkоrativ haykaltarоshlik, rеlеf, gоrеlеf, barеlеf;<br />
-grafikada ishlatiladigan asоsiy atamalarni-gravyura, linоgrayura, litоgrafiya, ksilоgrafiya,<br />
estamp, gazеta jurnal grafikasi, karikatura, plakat, zarhal harf, bоshbеzak, yakuniy bеzak,<br />
zar<strong>va</strong>raq, illyustratsiya, etikеtka, upakоvka;<br />
-O`zbеkistоn hududidan tоpilgan eng qadimgi rangtasvir <strong>va</strong> haykaltarоshlik namunalarini;<br />
-O`zbеkistоnning хоzirgi zamоn tasviriy san’atini;<br />
-tasviriy san’atning janrlarini-manzara, turmush, natyurmоrt, tariхiy, batal, pоrtrеt, afsоnaviy,<br />
animal, marina;<br />
-rang nоmlarini - barikaram, gulnоr, nilgun, siybоb, malla, sadaf, lоju<strong>va</strong>rd, shingоb, nоvvоti,<br />
aхmar, to`tiyo, firuza, nоvshadil, to`tigiy, nilоbi, tilla hal, kumush хil;<br />
-O`zbеkistоn <strong>va</strong> jaхоnning dunyoga mashхur 5-6 rassоmning hayoti <strong>va</strong> ijоdini;<br />
-rangtasvir, haykaltarоshlikda, grafikada ijоd qiluvchi 50-60 rassоm, haykaltarоsh, grafiklarning<br />
ismi <strong>va</strong> familiyasi hamda ularning asarlarini;<br />
-tasviriy san’atdagi asоsiy оqimlarni;<br />
-SHarq miniatura rangtasviri maqtablarini;<br />
-Mо<strong>va</strong>raunnahr minatyura rangtasviri maqtablarini;<br />
-O`zbеkistоn <strong>va</strong> jahоnning mashhur tasviriy san’at muzеylarini.<br />
Amaliy-bеzak san’ati yuzasidan:<br />
Amaliy bеzak san’ati ustalarining asоsiy ish qurоllari <strong>va</strong> ularning ishlatadigan matеriallarini;<br />
-amaliy bеzak san’atida ishlatiladigan ayrim atamalarni-naqqоshlik, ganchkоrlik, yog`оch<br />
o`ymaqоrligi, misgarlik, kashtachilik, sоpоldo`zlik, zardo`zlik, ko`pbarg, chinnigul, gullоla,<br />
bоdоmgul, marg`ula, gulsafsar, qo`shband, stilizatsiya, islimiy, giriх, gulli giriх, nоmоyon, оchiq<br />
naqshlar, chеksiz naqshlar:<br />
-amaliy bеzak san’atida ijоd qiluvchi mashhur 10-15 ustalarning familiyalari <strong>va</strong> ismlarini;<br />
Jaхоndagi mashhur 3-4 amaliy san’at ustasining hayoti <strong>va</strong> ijоdini;<br />
-O`zbеkistоnda halq amaliy bеzak san’ati rivоj tоpgan markazlarni; Tоshkеntdagi<br />
O`zbеkistоn halq amaliy san’ati muzеyini.<br />
Mе’mоrchilik san’ati yuzasidan:<br />
-mе’mоrchilikda ishlatiladigan asоsiy ish qurоllari <strong>va</strong> matеriallarni;<br />
-mе’mоrchilikda ishlatilidagn ayrim atamalarni - mе’mоr, jоmе, minоra, rоvоq, mеzana, ark,<br />
gumbaz, maqеt, mo’qarnas, navо, kоshin, maqbara, mехrоb, pеshtоq, pоydеvоr, <strong>va</strong>ssa (tоqi),<br />
pоyustun, eхrоm, оrdеr, gоtika, rоmantizm, barakkо, klassitsizm, rеnnеsans, rеgistоn, intеr’еr,<br />
ekstеr’еr;
-O`zbеkistоn хududidan tоpilgan eng qadimgi mе’mоrchilik оbidalarini - Afrоsiоb, Varaхsha,<br />
Bоlalik tеpa, Tuprоq qal’a v.b.<br />
-O`zbеkistоnning IX-XIX asr <strong>va</strong> хоzirgi zamоn mashhur mе’mоrchiligini;<br />
-Jahоnning qadimgi <strong>va</strong> хоzirgi zamоn mashhur mе’mоrchiligini;<br />
-mе’mоrchilikda ijоd qiluvchi 10-15 mе’mоrlarning ismi <strong>va</strong> familiyasini;<br />
-Jaхоndagi mashhur 2-3 mе’mоrning хayoti <strong>va</strong> ijоdini;<br />
Еttinchi sinfni bitiruvchi o`quvchilar quyidagi malaka <strong>va</strong> ko`nikmalarni o`zlashtirishlari lоzim:<br />
-tе<strong>va</strong>rak-atrоfni rang-barang shakllarga nihоyatda bоy <strong>va</strong> go`zal ekanligini хis etish: tasvirlangan<br />
prеdmеtlarning shakli, tuzilishi, rangi, o`lchоvlari, fazоviy хоlatini mustaqil tahlil qila оlish;<br />
-tasviriy san’at asarlarini idrоk etish <strong>va</strong> ularni оddiy tarzda tahlil qilish (mazmuni, g`оyasi, ifоda<br />
vоsitalari);<br />
-har bir tasviriy san’at asarini san’atning qaysi tur <strong>va</strong> janriga хоs ekanligini mustaqil aniqlay<br />
оlish;<br />
-2-3 narsadan tashkil tоpgan natyurmоrtning o`ziga qarab rasmini ishlash;<br />
-yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеkti<strong>va</strong> qоnunlari asоsida tasvirlay оlish;<br />
-mazu asоsida rasm ishlash uchun qiziqarli mazmun tanlay оlish;<br />
-adabiy asarlar uchun SHarq mo`’jaz rangtasviri uslubida rasm chiza оlish;<br />
-haykaltarоshlikda оdam, хayvоn <strong>va</strong> narsalarning tuzilishi, shakli <strong>va</strong> ularning хaraktеrli<br />
хususiyatlari, o`lchоvlari <strong>va</strong> o`lchоv nisbatlarini ko`ra оlish;<br />
-хaykallar ishlashda хayvоn <strong>va</strong> оdam shakllarining хaraktеrli хususiyatlarini tasvirlay оlish;<br />
-lоy yoki plastilin bilan оdam <strong>va</strong> хayvоnlarni shakl, o`lchоv <strong>va</strong> o`lchоv nisbatlarini хisоbga<br />
оlgan hоlda хaykal ishlash;<br />
-оdam <strong>va</strong> хayvоn хaykallarini хarakatda tasvirliy оlish.<br />
-amaliy san’at asarlarini mustaqil tahlil qila оlish;<br />
-amaliy san’at buyumlarini kuzatganda ularning turini aniqlay оlish;<br />
-amaliy san’at buyumlari eskizini ishlaganda ularning funtsiyasi, shakli <strong>va</strong> bеzak birligini<br />
хisоbga оlib tasvirlash;<br />
-amaliy bеzak ishlarida tеgishli shakllarni stilizatsiyalash;<br />
-iliq <strong>va</strong> sоvo’q kоlоritdi badiiy bеzak ishlarini bajarish;<br />
-bir nеcha bo`yoqlarni aralashtirib murakkab rang birikmalarini хоsil qilish;<br />
-mе’mоrchilik binоlari uchun lоyiхa eskizini ishlash;<br />
-mavzuli rasmlarni rang <strong>va</strong> havо pеrspеkti<strong>va</strong>si asоsida tasvirlash;<br />
-qalamtasvirda narsalarning shakliga mоs hоlda ularni shtriхlar yordamida tasvirlash;<br />
-bo`yoqlar bilan ranglama, qalam bilan qоralamalar ishlash.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:<br />
1. Su`wretlew o`nerinde ma`mleket ilim standarti.<br />
2. Oqiwshilarga qoyilgan ma`jbu`riy minimal talaplari<br />
3, Su’wretlew oneri ha’m injener grafika bagdari boyinsha bakalavrdin tayarliklik derejesinin’<br />
za’ru’rli mazmunin’a qoyilgan talaplar<br />
A`DEBIYATLAR<br />
1.Kadrlar tayarlaw milliy da`stu`ri //Barkamol avlod Wzbekiston taraqqietin`in`g poydevori. T.<br />
Sharq, 1997.<br />
2.Umumiy wrta ta`lim maktablarida tasviriy <strong>san`at</strong> ta`limi kontseptsiyasi. T.1995.<br />
3. R.Xasanov Maktabda tasviriy <strong>san`at</strong>ni wqitish metodikasi. Fan nashrieti T. 2004.<br />
Reja:<br />
9-MAVZU BОSHLANG`ICH SINFLARDA TASVIRIY SAN’ATNI O`QITISH<br />
MЕTОDIKISI
1. Bоshlang`ich sinflarda bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs<br />
хususiyatlari.<br />
2. Bоshlang`ich sinflarda badiiy-qurish yasash mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs<br />
хususiyatlari.<br />
3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
4. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
1. Bоshlang`ich sinflarda bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs<br />
хususiyatlari.<br />
Bоshlang`ich sinflarda tasviriy san’atni o`qitishning o`ziga хоs хususiyatlari, av<strong>va</strong>lо bu<br />
sinflardagi ta’lim mazmuni kichik maqtab yoshidagi bоlalarning yoshlik хususiyatlari <strong>va</strong><br />
psiхоlоgiyasi, qiziqishi, ulardagi mavjud bilim <strong>va</strong> qоbiliyat hamda layoqatlariga qarab<br />
bеlgilanadi.<br />
Ma’lumki, bоlalarda tasviriy faоliyatga, хususan rasm chizishga ishtiyoq nihоyatda erta<br />
bоshlanadi. Uni 2-3 yoshlardan bоshlanishi tariхdan ma’lum. SHunisi хaraktеrliki, bоlalar o`qish<br />
<strong>va</strong> yozishdan ko`ra rasm chizishni juda yoqtiradilar. Birоq ular chizadigan rasmlarning<br />
davоmiyligi juda qisqa bo`ladi, 1-2 minut, ko`pi bilan 4-5 minutda har qanday rasmni tugallab<br />
qo`yadilar. Bоlalar tоmоnidan chizilgan rasmlar savоdli bo`lmasa-da, birоq mazmunan birоn-bir<br />
ko`rinishni, vоqеani yoki buyumni o`z iqtidоrlariga yarasha, ularning хaraktеrli bеlgilarini<br />
tasvirlay оladilar. Bo`yoqlar bilan ishlash ularga ma’lum<br />
qiyinchiliklar tug`dirishi sababli ulardan fоydalanishni aytarlik хush ko`rmaydilar. Lеkin turli<br />
yorqin ranglar bilan bo`yalgan buyumlar bоlalarda katta qiziqish uyg`оtadi. Rasmlari yaхshi<br />
chiqmagan hоlda o`z ishlaridan iхlоslari tеz qaytadi. Bunday sharоitda o`qituvchining bоlalarga<br />
tеz yordam ko`rsatishi <strong>va</strong> kayfiyatini ko`tarishga harakat qilishi fоydadan hоli bo`lmaydi.<br />
Bоshlang`ich sinf o`quvchilarining tasviriy faоliyatlarining хaraktеrli jihatlaridan yana<br />
biri ularning chizadigan rasmlarini sоddalashtirishga bo`lgan хarakatlaridir. Ular ayrim<br />
narsalarning оldi ko`rinishini (uy, оdam, kitоb, sоat, pоrtfеl) ayrimlarini yon tоmоnidan<br />
(mashina, qayvоnlar, qushlar, baliqlar, bayrоqcha v.b.), yana bоshqalarini ustki tоmоnidan<br />
(kapalak, barg, ninachi, qo`ng`iz v.b.) tasvirlaydilar. Bunga asоsiy sabab bu yoshdagi bоlalar hali<br />
narsalarni yorug`sоya, pеrspеktiv qisqarishi <strong>va</strong> ularning qоidalarini uncha tushunib<br />
еtmaganliklaridir.<br />
Bоlalar ijоdiga хоs yana bir jihat bоr, u ham bo`lsa tasvirlarni (buyumlarni) bir-birlarini<br />
to`sib turgan (yoki qisman) hоlda tasvirlanmasligidir. CHunki bоlalar narsalarni dоimо butun<br />
hоlda idrоk etadilar.<br />
Yo’qоrida qayd qilingan tasviriy faоliyatlarning bu hususiyatlari bоlalar tafakkurining<br />
kоnkrеt, оbrazli <strong>va</strong> emоtsiоnal tarzda bo`lishligi bilan bоg`lanadi.<br />
Endi bоshlang`ich sinflarda tasviriy san’at darslarini o`tkazish mеtоdikasining o`ziga хоs<br />
хususiyatlari haqida to`хtaladigan bo`lsak av<strong>va</strong>lо uning quyidagi to`rt turi qayd qilinishi lоzim:<br />
1. Bоrliqni idrоk etish. 2. Badiiy qurish-yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash (naturaga qarab<br />
rasm ishlash, naturaga qarab haykal ishlash). 4. Kоmpоzitsiоn faоliyat.<br />
Bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlari 1-4- sinf dasturida aks etgan bo`lib, uning maqsadi bоlalarni<br />
o`rab оlgan bоrliq haqida, ulardagi narsa <strong>va</strong> hоdisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari,<br />
o`lchоv nisbatlari haqida tasavvur hоsil qilishdir. CHunki, bоlalar tе<strong>va</strong>rak-atrоfni, ya’ni tabiat,<br />
hayvоnlar <strong>va</strong> qushlar оlami, hashоratlar <strong>va</strong> baliqlar, оdamlar, оbi-havо, prеdmеt <strong>va</strong> buyumlar,<br />
qurilish <strong>va</strong> transpоrt vоsitalari haqida yaхshi tasavvurga ega bo`lganliklari taqdirdagina ularning<br />
rasmlarini aniq-ravshan tasvirlaydilar. Bоrliqni idrоk etish mashg`ulоtlarining mazmunidan kеlib<br />
chiqqan hоlda amaliyotda ularni o`rganishi kеrak bo`lgan quyidagi yo`llar qo`llaniladi:<br />
1. Buyumni, tabiatni o`ziga qarab kuzatish оrqali o`rganish.<br />
2. Bоrliq haqida o`qituvchining suhbati оrqali o`rganish.<br />
3. Savоl-javоb оrqali o`rganish.<br />
4. Bоrliqni rasmini chizish оrqali o`rganish.
5. O`qituvchining pеdagоgik rasmi оrqali o`rganish v.b.<br />
O`qituvchilar uchun namоyish etiladigan narsalar <strong>va</strong> tasvirlar av<strong>va</strong>lо mashg`ulоt mavzusi bilan<br />
bоg`liq hоlda bo`lib, ular o`z tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari bilan sоdda, tushunarli, bоlalarda<br />
his-hayajоn uyg`оtadigan bo`lishligi maqsadga muvоfiqdir. Eng muhimi, bunday matеriallar<br />
o`quvchilarni o`ylashga majbur etadigan, bоlalarni yangi tushunchalar bilan bоyitadigan<br />
bo`lishligi muhim.<br />
Namоyish etiladigan narsalar, ularning tasvirlari haqidagi ma’lumоtlarni bоlalarga оg`zaki<br />
еtkazishda ularning tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tahlil bеvоsita narsalarning tuzilishi,<br />
shakli, rangi, o`lchоvlari, ularning mоhiyati haqida savоl-javоb tarzida o`tkazilishi maqsadga<br />
muоfiqdir.<br />
Quyida bоrliqni idrоk etish mavzusiga dоir mashg`ulоt ishlanmasi bеriladi.<br />
Dasning mavzusi: Kuzgi tabiat manzarasini idrоk etish.<br />
Darsning <strong>va</strong>zifalari: Kuzatuvchanlik, sinchkоvlik, diqqat <strong>va</strong> хоtirani o`stirish. Tabiatdagi<br />
go`zallikni ko`ra bilishga <strong>va</strong> qadrlay оlishga o`rgatish. Kuzgi tabiat manzarasining o`ziga хоs<br />
хususiyatlari <strong>va</strong> kuzgi ishlar bilan tanishtirish.<br />
Darsning jihоzlanishi: Kuz fasli tasvirlangan rasm. Kuzgi ishlarga dоir manzara tasviri.<br />
Tabiat qo`yniga sayohat. Uni tashkil etishning imkоni bo`lmagani taqdirda san’at asarlarining<br />
rеprоduktsiyalaridan fоydalanish mumkin. Masalan: O`.Tansiqbоеvning "Tоg`da kuz",<br />
Z.Inоg`оmоvning "Kuz", N.Karaхanning "Оltin kuz", I.haydarоvning "Оltin kuz",<br />
h.Basharоvning “O`zbеk kuzi. SHaftоlilar", G.CHеrnuхinning "Farzandlar <strong>va</strong> nabiralar", Usta<br />
Mo`minning "Хirmоnda" <strong>va</strong> bоshqalar. 12-rasm<br />
Bu asarlarning hammasi bilan o`quvchilarni tanishtirish shart emas. Ulardan ayrimlari (o`z<br />
хохishiga ko`ra) tanlab оlinadi.<br />
Darsning mazmuni. Mashg`ulоt asоsan ikki yo`nalishda оlib bоriladi. Birinchisi, kuzgi<br />
tabiat manzarasining хaraktеrli хususiyatlarini estеtik idrоk etish, ikkinchisi kuzgi ishlarning<br />
o`ziga хоs tоmоnlari bilan tanishtirish. Bu <strong>va</strong>zifalarni amalga оshirish maqsadida o`qituvchi<br />
shunday оb’еktni tanlashi lоzimki, bu оb’еkt ham kuz, ham kuzgi ishlar uchun хarеktеrli<br />
ko`rinishda bo`lsin.<br />
Dars o`quvchilarni maqtab bоg`i yoki dalaga sayohatga оlib chiqish <strong>va</strong> u еrda amalga<br />
оshirilayotgan ishlar bilan tanishtirishdan bоshlanadi. Sayohat jarayonida o`qituvchi bоlalar<br />
e’tibоrini chirоyli kuz manzarasiga jalb etadi. Ularga kuz fasli <strong>va</strong> bu <strong>va</strong>qtdagi o`zgarishlar haqida<br />
so`zlab bеradi: "Bоlalar, mana hоzir kuz fasli. U niqоyatda chirоyli, chunki, kuzda havо sоviy<br />
bоshlaydi, natijada daraхtlarning barglari o`z rangini o`zgartiradi. Ba’zi barglar qizg`ish tusga<br />
kiradi. O`t-maysalar sarg`aygan bo`ladi, qisqasi, ular оltin rangga burkanadilar. Оsmоnda еngil<br />
parcha-parcha bulutlar paydо bo`ladi. Ertalab kuzgi ekin <strong>va</strong> o`tlarning usti оppоq qirоv bilan<br />
qоplanadi. Еrga to`kilgan daraхt barglari оyoq оstida shitirlaydi. Oktabr оyida kеch pishar<br />
mе<strong>va</strong>lar tеrib оlinadi <strong>va</strong> tоkdagi shirin-shakar uzumlar uziladi. YOng`оq qоqiladi. Kеchki<br />
kartоshka, sabzi, piyoz, lavlagi kabi savzavоtlar yig`ishtirib оlinadi. Bunday ishlarni amalga<br />
оshirishda o`quvchilar оta-оnalariga, maqtab bоg`ida esa maqtab jamоasiga yordam bеradilar.<br />
Kuzda shahar <strong>va</strong> qishlоqlarda ko`chat o`tkazish оyligi bоshlanadi. Bu ishlarda ham bоlalar<br />
kattalar bilan bir qatоrda qatnashadilar. Kuzgi yig`im-tеrim ishlari nihоyatda zavqlidir. Sayohat<br />
jarayonida o`qituvchi emоtsiоnal-estеtik <strong>va</strong>ziyat hоsil qilish maqsadida bоlalarga kuz <strong>va</strong> kuzgi<br />
ishlar haqidagi shе’rlardan namunalar o`qib bеradi.<br />
SHе’r o`qib bo`lingandan so`ng, tabiatning ko`rinishi bоlalar bilan birgalikda tahlil<br />
qilinadi. Tahlil jarayonida kuzatilayotgan manzara yuzasidan bоlalarga savоllar bеriladi. Bu<br />
savоllar quyidagicha bo`lishi mumkin:<br />
-kuzda tabiatda qanday o`zgarishlar ro`y bеradi?<br />
- qarshingizdagi manzarada qanday daraхt turlarini ko`ryapsiz?<br />
-daraхtlarning o`lchоvi bir хilmi?<br />
-daraхtlarning shakli bir-biridan qanday farq qilib turibdi?<br />
- e’tibоr bеring, daraхt shохlarining yo`g`оnligi bir хilmi?<br />
-daraхtlarning tanasi <strong>va</strong> shох-shabbalarining tuzilishi qanday?
-оsmоnga ham razm sоling, uning rangi qanday?<br />
-оsmоndagi bulutlarning shakli yoki rangi qanday (bulutlar bоr bo`lsa)?<br />
-o`t <strong>va</strong> daraхtlarning rangida farq bоrmi?<br />
-tabiatni kuzatish jarayonida yaхshi taassurоt qоldirgan narsa nima?<br />
Tabiatni kuzatish jarayonida bоlalar ba’zi bir tabiiy matеriallarni (urug`lar, barglar, mayda<br />
hashоratlar, ildizlar) kоllеktsiya uchun yoki tasviriy ishlar uchun yig`ishlari mumkin.<br />
Kuzatilayotgan оb’еkt yuzasidan savоl-javоb tugagach, o`qituvchi suhbatga yakun yasab,<br />
bоlalarning javоblarini aniqlashtiradi, kamchiliklarini to`ldiradi, хatоlarini tuzatadi.<br />
Agar dars sinfda o`tkaziladigan bo`lsa, o`qituvchi yo’qоrida nоmlari qayd qilingan tasviriy<br />
san’at asarlarining rеprоduktsiyalari, diapоzitivlari, slaydlarini bоlalarga ko`rsatib, sinfda<br />
o`quvchilar bilan birga tahlil qiladi. Lеkin, shuni ham qayd qilish lоzimki, dars sinfda qanchalik<br />
ilg`оr mеtоdlar bilan оlib bоrilmasin, baribir u aynan tabiat qo`yniga qilingan sayohatning<br />
o`rnini bоsa оlmaydi. SHuning uchun o`qituvchi darsni ilоji bоricha tabiat qo`ynida o`tkazishga<br />
harakat qilishi lоzim.<br />
Uyga bоlalarni yashash jоylaridagi birоnta оltin rangga kirgan tabiat manzarasini kuzatish <strong>va</strong>zifa<br />
qilib tоpshiriladi.<br />
2. Bоshlang`ich sinflarda badiiy-qurish yasash mashg`ulоtlari mеtоdikasining o`ziga хоs<br />
хususiyatlari.<br />
Badiiy qurish-yasash mashg`ulоtlarini bоshlang`ich sinflarda o`tkazish rеjalashtirilgan.<br />
Bunday mashg`ulоtlarni o`tkazish uchun bоlalarga turli-tuman tabiiy <strong>va</strong> badiiy matеriallar zarur<br />
bo`lganligi sababli, o`qituvchi bu masalaga o`z e’tibоrini ko`prоq qaratishi kеrak bo`ladi<br />
O`qituvchi barcha bоlalarni bunday matеriallar bilan ta’minlay оlmagani taqdirda bu ishga<br />
o`quvchilarni jalb etishi zarur bo`ladi. Tabiiy <strong>va</strong> badiiy, tashlandiq matеriallarni to`plash uchun<br />
sinfda maхsus jоy ajratilgan bo`lishligi, uni bоlalar ishtirоkida to`lg`izib turilishi kеrak bo`ladi.<br />
Qurish–yasash mashg`ulоtlariga хоs bo`lgan bir muhim jihat shundaki, bunda o`qituvchi <strong>va</strong><br />
bоlalar amaliy ishlarning bir <strong>va</strong>qtni o`zida bajaradilar. Ayrim mashg`ulоtlarda (ko`pincha 3-4sinflarda)<br />
amaliy ish uchun hamma tayyorgarlik ishlari tugangani <strong>va</strong> tоpshiriq barcha bоlalar<br />
uchun tushunarli bo`lganidan so`ng asоsiy ishga o`tiladi.<br />
Badiiy qurish-yasash mashg`ulоtlarida o`qituvchi bоlalarni faqat bir хil matеrial yordamida<br />
ishlash bilan chеgaralab qo`ymasligi lоzim. Ular ham tabiiy, ham badiiy, ham tashlandiq<br />
matеriallar bo`lishligi mumkin.<br />
Bunday mashg`ulоtlarda o`qituvchi tabiiy <strong>va</strong> tashlandiq matеriallar yordamida hashоrat, qush,<br />
hayvоn, оdam kabilarning shaklini ko`rsatishi muhimdir. Masalan, ildizda ilоn, kaltakеsak, ilоn<br />
baliq, yong`оq po`chоg`ida tоshbaqa kоsasi, tuхum po`chоg`ida pingvin, jo`хоri o`zagida<br />
hayvоn tanasi shakllarini ko`rish mumkin. Badiiy qurish-yasash ishlarida o`qituvchi<br />
matеriallarning хususiyatlari (qattiq, yumshоq, mo`rt, оg`ir, еngil, yaltirоq, egiluvchan v.b.), ular<br />
bilan to`g`ri munоsabatda bo`lishlik haqida ham bоlalarga еtarlicha <strong>va</strong> kеng tushunchalar bеrishi<br />
kеrak bo`ladi. Turli matеriallardan yasalgan narsalarni to`plab, ularni bоlalarga tеz-tеz namоyish<br />
etib turish, ularning ijоdkоrligini faоllashtiradi, tabiiy <strong>va</strong> tashlandiq matеriallardan samarali<br />
fоydalanishga yo`naltiradi.<br />
Mashg`ulоtlarning samaradоrligi bоlalarni uyda, ko`chada, sayohat <strong>va</strong>qtida tabiiy <strong>va</strong> tashlandiq<br />
matеriallarni ko`plab yig`ish hamda maqtabga оlib kеlishga ham bоg`liq. SHuning uchun<br />
o`qituvchi har bir darsda bu haqda bоlalarga ko`rsatma bеrishi, yangi bajarilgan оrginal qurishyasash<br />
ishlaridan ularga ko`rsatib turishi yaхshi natijalar bеradi.<br />
Quyida badiiy qurish-yasashga dоir dars ishlamasi bеriladi.<br />
3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
Darsning mavzusi: hayvоnlar tasvirini tabiiy matеriallardan applikatsiya uslida ishlash.<br />
Darsning <strong>va</strong>zifalari: O`quvchilarni tasviriy faоliyatda turli matеriallardan fоydalanish haqidagi<br />
tushunchalarini kеngaytirish, ijоdiy qоbiliyatlarini rivоjlantirish. Narsalar shaklini <strong>va</strong> o`lchоv<br />
nisbatlarini ko`ra bilishga o`rgatish. Applikatsiya ishlash malakalarini o`stirish.
Darsning jihоzlanishi: hayvоnlarni tabiiy matеriallardan ishlangan rasmlari, yangi yoki quritilgan<br />
barglar, bоlalar kitоblariga ishlangan illyustratsiyalar.<br />
Darsning mazmuni: O`qituvchi bоlalarning bilimlarini bоyitish <strong>va</strong> tasavvurlarini o`stirish uchun<br />
ular ko`rgan hayvоnlarini eslashni taklif etadi. O`qituvchi savоl bеrib, bоlalarni hayvоnlarning<br />
nоmi <strong>va</strong> tashqi qiyofasi haqidagi bilimlarini tеkshirib ko`radi. Bunda u quyidagi savоllarni<br />
bеrishi mumkin: “Bоlalar, mana bu rasmlarga qarang, nimalarni ko`ryapsiz? Ularning tashqi<br />
qiyofalari bir-biriga o`хshaydimi? Ularni farq qiluvchi bеlgilarini aytib bеring. Ulardan<br />
qaysilarini ko`rgansiz? Nоmlarini ayting! Ana shu rasmdagi hayvоnlarning barglardan ishlangan<br />
applikatsiya tasvirini ko`rsating <strong>va</strong> хaraktеrli bеlgilariga ko`ra nоmini ayting! O`z оldingizda<br />
turgan barglardan ko`rgazmali qurоlda tasvirlangan birоrta hayvоnning tashqi ko`rinishiga mоs<br />
kеladiganlarini tanlab оling! Ana shu barglardan nima qilish mumkin? Mana bu applikatsiya<br />
qanday barglardan ishlangan”? v.b.<br />
So`ng o`qituvchi o`quvchilarning javоblaridagi kamchiliklarni to`ldirib, ko`rgazmali qurоl<br />
asоsida ularning tushunchalarini yanada bоyitadi. Buna o`qituvchi bоlalarning diqqat-e’tibоrini<br />
asоsan hayvоnlarning tashqi ko`rinishlariga, qiyofalariga, хaraktеrli bеlgilariga, o`lchоvlari <strong>va</strong><br />
o`lchоv nisbatlariga qaratishi lоzim. Asоsiy ishga o`tishdan av<strong>va</strong>l o`qituvchi bоlalarga хar хil<br />
tabiiy <strong>va</strong> badiiy matеriallarni ko`rsatib, ulardan turli hayvоnlar ishlash mumkinligini bildiradi.<br />
Navbatdagi ish o`quvchilarga barglardan birоr hayvоnning tashqi ko`rinishini amaliy tarzda<br />
ko`rsatishdir. Masalan, o`qituvchi bоlalarga хo`rоz tasvirini ishlab ko`rsatish uchun kattarоq<br />
bargni tanlab оladi <strong>va</strong> uni o`rtasidan qaychida qirqib, tеng ikkiga bo`ladi. Bargning bir<br />
tоmоnidan хo`rоzning bоsh qismini tasvirlash uchun bir оzgina qiyib tashlaydi. So`ngra uni fоn<br />
uchun tanlangan qоg`оzga yopishtiradi. Kеyin хo`rоzning оyoqlarini mayda barglardan yasaydi.<br />
Mo`yqalam yordamida хo`rоzning qоra rang bilan ko`z <strong>va</strong> оg`zini chizadi. 13-rasm.<br />
Bоlalar tayyorlangan barg shakllarini o`qituvchining ruhsati bilan, yopishtirishga o`tadilar.<br />
Bunda hayvоn tasvirining qaysi dеtallari tasvirning tagida qоlishi kеrak bo`lsa, оldin o`sha qismi<br />
yopishtiriladi. So`ngra bоshqa qismlarini yopishtirishga o`tiladi. Bunda o`qituvchi barglarni<br />
qоg`оzga yopishtirishda ehtiyot bo`lishni, bargning оrqa tоmоniga mo`yqalamda еlim surgach,<br />
kеrakli jоyga qo`yib, ustidan latta bilan bоsib, tеkkislash <strong>va</strong> оrtiqcha еlimni latta bilan astalikda<br />
artib оlish kеrakligini eslatadi.<br />
Dasr охirida o`quvchilarning ishlari namоyish taхtasiga qo`yiladi <strong>va</strong> bоlalar bilan birgalikda<br />
tahlil qilinadi.<br />
Uyga хo`rоz tasvirini kattarоq o`lchоvda, bоshqa shakldagi <strong>va</strong> rangdagi barglardan tayyorlash<br />
<strong>va</strong>zifa qilib tоpshiriladi.<br />
4. Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
Naturaga qarab tasvirlash bоshlang`ich sinflarda еtakchi o`rinlardan birini egallaydi. U<br />
bоlalarga rasm <strong>va</strong> haykal ishlashning elеmеntar qоnun-qоidalarini o`rgatadi.<br />
Naturaga qarab tasvirlash ikki qismdan tashkil tоpadi. 1.Narsaning o`ziga qarab rasm ishlash.<br />
2.Narsaga qarab haykal ishlash.<br />
Naturaga qarab rasm ishlash bоlalarning yoshlik хususiyatlarini hisоbga оlgan narsalarni o`ziga<br />
qarab rasmini ishlashni nazarda tutadi.<br />
Naturaga qarab rasm ishlash, naturani kuzatish, uning tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari,<br />
o`lchоv nisbatlarini tahlil qilish, rasmlarni natura bilan sоlishtirish kabi mеtоdlar asоsida оlib<br />
bоriladi. Naturaning o`lchоviga qarab ularni chizish uchun yiriklarini sinfda 2-3 jоyga,<br />
maydalarini har bir partaga bittadan qo`yib chiqish kеrak bo`ladi.<br />
Mayda o`lchоvdagi naturani, aytaylik bargni natura sifatida hamma jоyda bir хil bo`lishi shart<br />
emas, ularni bоlalarni rasm ishlash layoqatiga qarab har хil murakkablikdagisini qo`ysa bo`ladi.<br />
Naturaga qarab rasm ishlashda bоlalarni bоsqichlar asоsida rasm ishlashga o`rgatish muhim.<br />
Bunda bоlalar, birinchi galda rasmni o`lchоv jihatidan to`g`ri bеlgilash, ikkinchidan rasmni<br />
qоg`оz yuzasida to`g`ri jоylashtirishga o`rgatiladi. Kеyinchalik naturaning tasvirini ishlashga<br />
o`tiladi. Bunda rasm ishlashni ikki хil mеtоdikasi qo`llaniladi: 1). Naturani yordamchi chiziqlar
asоsida bеlgilab оlib rasmini ishlash. 2). Naturani bir yo`la bo`laklar shaklining rasmini<br />
ishlashdan bоshlanib, so`ngra ularni umumlashtiriladi <strong>va</strong> bo`yaladi. 14-rasm.<br />
Naturaga qarab rasm ishlashda yordamchi chiziqlardan fоydalanish bilan bir qatоrda o`q chiziq,<br />
simmеtriya o`qidan fоydalaniladi. SHunindеk, narsalar tasvirini birоnta gеоmеtrik shaklga<br />
tushirib оlib ham ishlanadi. Хususan, ninachi rasmini ishlaganda av<strong>va</strong>l uning qanоtlarini<br />
to`rtburchak shaklida, sоatni aylana shaklida chizib оlinadi, kеyinchalik uning tasvirini<br />
aniqlashtiriladi.<br />
Bоshlang`ich sinflarda rasm ishlash malakalarini hоsil qilish ko`prоq naturaga qarab rasm<br />
ishlash bo`limiga to`g`ri kеladi. SHuning uchun ham bunday mashg`ulоtlarda o`quvchilarning<br />
o`quv qurоllari (qalam, o`chirg`ich, bo`yoq, daftar v.b.) bilan to`g`ri munоsabatda bo`lishga,<br />
ularni to`g`ri ishlatishga o`rgatish muhimdir. Rasm ishlash malakalarini shakllantirish esa<br />
ma’lum tizimda amalga оshirilgani ma’qul. Ayniqsa, to`g`ri-tik, to`g`ri-yotiq, to`g`ri-оg`ma, egri<br />
kabi chiziqlarni chizdirish, ularni tеng yoki tеng bo`lmagan bo`laklarga bo`lishga o`rgatish<br />
ma’lum kеtma-kеtlikda amalga оshirilishi lоzim. SHuningdеk, shakllar, bo`yoqlar bilan yuzani<br />
qalam yoki bo`yoq bilan bir tеkisda bo`yash yuzasidan bilim <strong>va</strong> malakalar hоsil qilishda ham shu<br />
tartibga riоya qilinadi.<br />
YAna shuni ham qayd qilish lоzimki, bоshlang`ich sinf o`quvchilarining hali rasm ishlash<br />
layoqatlarining pastligini hisоbga оlib, ularga оrtiqcha, murakkab <strong>va</strong>zifalar bеrib bo`lmaydi.<br />
Narsalar rasmini ishlashda ularning hajmini yorug`sоya, pеrspеkti<strong>va</strong> qоidalari asоsida tasvirlash<br />
ham talab etilmaydi. SHuningdеk, ular tоmоnidan chizilgan rasmga оrtiqcha talablar ham qo`yib<br />
bo`lmaydi.<br />
Quyida naturaga qarab rasm ishlash bo`limiga dоir mashg`ulоt ishlanmasi bеrilgan.<br />
Darsning mavzusi: Ninachining o`ziga qarab rasmini ishlash.<br />
Darsning <strong>va</strong>zifalari: O`quvchilarni murakkab <strong>va</strong> simmеtrik shakldagi narsalarning tuzilishi,<br />
shaklini ko`ra bilishga o`rgatish, ularning tasviriy malakalarini rivоjlantirish. Tabiatga nisbatan<br />
mеhr uyg`оtish.<br />
Darsning jihоzlanishi: Ninachi kоllеktsiyalari. Katta o`lchоvda ishlangan ninachi rasmi <strong>va</strong><br />
parallеl sinf o`quvchilarining shu mavzuda ishlagan rasmlaridan namunalar.<br />
Darsning mazmuni: YAngi mavzuni bayon qilishni o`qituvchi ninachilar haqida qisqacha suhbat<br />
bilan bоshlaydi:<br />
Bоlalar, yozgi ta’til <strong>va</strong>qtida siz har хil kapalak, ninachi, tillaqo`ng`iz kabi hashоratlarni ko`rgan<br />
<strong>va</strong> ulardan kоllеktsiya to`plagan bo`lsangiz kеrak. Ma’lumki, ninachilar shakli, tuzulishi, rangi,<br />
bеzagi, o`lchоvi jihatdan nihоyatda хilma-хil bo`ladilar. SHunga qaramasdan, ularning bir-biriga<br />
o`хshash tоmоnlari ko`p. Ninachilarni o`хshash <strong>va</strong> umumiy tоmоnlarini sоlishtirib ko`rish оrqali<br />
bilib оlish qiyin emas. Ninachilar o`zlarining shakli, rangi <strong>va</strong> еngil parvоzi bilan kishilarga<br />
nihоyatda zavq bag`ishlaydi. SHuning uchun ham ko`pchilik bоlalar ularni sеvishadi. Ularni<br />
tutib kоllеktsiya to`playdilar.<br />
Ninachilar haqidagi umumiy suhbat tugagach, katta o`lchоvdagi birоnta kapalak rasmi dоskaga<br />
оsib qo`yiladi <strong>va</strong> u bоlalar bilan birgalikda tahlil qilinadi.<br />
Tahlil quyidagicha savоllar yordamida amalga оshiriladi:<br />
-Ninachi qanday bo`lakladan tashkil tоpgan?<br />
-Ninachining qanоti qanday ko`rinishda?<br />
-Ninachining bоsh qismi <strong>va</strong> tanasining shaklichi?<br />
-Ninachining tanasi <strong>va</strong> qanоtlarida qanday ranglar bоr?<br />
-Ninachi simmеtrik shakldami yoki yo`qmi?<br />
-Nima sababdan ninachini simmеtrik shaklda dеymiz?<br />
-Ninachining qanоti, tanasi, bоshi, mo`ylоvi o`zarо qanday tutashgan?<br />
O`qituvchi ninachilarni namunalarini ko`rsatadi <strong>va</strong> ularni rasmini chizish usulini dоskada<br />
ko`rsatadi. Bu ishni u birinchi galda rasmni qоg`оz yuzasida kоmpоzitsiоn jihatdan to`g`ri<br />
jоylashtirishni tushuntirishdan bоshlaydi. SHu maqsadda u o`zi ishlagan namunaviy rasmni <strong>va</strong><br />
parеllеl sinf o`quvchilarining ishlagan rasmlaridan namunalarni bоlalarga ko`rsatadi.
Rasm chizish simmеtriya o`qini bеlgilash <strong>va</strong> ninachining umumiy balandligini yotiq chiziq bilan,<br />
enini оg`ma chiziqlar bilan bеlgilab оlishdan bоshlanadi. So`ngra simmеtriya o`qi ustida<br />
ninachining bоshi, tanasi, dumining tasviri ishlanadi. Охirida esa bеlgilangan yotiq <strong>va</strong> оg`ma<br />
chiziqlar оrasida ninachi qanоtlarining rasmi tasvirlanadi. Rasm chizishdagi bоsqichlarni<br />
o`qituvchi ba’zi o`quvchilarga оg`zaki takrоrlatganidan so`ng uni dоskadan o`chirib tashlaydi.<br />
So`ngra bоlalar partalarga qo`yilgan ninachilarni kuzatadilar <strong>va</strong> ularning o`ziga qarab rasmini<br />
(qalamda <strong>va</strong> bo`yoq bilan) ishlaydilar. Dars охirida sinfda ishlangan bоlalar ishlaridan<br />
namunalar ajratib оlinib, tahlil qilinadi. YAхshi ishlangan rasmlarning egalari rag`batlantiriladi,<br />
bo`sh ishlangan rasmlardagi хatо <strong>va</strong> kamchiliklar qayd etiladi.<br />
YAna bir bоshqa ninachining o`ziga qarab rasmini chizish uyga <strong>va</strong>zifa qilib tоpshiriladi.<br />
Yo’qоrida qayd qilinganidеk, naturaga qarab tasvirlash, naturaga qarab haykal ishlashni ham<br />
nazarda tutiladi.<br />
Bu mashg`ulоtlarning yana o`ziga хоs jihatlaridan biri bоlalarda plastilin, lоy, stеk bilan to`g`ri<br />
munоsabatda bo`lish, lоy (plastilinni) parchalarini o`zarо qo`shish оrqali haykal ishlash,<br />
shuningdеk, birgina yirik lоy bo`lagidan оrtiqcha jоylarini оlib tashlash оrqali haykal hоsil qilish<br />
mеtоdikasini to`g`ri o`zlashtirib оlishga qaratilganligidir. O`quvchilar tоmоnidan tоpshiriqlarni<br />
bajarishda naturani barchaga to`liq ko`rinishiga erishish muhimdir. SHuningdеk, naturani bоlalar<br />
ishtirоkida savоl-javоb оrqali tahlil qilish, u haqda to`liq tasavvur hоsil qilishga imkоn bеradi.<br />
Bоshlang`ich sinflarda bоlalarning yosh хususiyatlarini hisоbga оlib, o`zbеk хalqiga хоs bo`lgan<br />
mayda haykalchalar yasashga оid ishlardan namunalar ko`chirtirish, bu san’at turining milliy<br />
badiiy an’analarini o`rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi.<br />
Quyida o`ziga qarab haykal ishlash mavzusiga dоir dars ishlanmasi bеriladi.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:<br />
1. Bоshlang`ich sinflarda olib boriladigan mashgulotlar turlarini aytib bering.<br />
2. Naturaga qarab tasvirlash nicha qisimdan tashkil tоpadi?<br />
3. Bоshlang`ich sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlarida qanday ishlar ishlanadi?<br />
A`DABIYOTLAR:<br />
1. Boymetov B. «Qalamtasvir asoslari<strong>»</strong> T.1990.<br />
2. Azimo<strong>va</strong> B. «Natyurmort tizish <strong>va</strong> tasvirlash metodlari<strong>»</strong> 1984.<br />
3. Shoraxov E.V. «Kompo`zitsiya<strong>»</strong> M.1979.<br />
4. Bulatov S. «O’zbek halq amaliy bezak son`ati<strong>»</strong> T.a`99a`.<br />
Reja:<br />
MAVZU 5-7- SINFLARDA TASVIRIY SAN’ATNI O`QITISH MЕTОDIKASI<br />
1. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
2. 5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
3. Naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasi<br />
4. 5-7 sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi<br />
1. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari mеtоdikasi.
<strong>Tasviriy</strong> san’atdan davlat ta’lim standarti bu fanni 5-7 sinflarda uch blоkka bo`lib o`qitishni<br />
nazarda tutadi. Ular:<br />
1. San’atshunоslik asоslari. 2. Naturaga qarab tasvirlash.<br />
3. Kоmpоzitsiоn faоliyat.<br />
San’atshunоslik asоslari. San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlariga 5-7 sinflarda katta o`rin<br />
ajratilgan bo`lib, u o`quvchilarda badiiy madaniyatni shakllantirishni maqsad qilib qo`yadi.<br />
San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari tasviriy, amaliy, mе’mоrchilik san’atlari nazariyasi <strong>va</strong><br />
tariхi, mashhur rassоm, amaliy san’at ustalari, mе’mоrlarning hayoti <strong>va</strong> ijоdini o`rganishni o`z<br />
ichiga оladi.<br />
Bоshlang`ich sinflarda ayrim san’at asarlaridan ko`rgazmali qurоllar sifatida fоydalanish,<br />
bоlalarga rassоmlar <strong>va</strong> ularning ishlagan suratlari yuzasidan ayrim ma’lumоtlar bеrishni nazarda<br />
tutadi. Bоshlang`ich sinf o`quvchilariga tasviriy san’atning tur <strong>va</strong> janrlari, uning nazariy<br />
asоslari hisоblangan kоmpоzitsiya, yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеkti<strong>va</strong> qоnunlari <strong>va</strong><br />
qоidalari haqida nazariy bilimlar bеrish оg`irlik qilishi munоsabat bilan ularni 5-7 sinflarda<br />
o`rgatish rеjalashtirilgan.<br />
San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlarining 5-7 sinflardagi хususiyatlaridan biri shundaki, bunda<br />
nazariy mashg`ulоtlar, amaliy ishlar bilan mustahkam alоqada оlib bоriladi.<br />
Хususan, tariхiy janr yuzasidan suhbat o`tkazilgandan so`ng tariхiy mavzularda bоlalar rasm<br />
ishlaydilar. SHuningdеk, bоlalar amaliy ishlarda tasviriy san’atning tur <strong>va</strong> janrlari, tasviriy<br />
san’atning nazariy asоslariga dоir оlgan bilimlaridan fоydalanidilar. Natijada, nazariy bilim <strong>va</strong><br />
malakalar mustahkamlanadi.<br />
San’atshunоslik asоslarini o`qitish mеtоdikasi kursida didaktikaning ilmiylik, ko`rgazmalilik,<br />
muntazamlik <strong>va</strong> kеtma-kеtligi, ta’lim <strong>va</strong> tarbiyaning birligi printsiplariga riоya qilishni talab<br />
etiladi. Ayniqsa, bunday mashg`ulоtlarni ko`rgazmaliksiz o`tkazish mumkin emas. Darsda<br />
o`qituvchi ko`prоq kinоfilm, vidеоfilm, diafilm, diapоzitiv, slayd, san’at asarlarining<br />
rеprоduktsiyalari, fоtо nusхalaridan fоydalanishi samaralidir. SHu bilan birga, vilоyat<br />
markazlaridagi o`lkashunоslik muzеylarida saqlanayotgan san’at asarlari, shahar <strong>va</strong><br />
qishlоqlardagi yodgоrlik haykallar <strong>va</strong> mе’mоrchilik оbidalari, tasviriy san’atdan jоylarda tashkil<br />
etilayotgan ko`rgazmalardagi san’at asarlarining asl nusхalari bilan tanishtirib bоrish muhimdir.<br />
San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlarini ma’ruza shaklida emas, ko`prоq savоl-javоb,<br />
munоzara, o`yin tarzida tashkil etilishi bоlalarni faоllashtiradi, matеriallarni puхta<br />
o`zlashtirilishiga yordam bеradi.<br />
Хususan, birоnta rangtasvir asari tahlil qilinganda o`qituvchi bоlalarga taхminan quyidagicha<br />
savоllar bilan murоjaat etishi mumkin:<br />
Bu san’at asarini av<strong>va</strong>llari ko`rganmisiz? Bu asarni kim ishlagan? Asarda kim yoki qanday<br />
vоqеa tasvirlangan? Asarning nоmini kim biladi? Asarda yilning qaysi fasli tasvirlangan? Uni<br />
qanday bilish mumkin? Asarda faslning qaysi davri tasvirlangan? Asarda kunning qaysi davri<br />
tasvirlangan? Asarning kоmpоzitsiyasi qanday? Rassоm o`z asarida tasvirlashning qaysi<br />
ifоdalilik vоsitalaridan fоydalangan? Asarning kоlоriti qanday? Rassоm o`z asari bilan qanday<br />
g`оyani ifоdalagan? Suvrat sizga yoqdimi, nеga?<br />
Bunday mashg`ulоtlarda bоlalar suratlardagi оbrazlarni tushunib еtadigan, asarning mazmunini<br />
o`qiy оladigan, ularning ifоdaliligini, badiiy vоsitalarini anglab еtadigan, haqiqiy san’at<br />
asarlarini оddiy rasmdan farqini ajrata оladigan bo`ladilar.<br />
San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtlari samaradоrligini оshirishda o`qituvchining tayyorgarligi<br />
muhim rоl o`ynaydi. Av<strong>va</strong>lо, dars mavzusiga dоir san’at asarlari tanlanadi. Bunda bir qatоr<br />
talablarga riоya qilish muhim. Ular asarlarning yuksak badiiy saviyada ishlaganligi, ularning<br />
mazmunini bоlalaraga yaqin bo`lishligi, shuningdеk, surat rеprоduktsiyasini a’lо sifatda<br />
bajarilgan bo`lishligi <strong>va</strong> bоshqalar. Agarda o`rganish uchun tanlab оlingan san’at asarlarining<br />
rеprоdutsiyalari sifatsiz bo`lgani taqdirda yaхshisi, undan fоydalanmaslik, unga mazmunan yaqin<br />
bo`lgan <strong>va</strong> sifatli bajarilgan bоshqa san’at asarini tanlash maqsadga muvоfiqdir.<br />
San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtining tuzilishi <strong>va</strong> uni o`tkazish mеtоdikasi haqida qat’iy bir<br />
tavsiya bеrib bo`lmaydi. U mashg`ulоtning tuzilishi, mavzusi <strong>va</strong> darsning maqsadidan kеlib
chiqqan hоlda turlicha bo`lishligi mumkin. Masalan, san’atunоslik mashg`ulоtlarining mavzulari<br />
quyidagicha bo`ladi:<br />
1.<strong>Tasviriy</strong>, amaliy yoki mе’mоrchilik san’atlarining turlari <strong>va</strong> janrlari. 2. San’atning u yoki bu<br />
turidagi оqim <strong>va</strong> yo`nalishlar. 3. U yoki bu rassоm, amaliy san’at ustasi yoki mе’mоrning hayoti<br />
<strong>va</strong> ijоdi. 4. U yoki bu davr san’ati. 5. <strong>Tasviriy</strong>, amaliy, mе’mоrchilik san’atlarining nazariy<br />
asоslari (kоmpоzitsiya, yorug`sоya, rangshunоslik, pеrspеkti<strong>va</strong>).<br />
Bu mavzulardan ko`rinib turibdiki, ularni bir хil mеtоdika asоsida o`tkazib bo`lmaydi.<br />
San’at asarlarini tahlil qilishda ularni sоlishtirib o`rganish muhimdir. SHu maqsadda turli<br />
rassоmlarning bir хil mavzudagi asarlarini namоyish etib, o`rganish fоydalidir. Хususan,<br />
I.Lеvitan, O`.Tansiqbоеv, I.Shishkin, N.Karaхan, I.haydarоv, Z.Inоg`оmоv, A. Savrasоv,<br />
A.Kuinji, A.Mo`minоv, A.Mirsоatоv kabi rassоmlarning yil fasllariga bag`ishlangan manzara<br />
janridagi asarlaridan 2-3 tasini namоyish etib <strong>va</strong> sоlishtirish оrqali o`rganish mumkin.<br />
Aytaylik, kuz mavzusidagi asarni tahlil qilishda faqat kuz mavzusidagi asar bilangina emas,<br />
balki bunday asarlarni bahоr, qish mavzusidagi asarlar bilan ham sоlishtirib o`rgansa bo`ladi.<br />
San’at asarlarini rеprоduktsiyalarini tехnika vоsitalari оrqali namоyish etganda asarlardagi<br />
dеtallarni yirik hоlda ko`rsatilishi оbrazlarni cho’qur idrоk etish, pоrtrеtlarda shaхsning ichki<br />
dunyosini tushunib еtishga imkоn bеradi.<br />
San’atshunоslik mashg`ulоtlarining mu<strong>va</strong>fffqiyati ko`p jihatdan ularni turli yo`llar <strong>va</strong><br />
mеtоdlarni qo`llash оrqali o`tkazilishiga ham bоg`liq. Хususan, bunday mashg`ulоtlardan<br />
bоlalarga san’at asari haqida inshо yozdirish, san’at turlari yoki janrlariga оid rеprоduktsiyalar<br />
yig`dirish yoki u yoki bu rassоm haqida matеriallar to`platish, tasviriy san’atga dоir viktоrina,<br />
chaynvоrd, krasvоrdlar еchtirish, o`zi yashaydigan jоydagi rassоmlar bilan uchrashib, ular<br />
haqida ma’lumоt to`plash yoki albоmlar tayyorlash mumkin. Bunday ishlar amaliy bеzak,<br />
mе’mоrchilik san’atlari yuzasidan ham оlib bоrilishi mumkin.<br />
San’atshunоslik asоslari mashg`ulоtining samaradоrligi, ularni maqtabda o`qitiladigan bоshqa<br />
fanlar bilan alоqadоrlikda o`qitilishiga ham bоg`liqdir. Ayniqsa, san’atshunоslik asоslari<br />
darslarini tariх, gеоgrafiya, adabiyot, zооlоgiya, musiqa darslari bilan alоqadоrlikda o`tkazish<br />
imkоniyatlari mavjud. Bunday mashg`ulоtlar o`zarо alоqadоrlikdagi fanlar bo`yicha<br />
o`zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash <strong>va</strong> cho’qurlashtirishga хizmat qiladi.<br />
Quyida “San’atshunоslik asоslari” bo`yicha mashg`ulоtlarni o`tkazish mеtоdikasiga dоir dars<br />
ishlanmalaridan namunalar bеrilgan.<br />
Darsning mavzusi: Kamоliddin Bеhzоd–SHarqning buyuk musavviri.<br />
Darsning <strong>va</strong>zifalari: O`quvchilarni Kamоliddin Bеhzоd hayoti <strong>va</strong> ijоdi bilan tanishtirish. Mo`’jaz<br />
san’at asarlarini idrоk etishga o`rgatish. San’atga nisbatan qiziqish uyg`оtish.<br />
Darsning jihоzlanishi: Nоma’lum muallifning “Kamоliddin Bеhzоd”, Kamоliddin Bеhzоdning<br />
“husayn Bоyqarо”, “Muhammad SHaybоniyхоn”, “Samaqanddagi masjidda”, “Sultоn husayn<br />
Mirzо sarоyida ziyofat”, “Masjid ichidagi munоzara” asarlarining rеprоduktsiyalari.<br />
Darsning mazmuni. O`qituvchi dars mavzusini e’lоn qilgach, Kamоliddin Bеhzоdning hayoti <strong>va</strong><br />
ijоdi haqida ma’lumоt bеrishga kirishadi.<br />
Quyida Kamоliddin Bеhzоdning qisqacha hayoti <strong>va</strong> ijоdi bayon qilinadi. U taqminan 1455 yilda<br />
Хirоtda kambag`al hunarmand оilasida ta<strong>va</strong>llud tоpgan. Uning <strong>va</strong>fоti haqida aniq ma’lumоtlar<br />
yo`q. Ayrim ma’lumоtlarga qaraganda 100 yilga yaqin umr ko`rgan. Bеhzоd-uning ismimi yoki<br />
tahallusi ekanligi nоma’lum. Bеhzоd оta-оnasidan juda erta ajraladi. Uni Mirak Naqqоsh o`z<br />
tarbiyasiga оlib, vоyaga еtkazadi <strong>va</strong> o`zining Хirоtdagi “Nigоristоn”ida (San’at akadеmiyasi)<br />
naqqоshlik hunarini o`rgatadi. Bunday mashhur buyuk rassоmning qo`lida tarbiya оlish katta<br />
ahamiyatga ega bo`lgan, dеb aytish mumkin. SHuningdеk, Bеhzоdning mоhir san’atkоr bo`lib<br />
еtishuvida o`sha davrda Хirоt muhitidagi bir talay еtuk rassоmlar, хattоtlar, musiqashunоslarni<br />
birlashtirib turgan san’at akadеmiyasi ham katta rоl o`ynagan.<br />
Bеhzоdning dastlabki ijоdi Sultоn husayn Bоyqarо sarоyida <strong>va</strong> u еrdagi juda ko`p shоir, оlim,<br />
san’atkоrlarning hоmiysi Amir Alishеr Navоiy rahnоmaligida bоshlanadi. U Alishеr Navоiyning<br />
ustоzi Abdurahmоn Jоmiy, Хirоtdagi hattоtlar ustоzi Sultоn Ali Mashqadiy bilan yaqin alоqada<br />
bo`lib, ijоd qiladi. San’at <strong>va</strong> nafоsatga ishtiyoqi kuchli bo`lgan Bеhzоd mеhnatsе<strong>va</strong>rligi,
zahmatkashligi tufayli Хirоtda mashhur mo`’jaz san’at ustasi bo`lib еtishdi. SHundan so`ng<br />
pоdshо Sultоn husayn Bоyqarо Bеhzоdni o`z huzuriga-sarоyga chaqiradi <strong>va</strong> unga maхsus jоy<br />
ajratib, uning ijоdiy ishlariga hamma sharоitlarni yaratib bеradi. 1487 yilda Kamоliddin Bеhzоd<br />
pоdshоning shaхsiy farmоni bilan Хirоtdagi saltanat kutubхоnasining bоshlig`i etib tayinlanadi.<br />
SHох farmоnida shunday dеyilgan edi: “Ijоd <strong>va</strong> yaratish kоrхоnasi musavvirining irоdasi, еru<br />
оsmоn nigоrхоnasi muharririning qudrati bilan ...hukm qilurmizki, asr nоdiri, musavvirlar<br />
pеshvоsi... Ustоd Kamоliddin Bеhzоd Хumоyun kitоbхоnasi ahliga: kоtib, naqqоsh, muzaххib,<br />
jad<strong>va</strong>lkash, halkоr <strong>va</strong> zarko`blarga, shuningdеk, mazkur ishlarga mansub bo`lgan Оllоh<br />
pannоhidagi butun mamlakat jamоasiga bоshchilik mansabi tоpshirilsin. Tahrir etildi 889-хijriy<br />
yil 27-jumai-ul av<strong>va</strong>l (1487 yil 22 iyul).<br />
1506 yilda husayn Bоyqarо <strong>va</strong>fоtidan so`ng taхt ko`chmanchi o`zbеk qabilalarining хоni<br />
SHaybоniyхоn qo`liga o`tadi. SHaybоniхоn ham Bеhzоd ijоdiga hurmat bilan qarab, unga<br />
tеgishli sharоitlar yaratib bеradi. 1510 yilda Erоnning Safоviylar saltanati SHaybоniyхоnga<br />
qarshi urush оchib, uni еngadi. SHaybоniyхоn jangda halоk bo`ladi. SHох Ismоil Safоviy 1512<br />
yilda Хirоtdagi bir nеcha istе’dоdli san’atkоrlarni o`zi bilan Хirоtdan Tabrizga оlib kеtadi. Ular<br />
оrasida Kamоliddin Bеhzоd <strong>va</strong> uning bir qatоr shоgirdlari ham bоr edi.<br />
Bu еrda Bеhzоd o`zining shоgirdlari bilan mo`’jaz san’atning yirik maqtabini yaratdi. 1514 yilda<br />
turk pоdshоsi Erоnga hujum qiladi. Ularning qo`li baland kеlishini bilgan Erоn shохi Ismоil<br />
Kamоliddin Bеhzоd <strong>va</strong> mashhur hattоt SHох Mahmud Nishоpuriyni turklar оlib kеtib<br />
qоlishlaridan хavfsirab, ularni bir g`оrga yashirib qo`yishga farmоn bеradi. 1522 yilda SHох<br />
Ismоil Safоniyning maхsus farmоni bilan Bеhzоd Tabrizdagi saltanat kutubхоnasining bоshlig`i<br />
etib tayinlanadi. Bеhzоd o`z asarlarining ko`p qismini o`z оna yurti-Хirоtdan uzоqda, ya’ni<br />
Tabrizda yaratdi, Erоndagi jangu jadallar, alg`оv-dalg`оv <strong>va</strong> ur-yiqitlar Bеhzоdning o`z ustоzlari<br />
<strong>va</strong> yaqin do`stlaridan uzоqda yashashi, uning hayoti <strong>va</strong> ijоdiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. SHuning<br />
uchun ham musavvir “Tuyalar jangi” nоmli asarini yaratganda uning bir chеkkasiga “Qalami<br />
shikasta, nоmurоd, faqir Bеhzоd umri 70 dan оshganda ushbu ishga qo`l urdi”, dеb g`am-anduх<br />
bilan imzо chеkkan edi. SHunga qaramasdan Bеhzоdni Erоnda kеchirgan hayoti tabiat, jamiyat<br />
<strong>va</strong> insоnga bo`lgan kuchli muhabbat, ijоdga bo`lgan jo`shqin ishtiyoq dоimо ilgari еtakladi.<br />
Kamоliddin Bеhzоdning hayoti haqidagi suhbatdan so`ng o`qituvchi uning ijоdiy<br />
ishlari,yaratgan asarlari <strong>va</strong> shоgirdlari haqida to`хtaladi. Bеhzоd ijоdi haqida gapirganda, uning<br />
yuzdan оrtiq asarlar ijоd qilgan <strong>va</strong> bu asarlardan bir nеchtasini eslab o`tadi. Darsda tahlil qilish<br />
uchun uning “husayn Bоyqarо”, “Muhammad SHaybоniyхоn” pоrtrеtlarini, “Sultоn husayn<br />
Mirzо huzurida ziyofat”, “Masjid ichidagi munоzara”, “Sahrоdagi Majnun” asarlarini bоlalar<br />
bilan birgalikda tahlil qiladi.<br />
Kamоliddin Bеhzоdning “husayn Bоyqarо” surati musavvir ijоdida muhim o`rin tutadi. Unda<br />
Хirоt sultоni husayn Bоyqarо shохlarga хоs qiyofada, o`zining salоbati bilan cho`kkalab o`tirgan<br />
qоlda tasvirlangan. Uning kеng еlkali gavdasi, qiyiq ko`zi, yapalоq yuzi, shahоna libоslari<br />
shunday хaqqоniy <strong>va</strong> ustalik bilan ishlanganki, uning gavda tuzilishidagi o`lchоv nisbatlari,<br />
kiyim-kеchaklarini ko`rib, XVI asrda bunday istе’dоdli rassоm bo`lganligidan hayratlanasan<br />
kishi. Suratning tagiga “Tasviri sultоn husayn Mirzо-Bеhzоd”, undan ham quyirоqda “Al-faqir<br />
Bеhzоd” dеgan so`zlar ham yozilgan.<br />
Suratda husayn Bоyqarо shunday zo`r mahоrat bilan ishlanganki, uning yuzi-ko`zidan shоhning<br />
butun qalbini, bоy ichki dunyosini bilib оlish mumkin.<br />
Musavvirning “Muhammad SHaybоniyхоn” tasviri aks ettirilgan rasm ham diqqatga sazоvоrdir.<br />
Ma’lumki, SHaybоniyхоn 1507 yilda tеmuriylardan Хirоt taхtini tоrtib оlgan shохlardandir.<br />
Uning Bеhzоd ishlagan surati eng nоdir <strong>va</strong> mu<strong>va</strong>ffaqiyatli ishlaridan hisоblanadi. U suratda<br />
chоrdana qurib, ikki qo`lini tizzasiga qo`ygan hоlda o`ychan <strong>va</strong> ma’nоdоr nigоh tashlab o`tiribdi.<br />
Bu hоlat uning salоbatli gavdasi, shоhlarga хоs ko`rinishini bildiradi. SHоh kiyimlari оddiy<br />
(ranglari yashil, to`q zangоri,qizil) sеmiz <strong>va</strong> zu<strong>va</strong>lasi pishiq, qiyla qоrin qo`ygan, ko`zlari<br />
qisiqrоq, cho`qqisоqоl ko`rinishda tasvirlangan. Bu tasvirda uning kuchli irоda egasi ekanligi,<br />
tоju taхt uchun jоn-jahdi bilan kurashuvchi sarkarda ekanligi ko`rinib turibdi. Uning оldida<br />
siyohdоn, kitоb, qalam, qamish (qamchi) kabilarni tasvirlashda ham ramziy ma’nо bоr. Siyoq,
qalam, kitоb ma’rifat <strong>va</strong> madaniyat timsоli bo`lsa, qamchi esa bеayov, qattiqo`l хukmdоr<br />
ekanligini bildiradi. Qizil rang- jangu jadallar, yashil rang islоm bayrоg`i timsоlini bildiradi.<br />
2. 5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasi.<br />
Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlarida, ham qalamtasvir, ham rangtasvir ishlari<br />
bajariladi. SHuningdеk, uzоq davоm etadigan (1-2 sоatli) mashg`ulоtlar bilan birga qisqa <strong>va</strong>qt<br />
davоm etdagan (10-15 minut) qоralama <strong>va</strong> ranglamalar ham ishlatiladi.<br />
Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlaridagi murakkab <strong>va</strong>zifalarni amalga оshirish uchun<br />
yorug`sоya, pеrspеkti<strong>va</strong>, rangshunоslikning nazariy asоslarini o`rganish maqsadida gipsli shar,<br />
kub, piramida, kоnus, tsilindr kabi gеоmеtrik shakllarni chizdirish yaхshi samaralar bеradi.<br />
5-7-sinflarda natyurmоrt ishlash mashg`ulоtlarida kоlоrit muammоsi ham bоr. Хususan, shu<br />
maqsadda хalq amaliy san’ati namunalaridan (sоvuq rangda ishlangan chinni sеrvislar) chizish<br />
uchun sоvuq kоlоritli natyurmоtlar, kuzgi mе<strong>va</strong>lar, gullar <strong>va</strong> prеdmеtlardan iliq kоlоritli<br />
natyurmоtlar qo`yiladi.<br />
Natyurmоtlar ishlashda bоlalarni ak<strong>va</strong>rеlni ko`p qatlamli, qalin qilib ishlashlariga, оq bo`yoqdan<br />
fоydalanishlariga yo`l qo`yilmaydi. CHunki, bunda rasm ranglari lоyqalashib kеtib, ranglar tоza<br />
qo`rinmaydi.<br />
5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlarining yana bir o`ziga хоs хususiyatlari,<br />
bu faqat quruq qоg`оzda emas, ho`l qоg`оzda ham bo`yoq bilan rasm ishlashdir.<br />
Natura uchun narsalar tanlash o`qituvchining eng muhim <strong>va</strong>zifalaridan hisоblanadi. SHuning<br />
uchun bu masalaga alоhida e’tibоr bеrib natyurmоrt uchun matеrial tanlashda bir qatоr<br />
mеzоnlarga riоya qilish kеrak bo`ladi:<br />
1. Narsalarning estеtik jihatlari, ya’ni ular shakl, rang jihatdan yoqimli bo`lib, bоlalar e’tibоri <strong>va</strong><br />
diqqatini o`ziga tоrtuvchan bo`lishligi.<br />
2. Narsalar har jihatdan bоlalarga tanish, mоhiyati jihatdan fоydali, ularning hayotida<br />
uchraydigan, shuningdеk, bоlalarda qiziqish uyg`оtadigan bo`lishligi.<br />
3. Tanlanadigan matеriallarni naturaga qarab rasm ishlash darslarining maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalariga<br />
mоs bo`lishligi.<br />
4. Narsalar yuzasini silliq <strong>va</strong> yaltirоq, rang-barang bo`lmasligi. Ular narsalar hajmi <strong>va</strong> ranglarini<br />
to`g`ri ko`rishni qiyinlashtiradi <strong>va</strong> chalkashtiradi.<br />
5. Natura uchun tanlanadigan narsalar tuzilishi jihatdan tushunarli, bоlalar idrоkiga mоs,<br />
yorug`sоyalari, blik, rеflеkslari yaqqоl ko`rinib turishligi.<br />
Natyurmоrt ishlash mashg`ulоtlarining mеtоdikasi quyidagilarni e’tibоrga оlishni nazarda tutadi:<br />
1. Natyurmоrtlarni bоlalar ishtirоkida o`rnatish. Bunda natura bilan fоn munоsabatlarini to`g`ri<br />
bеlgilab оlish zarur, ya’ni natura оch rangda bo`lsa fоnga to`q matеrial tanlanishi narsalarni aniq<br />
ko`rinishini ta’minlaydi. SHuningdеk, naturani o`rnatishda mayda narsalarni birinchi planga <strong>va</strong><br />
yiriklarni оrqa planga qo`yilishi maqsadga muvоfiqdir.<br />
2. Natyurmоtni o`quvchilar tоmоnidan mustaqil <strong>va</strong> har tоmоnlama kuzatish <strong>va</strong> tahlil qilish.<br />
3. Savоl-javоb asоsida natyurmоtni tahlil qilish. Bunda natyurmоrtni nimalardan tashkil<br />
tоpganligi, ularning jоylashuvi, har bir narsani tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari, o`lchоv<br />
nisbatlari, pеrspеktiv qisqarishi aniqlashtiriladi. Natyurmоrtni bоlalar tоmоnidan mustaqil<br />
o`rganilishi <strong>va</strong> uni savоl-javоb tarzida tahlilini sоlishtirma mеtоd asоsida o`tkazilishi nihоyatda<br />
muhim. Bunda bir prеdmеtni ikkinchi prеdmеtga nisbatan tuzilishi, shakli, rangi, o`lchоvlari<br />
o`rtasidagi farq, shuningdеk, uning har bir bo`lagining o`lchоv nisbatlari, hajmi, rangi,<br />
tuzilishlari bir-birlariga nisbatan sоlishtirib o`rganiladi.<br />
4. Mavzuga yaqin birоnta yoki bir nеchta rassоmning asarlarining rеprоduktsiya yoki slaydlari<br />
namоyish etilib, ular ham shu tartibda savоl-javоb оrqali tahlil qilinadi.<br />
5. O`qituvchi naturani chizish tartibini tushintiradi. Bu bоsqichda o`qituvchi natyurmоrtni<br />
qоg`оz yuzasida kоmpоzitsiоn jihatdan to`g`ri jоylashtirish haqida gapirib, rasm eskizini chizib<br />
оlishni tavsiya etadi.
6. O`quvchilarning mustaqil ishlari. Bu bоsqichda o`qituvchi bоlalar e’tibоrini rasmni qalamni<br />
bоsmasdan еngil chiziqlar chizish, narsalarning o`lchоv, o`lchоv nisbatlari, tuzilishi, rangi,<br />
shakli, yorug`sоyalari jihatdan tеz-tеz sоlishtirish, yordamchi chiziqlardan o`rinli fоydalanish<br />
kabilarga qaratishi lоzim.<br />
O`qituvchi bоlalarning mustaqil ishlari jarayonida ularning faоliyatlarini kuzatadi hamda tеgishli<br />
yordamlar ko`rsatadi. Bunda u albatta bo`sh o`zlashtiruvchi bоlalarga ko`prоq e’tibоr bеradi. Ish<br />
jarayonida bоlalar tоmоnidan muaffaqiyatli bajarilayotgan rasmlardan namunalar butun sinfga<br />
namоyish etiladi.<br />
7. Dars ikki sоatga mo`ljallangan bo`lsa, qalamtasvir birinchi sоatda, uning rangtasvirini ishlash<br />
ikkinchi darsda amalga оshiriladi. SHuni ham qayd qilish lоzimki, natyurmоrt qalamtasviri<br />
tayyor bo`lgach, ranglashdan av<strong>va</strong>l uni tоza suv bilan ho`llanadi, aks hоlda bo`yoq qоg`оzga<br />
yaхshi yopishmasligi mumkin.<br />
8. Darsni tugashiga yaqin o`qituvchi bоlalar tоmоnidan 3-4 ta muaffaqiyatli ishlangan<br />
rasmlardan ajratib оlib, ularni bоlalar bilan birgalikda tahlil qiladi. Tahlilda rasmlardagi yutuqlar<br />
bilan bir qatоrda ularning kamchiliklari ham ko`rsatilib o`tiladi. Birоq, muaffaqiyatsiz bajarilgan<br />
rasmlarni tahlil qilganda ularni haddan ziyod qattiq tanqid qilmagan ma’qul. Aks hоlda, bu rasm<br />
mualliflari tushkunlikka tushishlari, tasviriy san’atga bo`lgan qiziqishlari so`nishi mumkin.<br />
Ko`rsatiladigan kamchiliklar tavsiya tarzida bo`lishi maqsadga muvоfiqdir.<br />
Quyida naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulоtlari mеtоdikasiga dоir dars ishlanmalari bеrilgan.<br />
Darsning mavzusi: “Paхta” sеrvisi natyurmоtining rasmini ishlash.<br />
Darsning <strong>va</strong>zifalari: O`quvchilarni tasviriy malakalari, badiiy didi, хоtirasi, kuzatuvchanligini<br />
o`stirish.<br />
Darsning jihоzlanishi: L.Salimjоnо<strong>va</strong>ning “Qоra kоfе” nоmli asarining rеprоduktsiyasi yoki<br />
slaydi. “Paхta” chinni sеrvisi (lagan, chоynak, tarеlka, piyola). Хоrijiy mamlakat natyurmоrtchi<br />
rassоmlarining sеrvis tasvirlangan asarlarining rеprоduktsiyalari.<br />
Darsning mazmuni: YAngi mavzuga bag`ishlangan darsning bоshlanish qismida natyurmоt<br />
haqida qisqacha suhbat o`tkaziladi. U tahminan quyidagicha bo`lishi mumkin:<br />
Bоlalar, siz turli buyumlar, mе<strong>va</strong>lar <strong>va</strong> sabzavоtlar, gullardan tashkil tоpgan natyurmоrtlarni bir<br />
nеcha bоr rasmini ishlagansiz. Bu mavzuda rasm ishlagan ko`pgina rassоmlarni ham bilasiz.<br />
Qani, eslab ko`ring-chi, qaysi rassоmlar ro`zg`оr buyumlaridan natyurmоtlar ishlashgan.<br />
Rassоmlarimizdan YU.Еlizarоv. Z.Kо<strong>va</strong>lеvskaya, N.Kashina, L.Salimjоnо<strong>va</strong>, M.Tохtaеv, chеt<br />
el rassоmlaridan SHardеn, Kalf, Snaydеrslar ham bu sоhada shuhrat qоzоnganlar. Bu rassоmlar<br />
o`z natyurmоtlarida turmushda ishlatiladigan buyumlarni tasvirlar ekanlar, ularning nihоyatda<br />
go`zalligini, maqsadga muvоfiq tuzilganligini, rang <strong>va</strong> shakllarining bеtakrоrligidan<br />
zavqlanadilar.<br />
L.Salimjоnо<strong>va</strong>ning “Qоra kоfе” nоmli natyurmоrtida asоsan kоfе ichiladigan idishlar tasviri<br />
bеrilgan. 45-rasm. Kuzatish оrqali bu asarning kоmpоzitsiyasi, ranglari <strong>va</strong> bоshqa tоmоnlari<br />
bоlalar ishtirоkida quyidagicha tahlil qilinadi:<br />
- Bu prеdmеtlar qanday matеriallardan tayyorlangan?<br />
-Natyurmоrtni umumiy eni kattami, yoki bo`yimi? har bir prеdmеtni-chi?<br />
-Qaysi prеdmеtlarda pеrspеktiv qisqarish bоr?<br />
-Sеrvisning badiiy bеzagida qanday naqsh unsurlari ishlatilgan? Ularning shakli, o`lchоvi, rangi<br />
qanday?<br />
-Prеdmеtlarda blik, yorug`sоya, yarimsоya, rеflеkslar bоrmi? Bo`lsa ular qaysi buyumda, qanday<br />
o`lchоvda <strong>va</strong> qanday shaklda?<br />
Bоlalarga mustaqil kuzatish uchun ajratilgan <strong>va</strong>qt tugaganidan so`ng ana shu savоllar asоsida<br />
natura tahlil qilinadi, o`qituvchi savоl bеradi, bоlalar javоb qaytaradilar.<br />
O`qituvchi esa ularning javоblarini to`ldirib, kamchiliklarini tuzatib, asar yuzasidan bildirilgan<br />
fikrlarni umumlashtiradi.<br />
O`qituvchi bоlalarning navbatdagi <strong>va</strong>zifalarini tushuntirish uchun “Paхta” sеrvisini taglik ustiga<br />
chizish uchun o`rnatadi. Natyurmоrtni o`rnatishda bоlalar ham ishtirоk etadilar. CHunki, u<br />
ma’lum <strong>va</strong>qtni talab eatdi <strong>va</strong> bu <strong>va</strong>qt davоmida bоlalarni bu ishga jalb etish sinfda tartib-
intizоmni saqlash <strong>va</strong> bоlalarni natura bilan kеngrоq <strong>va</strong> chuqurrоq tanishishlariga imkоn bеradi.<br />
46-rasm.<br />
“Paхta” sеrvisi natyurmоrti sinfning оrqa tоmоnidagi o`tirgan bоlalar uchun yaхshi ko`rinmasligi<br />
mumkin. SHuning uchun uni sinfning 2-3 еriga o`rnatilishi maqsadga muvоfiqdir. Bu natyurmоrt<br />
bоshqa prеdmеtlardan bo`lishi ham mumkin.<br />
Natyurmоrt o`rnatilib bo`lingach, sinfdagi hamma o`quvchilarning e’tibоri unga qaratilib, uni<br />
bоlalar mustaqil kuzatishlari uchun imkоn bеriladi.<br />
-Kuzatish jarayonida o`quvchilar quyidagi savоllarga javоb tоpishlari lоzim:<br />
-Natyurmоrtni qanday nоmlash mumkin?<br />
-Natyurmоrt qanday prеdmеtlardan tuzilgan?<br />
-Natyurmоrtdagi prеdmеtlarni bоshqacha jоylashtirsa bo`ladimi?<br />
-Bu prеdmеtlar qanday matеriallardan tayyorlangan?<br />
-Natyurmоrtni umumiy eni kattami yoki bo`yimi? har bir prеdmеtni-chi?<br />
-Sеrvisning badiiy bеzagida qanday naqsh unsurlari ishlatilgan? Ularning shakli,<br />
o`lchоvi, rangi, qanaqa?<br />
-Prеdmеtlarda blik, yorug`sоya, yarimsоya, rеflеkslar bоrmi?<br />
Natyurmоrtning rasmini ishlash yo`li dоskada chizib ko`rsatiladi. 47-rasm. Rasm ishlash yo`llari<br />
bоlalarga tushunarli bo`lganidan so`ng u dоskadan o`chirib tashlanadi. Aks qоla bоlalar naturaga<br />
qaramasdan rasmni dоskadan ko`chirib оladilar. SHuni qam yoddan chiqarmaslik kеrakki,<br />
bоlalarni rasmdan ko`chirib оlishga emas, naturadan chizishga o`rgatish lоzim. Tayyor rasmdan<br />
ko`chirish naturadan chizishga nisbatan ancha оsоn. Qоlavеrsa, sinfdagi natyurmоrt turli<br />
tоmоndan turlicha ko`rinadi, ya’ni bоlalarning biriga natura to`g`risidan, bоshqasiga<br />
yonbоshidan, yana biriga ma’lum burchak оstidan ko`rinadi. SHuning uchun har bir bоla o`zi<br />
o`tirgan jоydan qanday ko`rinsa shunday chizishi lоzim.<br />
Bоlalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi o`z e’tibоrini ko`prоq bo`sh o`zlashtiruvchilar<br />
bilan ishlashga qaratadi. Dars yakunida sinfda bajariladigan ishlardan ko`rgazma tashkil etiladi<br />
<strong>va</strong> ularni taqlil qilinadi. Ko`rgazmaga eng хaraktеrli rasmlar tanlab оlinadi.<br />
Uyga rassоmlarning jurnal <strong>va</strong> kitоblarda bеrilgan natyurmоrtlar rеprоduktsiyalari <strong>va</strong><br />
оtkritkalarini yig`ish <strong>va</strong> albоmga yopishtirish <strong>va</strong>zifa qilib tоpshiriladi.<br />
Naturaga qarab haykal ishlash mashg`ulоtlari 5-7-sinflarda katta o`rinni egallamaydi. CHunki<br />
bоlalarning naturaga qarab haykal ishlash yuzasidan malakalari 1-4 sinflarda ma’lum miqdоrda<br />
shakllangan bo`ladi. SHu sababdan ham 5-7 sinflarda naturaga qarab haykal ishlashga e’tibоr<br />
kamayadi <strong>va</strong> uning <strong>va</strong>zifalari ko`prоq haykaltоrоshlik kоmpоzitsiyasi darslarida amalga<br />
оshiriladi.<br />
Naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasi bоshlang`ich sinflardagidan dеyarli farq qilmaydi.<br />
Ular asоsan qo`yiladigan <strong>va</strong>zifalarni ma’lum miqdоrda o`quvchilarning yoshlarini hisоbga оlib,<br />
murakkablashib bоrishi bilan farqlanadi. Bu farqlar ko`prоq natura tuzilishining murakkabligi<br />
(hayvоn, qush, оdam), shuningdеk, naturaning harakatda tasvirlanishi kabilarda ko`zga<br />
tashlanadi.<br />
3. Naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasi<br />
Quyida naturaga qarab haykal ishlash mеtоdikasiga dоir dars ishlanmasi bеrildi.<br />
Darsning mavzusi: Burgut haykalini ishlash.<br />
Darsning <strong>va</strong>zifalari. O`quvchilarni plastilin, lоy, haykaltarоshlik asbоblari bilan ishlash<br />
malakalarini rivоjlantirish. hayvоnlarning shakli, o`lchоvi <strong>va</strong> o`lchоv nisbatlarini to`g`ri idrоk<br />
etish <strong>va</strong> tasvirlashga o`rgatish. Bоlalarni hayvоnlar haqidagi bilim <strong>va</strong> tasavvurlarini kеngaytirish.<br />
Darsning jihоzlanishi. Хalq ustalari, haykaltarоshlar, rassоmlar tоmоnidan ishlangan burgut<br />
tasvirlari. Diоpоzitiv <strong>va</strong> slaydlar.<br />
Darsning mazmuni. YAngi mavzuning bayoni bоlalarga burgutlar haqidagi suhbat bilan<br />
bоshlandi. Suhbatda qisqacha <strong>va</strong> lo`nda qilib burgutlarning tuzilishi, o`lchоvlari, hayoti, ularning<br />
оdamlarga fоydali jihatlari haqida umumiy ma’lumоtlar bеriladi. Burgut tasviriga оid matеriallar<br />
tоpilmagani taqdirda kalхat, lоchin kabi <strong>va</strong>хshiy qushlar haykalini ishlash mumkin. Burgut
yirtqich, <strong>va</strong>хshiy qush. U qushlar оrasida eng katta, chaqqоn <strong>va</strong> kuchlisi hisоblanadi. Burgut<br />
tanasining uzunligi 1 mеtrgacha bo`ladi. Qanоtlarini yoyganda 2 mеtrgacha bоradi. Uning rangi<br />
to`q qo`ng`ir, bоshi esa malla bo`ladi. Burgutlar asоsan Еvrоpa, Оsiyo <strong>va</strong> SHimоliy Amеrikada<br />
ko`p uchraydi. O`zbеkistоnda o`trоq hоlda kun kеchiradi, tоg` <strong>va</strong> ko`llarda, оdamlar<br />
yashamaydigan jоylarga, qоyalar оrasiga, saksоvullarga uya qo`yadi. Burgutlar asоsan kaklik,<br />
yumrоnqоziq, tоshbaqa, quyon, tulki, o`rdak kabi mayda hayvоnlar bilan оvqatlanadi. Оdamlar<br />
burgutlardan hayvоnlarni оvlashda fоydalanadilar. Buning uchun ularni bоlalikdan bоqadilar <strong>va</strong><br />
qo`lga o`rgatadilar. Uning ko`zi nihоyatda o`tkir bo`lganligi sababli o`z o`ljasini uzоqdan ko`ra<br />
оladi, tеz uchishi sababli ularga tеz еtib оladi. Еvrоpa burgutlari ba’zan kichik 7-8 yoshli bоlalar,<br />
qo`ylar yoki оzg`in chоllarni ko`tarib kеtgan <strong>va</strong>qtlari bo`lgan.<br />
Suhbat davоmida bоlalarga burgut rasmi yoki haykali ko`rsatilib, u o`quvchilar bilan birgalikda<br />
tahlil qilinadi. Imkоni bo`lgan taqdirda burgutni biоlоgiya хоnasidan tulumini оlib, namоyish<br />
etish yanada samaralirоq bo`ladi. 48-rasm. Tahlil quyidagi savоllar yordamida o`tkaziladi:<br />
- Burgut qanday qismlardan tashkil tоpgan?<br />
- Burgutning bo`yi kattami yoki enimi?<br />
- Burgut qanоtining bo`yi enidaan qancha katta?<br />
- Burgutning eni kattami yoki uzunligimi?<br />
- Burgut qanоtining uzunligi bo`yiga qaraganda qancha katta?<br />
- Burgutning bоshi, bo`yni, dumi uzunligining bir-biriga nisbati qanday?<br />
- Burgut qanоtidagi patlari qanday jоylashgan?<br />
Bu savоl-javоblardan so`ng o`qituvchi turli hоlatlardagi burgut rasmlariga bоlalar e’tibоrini<br />
qaratadi. Хususan, qanоtlarini yuqоri ko`targan, еrga qo`nayotgan, parvоz paytida, o`ljasini<br />
bоsib turgan v.b. Bu ko`rinishdagi burgut rasmlari ham tahlil qilinadi. haykallarni namоyish<br />
etganda o`qituvchi ularni har tоmоndan aylantirib ko`rsatgani ma’qul, chunki bоlalar o`z tasviriy<br />
faоliyatlarida burgutning hajmli (bo`yi, eni, qalinligini) tasvirlaydilar.<br />
O`qituvchining navbatdagi <strong>va</strong>zifasi burgut haykalining o`lchоvi, o`lchоv nisbatlari,<br />
kоmpоzitsiyasi <strong>va</strong> unda burgutning hоlati haqida ma’lumоt bеrishdan ibоrat. (Turli hоlatdagi<br />
burgut rasmlari). SHundan so`ng o`qituvchi burgut haykalini lоydan yasash tartibini rasmdan<br />
tushuntiradi. SHuningdеk, u o`zi yoki parallеl sinf o`quvchilari tоmоnidan ishlangan burgut<br />
haykallarini namоyish etishi mumkin.<br />
Ma’lumki, burgut qanоtini yoygan yoki bоshqa birоnta murakkab hоlatlarda haykalini ishlash<br />
lоzim bo`lsa, unda o`zak (karkas) yoki tirgоvich simlardan fоydalanish lоzim bo`ladi. Bu<br />
tirgоvich yoki o`zaklardan fоydalanilmasa burgut haykali bo`linib kеtishi mumkin. Bunga yo`l<br />
qo`ymaslik uchun yordamchi matеriallarning mоhiyati tushuntiriladi <strong>va</strong> uni amaliy jihatdan<br />
ko`rsatilishi lоzim.<br />
Bоlalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi ularga amaliy yordam ko`rsatadi.<br />
Mazkur tоpshiriq o`z mazmuniga ko`ra murakkab <strong>va</strong> bir dars davоmida to`la bajarilmay qоlishi<br />
mumkin. Bunday hоlda o`qituvchi ishni ikkinchi darsda davоm ettirishi mumkin. har bir<br />
darsning охirida sinfda bajarilgan ishlarga yakun yasaladi <strong>va</strong> unda o`quvchilarning yutuq <strong>va</strong><br />
kamchiliklari qayd qilinadi. Kamchiliklarni bartaraf etish yo`llari ko`rsatiladi. hattо, darsda<br />
yaхshi ko`rsatkichlarga erishgan o`quvchilar rag`batlantirilishi ham mumkin.<br />
Uy ishi. Sinf ishini davоm ettirish <strong>va</strong> yakunlash. Tоpshiriqni bajarish birinchi darsda bоshlanib,<br />
uyda yakunlanadigan bo`lsa, ikkinchi darsda bоlalar burgut tasviri bilan bоg`liq yangi<br />
kоmpоzitsiya ishlashlari mumkin. Bir darsda tоpshiriqni bajarib ulgurmagan o`quvchi ikkinchi<br />
darsda ishni davоm ettirib yakunlaydi.<br />
4. 5-7 sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasi<br />
Kоmpоzitsiya. Rangtasvir kоmpоzitsiyasi. 5-7-sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasining<br />
mеtоdikasi 1-4-sinflar bilan umumiylikka ega <strong>va</strong> uning davоmi hisоblansada, birоq ularning birbirlaridan<br />
farqi bоr. Bunda asоsiy e’tibоr mavzular <strong>va</strong> tоpshiriqlarni o`quvchilarning yoshi,<br />
qоbiliyati, ularning av<strong>va</strong>llari o`zlashtirgan bilim <strong>va</strong> malakalari hisоbga оlinadi.
Rangtasvir mashg`ulоtlari o`qitish mеtоdikasi mazkur yo`nalish bo`yicha ta’lim mazmuni<br />
asоsida tashkil etiladi. Bunda tоpshiriqlar o`qituvchi tоmоnidan tavsiya etilgan mavzular asоsida<br />
o`tkaziladi. Ular asоsan, manzara, turmush, tariхiy, batal, afsоnaviy, marina, animal janrlar<br />
asоsida bo`ladi.<br />
Bоlalar bеshinchi sinfning dastlabki mashg`ulоtlarida kоmpоzitsiya, hajm, rangshunоslik,<br />
yorug`sоya, pеrspеkti<strong>va</strong>dan nazariy bilimlarni o`zlashtirganliklarini хisоbga оlib, 6-7-sinflarda<br />
rangtasvir kоmpоzitsiyasidan bеriladigan tоpshiriqlar ma’lum miqdоrda murakkablashadi, ularni<br />
bajarishga ajratiladigan sоatlar ham оshadi. CHunki, 5-7-sinflardagi rangtasvirdan kоmpоzitsiya<br />
ishlash ma’lum tayyorgarlik asоsida оlib bоriladi. Bunday mashg`ulоtlar ko`prоq rangtasvirchi<br />
rassоmning ijоdiy ish uslubiga yaqinlashadi. Bunda o`quvchi mavzuni bilib оlgandan so`ng shu<br />
asоsda birоnta g`оyani ilgari suradi. Aytaylik, o`zbеk halqining mustaqillik uchun kurashini<br />
ko`rsatuvchi mavzu tavsiya etilsa, bоlalar o`zbеk хalqining millatpar<strong>va</strong>r, <strong>va</strong>tanpar<strong>va</strong>r ekanligini,<br />
o`z хalqi Vatani uchun jоnini ham ayamasligini, хalq jasоratini tasvirlashni o`z suvratining<br />
g`оyasi sifatida ilgari suradi. Ana shu g`оya asоsida mavzu yuzasidan matеriallar to`plashi kеrak<br />
bo`ladi. So`ngra ana shu to`plangan matеriallar asоsida suvratning bir nеcha <strong>va</strong>riantdagi eskizlari<br />
ishlanadi. Suvrat mazmuni yuzasidan qat’iy bir eskiz tanlangandan so`ng uni bajarishga<br />
kirishiladi.<br />
O`quvchilar rassоmlar kabi yuqоrida qayd qilinganidеk katta tayyorgarlik ishlarini оlib<br />
bоrmaslarda, har qalay ma’lum ishlarni bajarishlari kеrak bo`ladi. Maktab sharоitida<br />
rangtasvirdan tоpshiriq mavzusi e’lоn qilingach, o`qituvchi uni tushintiradi. Bunda faqat<br />
tоpshiriqni emas uni bajarish tartibi haqida ham fikr yuritadi.<br />
Mavzu yuzasidan suhbatda o`qituvchi uning mazmuni haqida to`хtaladi. Bu mazmun, albatta,<br />
mavzu asоsida bo`ladi. Ma’lumki, 5-6- sinflarning tasviriy san’at dasturida rangtasvir yuzasidan<br />
“Karvоn”, “Muqanna qo`zg`оlоni”, “Suv оsti dunyosi”, “Оltin kuz”, “Оyim nоn yopyaptilar”,<br />
“Jalоliddinning so`nggi jangi”, “Ulug`bеk rasadхоnasida”, “Хi<strong>va</strong>-qo`riqхоna shahar”, “Mеn<br />
sеvgan kasb”, “Darbоzlar” kabi mavzular tavsiya etilgan. O`qituvchi esa av<strong>va</strong>lо mavzu<br />
mazmunidan kеlib chiqib suhbat o`tkazadi. Kеyin esa mavzuga dоir san’at asarlarining<br />
rеprоduktsiyalari, fоtоlari, оtkritka, etud <strong>va</strong> bоshqa хоmaki ishlar ko`rsatilib tahlil qilinadi.<br />
Bunday ko`rgazmali matеriallarni to`plashni o`qituvchi o`quvchilarga av<strong>va</strong>lgi darsda tоpshiriq<br />
tarzida bеrgan bo`ladi. CHunki, bunda bоlalar mavzu haqida kеngrоq fikr yuritadilar <strong>va</strong><br />
o`qituvchiga ko`rgazmali matеriallarni to`plashga yordam bеradilar.<br />
SHundan so`ng o`qituvchi sinf dоskasida kоmpоzitsyaning 2-3 <strong>va</strong>riantini chizib ko`rsatadi yoki<br />
uni o`zi av<strong>va</strong>ldan tayyorlab qo`ygan rasmi оrqali tushuntiradi.<br />
har qanday kоmpоzitsiya ishlash qat’iy kеtma-kеtlilik asоsida bo`ladi. Хususan: 1. Mavzu<br />
yuzasidan mazmun tanlash. 2. Mavzu yuzasidan kuzatish ishlarni оlib bоrish. Ayniqsa, manzara,<br />
turmush, animal janrlarda rasm ishlaganda bu mеtоd qo`l kеlsa, tariхiy, batal, marina janrlarida<br />
rasm ishlaganda esa san’at asarlarining rеprоduktsiyalari, slayd, diоpоzitiv, diafilm, fоtо <strong>va</strong><br />
оtkritkalardan fоydalaniladi. 3. Rasm o`lchоvi <strong>va</strong> fоrmatini tanlash. 4. Tanlangan mazmunni<br />
dastlabki kichik o`lchоvdagi ishchi eskizda aks ettirish. 5. Rasm uchun qоralama, ranglamalarni<br />
bajarish. U dars, darsdan tashqari <strong>va</strong>qtlarda ham bajarilishi mumkin. 6. Rangtasvirni chiziqli<br />
tasvirini ishlash. 7. Rangtasvirni bo`yoqlar bilan tasvirini ishlash. Mazkur tartib mavzu, mazmun,<br />
o`quvchilarning tayyorgarligi, qоbiliyati, tasvirlash imkоniyatlariga qarab o`zgarishi mumkin.<br />
Bu o`zgarish ish hajmini ko`payishi yoki kamayishi hisоbiga, shuningdеk, tayyorgarlik <strong>va</strong> rasm<br />
ishlash bоsqichlarida ham bo`lishi mumkin.<br />
Rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlariga ko`pincha 2-3 sоat <strong>va</strong>qt ajratiladi. Ularning birinchi<br />
sоatida mavzu, mazmun aniqlanadi, matеrial to`planadi, ishchi eskiz tayyorlanadi, chiziqli rasm<br />
ishlanadi. Mashg`ulоtlarning ikkinchi sоatida esa rasmni bo`yoqlar bilan bo`yaladi. Murakkab<br />
mazmundagi rasmlar ishlaganda esa, birinchi sоatda tayyorgarlik, ikkinchisida eskiz <strong>va</strong> chiziqli<br />
rasm, uchinchisida, ish bo`yoqlar bilan bajariladi.<br />
Bоlalar o`z rasmlarini tеzrоq bo`yab tugallashga juda qiziqishlari оqibatida ularning rasmlari<br />
kоmpоzitsiya jihatdan bo`sh <strong>va</strong> chala bo`lib qоladi. Bunga yo`l qo`ymaslik uchun bоlalar rasmni<br />
bo`yashga faqat o`qituvchining ruхsati bilangina o`tishlariga ruхsat etiladi.
O`quvchilarning fikrlarini bоyitish <strong>va</strong> harakatlarini qo`llab-quv<strong>va</strong>tlash maqsadida yordamchi<br />
ko`rgazmali matеriallar faqat darsning bоshlanish qismida emas, bоlalarning mustaqil ishlari<br />
jarayonida ham amalga оshiriladi. Bu ko`rgazmali matеriallar rasmdagi ayrim оbrazlarga taaluqli<br />
dеtallar, kоmpоzitsiya, sхеmatik rasmlar, pеrspеkti<strong>va</strong>, yorug`sоya, bo`yoqlar bilan ishlashga оid<br />
bo`lishi mumkin.<br />
Darsning охirida sinf ishiga yakun yasash maqsadida muaffaqiyatli, o`rtacha <strong>va</strong> bo`sh ishlangan<br />
bоlalar rasmlaridan ayrimlarini ajratib оlinadi hamda ular butun sinf ishtirоkida tahlil qilinadi.<br />
Bunda ishdagi yutuq <strong>va</strong> kamchiliklar aniqlanadi hamda ularning sabablari qayd qilinadi.<br />
Quyida rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlari mеtоdikasiga dоir dars ishlanmalari bеrilgan.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:<br />
1. 5-7 sinflarda olib boriladigan mashgulotlar turlarini aytib bering.<br />
2. Naturaga qarab tasvirlash mashgulotlarlariga quyiladigan talablar.<br />
3. 5-7 sinflarda rangtasvir kоmpоzitsiyasi mashg`ulоtlarida qanday ishlar ishlanadi?<br />
MAVZU:` TASVIRIY SAN`ATNING DIDAKTIK OSOSLARI.<br />
Reja:`<br />
1.Pedagogika faninig o`qitilishi asosida tasviriy <strong>san`at</strong> ta`limining o`qitish usullari.<br />
2. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ning didiktik asoslari.<br />
a) Kurgazmalilik b) Ilmiylik, v) aktivlik, mustakillik, g) Sistematik, ketme-ketlik <strong>va</strong> boshkalar.<br />
1.Pedagogika faninig o`qitilishi asosida tasviriy <strong>san`at</strong> ta`limining o`qitish usullari.<br />
Maqtablarda ta`lim-tarbiya ishlarini samarali bo’lish mashkulotlarning to’kri mazmunli <strong>va</strong><br />
izchil olib borishga boglik.<br />
Ta`limning tarbiyalovchilik xususiyatini ta`lim mazmuni bilan, ta`lim metodalari bilan<br />
amalga oshiriladi. Xar bir fan o’qituvchisi kabi <strong>san`at</strong> o’qituvchisi xam pedagogika nazariyasi <strong>va</strong><br />
uning printsiplarini mukammal o’rganishlarini talab kiladi.<br />
Didaktika – pedagogika ta`lim jarayonining umumiy konuniyatlarini urganiladigan<br />
kismidir. Didaktika grekcha so’z bo’lib, sabok bo’ladigan suzdir, ya`ni didaktika – ta`lim<br />
nazariyasi demaqdir.<br />
Didaktika xususiy metodikalar bilan mustaxkam boklangan xolda, barcha o’quv fanlari<br />
uchun konun <strong>va</strong> koidalarni belgilab beradi.<br />
Umumiy didaktika asosida ba`zi o’quv predmetlari bo’yicha xususiy didaktikalar kelib<br />
chikadi. Ular metodika deb ataladi. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ni o’kitish metodikasi, matematika, adabiyot<br />
metodikalari <strong>va</strong> tasviriy <strong>san`at</strong> fani asoslarini o’rganishda kuyidagi pedagogikaning nazariy<br />
uning printsplari katta axamiyat kasb etadi.<br />
• Ta`lim-tarbiyaning birligi.<br />
• Ta`limning ilmiylik printsipi.<br />
• Ta`limda ko’rsatmalik printsiplari.<br />
• Ta`limda onglilik <strong>va</strong> aktivlik printsiplari.<br />
• Ta`lim protsessida o’quvchilarni yosh individual xususiyatlarini xisobga olish.<br />
• <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ning boshka fan materiallari bilan boklikligi.<br />
Ta`lim printspi tarbiyaning maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalarini amalga oshirishga karatilgan o’kish <strong>va</strong><br />
o’kitish jarayonining xarakteri, yo’nalishi, o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarni<br />
o’zlashtirishning, tegishli ko’nikma <strong>va</strong> malakalar xosil kilishning konun <strong>va</strong> koidalarini o’z ichiga<br />
oladi. Bizning davrimizda maqtab ta`lim sistemasida onglilik <strong>va</strong> aktivlik printsiplari muxim<br />
axamiyatga ega. Xozirgi maqtab ta`limi o’quvchilarining ongli, mustakil, aktiv faoliyatiga<br />
suyanadi.
Ta`limda onglilik o’quvchilarning ilmiy bilimlarini asosli ravishda chukur <strong>va</strong> anglab<br />
o’zlashtirishlari, nazariy bilimlarni amalda ko’llay olishlarini uz ichiga oladi.<br />
Maqtablarda o’quvchilarga beriladigan bilimlar xozirgi zamon bilimlar darajasida bo’lish,<br />
o’quvchilarga ularni muayyan sistemada bo’lishni ta`min etishi lozim.<br />
O’qituvchining <strong>va</strong>zifasi ob`ektiv jixatdan narsa <strong>va</strong> xodisalar tasvirini ifodalashda realistik<br />
<strong>san`at</strong>ining moxiyatini ilmiy ravishda ochib bera olishi kerak.<br />
Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> dars predmeti boshka fanlar katori o’zining mustakilligiga ega.<br />
Shuning uchun tasviriy <strong>san`at</strong> predmeti bir kator ilmiy asoslarga yondoshiladi.<br />
2. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ning didiktik asoslari.<br />
TA`LIM-TARBIYaNING BIRLIGI, PRINTsIPI.<br />
Maqtab sharoitida ilkor o’qituvchi bo’lish uchun xozirgi zamon didaktik printsiplarini<br />
egallab uni ijodiy ravishda amaliyotda ko’llay bilish maqsadga muvofik.<br />
Xozirgi pedagogika ta`lim-tarbiyaning moxiyatini, didaktik printsplarini ochib beradi,<br />
shuning uchun birinchi o’rinda siyosiy koyaning maqsadga yunalishi <strong>va</strong> ta`lim-tarbiyaning<br />
birligidadir.<br />
Umumta`lim maqtabning <strong>va</strong>zifasi yosh avlodni tetik ruxda tarbiyalab, ularning<br />
dunyokarashlarini ma`naviy shakllantirishdadir.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’qituvchisining <strong>va</strong>zifalari ta`lim-tarbiyada yaratilgan printsipni tasviriy<br />
<strong>san`at</strong> asarlar koyaviy-siyosiy yo’nalishini ko’rsatishdadir.<br />
O’qituvchilarda ta`lim-tarbiya berish ta`limotlari xamda davlatimizning ko’rsatmalari<br />
asosida yosh avlodni xar tomonlama kamolatga etgan ma`lumotli <strong>va</strong> zamon talabga javob<br />
beradigan, yuksak darajadagi fazilatlarni o’zida mo’jasamlashtirgan kishilar kilib tarbiyalashdir.<br />
O’quvchilarga tasviriy <strong>san`at</strong> bo’yicha ta`sir kursatish kuchidan foydalanishda, tasviriy<br />
<strong>san`at</strong> o’qituvchisi keng imkoniyatga ega.<br />
Yosh o’quvchilariga tasviriy <strong>san`at</strong>ni tarkib etishimizda, uning maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalarini,<br />
jamiyatimizning kurilishdagi axamiyati, <strong>san`at</strong>ning xaqqoniyligi <strong>va</strong> xalqchilligi, <strong>san`at</strong>ning<br />
realistik printsiplari asosida yaratilishini ochib berishimiz lozim.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’zining yorkin obrazi bilan bolalar xayotida, xakkoniyligi, go’zallik<br />
vostasida, asarda tasvirlangan badiiy obrazlarda xayotni real ochib beradi.<br />
U insonga emotsional ta`sir ko’rsatib, o’quvchilar sezgisini o’stiradi, badiiy didini<br />
shakllantiradi. Ana shunday sifatlarga karab, tasviriy <strong>san`at</strong> o’qituvchisi tarbiyaviy maqsadlarni<br />
ko’zlab undan foydalanishi maqsadga muvofikdir.<br />
San`atning insonga ta`sir kilish kuchiga suyanib, o’qituvchi bolalar bilan xar<br />
tomonlamatarbiyaviy ishlarni olib borishi mumkin.<br />
Bolalarni <strong>san`at</strong> bilan yakinlashtirar ekanmiz, av<strong>va</strong>lo biz ularga <strong>san`at</strong>ning maqsad <strong>va</strong><br />
<strong>va</strong>zifalarini ochib berishimiz kerak <strong>va</strong> asosan realistik <strong>san`at</strong> printsplari, xalkchillik <strong>va</strong> uning<br />
printspi, jamiyat kurilishida tasviriy <strong>san`at</strong>ning axamiyatini tushuntirib berishimiz kerak.<br />
Xayotni adabiy obrazlarda aks ettira turib, unga estetik baxo berib, tasviriy <strong>san`at</strong> xayotda<br />
go’zallikni ko’ra bilish uchun kuchli kuroldir. U kechagi xakikatni bildiribgina kolmay, balki<br />
ertangi xayotni xam tugri ifoda etadi.<br />
Agar o’quvchilarning o’zida ijodiy kizikish katta bo’lsa, uz fikr muloxazlarini,<br />
xissiyotlarini ifoda eta olishsa atrofdagi xar bir narsaga estetik jixatdan karay bilishsa estetik<br />
koyaviy tarbiya juda mu<strong>va</strong>ffikiyatli keladi.<br />
Estetik tarbiya bilan shukullana turib, bo’lajak o’qituvchi, maqtab o’quvchilarining<br />
<strong>san`at</strong>ni to’kri tushunib kamolatga erishayotganini yaxshi bilishi kerak.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> ukitish bolalarga atrof-muxitni tushuna bilishlari guzallikni kura olishda<br />
yordam beradi.<br />
ILMIYLIK PRINTsIPLARI.<br />
O’quvchilarning dunyokarashlarining tarkib toptirish <strong>va</strong> ularni amaliy faoliyatga<br />
tayyorlashda ilmiylik printsipi asos xisoblanadi.
Buning asosiy negizi ob`ektiv konuniyatdan iborat bo’lib fan asoslarini chukur<br />
o’zlashtirmay turib, o’quvchilarda dunyokarashni vujudga keltira olmaydi.<br />
Ilmiylik printsipi maqtab ta`limi mundarijasiga fan tomonidan anik berilgan o’quv<br />
materiali kiritilishini /bu talab maqtab programmalarini <strong>va</strong> darsliklari tuzish <strong>va</strong>ktida shuningdek<br />
o’qituvchi xar bir dars uchun material tanlayotganda xisobga olinadi/ xamda o’quvchilarning<br />
yoshi uchun munosib bo’lgan ilmiy tushunchalar <strong>va</strong> terminlar bilan kurollantirishni takoza<br />
kiladi. Programmalarda <strong>va</strong> darsliklarda terminologiyani egallashdagi tartib <strong>va</strong> izchilik<br />
belgilanadi.<br />
Bu tartibga kat`iy rioya kilish xamda o’quv jarayonida kabul kilingan terminlarnigina joriy<br />
etish muximdir.<br />
Ilmiy nazariyalar bilan tanishtirish talabi ko’prok darajada o’rta <strong>va</strong> yukori sinflarga<br />
taaluklidir, ammo boshlankich maqtabda xam o’qituvchi darslar mundarijasiga ilmiy bilimlar<br />
joriy etib, bu ishga muayyan xissa ko’shadi. o’quvchilarga rus tili grammatikasi, tasviriy <strong>san`at</strong>,<br />
tabiatshunoslikdan ba`zi ilmiy tushunchalar beriladi.<br />
Ilmiylik printsipi boshlankich maqtab o’quvchisidan maqtab o’quvchilarning okzaki <strong>va</strong><br />
yozma nutkiga aloxida e`tibor berishini talab kiladi. o’qituvchi bolalarning ayrim masalalarini<br />
ilmiy asosida tushunishda xech kanday chetga chikishlariga yo’l ko’ya olmaydi, xamda ilmiy<br />
tushunchalar <strong>va</strong> terminlarni to’kri ishlata bilishga o’rgatadi.<br />
o’z predmetini yaxshilab o’rgangan, bolalarning psixologiyasini ta`lim <strong>va</strong> tarbiya<br />
nazariyasini biladigan o’qituvchigina o’kitishning dastlabki yillaridanok o’quvchilarni ilmiy<br />
bilimlar dunyosiga olib kira oladi, ularda bilimlarni, fanni egallashga zur intilish uykota oladi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’qituvchisining <strong>va</strong>zifasi, o’quvchilarga tekislikda predmetlarni tasvirlash<br />
konunlarini <strong>va</strong> te<strong>va</strong>rak-atrofda tutgan urnixakida tushuncha berish, o’quvchilar asosiy printsplar<br />
bo’yicha fikrlashlari, realistik <strong>san`at</strong>ga ob`ektiv karashlari <strong>va</strong> narsa <strong>va</strong> xodisalarga xakoniy<br />
tasvirlashlariga yordam berishlari kerak.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> ta`limining o’kitilishida o’qituvchi turli shakllari tuzilishini konstruktiv<br />
jixatdan uning tabiatdagi go’zalligini ochib berib o’quvchilarning estetik didlarini rivojlantirish<br />
lozim.<br />
Rasm ta`limining ilmiylik printsplari asosida perespekti<strong>va</strong>, yoruk soyalar <strong>va</strong> ularning<br />
konunlari, anatomiya <strong>va</strong> boshkalar yotadi.<br />
Masalan` rasm ta`limida perspekti<strong>va</strong> konunlari kurilishlarini o’quvchilarga tushuntirib <strong>va</strong><br />
ularning perespekti<strong>va</strong> xakida anik tushunchaga ega bo’lib, uni amalda ko’llay olishga erishmok<br />
kerak.<br />
Predmetlarni konstruktiv kurilishini o’uvchilarga albatta taxlil etib berish lozim.<br />
Rasm individual bo’lishi mumkin, u xolda xam xamma o’quvchilarni ishlari tekislikda<br />
perespektiv konunlar asosida kurilish lozim.<br />
Shunday kilib, badiiy jarayonda xam ilmiylik printseplari zarurdir.<br />
o’qitish jarayonida maqtab o’quvchilari real xayotni to’larok aks ettiradigan, fan<br />
tomonidan anik belgilangan bilimlar sistemasini yaxshi o’zlashtirishlari lozim buladi.<br />
Pedagogning masalasi konunlarini, ya`ni ularni tekislikda shunday ifodalash lozimki,<br />
o’quvchilar chizayotib realistik <strong>san`at</strong> metodlari xakida fikr yuritishga odatlanishi shart.<br />
Rasm chizishning asoslari perespekti<strong>va</strong>, rangshunoslik, soyalar nazariyasi kabi fanlar<br />
mo’jassamlangan. Perespektiv rasm chizishga o’rgata turib, bolalar dikkatini perspekti<strong>va</strong><br />
koidalariga rioya kilishga jalb etamiz. o’quvchilar bu darslarda buyumning konstruktiv formasini<br />
anik to’gri chikarishga odatlanadilar.<br />
Rasm chizishning texnikasi xar xil bo’lishi mumkin, lekin tuzish koida <strong>va</strong> konunlari<br />
o’zgarmaydi.<br />
San`atda materialistik <strong>va</strong> idealistik nuktai nazar kanday aks etishi xakida aloxida to’xtab<br />
o’tishimiz kerak. Realistik <strong>san`at</strong> bu xakikatdagi bor nrsani real ijodiy ifodalashdir. Rassomning<br />
tabiatdaga bo’lgan munosabatning baxosidir.<br />
Formalistik <strong>san`at</strong>-rassom turli xodisalarni yuzaki ifodalashdir. Formalistik rassomning<br />
asarida realizmdan yirok sub`ektiv xayot muximdir.
Real xakikat rassom realistikasining dastlabki momentidir. Realistik <strong>san`at</strong> ob`ektiv<br />
dunyoni birinchi urinda ko’rdi, shu bilan birga materiya birlamchiligini <strong>va</strong> ongning<br />
ikkilamchiligini ko’rsatdi.<br />
Naturaga karab rasm chiza turib, biz fakat buyumni tekshiribgina kolmay, uning ichki<br />
strukturasini xam bilishga kizikamiz.<br />
Buyumning tashki kurinishi uning ichki tuzilishidan aniklanadi.<br />
Masalan, skelet kuzga ko’rinmaydi, lekin tashki formani tugri chizishimiz uchun juda<br />
muximdir, shunday kilib, chiza turib odam dunyoni o’rganadi, uni analiz kiladi. Real xakikatni<br />
idrok etish jarayonida ilm <strong>va</strong> <strong>san`at</strong>ning asosidir.<br />
Rasm chizishni o’kitishning ilmiylik printspi realistik <strong>san`at</strong> metodlarini egallashdagina<br />
emas, kuzatish <strong>va</strong> kiziquvchanlikni rivojlantirishda xam axamiyati katta.<br />
Tashki muxit bilan tanishishda uning konunlarini o’rgana bilishda o’quvchilarni aktiv<br />
bo’lishga urgatadi. Xar bir pedagogga ma`lumki, bolalarni o’ylamay naturadan ko’chirma<br />
kilishdan saklash kiyin. Uylamay chizishdan saklay olish usullaridan biri:` tadkikot kilish<br />
xarakteriga ega bo’lgan masalani o’rtaga ko’yishdir.<br />
Akademik litsey, kasb-xunar kolleji ishlarida ilkor o’qituvchi bo’lish uchun xozirgi zamon<br />
didaktikasini egallashi <strong>va</strong> uni ijodiy ravishda amalda ko’llay bilishi maqsadga muvofikdir.<br />
Chunki ta`lim <strong>va</strong> tarbiyaning moxiyatini kuyidagi didaktik sistemadagi printsplar ochib beradi.<br />
Ta`lim-tarbiyada o’quvchi yoshlarga ta`lim-tarbiya berishda mutaxassislikning maqsadga<br />
intilish, yosh avlodni mustakillik ta`limotlari kursatmalari asosida xar tomonlama ma`lumotli<br />
uzligini anglashlik, xissiyotlarini uzida mujassamlashtirgan kishilar kilib tarbiyalash. Shuning<br />
uchun av<strong>va</strong>lo, tarbiya ishlarida uzlikni anglash koyaviylikda aloxida e`tibor berib kelinmokda.<br />
o’quvchilar yoshlarga tasviriy <strong>san`at</strong> bo’yicha ta`sir kuchidan foydalanishda, tasviriy <strong>san`at</strong><br />
o’qituvchisi keng imkoniyatga ega. Biz o’quvchi yoshlarga tasviriy <strong>san`at</strong>ni tarkibot etishimizda<br />
uning maqsad <strong>va</strong> <strong>va</strong>zifalaridagi katta axamiyatga ega bulgan <strong>san`at</strong>ning realistik printspri asosida<br />
yaratilishini ochib berishimiz kerak. San`at asarlari o’quvchilarga xayajonli ta`sir ko’rsatib,<br />
inson sezgisini o’stiradi fikrini shakllantiradi. Ana shunday xislatlarga kura tasviriy <strong>san`at</strong><br />
o’qituvchisi tarbiyaviy maqsadlarni kuzlab, undan unumli foydalanish maqsadga muvofikdir.<br />
Xammamizga ma`lumki, faoliyatimizda ilmiylik printsepi eng muxim o’rinlardan biri<br />
xisoblanadi. Chunki o’quvchi, yoshlarga beriladigan barcha bilimlar ilmiy asoslangan bo’lib, u<br />
amaliyot bilan chambarchas boklangan xulosadan iboratdir.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’qituvchisining <strong>va</strong>zifasi o’quvchi, yoshlarga tekislikda narsalarni bo’yok<br />
bilan tasvirlash konunlarini <strong>va</strong> ularni te<strong>va</strong>rak-atrofdagi tutgan o’rinini o’quvchi yoshlarga ularni<br />
real tasvirlay olishlariga yordam berishi kerak. o’qituvchi o’quvchi, yoshlar oldida ketma-ketlik<br />
topshiriklar sistemasini kuyib, rasm ta`limining asosiy tuzilish konunlarini tavsiya etmoki lozim.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darslarini ukitishda rassom-o’qituvchi, turli shakllarni tuzilishi konstruktiv<br />
jixatdan tabiatning go’zalligini ochib berib, o’quvchilarda estetik didlarini rivojlantirishi kerak.<br />
TASVIRIY SAN`AT TA`LIMIDA<br />
KURGAZMALILIK PRINTsIPI .<br />
Asosan o’quvchi yoshlar ko’rgazmalilik printsiplarida vosita yordamida anik<br />
tushunchalarga ega bo’lib boradilar. Predmetga karab, uni tuzilishi xislatlarini anik kuradilar.<br />
Naturaga karab rasm ishlashning o’zi xam ko’rgazmalilikdir. Naturadan rasm ishlash davomida<br />
shaklni kuzatishda xis-tuykular, farklashlar yuzaga keladi. Ana shuning uchun xam o’quv<br />
jarayonida naturadan foydalaniladi. Pedagogikaning <strong>va</strong>zifasi o’quvchi, yoshlarga dikkat-e`tiborni<br />
bir joyga jamlashni urganish, ishga mustakkil ravishda yondoshtshga o’rgatish. Shuning uchun<br />
pedagog xar bir natura postanovkasini jiddiy ravishda o’ylab ko’rishi kerak. Naturani kuzatishda<br />
ko’rsatmaliliklardan xam foydalanib boriladi. Bunda karton <strong>va</strong> boshka materiallardan<br />
foydalaniladi. Ko’rgazma xam metodik tomondan o’quvchi, yoshlarga tushunarli bo’lishi kerak.<br />
Masalan, talabalarga geometrik jismlarni ishlayotganilarida uning konstruktiv tuzlishiga,<br />
sxemalarni kursatish <strong>va</strong> uni chizish, ko’rgazmalardan foydalanish juda o’rinlidir. Bu xolda<br />
o’quvchi, yoshlar tez fikrlab naturani chizish yullarini urganib oladilar.
Ta`lim sistemasida ko’rgazmalilik printspi juda muxim axamiyatga ega. Pedagogika<br />
klassiklari ta`limning ko’rgazmali bulishiga oid kimmatli fikrlar berganlar. Buyuk pedagog Yan<br />
Amas Komenskiy, Pestolitstsi, ayniksa uluk rus pedagogi K.D.Ushinskiyning ta`limini<br />
ko’rgazmali bulishi xaqida aytganlari muxim axamiyatga ega <strong>va</strong> u xozirgi kunda xam o’z<br />
kimmatini yo’katmagan.<br />
Xozirgi pedagogika tarixiy pedagogik nazariyalariga tankidiy yondoshib tajribalar <strong>va</strong><br />
yutuklarga asoslangan xolda ko’rgazmalilikning ilmiy asoslarini ishlab chikadi <strong>va</strong> uni amalda<br />
ko’llanishning yul-yuriklarini belgilab berdi.<br />
Ta`limning ko’rgazmalilik printspini boshka didaktik printsiplardan ajratgan xolda talkin<br />
kilib bo’lmaydi. U didaktikaning boshka printsplari, ayniksa ta`limda onglilik <strong>va</strong> aktivlik,<br />
mustaxkam <strong>va</strong> puxta o’zlashtirish kabi printsiplar bilan mustaxkam boklikdir.<br />
Talimning kursatmalilik printspi o’quv materialini konkret obrazlar orkali bevosita<br />
o’quvchilarning idrok kilishlarini ta`minlashga karatilgan printsip bo’lishi bilan xarakterlanadi.<br />
«Bu /kurgazmaliylik/ shunday ta`limki,- u mavxum tasavvur <strong>va</strong> suzlarga emas, balki<br />
bolalar bevosita idrok kilgan konkret obrazlarga asoslanadi. Bu obrazlarni bolalar<br />
o’qituvchilarining raxbarligi ostida utish protsessining o’zida bilib olishganmi, ilgari mustakil<br />
kuzatish natijasida bilib olganmi, bari bir<strong>»</strong><br />
Kurgazmalilik printsipi o’quvchilarni ishonarli bilimlar bilan kurolllash idrok eta bilish<br />
manbai bulgan buyumlarning uziga murojot etishdan iboratdir.<br />
Naturaga karab rasm chizishning uzi kurgazmali o’qitish metodidir. Naturaga karab rasm<br />
chizish protsessi buyumni ko’ra bilish, xis kilish, kuzatishdan boshlanadi.<br />
Kurgazmalilik naturani kuzatish <strong>va</strong> uni analizini to’kri talkin kilinishi bilan bevosita<br />
boklikdir. Bu buyumni <strong>va</strong> xodisalarni yaxshi tushunishda ta`sir kiladi, shu bilan birga, tasvirni<br />
kogoz satxida tugri ifodalashdagi sifatini xam yaxshilaydi.<br />
Fizika <strong>va</strong> geometriya o’qituvchisi tajriba bilan o’z fanini tushuntirshga tirishganidek<br />
tasviriy <strong>san`at</strong> o’qituvchisi xam xuddi shunday modellarining formasini ko’rsatish kerak.<br />
Kursatmalilikning xamma xillari o’quvchiga formaning strukturasini nimadan iboratligini tukri<br />
kurishga, tushunishga yordam beradi.<br />
Maqtab ta`limida o’quvchilarining o’quvchi materiallarini fakt, narsa, xodisa <strong>va</strong><br />
voqealarning konkret obrazini idrok kilish, sezish orkali ro’y beradi. Ayni bir <strong>va</strong>ktda ko’rgazmali<br />
materiallar sezish ob`ekti bo’lib xizmat kiladi.<br />
Binobarin, ko’rsatmalilik orkali idrok kilish murakkab psixik protsessdir. U /ko’rish,<br />
eshitish, xid bilish, ta`m-maza bilish, mustakil xarakat <strong>va</strong> boshkalar/ sezgi organlarining aloxidaaloxida<br />
<strong>va</strong> bir yo’la bir ob`ektiv ustida bir necha sezgi organlarini safarbar kilishni talab kiladi.<br />
Kuzatilayotgan ob`ektning xarakteri yoki o’quv materialining xususiyatiga karab idrok<br />
kilish turlicha bo’lishi mumkin:` xayotdagi narsa, xodisa <strong>va</strong> vokealarni yoki o’quv materiallairini<br />
to’kridan to’kri kuzatish orkali bevosita idrok kilish, ilgaridan sezilgan <strong>va</strong> idrok kilingan narsalar<br />
<strong>va</strong> o’quv materiallarining obrazlarini kaytadan esga tushurish, tasavvur kilish.<br />
Narsa, xodisa <strong>va</strong> vokealar yoki o’quv materiallarining tasviri ifodalangan kurgazma<br />
materiallarini namoyish kilish yo’li bilan idrok kilish. Ta`limda kullanilayotgan kurgazma<br />
kurollar o’quvchilarning kanchalik yakkol <strong>va</strong> konkret obrazli idrok etishni ta`minlasa <strong>va</strong><br />
kuzatilayotgan ob`ektga mumkin kadar kuproq sezgi organlari safarbar kilinsa, o’quv<br />
materiallari shunchalik tez, kulay <strong>va</strong> oson o’zlashtiriladi. Bu esa o’quv materiallarini puxta<br />
o’zlashtirishni ta`minlaydi.<br />
Kurgazma materiallar orkali o’quvchilar ob`ektiv borlikdagi narsa, xodisalar <strong>va</strong> vokealar<br />
bilan, ularning xususiyati, belgilari <strong>va</strong> bir-biri bilan boklanish vositalari bilan tanishadilar.<br />
Mavxumiy xodisalarning konkret obrazlar orkali idrok kilish natijasida o’quvchilarning<br />
mantikiy fikr kilish faoliyatlari rivojlanadi. Ayniksa, biror o’quv materiali xususiyatlarini<br />
mustakil fikr yuritish / takkoslash, analiz kilish, umumlashtirish, xulosa chikarish / orkali<br />
aniklab, tushunib, uzlashtirishlariga karatilgn sxema, tablitsa, diagramma kabi materiallar ustida<br />
ishlash muximdir.<br />
Kurgazmalilikni yukoridagicha tashkil kilish o’quv materialini ongli, mustakil <strong>va</strong> aktivlik
ilan o’zlashtirishni ta`minlaydi.<br />
Kurgazmalilikning samarali natijalar berishi uchun uning boshka tomonlari xam nazarda<br />
tutilish lozim. Birinchidan, ishlatiladigan kurgazmali kurollar xar bir sinf o’quvchilarining<br />
saviyasi, yosh <strong>va</strong> umumiy xarakter xususiyatlariga mos keladigan bo’lishi lozim.<br />
Ikkinchidan, foydalaniladigan ko’rgazma kurollar o’tilayotgan dars temasining xarakter<br />
xususiyatlariga mos keladigan temaning mazmunini ochib berishga yordam beradigan bo’lishi<br />
kerak. Darslarda kursatma materialdan ortikcha foydalanish tavsiya etilmaydi. Kurgazmali<br />
kurollar ko’payib ketgan paytda taassurotlarining kupayishi, fikrda kayta ishlashni<br />
kiyinlashtiradi, xamda o’quvchilar bilimlarining sifatiga putur etkazadi.<br />
Inson bilish faoliyatida xissiy obraz kanday rol` o’ynashini atroflicha tushunishga, anik<br />
fikrlashdan abstrakt fikrlashga, xissiy obrazga o’tishini anglashga imkon beradi.<br />
o’quvchilarning rivojlanishidagi anik obrazli bilan mustakil jarayon xam, abstrakt<br />
fikrlarining shakllanish vositasi xam bo’lishi mumkin.<br />
Ta`limning ko’rgazmaliligi termini bolaning rivojlanishidagi xissiy bilish boyligi <strong>va</strong> uning<br />
axamiyatini ifodalay olmaydi. Kursatmali o’quv kurollari o’quvchining xissiy bilishini tashkil<br />
kilish tomonlaridan biridir. Ular o’quvchining bilish faolitiyadagi xissiy <strong>va</strong> akliy bilishning<br />
o’zaro murakkab dialektik ziddiyatli boklanish momenti, xolos.<br />
Shaxsni garmonik ravishda rivojlantirish, o’quvchilarining aklini o’stirishning murakkab<br />
<strong>va</strong>zifalari o’qituvchidan bolaning xissiy bilishini moxirona yulga kuyishni talab kiladi.<br />
Ukitish protsessidagi bilish faoliyatini shu asosida boshkarish o’quvchilarning aklini<br />
o’stirish uchun imkoniyatlar yaratadi.<br />
Kurgazmalilik printsepi o’kitish maqsadlariga mos bo’lib, materialining mazmuni bilan<br />
belgilanadi. Bu materialni o’rganish esa o’quvchilarni chinakam ilmiy <strong>va</strong> xayotiy muxim<br />
bilimlar bilan kurollantirishga undaydi. Kursatmalik bu bilimlarni yaxshirok o’zlashtirib olishga<br />
xamda ularning xayot bilan, mexnat praktikasi bilan boklanishiga yordam beradi.<br />
Mashkulotlarda turli xil ko’rgazmali kurollarni kullash o’quvchilarning fikrlash faoliyatini<br />
aktivlashtiradi, ularning dikkatini safarbar etadi. Shuning uchun ko’rgazmalilik vositalari<br />
o’qitishning xamma boskichlarida o’quvchilarining yangi materialini idrok kilishlarida,<br />
bilimlarni mustaxkamlashda, tekshirish xamda amaliy faoliyatda <strong>va</strong> ishda ko’llanishda, mexnat<br />
ko’nikmalari <strong>va</strong> malakalarini xosil kilishda tatbik etiladi.<br />
Ta`lim protsessida kurgazmalilikdan foydalanishda bir kator metodik talabalarga rioya<br />
kilish kerak.<br />
Birinchidan, ko’rgazmali kurollarning u yoki bu xilini tanlash darsning maqsadini xisobga<br />
olgan xolda amalga oshirilishi kerak.<br />
Ikkinchidan, ko’rgazmali kurollar bilan ishlaganda o’qituvchi o’quvchilarning bu<br />
kurollarini idrok etishga raxbarlik kilishlari, ularning dikkat e`tborini o’rganilayotgan<br />
buyumning asosiy <strong>va</strong> muxim tomonlariga karatishlari, o’quvchilarning mumkin kadar kuprok<br />
aktiv <strong>va</strong> mustakil ravishda ishlashlari uchun sharoit yaratishlari kerak.<br />
Uchinchidan, darsni kursatmali kurollar bilan to’ldirib yubormaslik, ulardan ta`lim<br />
maqsadlariga erishish uchun zarur bo’lgan mikdorda foydalanish lozim. Agar darsda bir necha<br />
ko’rgazmali kurolni ko’rsatishga to’kri kelsa, ularning xammasini birdaniga emas, balki<br />
extiyojga karab kursatish kerak. Kurgazmalilik printspidan yana biri, u xam bulsa o’qituvchini<br />
chizgan rasmlari. Birinchidan, o’qituvchi o’zi chizib ko’rsatgan rasmlarida kerakli bulgan rasm<br />
texnika o’quv materiallaridan kanday foydalanish kerakligini xaqida tushuntiradi.<br />
Bu borada o’qituvchining sinf doskada bo’r /mel/ bilan chizgan rasmlari aloxida urin<br />
egallaydi. Sinf doskasida rasm chizishni uziga xos xususiyati bo’lib buni tushuntirayotgan<br />
materialni tez <strong>va</strong> sodda kilib 2-3 minut ichida sxematik ravishda chizib kursatish maqsadga<br />
muvofik. Ayrim o’qituvchilar sinf doskasida chizayogan rasmlarga 10-15 minut sarflashadi, shu<br />
bilan birga ular o’quvchilarni <strong>va</strong>ktlarini oladilar.<br />
Ikkinchidan, o’qituvchi o’quvchilarning rasm daftarlarini chetiga chizib ko’rsatishi. Bunda<br />
biz o’quvchilarni ishga nazar tashlab ko’pchilikni fikrini chalkitmasdan ayrim o’quvchilarni<br />
ishini ko’rib chikamiz <strong>va</strong> tuzatish kiritamiz.
• Sim <strong>va</strong> boshka narsalardan ishlangan karkasli modellar konstruktiv jixatdan ishlangan <strong>va</strong><br />
bo’yalgan kogozli ko’rsatmalar:<br />
• YOruk <strong>va</strong> soya, perespekti<strong>va</strong> koidalarini asoslab ishlangan maxsus ko’rgazmalar;<br />
• Turli shakllarning konunlashtirilgan sxematik tasvirlari;<br />
• Metodik jixatdan ishlangan ketma-ketlik tartibi;<br />
• Tasviririy <strong>san`at</strong> namoyondalarining rasm <strong>va</strong> reproduktsiyalari;<br />
• o’qituvchining ko’rsatmasi, kogoz <strong>va</strong> sinf taxtasi kabilar.<br />
Bularning xammasi o’quvchi, yoshlarga naturani kurish <strong>va</strong> uni chizish yo’llarini<br />
urganishga yakindan yordam beradi. Ya.A.Komenskiy – «kurgazmalilik printspi – didaktikaning<br />
oltin koidasi<strong>»</strong>, - deb bejiz aytmagan.<br />
Chunki ko’rsatmali kurol uz xolicha kolib ketmasligi uni so’z bilan isbotlashni takoza<br />
etadi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> predmetlaridan kullaniladigan kurgazmali kurollarni kuyidagicha<br />
gruppalariga ajratishi <strong>va</strong> ularning ta`lim tarbiyadagi maqsadlariga tuxtalsak:<br />
a)/ Naturaga karab rasm ishlash darslarga boklik bo’lgan kurgazmalar /yassi predmetlar,<br />
daftar, kitob, bayrokchalar/ xajmga ega bulgan predmetlar, me<strong>va</strong> <strong>va</strong> sabzavot maxsuloti,<br />
geometrik jismlar, maqtab <strong>va</strong> o’quv kurollari, uy <strong>va</strong> ro’xkor buyumlari, odam, kush <strong>va</strong> xayvon<br />
turlari <strong>va</strong> boshkalar;<br />
b) narsa, predmetlarni konstruktiv kurilishlari jixatdan xamda perespektiv <strong>va</strong> rang qoidalari<br />
asosida ishlangan ko’rgazmali kurollar;<br />
v) tablitsa <strong>va</strong> sxemalar. Perespekti<strong>va</strong> koida <strong>va</strong> konunlarini tushuntirish uchun ishlangan<br />
poezd yo’li, katta ko’chalar, metro ichi <strong>va</strong> boshkalarga karab, metodik tomondan ishlangan<br />
chizikli yoki rangli ko’rgazmlar;<br />
g) kartina reproduktsiyalari.<br />
o’quvchi xaykaltaroshlik; grafika, rangli tasvirlangan asarlarni yaratgan taniqli rassomlar<br />
xakida ma`lumotlardan foydalanish zarur.<br />
d) pedagogning chizma rasmlari.<br />
Sinf taxtasida o’qituvchi tomonidan kuyilgan natura predmetlarni kompozitsiya<br />
perespekti<strong>va</strong> tomonidan sinf taxtasi yoki <strong>va</strong>rakda xomaqi rasmlarni chizib kursatish mumkin.<br />
Bundan tashkari turli rangli kogozlarga chizib kursatish mumkin. Shuning uchun o’quvchilar<br />
naturadan ko’ra bilishlari, natura detallarini taxlil eta bilib, naturani obrazli konun koidalar<br />
asosida ishlay bilishlari, buyashda umumiydan detallashtirishga <strong>va</strong> yana umumiyga o’tish<br />
kabilarni talabalar amalda kullay bilishlari maqsadg muvofik kilib ko’yadi. Etapli ko’rsatmalar<br />
kalam <strong>va</strong> ak<strong>va</strong>rellardan ikki predmetdan tashkil topgan ketma-ketlilik, ko’rsatma odatda n`<br />
etapdan tashkil topishi mumkin. I etapda natyumortni kompozitsion tuzilishi, natyurmort<br />
predmetlarini ustki o’ng <strong>va</strong> chap chetki kirralarini aniklab kogoz satxiga umumiy joylashishi<br />
belgilanadi.<br />
Zamonaviy xamda jaxon andozalariga mos mutaxassislar tayyorlab o’kitish faoliyati. II<br />
etapda natura predmetlarini bir-birlariga bo’lgan nisbatlari aniklab olinadi.<br />
III etapda natura predmetlarini perespekti<strong>va</strong>da kiskarishlari xamda ularni konstruktiv<br />
kurilishi, xar bir predmetning xarakterlarini maqonda ko’rsatadi. IV etapda ishning tamomlash<br />
jarayoni kursatilib so’ngi etaplarda esa naturani ranglar bo’yicha ishlanganligi <strong>va</strong> boshkalar<br />
ko’rsatiladi.<br />
Turli geometrik jismlar konus, tsilindr xamda to’kri burchakli shakllardan tashkil topgan<br />
predmetlarda yoruk-soyalarni belgilash buyicha ishlangan xolda o’qituvchining kurgazmali<br />
kurollar katta axamiyatga ega.<br />
Odam, kush <strong>va</strong> xayvon kabi boshka murakkab narsalarning konstruktiv kurilishlari<br />
bo’yicha ishlangan tablitsalarni o’quvchilarga ko’rsatishi zarur xisoblanadi.<br />
Turli tuman ishlangan kurgazmali kurollarni ok <strong>va</strong>tman kogozda bajarilishi planshetlarga<br />
kuyib uni o’quvchilarga kursatishda yaxshi natijalarga erishilganligi o’qituvchilarni ish<br />
tajribalardan ko’rinib turibdi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> ta`limini o’qitishda dars samaradorligini yanada oshirish, omillaridan biri
texnika vositalaridan foydalanishdir. Bular o’z navbatida talabalarni bilim darajasi usishida katta<br />
axamiyatga egadir.<br />
TA`LIM ONGLILIK VA AKTIVLIK PRINTsIPLARI.<br />
Pedagogika fanida aktivlik <strong>va</strong> onglilik asosiy pedagogikaning printsiplaridan xisoblanadi.<br />
Onglilik aktivlilik <strong>va</strong> mustakil ishlash xamisha o’quv materialini yaxshi egallashga olib keladi.<br />
Bundan tashkari onglilik <strong>va</strong> aktivlilik o’quvchilar olgan bilimlarni chukkurrok o’rganishda zarur<br />
bo’ladi, ishga kizikish uykotadi, ijodiy ishlashga chorlaydi.<br />
Bu printsip o’kitishni shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda o’quvchilar<br />
bilimlarni xamda ularni amalda ko’llash metodlarini ongli <strong>va</strong> aktiv egallab olishsin ijodiy<br />
tashabbuskorlik keng dunyo karash tarkib topadigan bo’lsin. Faqat shunday o’kitish yosh<br />
avlodni ijodiy mexnatga layokatli jamiyat kurilishiga aktiv ishtirok etuvchi shaxsni tayorlash<br />
imkonini beradi.<br />
O’qitishdagi onglilik printspi o’quvchilarning o’quv ishlarini konkret maqsadlarini anik<br />
tushunishi, o’rganilayotgan xodisa jarayonlarni <strong>va</strong> ular o’rtasidagi boklanishlarni tushungan<br />
xolda uzlashtirib olishini, olingan bilimlarni amaliy faoliyatda kullay bilishini takazo etadi.<br />
Ukitishdagi onglilik o’quvchilrning o’kishga ma`suliyatini sezgan xolda munosabatda<br />
bo’lishini, o’quvchining topshiriklarini o’z <strong>va</strong>ktida anik, mustakil <strong>va</strong> ijodiy ravishda bajarishga<br />
xarakat kilishga xam yo’llaydi.<br />
o’quvchilarning aktivligi ularni nazariy materialni egallab olishida <strong>va</strong> tasviriy <strong>san`at</strong><br />
xonalarida xamda tabiatni kuzatish natijasida bajargan <strong>va</strong>zifalarida namoyon bo’ladi. Aktivlik<br />
o’quvchilarning o’quv <strong>va</strong> mexnat faoliyatidagi mustakilligini rivojlantirish bilan mustaxkam<br />
boklangan.<br />
Onglili <strong>va</strong> aktivlik printsepini amalga oshirishda o’quvchilar o’rganishga kirishgan fan<br />
yoki uning bilimining maqsadi xamda <strong>va</strong>zifalarini ularga ochib berishdan, kasbiy tayyorgarlik<br />
uchun uning amaliy axamiyatini ko’rsatishdan boshlanadi.<br />
Ta`limning samaradorligi o’qituvchining o’z amaliy ishida bolalarni tasviriy <strong>san`at</strong><br />
darslarida izchil <strong>va</strong> muntazam kiziktirib borish usullariga juda xam boklikdir.<br />
Bilimga karatilgan jarayonlar etarli darajada aktivlashgan <strong>va</strong> ruxiy xolat aktiv bo’lgan<br />
<strong>va</strong>ktdagina o’quv materialini o’zlashtirish mumkin. Ruxiy vokelikning oynaviy aksi, emas, balki<br />
aktiv ifodasidir. Ruxning faol in`ikosi tashki omillar ta`sirida paydo bo’ladi, o’z moxiyatiga<br />
ko’ra u o’quvchi ichki xolatining, o’quvchidagi bilish kuchlari <strong>va</strong> shaxsiy xislatlarning<br />
ifodasidir.<br />
O’qituvchining <strong>va</strong>zifasi o’quvchining bilim olishiga bo’lgan intilishidan foydalanish, unda<br />
bilishga kizikishni shakllantirish <strong>va</strong> mustaxkamlashdir.<br />
O’qituvchining <strong>va</strong>zifasi boshlankich sinf o’qituvchilarining bilim olishidagi umumiy<br />
aktivligini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish, ularni tasviriy <strong>san`at</strong>ga ijodiy munosabatda<br />
bo’lishiga mustakillikka <strong>va</strong> ishchanlikka odatlantirishdir. o’qituvchi bolalarning aktivligini<br />
oshirish uchun kerakli savollar berishi zarur. Shu bilan birga, bolalarni sistemali mustakil<br />
ishlashga o’rgatish kerak. Uyga beriladigan <strong>va</strong>zifa xamda darsdagi topshirik xarakterga jixatdan<br />
xar xil bo’lishi mumkin, naturadan fakat kalam bilan chizish, yoki bo’lmasa ak<strong>va</strong>rel` guash`<br />
bo’yoklari bilan yoruklik <strong>va</strong> soyalar yordamida chizib, o’quvchilar to’kri bo’yash yoki<br />
shtrixovka bilan ifodalashga xarakat kiladilar, xar biri mustakil <strong>va</strong> akl bilan ishlaydi.<br />
O’quvchining <strong>va</strong>zifasi - o’quvchining fikr yuritishi <strong>va</strong> rivojlantirishini ko’llab-quv<strong>va</strong>tlab<br />
kuzatib borishdir.<br />
O’quvchi fakat okzaki tushuntirib, ko’rsatibgina kolmay o’quvchilar bilan bir-birini<br />
tushunishga, kiziktirishga intilishi kerak. Shu ikki momentning ko’shilishi murakkab jarayon<br />
xosil kiladi. bu esa o’qituvchidan katta tajriba talab kiladi.<br />
Ta`limda onglilik printsipi, dastav<strong>va</strong>l, akliy fikr kilish faoliyatidagi aktivlikka boklikdir.<br />
Tafakkur kilish borasidagi esa bayon kilinayotgan o’quv materiallari yoki te<strong>va</strong>rak atrofni o’rab
olgan borlikdagi narsa, xodisa, vokealar ustida fikr kilishdir. Aktiv fikrlashda,ya`ni takkoslash<br />
analiz <strong>va</strong> sintez kilish faoliyatini akti<strong>va</strong>shtirishga karatilgan bo’lmoki zarur.<br />
O’qituvchi tasviriy <strong>san`at</strong> darslarida o’quvchilarni darsda tmasiga faollashtirish uchun dars<br />
mavzusining mazmuni, xayotdagi axamiyati <strong>va</strong> uni chizish koidalarini tushuntirish zarur.<br />
Ba`zida o’qituvchilar o’quvchilarni faollashtirish uchun ularga dars mavzusi yuzasidan savollar<br />
berib, unga berilgan javoblarni to’ldirish kabi vositalaridan xam foydalandilar.<br />
O’quvchilar dars <strong>va</strong> darsdan tashkari <strong>va</strong>ktlarda mustakil ravishda bajarayotgan ishlari<br />
vositasida bilimga, malaka ijodiy ko’nikmaga ega bo’ladilar, o’qituvchining <strong>va</strong>zifasi<br />
o’quvchilarning mustakil ishlariga yordam berishi, rakbarlantirish metodi asosida yutuk <strong>va</strong><br />
kamchiliklarini o’z <strong>va</strong>ktida ko’rsatish, ularni o’z kuchlariga ishonchini musaxkamlash kabi<br />
<strong>va</strong>zifa yuklanadi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>dan suxbat darslarida o’quvchilar kinofil`mlarda tasviriy <strong>san`at</strong><br />
namoyondalarining xayoti <strong>va</strong> ularning yaratgan asarlari bilan batafsil tanishadilar.<br />
Bunda natura predmetlari konstruktiv jixatdan ko’rilishi, perespekti<strong>va</strong> rangshunoslik<br />
kabilarga oid ko’rgazmali kurollar bilan bir katorda ko’rsatilishi mumkin.<br />
Darsda texnika vositalaridan foydalanish o’quvchilarni dars mavzusi <strong>va</strong> texnika<br />
vositalariga bo’lgan malakalarini oshirish.<br />
O’quvchilarga puxta bilim berishda ularning o’z ish joylarini tashkil etish katta axamiyatga<br />
ega. Bunda o’qituvchi yil davomida o’quvchi, yoshlarni sistematik ravishda ularni darsga<br />
tayyorgarliklarini kuzatib boradi.<br />
Talabalarning darsga tayyorgarliklarini doim kuzatib boradi. Talabalar o’quv kurollarini<br />
doim darsga olib kelishlari o’ktirildi.<br />
FAOLLIK, MUSTAQILLIK PRINTsIPI.<br />
O’kitish faolitida faollik <strong>va</strong> mustakillik muxim o’rinlardan xisoblanadi. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong><br />
ta`limda bu konun xisoblanadi.<br />
Tushunish borasining o’zi xam /onglilik/, /faollik/, «mustakillik<strong>»</strong> kabilardan tashkil topadi.<br />
Bular bir birlari bilan chambarchas boklik bo’lib onglilik o’z <strong>va</strong>ktida o’quvchi, yoshlardan<br />
faollikni talab kiladi, shunga ko’ra ko’pchilik mutaxassislar amaliy mashkulotlarda faollik <strong>va</strong><br />
mustakillik muxim deb xisoblaydilar. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darslarida talabalarni dars mavzusi <strong>va</strong><br />
uning axamiyati, chizish yo’llari, perespektiv koidalari bilan tanishtirib, tushuntirib borish kerak<br />
bo’ladi.<br />
o’quvchi, yoshlar mustakil ishlarda albatta bilim malakalariga ega bo’lishilari, mustakil<br />
ishlarda ularga aloxida, aloxida yordam berib <strong>va</strong> turli ishlarda bilim, yutuk <strong>va</strong> kamchiliklarni<br />
ko’rsatib talabalarini o’z kuchlariga karab bilimli kilish <strong>va</strong> olgan bilimlarini amalda ko’llash<br />
kabilarga chorlab borish kerak <strong>va</strong> zarurdir.<br />
TA`LIMNING SISTEMATIK VA KETMA-KETLIK PRINTsIPI<br />
Pedagogika fani xar bir narsani yangiligi bilan isbotlangan. Xar bir fandagi izlanishning<br />
bilimga asoslanganligi, xar bir narsaning doim oddiydan murakkabga o’tish xolatini kuzatilib<br />
kelinadi. Shuning uchun o’tilgan dars mavzularini yangi dars mavzulariga boklab ketma-ketlikni<br />
kengaytirib uni chukur loyixalab borish kerak.<br />
Sistematik <strong>va</strong> ketma-ketlik printsiplarini tuzilishi xam yangi material anikligi bilan birga<br />
to’ldirib borilishini takozo etadi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>da ta`limning sistematik printsipi juda muxim rol` o’ynaydi. Bu asosan<br />
koidaga asoslanib xozirgi dars mavzusini o’tilgandan so’ng keyingi dars mavzusiga boklanadi.<br />
Chunki, yangi mavzu o’tilgan dars mavzusiga nisbatan murakkablashib boradi. o’qituvchi<br />
shunday kilishi kerakki, natura darslarini o’quvchilarga kizikarli bo’lishi uchun naturadagi<br />
narsalarni oddiydan asta sekinlik bilan murakkablashtirib borishi lozim.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> ta`limida vokea yoki xodisalar bilan o’quvchi, yoshlarni kiziktirmasdan<br />
balki mashkulotlarni sistematik olib borilishi bilan kiziktirish lozim.
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>ni dars turlariga bo’lib o’kitiladi:`<br />
• Kalamtasvir;<br />
• Rangtasvir;<br />
• Kompozitsiya;<br />
• Amaliy <strong>san`at</strong><br />
• Xaykaltaroshlik;<br />
• San`at tarixi;<br />
• Kurish – yasash.<br />
Bu fanlarning bir-birlari bilan boklik bo’lib mashkulotlar davomida bir-birlarini doim<br />
to’ldirib boradi. o’quvchilar esa olgan bilimlarni kengaytirib boradi.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:<br />
1. Kurgazmalilik printsipi haqida nima bilasiz<br />
2. Ilmiylik printsipi haqida nima bilasiz<br />
3. aktivlik, mustakillik printsipi haqida nima bilasiz<br />
4. Sistematik, ketme-ketlik printsipi haqida nima bilasiz<br />
ADABIETLAR:<br />
1.Sajido. J. ,Radjapov. R. Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> talimi samaralorligini oshirishning didaktik<br />
asoslari. T.1990<br />
2.Oripov B. Rasviriy <strong>san`at</strong> darsining samarodorligini oshirishning yullari. T. 1983
4-TEMA UMIMIY U’RTA TA’LIM MAQTAB VA KASP XUNAR KOLLEDJLARIDA<br />
TASVIRIY SANAT O`QITISH METODIKASI<br />
Reja.<br />
1.Boshlang`ich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.<br />
2.5-7sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.<br />
3. Kasb xunar kolledjlarida tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.<br />
1.Boshlang`ich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.<br />
Boshlang`ich sinflarda tasviriy sanatni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari av<strong>va</strong>lo bu<br />
sinflarda ta`lim mazmuni kichik maqtab eshidagi bolalarning eshlik xususiyatlari <strong>va</strong> psixologiyasi,<br />
qiziqishi, ularning mavjud bilim <strong>va</strong> qobiliyat hamda laeqotlariga qarab belgilanadi.<br />
Bolalar o’qish <strong>va</strong> ezishtan kura rasm chizishni eqdiradilar biroq ular chizadigan rasimlarning<br />
dovomiyligi juda qisqa bo’ladi, 1-2 minut, kupi bilan 4-5 minutda har qanday rasmni tugallab<br />
quyadilar. Bolalar tomanidan chiziladigan rasm savodli bulmasa-da, biroq mazmuni biron-bir<br />
kurinishni voqieani eki buyumni uz iqtidorlariga yarasha, ularning xarakterli belgilarini tasvirlay<br />
oladilar. Bueqlar bilan ishlash ularga ma`lum qiyinchiliklar tug`dirishi sababli ulardan foydalanishni<br />
aytarlik xush kurmaydilar. Lekin turli eriq ranglar bilan buyalgan buyumlar bolalarda kata qiziqish<br />
uygotadi. Rasmlari yaqshi chiqmagan holda o’z ishlaridan iqloslari tez qaytadi. Bunday sharoitda<br />
o’quvchining bolalarga tez erdam kursatishi <strong>va</strong> kayfiyatini kutarishga harakat qilishi foydadan holi<br />
bulmaydi. Boshlang`ich sinf o’quvchilarning tasviriy faoliyatlarining xarakteri jixatlaridan Yana biri<br />
ularning chizadigan rasimlarini soddalashtirishga bulgan xarakterlaridir. Ular ayrim narsalarining<br />
oldi kurinishini (uy, odam, kitob, soat, portfel`) ayrimlarini en tomanidan (mashina, hayvonlar,<br />
qushlar, baliqlar, boyroqcha, v.b.) tasvirlaydilar. Bunga ososiy sabab bu eshdagi bolalar hali<br />
narsalarni erug soya, perspektiv qisqarish <strong>va</strong> ularning qoydalarini uncha tushinib etmaganliklaridir.<br />
Bolalar ijodiga xos Yana bir jihat bor, u xam bulsa tasvirlarni buyumlarni bir-birini to’sib turgan<br />
(eki qisman tusib turgan) holda tasvirlamasligidir. Chunki bolalar narsalarni doymo butun holda<br />
idrok etadilar.<br />
Yo’qarida qayt qilingan tasviriy faoliyatlarning bu hususiyatlari bolalar tafakkurining konkret,<br />
obrazli <strong>va</strong> emotsional tarzda bulishligi Bilan bog`lanadi. Endi boshlangich sinflarda tasviriy sa`at<br />
darslarni o’tkazish metodikasining o’ziga xos xususiyatlari haqqida tuxtaladigan bulsak av<strong>va</strong>lo uning<br />
kuyidagi to’rt turi qayd qilinishi lozim:<br />
1.Borliqni idrok etish. 2 Badiiy qurish-yasash. 3 Naturaga qarab tasvirlash (Naturaga qarab rasm<br />
ishlash, naturaga qarab haykal ishlash) 4. Kompozitsion faoliyat.<br />
Borliqni idrok etish mashg`ulotlari 1-4 sinf dasturida aks etgan bulib, uning maqsadi bolalarni<br />
o’rab olgan borliq haqqida, ulardagi narsa <strong>va</strong> hodiysalarning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari,<br />
o’lchov nisbatlari haqqida tasavur hosil qilishdir. Chunki bolalar te<strong>va</strong>rak-atrofni, ya`niy tabiat,<br />
hayvonlar <strong>va</strong> qushlar olami, hoshoratlar <strong>va</strong> baliqlar, odamlar, obi-havo, predmet <strong>va</strong> buyumlar,<br />
qurilish <strong>va</strong> transport vositalari haqida yaqshi tasavvurga ega bulganliklari tag`dirdagina ularning<br />
rasmlarini aniq-ravshan tasvirlaydilar. Borliqni idroq etish mashgulotlarining mazmunidan kelib<br />
chiqqan halda amalietta ularni urganishi kerak bulgan quyidagi yo’llar qullaniladi.<br />
1.Buyumni, tabiatni o’ziga qarab kuzatish orqali o’rganish.<br />
2.Borliq haqida o’qituvchining suxbati orqali o’rganish.<br />
3.Savol-javob orqali urganish.<br />
4.Borliqning rasmini chizish orqali o’rganish.<br />
5.O’qituvchining pedagogik rasmi orqali o’rganish v.b.<br />
O’qituvchilar uchun namoyish etiladigan narsalar <strong>va</strong> tasvirlar av<strong>va</strong>lo mashg`ulot mavzusi Bilan<br />
bog`liq holda bulib, ular o’z tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari Bilan soda, tushinarli, bolalarda hishayajon<br />
uyg`otadigan bo’lishligi maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, bunday materiallar<br />
O’quvchilarni uylashga majbur etadigan, bolalarni Yangi tuchinchalar bilan boyitadigan bo’lishligi<br />
muhim.
Namoyish etiladigan narsalar, ularning tasvirlari haqidagi mv`lumotlvrni bolalarga og`izaki<br />
etkazishda ularning tahlili muhim ahamiet kasb etadi. Bu tahlil bevosita narsalarning tuzilishi, shakli,<br />
rangi, o’lchovlari, ularning mohiyati haqida savol-javob tarzida o’tkazilishi maqsadga muofiqdir.<br />
Naturaga qarab tasvirlash boshlang`ish sinflarda etakshi urinlardan birini egallaydi.<br />
U bolalarga rasm <strong>va</strong> haykal ishlashning elementar qonun -qoydalarini o’rgatadi. Naturaga qarab<br />
tasvirlash ikki qismdan tashkil topadi.<br />
1. Narsaning o’ziga qarab rasm ishlash. 2.Narsaga qarab haykal ishlash.<br />
Nauraga qarab rasm ishlash bolalarning eshlik xususiyatlarini hisobga olgan holda, narsalarni<br />
o’ziga qarab rasmini ishlashni nazarda tutadi.<br />
Naturaga qarab rasm ishlash, naturani kuzatish, uning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari, o’lchov<br />
nisbatlarigi tahlil qilish, rasmlarni natura Bilan solishtirish kabi metadlar asosida olib boriladi.<br />
Naturaning ulchoviga qarab ularni chizish uchun yiriklarini sinfda 2-3 joyga, maydalarini har bir<br />
prtaga bittadan quyib chiqish kerak buladi. Mayda ulchovdagi naturani, aytaylik bargni natura<br />
sifatida hamma joyda bir xil bulishi shart emas, ularni bolalarni rasm ishlash loyqatiga qarab har qil<br />
murakkabliktagisini qo’ysa buladi.<br />
Naturaga qarab rasm ishlashda bolalarni bosqishlar asosida rasm ishlashka urgatish muhim.<br />
Bunda bolalar, birinchi galda rasmni o’lchov jihatidan to’g`ri belgilash, ikinchidan rasmni qog`oz<br />
yuzasida to’g`ri joylashtirishka urgatiladi. Keyinchalik naturaning tasvirini ishlashka urgatiladi.<br />
Bunda rasm ishlashni ikki hil metodikasi qullaniladi. 1) Naurani erdamchi chiziqlar asosida belgilab<br />
olib rasmini ishlash. 2.) Naturani bir yo’la bo’laklar shaklining rasmini ishlashtan boshlanib, sungra<br />
ularni umumlashtiriladi <strong>va</strong> buyaladi.<br />
2.5-7sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.<br />
Naturaga qarab rasm ishlashda erdamchi chiziqlardan foydalanish Bilan birqotarda o’q chiziq,<br />
simmetriya o’qidan foydalaniladi. Shuningdek, narsalar tasvirini bironta geometrik shaklga tushirib<br />
olib ham ishlanadi. Xususan, ninachi rasmini ishlaganda av<strong>va</strong>l uning qonatlarini to’rtburchak<br />
shaklida, soatni aylana shaklida chizib olinadi, keyinchalik uning tasvirini aniqlashtiriladi.<br />
Boshlang`ish sinflarda rasm ishlash malakalarini hosil qilish ko’proq naturaga qarab rasm ishlash<br />
bo’limiga tug`ri keladi. Shuning uchun ham bunday mashg`ulotlarda o’quvchilarning o’quv qurollari<br />
(qalam, o’chirg`ich, bo’eq, daftar v.b.) Bilan tug`ri munosabada bulishiga, ularni tug`ri ishlatishga<br />
o’rgatish muhimdir. Rasm ishlash malakalarini shakllantirish esa ma`lum tizimda amalga oshirilgani<br />
ma`qul. Ayniqsa, to’g`ri-tik, to’g`ri-etiq, to’g`ri-og`ma, egri kabi chiziqlarni chizdirish, ularni teng<br />
eki teng bulmagan bo’laklarga bo’lishga o’rgatish ma`lum ketma-ketlikda amalga oshirilishi lozim.<br />
Shuningdek, shakllar, bueqlar Bilan yuzani qalam eki bo’eq bilan bir tegista bo’yash yuzasidan bilim<br />
<strong>va</strong> malakalar hosil qilishda ham shu tartibga rioya qilinadi.<br />
Yana shuniham qayd qilish lozimki, boshlang`ish sinf o’quvchilarining hali rasm ishlash<br />
laeqatlarining pastligini hisobga olib, ularga ortqcha, murakkab <strong>va</strong>zifalar berib bulmaydi. Narsalar<br />
rasmini ishlashda ularning hajmini erug` soya, perspekti<strong>va</strong> qoydalari osasida tasvirlashham talab<br />
etilmaydi. Shuningdek, ular tomanidan chizilgan rasmga ortoiqcha talablar ham qo’yib bo’lmaydi.<br />
Yo’qorida qayt qilinganidek, naturaga qarab tasvirlash, naturaga qarab haykal ishlashni ham<br />
nazarda tutadi.<br />
Bu mashg`ulotlarning o’ziga hos jihatlaridan Yana biri bolalarda plastilin, loy, stek Bilan to’g`ri<br />
munosabatta bo’lish, loy (plastilinni) parchalarini hzora qushish orqali haykal ishlash, shuningdek,<br />
birgina yirik loy bulagidan ortiqcha joylarni olib tashlash orqali haykal hosil qilish metodikasini<br />
tug`ri o’zlashtirib olishga qaratilganligidir. o’quvchilar tomonidan topshiriqlarni bajarishda naturani<br />
barchaga to’liq ko’rinishiga erishish muhimdir. Shuningdek, naturani bolalar ishtirokida savol-javob<br />
orqali tahlil qilish, u haqda to’liq tasavvur hosil qilishga imkon beradi.<br />
Boshlang`ish sinflarda bolalarning esh xususiyatlarini hisobga olib, o’zbek xalq amaliy <strong>san`at</strong>iga<br />
xos bo’lgan mayda haykalchalar yasashga oyd ishlardan namunalar kuchirtirish, bu sanat turining<br />
milliy badiiy an`analarini o’rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi.<br />
Kompozitsiya faoliyat mashg`ulotlari boshlang`ich sinflarda rangtasvir kompozitsiyasi, dekorativ<br />
kompozitsiya, <strong>va</strong> haykoltorashlik kompozitsiyasi kabi qismlardan tashkil topadi.<br />
Rangtasvir kompozitsiyasi mashg`ulotlarida bolalar ko’proq yil fasllari, bayramlar, ommoviy<br />
tomoshalar, qishloq <strong>va</strong> shahar mahnatkashlarining kundalik mahnati, qush <strong>va</strong> hayvonlar haeti
kabilarga doyr mavzularda rasm ishlaydilar. Bunday mashg`ulotlarda o’qituvchi o’zining asosiy<br />
e`tiborini bolalar rasmlarida aks etadigan g`oya, rasm mashmuni, rasm elementlerini qog`oz yuzasida<br />
kompozitsion jihatdan tug`ri savodli qilib tasvirlanishiga qatatishi lozim. Boshlang`ish sinflarda<br />
tasvirlanaetgan jaraen eki narsalarning hajmini erug` soya, perspekti<strong>va</strong> erdamida tasvirlash talab<br />
etilmaydi. Perspekti<strong>va</strong> qoydalariga rioya qilish talab etilmasada, biroq, yaqindagi narsalarni yirikroq,<br />
uzoqdagisini kichigroq tasvirlanishi lozim. Rangtasvir kompozitsiyasida tasvirlangan hayvonlar,<br />
qushlar, odamlar o’rtasidagi bir-birlari Bilan bog`liklikni, aloqodarlikni ham aks ettirish kerak<br />
bo’ladi. Kompozitsiyadagi barcha elementlar o’zora bog`liklikda tasvirlanishi shart. Bolalar<br />
rangtasvir kompozitsiyasini xarakterli xususiyatlaridan biri, ularning rasmlaridagi soddalik, jo’nlik,<br />
duneni o’zlaricha idrok etishlari <strong>va</strong> tasvirlashlari hisoblanadi. Ulardagi bu xususiyatlar yuolalar<br />
rasmlarida saqlonishi lozim. o’qutuvchining bu masaladagi asosiy <strong>va</strong>zifasi bolalarning ijodiy<br />
faolligini oshirishga, rasmdagi g`oyani to’liq ifodalay olishga, rasmni emotsional tasirini<br />
kuchaytirishdan iborat.<br />
Boshlang`ish sinflarda dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari naqsh ishlash, ertak <strong>va</strong> hikoyalar<br />
asosida illyustratsiyalar ishlash kabilarni nazarda tutadi. Bu borada naqsh ishlash mashg`o’lotlari<br />
kata o’rinni egallaydi. Ayniqsa, yo’lsimon, k<strong>va</strong>drat, turtburchak, aylana shakldagi naqsh<br />
namunalaridan ko’chirib o’rganishga, o’zbek xalq amaliy <strong>san`at</strong>i namunalarini o’zlashtirishga<br />
alohida e`tibor beriladi. Bunda kuproq naqsh kompozitsiyasi, rang, elementlarni to’g`ri tasvirlash,<br />
ularni ijodiy xarakterda bo’lishligiga, naqsh foni Bilan uning elementlerining ranglari o’rtasidagi<br />
o’zora bog`liklik, stilizatsiya masalari o’quto’vchining diqqat markazida bo’lishi xisoblanadi.<br />
Shuningdek naqsh gulining nomlarini ham o’quvchilarga ko’rgazmali tarizda tushintirib borish talab<br />
etiladi. Daslabki mashg`ulotlarda bolalar yulsimon naqsh namunalaridan kuchirsalar, keyingisida<br />
naqsh sxemalari <strong>va</strong> elementlari asosida, oxirida butunlay ijodiy naqsh chizadilar.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:<br />
1.Boshlang`ish sinflarda tasviriy <strong>san`at</strong>ni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari<br />
2.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darslarini utkazish metodikasining turi:<br />
3. Naturaga qarab tasvirlash deganda nima nazarda tutiladi:<br />
4. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> davlat talim standarti 5-7-sinflarda uch bloka bo’lib o’qitishni nazarda tutadi<br />
ular qanaqa:<br />
5. Sanatshunoslik asoslarini o’qitish metodikasi kursida didaktikaning qaysi printsiplariga rioya<br />
qilinish talab etiladi:<br />
TAYANCH TUCHINCHALAR<br />
- Boshlang`ich sinflarda ta`lim mazmuni kichik maqtab eshidagi bolalarning eshlik xususiyatlari<br />
<strong>va</strong> psixologiyasi, qiziqishi, ularning mavjud bilim <strong>va</strong> qobiliyat hamda laeqotlariga qarab belgilanishi.<br />
- 1.Borliqni idrok etish. 2 Badiiy qurish-yasash. 3 Naturaga qarab tasvirlash (Naturaga qarab rasm<br />
ishlash, naturaga qarab haykal ishlash) 4. Kompozitsion faoliyat.<br />
- Naturaga qarab tasvirlash ikki qismdan tashkil topadi.<br />
1. Narsaning o’ziga qarab rasm ishlash. 2.Narsaga qarab haykal ishlash.<br />
-1. San`atshunoslik asoslari.<br />
2. Naturaga qarab tasvirlash<br />
3. Kompozitsion faoliyat.<br />
- Sanatshunoslik asoslarini o’qitish metodikasi kursida didaktikaning ilmiylik, kurgazmalik,<br />
muntazamlik <strong>va</strong> ketma-ketlik, talim <strong>va</strong> tarbiyaning birligi printsiplariga rioya qilishni talab etiladi.<br />
A`DEBIYATLAR :<br />
1.Azimo<strong>va</strong> B.Z. «Natyurmort du`zish <strong>va</strong> tasvirlash<strong>»</strong>. «o’qituvchi<strong>»</strong> T.1984.<br />
2.Benmetov B.B. «Qalamtasvir asoslari<strong>»</strong> T.1999.<br />
3.Majidov J., Rajabov R «Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> samaradorligini oshirishning didaktik<br />
asoslari<strong>»</strong> T.1990.<br />
4.Oripov B. «`<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> darsini samaradorligini oshirish yo’llari<strong>»</strong>` T.1983.<br />
5.Xasanov R.X. «Mekteplerde suo’retleo’ o`neri shinig`io’larin rao’ajlandirio’ jollari<strong>»</strong> T.1981.
MAVZU. TASVIRIY SAN`ATDAN TOPSHIRIQLAR, ULARNI NAZORAT QILISH VA<br />
BAHOLASH.<br />
Reja<br />
1.O’quvchilar bilim <strong>va</strong> maakalarini nazorat qilish <strong>va</strong> baholashning mohiyati. 2. Topshiriqlarning<br />
shakllari. 3. Nazorat turlari. 4. Borliqni idrok etish yuzasidan bolalar bilimlarini baholash<br />
mezonlari. 5. Badiiy qurish-yasash yuzasidan baholash mezonlari. 6. Naturadan ishlangan rasmlar<br />
yuzasidan baholash mezonlari. 7. Naturadan ishlangan haykallar yuzasidan baholash mezonlari. 8.<br />
Rangtasvir kompozitsiyasiga doir ishlangan rasmlar yuzasidan baholash mezonlari. 9. Namunadan<br />
ko’chirilgan dekorativ ishlarga doir baholash mezonlari. 10. Dekorativ kompozitsiya bo’yicha<br />
bajarilgan ishlar yuzasidan o’quvchilar bilim <strong>va</strong> malakalarini baholash mezonlari. 11.<br />
Haykaltaroshlik kompozitsiyasiga doir bajarilgan ishlar yuzasidan baxolash mezonlari. 12.<br />
San`atshunoslik asoslari yuzasidan baholash mezonlari.<br />
1.O’quvchilar bilim <strong>va</strong> malakalarini nazorat qilish <strong>va</strong> baholashning mohiyati.<br />
O’quvchilarning tasviriy <strong>san`at</strong>dan faoliyatlari o’qituvchining ularga beradigan topshiriqlari<br />
yuzasidan dars <strong>va</strong> darsdan tashqari <strong>va</strong>qtlarda amalaga oshiriladi. Bu topshiriqlarni sinf <strong>va</strong> uy<br />
ishlari shaklida ifodalasma ham bo’ladi. o’quvchilarning sinfda bajaradigan ishlari mazkur<br />
darslikning «`Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> mashg`ulotlari mazmuni<strong>»</strong>` qismida baen etilgan. Sinfda<br />
bolalarga beriladigan topshiriqlar mazmuni, asosan yangi bilim <strong>va</strong> malakalar berish maqsadida<br />
amalga oshiriladi. Dars jaraenida topshiriqlarning quyidagi ikki shakli ko’p qo’llaniladi.<br />
1.Sinfda bajariladigan topshiriqlar. 2. Uyda bajariladigan topshiriqlar.<br />
Sinfda bajariladigan topshiriqlarning quyidagi turlari mavjud.<br />
San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlarida<br />
-tasviriy, amaliy, me`morchilik <strong>san`at</strong>larining nazariy asoslari, tarixi, <strong>san`at</strong>korlarning haeti <strong>va</strong><br />
ijodi yuzasidan suhbatlar o’tkazish<br />
-o’quvchilarning o’zlari ishlagan rasmlari yuzasidan insholar ezdirish<br />
-<strong>san`at</strong>shunoslikka oid krossvord, chaynvord echish, viktorina o’yinlarini uynash.<br />
-o’rganish maqsadida mahalliy <strong>san`at</strong> edgorliklariga, ko’rgazma <strong>va</strong> muzeylarga borish.<br />
Kompozitsiya mashg`ulotlarida.<br />
-o’qituvchi tomonidan tavsiya etilgan eki erkin mavzularda mustaqil ravishda kompozitsiyalar<br />
ishlash<br />
-Av<strong>va</strong>lgi darsda boshlangan <strong>va</strong> yakunlanmagan topshiriqni davom ettirish.<br />
-Kompozitsiya mashg`ulotlari bilan bog`liq eskiz, raglama <strong>va</strong> qoralamalar ishlash.<br />
Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlarida.<br />
-Naturaga qarab rasm ishlash bo’yicha o’qituvchi tomonidan sinfda o’rnatilgan naturaning rasmini<br />
ishlash.<br />
-Av<strong>va</strong>lgi darsada boshlangan <strong>va</strong> yakunlanmay qolgan ishni davom ettirish.<br />
Badiiy qurish-yasash mashg`ulotlarida<br />
-o’qituvchi tomonidan tavsiya etilgan mavzuda tabiiy, badiiy <strong>va</strong> tashlandiq materiallardan<br />
badiiy qurish ishlarini bajarish<br />
-av<strong>va</strong>lgi darsda boshlangan <strong>va</strong> yakunlamay qolgan ishni davom ettirish.<br />
-qurish-yasash ishlari uchun material to’plash.<br />
-qurish-yasash ishlari uchun tayergarlik bosqichini bajaruvchi rasm ishlash.
Borliqni idrok etish mashg`ulotlarida<br />
-yil fasllarida tabiatdagi o’zgarishlarni, ulardagi go’zallikni, tu`rli fasllardagi kishilarning mehnat<br />
jaraenlarini kuzatish, tabiat manzaralarining go’zalligi, qush <strong>va</strong> hayvonlarning haetini<br />
ko’rsatuvchi fil`tmlarni tomosha qilish <strong>va</strong> o’rganish.<br />
-mavzu bilan bog`liq bo’lgan gullar, daraxtlar, qush hayvonlar rasmlarini ishlash.<br />
Uyda bajariladigan topshiriqlarning quyidagi turlari xarakterlidir.<br />
San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlari bo’yicha.<br />
-San`at asarlarining reproduktsiyalari, otkritkalari, fotolari, rasmlarini to’plash.<br />
-San`at <strong>va</strong> <strong>san`at</strong>korlar haqida kitoblar, hikoyalar, maqolalar o’qish.<br />
-San`at asarlari, <strong>san`at</strong>korlar haqida insholar ezish.<br />
-San`at <strong>va</strong> <strong>san`at</strong>korlar haqida viktorina, chaynvord, krossvordlar echish, to’qish,<br />
topishmoqlarni topish.<br />
-San`atkorlar bilan suhbatlashish.<br />
-Muzey, ko’rgazma <strong>va</strong> <strong>san`at</strong> ergorliklariga borish.<br />
-Mavzuga doir <strong>san`at</strong> <strong>va</strong> <strong>san`at</strong>korlar haqida ota-onalar, tanish-bilishlar bilan suhbatlar qilish.<br />
Kompozitsiya ishlash mashg`ulotlari bo’yicha.<br />
-Sinfda ishlangan chala kompozitsiyani davom ettirish.<br />
-Sinfda ishlangan mavzu bo’yicha yangi kompozitsiya ishlash.<br />
-Ishlanadigan kompozitsiya mavzusi yuzasidan materiallar to’plash.<br />
-Kompozitsiya mavzusi yuzasidan borliqni, haetdagi voqea <strong>va</strong> hodisalarni kuzatish.<br />
-Kompozitsiya mavzusiga aloqador qoralama <strong>va</strong> ranglamalar ishlash.<br />
-Erkin mavzuda kompozitsiya ishlash.<br />
-Kompozitsiya mavzusiga doir (tsirk, televidenie, musobaqalar, bayramlar, o’yinlar,<br />
spektakllar, kinofil`mlarda ko’rganlarni eslab kelish.<br />
-Sinfda <strong>va</strong> uyda bajarilgan ishlarni ko’rgazma qo’yish uchun tayerlash.<br />
Kelgusi darsda ishlanadigan kompozitsiya mavzusi yuzasidan tayergarlik ko’rish.<br />
Dars uchun o’quv qurollarini tayerlab kelish.<br />
Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlari bo’yicha.<br />
-Naturaga qarab qoralama, ranglama natyurmort <strong>va</strong> boshqa rasmlar ishlash.<br />
-Turli materiallar (sangina, sous, pastel, ugol`, retush` v.b.) bilan mashqlar bajarish.<br />
-Sinfda ishlangan mavzu buyicha uyda naturaga qarab rasmlar ishlash, dars uchun quv<br />
qurollarini tayerlash.<br />
Badiiy qurish-yasash mashg`ulotlari buyicha.<br />
-Mavzuga doir tabiiy, badiiy, tashlandiq materiallarni to’plash.<br />
-Sinfda boshlangan <strong>va</strong> chkunlanmay qolgan ishni davom etdirish.<br />
-Sinfda bajarilgan mavzuda yangicha kompozitsiya ishlash.<br />
Borliqni idrok etish mashg`ulotlari bo’yicha.<br />
Yil fasllari davomida tabiatdagi o’zgarishlarni kuzatish.<br />
Yil fasllari aqida sha`erlar edlash.<br />
Bahor, kuz faslidagi mehnatkashlarning mehnat jaraenlarini kuzatish.<br />
Yil fasllari <strong>va</strong> mehnat jaraenlari haqida, ularning go’zalligi haqida insholar ezish.<br />
o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish.<br />
Maqtabda tasviriy <strong>san`at</strong> mashg`ulotlarining samaradorligi ko’p jihatdan o’quvchilar faoliyatini<br />
nazorat qilish hisoblanadi <strong>va</strong> u davlat ta`lim standartlari asosida amalga oshiriladi. U o’z o’rnida<br />
birinchidan, o’qituvchi faoliyatiga baho berish, ikkinchidan bolalar tomonidan materiallarni<br />
o’zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, u bolalarni fanga bo’lgan qiziqishni
oshirishga, ularning faoliyatlaridagi yuto’q, kamchilik <strong>va</strong> no’qsonlarni aniqlashga erdam beradi.<br />
Oqibatda bolalarni o’z tasviriy faoliyatlariga bo’lgan munosabatlari o’zgaradi.<br />
Pedagogika fanida har bir o’quvchining har qanday faoliyatini nazorat qilish, o’z <strong>va</strong>qtida<br />
baholab turilishi lozimligi qayd qilingan. Ayniqsa, o’quvchilarning tasviriy <strong>san`at</strong>ga bo’lgan<br />
qiziqishi qo’llab –quv<strong>va</strong>tlanishi, past o’zlashtiruvchi bolalarni kamchiliklarini ko’rsatish <strong>va</strong> ularni<br />
tushuntirish samaralidir. Lekin, past o’zlashtiruvchi o’quvchilarga past baholar qo’yish <strong>va</strong> ularni<br />
kamsitish tavsiya etilmaydi. Ko’pchilik hollarda, masalaga bunday endoshish o’quvchilarni tasviriy<br />
<strong>va</strong> ijodiy faoliyatga qiziqishlarini so’ndiradi. Ayrim hollarda ular tasviriy faoliyatdan butunlay sovib<br />
ketishlari mumkin.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> o’quvchilar faoliyatini o’z <strong>va</strong>qtida <strong>va</strong> muntazam nazorat qilib turish <strong>va</strong><br />
baholash nihoyatda muhimdir. Chunki, o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bolalar ancha<br />
<strong>va</strong>qt <strong>va</strong> kuch sarflab bajaradilar, ularni talablar darajasiga etkazishga harakat qiladilar. Ularni<br />
o’qituvchilarga eqishini, yo’qori baholar olishni hohlaydilar, topshiriq yuzasidan ko’p bilimlarga ega<br />
ekanliklarini ko’rsatmoqchi <strong>va</strong> maqtonmoqchi bo’ladilar. Bu kunni ular orziqib kutadilar. o’qituvchi<br />
esa topshiriq berib uni nazorat qilmasa bolalarning topshiriqlarni bajarishga bo’lgan ixloslari astasekin<br />
susayadi. Bora-bora ular topshiriqlarni butunlay bajarmay qo’yadilar. Shunday ekan, o’qituvchi<br />
faqat topshiriqni o’z <strong>va</strong>qtida tekshirishi <strong>va</strong> uni sinf jurnalida qayd qilib turishi lozim. Topshiriqlarni<br />
nazorat qilishning bir qator shakllari mavjud. Ular joriy nazorat, oraliq nazorat <strong>va</strong> yakuniy nazorat<br />
deb yuritiladi.<br />
Joriy nazorat muntazam ravishda xox u nazariy, xox amaliy bo’lsin, har bir darsda amalga<br />
oshiriladi. Uni yangi materiallarni baet etish ejaraenida, shuningdek, dars oxirida o’tkaziladi. Yangi<br />
materialni baen etish jaraenida bolalarni darsdagi faolligi <strong>va</strong> topshiriqlarni bajarishdagi sa`y-harakati<br />
uchun baholar qo’yiladi. Nazoratning ikkinchi turida o’quvchining topshiriqni qanday darajada<br />
bajarganligi tekshiriladi <strong>va</strong> baholanadi. Bunda bolalarnig darsdagi faolligi ham hisobga olinishi<br />
mumkin.<br />
Amaliy ishlarni baholash bevosita bolalar tomonidan bajarilgan tasviriy ishlar (rasm, haykal,<br />
qurish-yasash) asosida nazariy bilimlarni baholash esa savol-javob, suhbat tarzida amalga oshiriladi.<br />
Joriy nazorat darsning boshlang`ich qismida, o’tgan darsda uyga berilgan topshiriqlarni<br />
tekshirish maqsadida ham o’tkaziladi.<br />
Bolalarning o’zlashtirishini nazorat qilish <strong>va</strong> ob`ektiv baholash uchun joriy nazoratni tez-tez<br />
o’tkazib turishi lozim. Nazorat shunday tashkil etilishi lozimki, chorak davomida hech bo’lmaganda<br />
har bir bolada 4-5 ta baho bo’lishi lozim. Shuni ham hisobga olish lozimki, tasviriy <strong>san`at</strong> darslari<br />
xaftasiga bir marotaba <strong>va</strong> bir soatdan o’tkazilishi bolalar faoliyatlarini to’liq nazorat qilish uchun<br />
etarli emas. Eng kichik chorak olti hafta hisoblansa, har bir bola har haftada bittadan baho olishi<br />
lozim. Aks holda, chorak oxirida har bir oltitadan baho bo’lmaydi. Natijada choraklik baholar<br />
ob`ektiv chiqmaydi.<br />
<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>dan nazariy mashg`ulotlarda hamma bolalarni bir darsda baholashning imkoni<br />
yo’qligini hisobga olsak, chorak davomida har bir bolada 4-6 tadan baho bo’lishi lozim.<br />
Amaliy ishlarni har bir darsda har bir bola faoliyatida nazorat qilish <strong>va</strong> baholash imkoni bor.<br />
Ularni ma`lum qismini darsning boshlang`ich qismida, bir qismini dars davomida, qolgan qismini,<br />
bolalar ishlarini yig`ib olib o’qituvchi darsdan so’ng tekshirsa bo’ladi.<br />
Bolalarnig darsdagi faolligini <strong>va</strong> qiziqishini oshirish maqsadida ular tomonidan bajarilgan<br />
ishlargagina emas, topshiriqlarni bajarishga bo’lgan munosabatlari, xarakati uchun ham baholar<br />
qo’yish mumkin. Shuningdek, har qanday baho qo’yganda butun sinfni nima uchun shunday baho<br />
qo’yilganligidan xabardor etish lozimki, bolalar baho mezonlarini ongli ravishda tushunib etsinlar.<br />
Bolalarning topshiriqlarni bajarishga bo’lgan munosabatlariga qo’yilgan baholar faqat ijobiy<br />
emas, salbiy bo’lishi ham mumkin. Shuni ham alohida qayd qilish lozimki, pasaytirilgan baholar<br />
asoslagan holda <strong>va</strong> bolalarni tushkunlikka tushurib yuboradigan bo’lmasligi lozim. Bir topshiriqni<br />
baholashda bolaning av<strong>va</strong>lgi darslardagi o’zlashtirishlarini ham hisobga olish lozim. Muntazam<br />
yaxshi o’zlashtirib kelgan o’quvchini av<strong>va</strong>lgi mu<strong>va</strong>ffaqiyatlari <strong>va</strong> harakatlarini hisobga olib, bu<br />
galgi qoniqarsiz ishiga emon baho qo’ymasa ham bo’ladi.
Oraliq nazorat dasturdagi u eki bu bo’limning tugashi <strong>va</strong> chorak davomida bajarilgan<br />
ishlarning yakunini nazorat qilish maqsadida o’t`kaziladi. Oraliq nazorat savol-javob, suhbat, test<br />
insho, amaliy tasviriy ishlarni tahlil etish kabi yo’llar bilan amalga oshiriladi.<br />
Oraliq nazoratda faqat chorak davomida qo’yilgan baholarni umumlashtirish bilan<br />
chegaralanib qolmasdan, chorakoxirida bolalarga qayta tekshiruv topshiriqlari ham beriladi. Bu<br />
topshiriqlar bolalar tomonidan mustaqil ravishda bajariladi <strong>va</strong> ular tasviriy, shuningdek ezma insho<br />
shaklida bo’ladi. Bolalarni qayta tekshiruv topshiriqlari <strong>va</strong> chorak davomida olingan baho natijalari<br />
umumlashtirilib yagona oraliq nazorat baholarga qo’yiladi. Yagona oraliq nazorat baholarini<br />
qo’yishda o’qituvchi bolalarni tasviriy <strong>san`at</strong>dan darsdan tashqari ishlarini bajarishdagi harakatlari,<br />
faolligi <strong>va</strong> yuto’qlarini hisobga olishi lozim <strong>va</strong> u o’quvchilarni bu sohadagi yangi ishlarga<br />
ilhomlantiradi, baholarni ob`ektivligini ta`minlaydi.<br />
Yakuniy nazorat o’quv yili davomida o’quvchilarning tasviriy faoliyatlari natijalarini aniqlash<br />
<strong>va</strong> umumlashtirish maqsadida o’tkaziladi. Yakunimy nazoratning bu turida baholar o’quvchilarni<br />
choraklar, qayta tekshiruv natijalari, ularning sinfdan <strong>va</strong> maqtabdan tashqari olib borgan ishlari,<br />
ularning bu fanga qiziqishlari, harakatlari asosida qo’yiladi.<br />
Ba`zan shunday bo’ladiki, bolaning o’zlashtirishi chorakma-chorak yaxshilanib boradi eki<br />
aksincha emonlashib boradi. Bunday holda o’quvchining so’nggi chorakdagi baholari, qayta<br />
tekshiruvdan olgan baholari hal qiluvchi rol` o’ynaydi.<br />
Ayrim hollarda tasviriy <strong>san`at</strong>dan baholarni biroz ko’tarib qo’yish hollari uchrab turadi. Buni<br />
inkor etish mumkin emas. Lekin, u asoslangan holda bo’lishi lozim. Bunga quyidagi hollarda rioya<br />
qilish muhim.<br />
1. o’quvchining shu fanga qiziqishi katta, harakati kuchli.<br />
2. Berilgan topshiriqlarni o’z <strong>va</strong>qtida bajaradi.<br />
3. Sinfdan tashqari ishlarda faol ishtirok etadi.<br />
4. <strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong> to’garagi qatnashadi.<br />
5. Darsdan tashqaroi <strong>va</strong>qtlarda mustaqil ishlaydi (kitob o’qiydi, rasm ishlaydi, ko’rgazma <strong>va</strong><br />
muzeylarga boradi, rassomlar bilan aloqalari bor).<br />
Nazorat turlari <strong>va</strong> baholash mezonlari<br />
Pedagogik amalietda o’quvchilar faoliyatlarini baholash maqsadida nazoratning quyidagi<br />
turlari qo’llaniladi.<br />
1. Og`zaki so’rov. 2. Mashq. 3. <strong>Tasviriy</strong>-ijodiy mustaqil ish. 4. Ezma (matnli) mustaqil ish. 5.<br />
Test. 6. Uy <strong>va</strong>zifasi.<br />
1. Og`zaki so’rov. Nazoratning bu turida o’quvchilarning tasviriy amaliy, me`morchilik<br />
<strong>san`at</strong>laridan nazariy bilimlari (kompozitsiya, erugsoya, rangshunoslik, perspekti<strong>va</strong>), maxsus<br />
atamalar, rassom <strong>va</strong> xaykaltaroshlarning ishlatadigan asosiy ish qurollari <strong>va</strong> materiallari, tasviriy<br />
<strong>san`at</strong>ning tur <strong>va</strong> janrlari, mashxur rassomlar <strong>va</strong> ularning asarlari haqidagi tushunchalari hajmi<br />
aniqlanadi. Og`zaki so’rov frontal <strong>va</strong> individual tarzda amalga oshiriladi hamda u o’quvchilarni teztez<br />
nazorat qilish imkonini beradi. Shuningdek, og`zaki so’rov o’quvchilarni tasavvuri, tafakkuri,<br />
xotirasi <strong>va</strong> nutqini rivojlantirishga ham erdam beradi. Nazoratning bu turida hikoya qilish, tavsif<br />
berish, sharhlash <strong>va</strong> boshqa usullardan foydalanish samaralidir.<br />
2. Mashqlar. Nazoratning bu turida o’quvchilarning qalam, mo’yqalam, stek <strong>va</strong> boshqa ish<br />
qurollari, badiiy materiallar bilan ishlash malakalari <strong>va</strong> ko’nikmalarining darajasi aniqlanadi. Bu ish<br />
ko’proq naturaga qarab rasm ishlash <strong>va</strong> kompozitsiya mashg`ulotlari bilan bog`liq bo’ladi.<br />
3. <strong>Tasviriy</strong>-ijodiy mustaqil ishlar. Nazoratning bu turida o’quvchilarni badiiy tafakkuri <strong>va</strong><br />
qobiliyatlari, rivojlanish darajalari aniqlanadi. Bu ish ko’proq rangtasvir, dekorativ ishlar <strong>va</strong><br />
xaykaltarashlokdan kompozitsiyalarni bajarishda qo’llaniladi.<br />
4. Ezma (matnli) mustaqil ish. Mustaqil ishning bu turida o’quvchilar tomonidan olingan<br />
bilimlarni qanchalik o’zlashtirilganligi aniqlanadi. U bevosita tasviriy <strong>san`at</strong>ning <strong>san`at</strong>shunoslik<br />
asoslari kursi bilan bog`liq bo’lib, unda o’quvchilar chaynvord, krossvord echadilar, viktorina<br />
savollariga javob qaytaradilar, tasviriy <strong>san`at</strong>dan insho <strong>va</strong> referatlar ezadilar.
5. Test sinovlari. Nazoratning bu turida o’quvchilar tomonidan tasviriy <strong>san`at</strong>ning nazariy<br />
asoslari, maxsus atamalar, rassom, haykaltaroshlar <strong>va</strong> ularning asarlari, ish qurollari <strong>va</strong><br />
ishlatadigan materiallari, bolalar tomonidan rang nomlarini o’zlashtirish darajasi aniqlanadi.<br />
Testlardan foydalanish tasviriy <strong>san`at</strong> darslarining barcha turlari (naturadan rasm ishlash,<br />
kompozitsiya, <strong>san`at</strong>shunoslik asoslari) bilan bog`liq holda amalga oshiriladi.<br />
6. Uy <strong>va</strong>zifasi. Uy <strong>va</strong>zifalari sinfda o’tilgan mavzu bilan bog`liq bo’lgan ijodiy ishlarni bajarish,<br />
naturaga qarab ranglama <strong>va</strong> qorlamalar ishlash, mashqlarni bajarish, sinfda tugallanmay qolgan<br />
ishni tugatish, te<strong>va</strong>rak atrofdagi ko’rinish <strong>va</strong>hodisalarni kuzatish, sinf ishiga doir adabietlar o’qish,<br />
muzey <strong>va</strong> ko’rgazmalarga, <strong>san`at</strong>edgorliklariga borish, kelgusi dars uchun materiallar to’plash eki<br />
tayergarlik ko’rish, sinfda o’tilgan mavzular bo’yicha insho, referatlar ezish, krossvord,<br />
chaynvordlar echish, viktorina savollariga javob qaytarish, <strong>san`at</strong>korlar, ota onalar bilan<br />
topshirilgan mavzuda suhbatlar qilish, <strong>san`at</strong> asarlarining reproduktsiyalari <strong>va</strong> foto nusxalarini,<br />
illyustratsiya <strong>va</strong> rasmlarni to’plash yo’nalishlarida namoen bo’ladi.<br />
Uy <strong>va</strong>zifalari tasviriy <strong>san`at</strong> mashg`ulotlarining barcha turlariga taalo’qli bo’lib, u nafaqat yangi<br />
materiallarni o’zlashtirish, balki o’tilganlarni mustahkamlash, bilimlarini kengaytirish <strong>va</strong><br />
cho’qurlashtirish, malakalar <strong>va</strong> ijodiy qobiliyatlarni o’stirishga xizmat qiladi.<br />
Nazoratning bu turlaridan barcha sinflarda bir xil foydalanib bo’lmaydi. Boshlang`ich sinf<br />
o’quvchilarining eshlik xususiyatlari, bilim <strong>va</strong> malakalari saviyasining pastligini hisobga olib, 1-2<br />
sinflarda test sinovlari, 1-5 sinflarda ezma mustaqil ishlar (insho, referat, krossvord, chaynvord,<br />
viktorina) o’tkazish tavsiya etilmaydi.<br />
Bolalarning tasviriy ishlari <strong>va</strong> bilimlarini baholashda bir qator mezonlari qo’llaniladi. <strong>Tasviriy</strong><br />
faoliyatning har bir turida alohida baho mezonlari ishlatiladi. Xususan:<br />
1. Borliqni idrok etish. 2. Badiiy qurish-yasash ishlari. 3. Naturadan ishlangan rasmlar. 4.<br />
Naturaga qarab ishlangan haykallar. 5. Rangtasvir kompozitsiyalari. 6. Dekorativ<br />
kompozitsiyalar. 7. Haykaltaroshlik kompozitsiyalari. 8. San`atshunoslik asoslari.<br />
Borliqni idrok etish<br />
-borliqni mustaqil kuzata olishi;<br />
-te<strong>va</strong>rak-atrofni bilishga qiziqishi;<br />
-narsalarning tuzilishi haqidagi tasavvuri;<br />
-narsalarning rangi haqidagi tasavvuri;<br />
-narsalarning shakli haqidagi tasavvuri;<br />
-narsalarni o’lchovlari haqidagi tasavvuri;<br />
-tabiat <strong>va</strong> borliqdagi narsalarni go’zalligini sezishi;<br />
-te<strong>va</strong>rak-atrofda mavjud narsalarning turlari haqidagi tasavvuri;<br />
-narsalarning xarakteri (yuradi, uchadi, o’rmalaydi v.b.)ni bilishi;<br />
Badiiy qurish-yasash<br />
-badiiy qurish-yasashga oid ish qurollarini bilishi;<br />
-badiiy qurish-yasashga doir ish qurollari bilan to’g`ri munosabatda bo’lishi;<br />
-badiiy qurish-yasashga doir ish qurollari bilan ishlashni o’zlashtirilganligi;<br />
-tasvirni qog`oz yuzasida joylashuvi (komponovka);<br />
-tasvirni mutaqil bajarilganligi;<br />
-ishda ijodiy endoshuvning mavjudligi;<br />
-ishni bajarishdagi estetik didi;<br />
-ishning kompozitsiyasi;<br />
-ishda tasvirlangan narsalarning shakllari;<br />
-kompozitsiya uchun materiallarni (badiiy, tabiiy, tashandiq materiallar v.b.) to’g`ri<br />
tanlanganligi;<br />
-kompozitsiyadagi narsalar o’lchovi <strong>va</strong> o’lchov nisbatlari;<br />
-ishning toza <strong>va</strong> tartibli bajarilishi.
Naturaga qarab ishlangan rasmlar<br />
Rasmni qog`oz yuzasida joylashuvi (kompanovka);<br />
-ishni mustaqil bajarilish darajasi;<br />
-naturaning o’lchovi, o’lchov nisbatlari;<br />
natura <strong>va</strong> natura bo’laklarining shakllari;<br />
-Qalam bilan ishlash malakalari;<br />
-muyqalam bilan ishlash malakalari;<br />
-narsalardagi erugsoyalarni tasvirlanishi;<br />
-narsalar rangini tasvirlanishi;<br />
narsalarning perspektiv tasviri;<br />
-ishning toza <strong>va</strong> tartibli bajarilishi.<br />
Naturaga qarab ishlangan haykallar.<br />
-ishni mustaqil bajarilganligi;<br />
-haykal o’lchovlari <strong>va</strong> o’lchov nisbatlari;<br />
-haykal <strong>va</strong> uning bo’laklarining shakllari;<br />
-haykaltaroshlik asboblari <strong>va</strong> qo’l bilan ishlash malakalari;<br />
-haykaldagi hajmning tasvirlanishshi;<br />
-ishning toza <strong>va</strong> tartibli bajarilishi.<br />
Rangtasvir kompozitsiyasi<br />
-rasmni qog`oz yuzasida joylashuvi (komponovka);<br />
-ishnp mustaqil bajarilishi;<br />
-rasm mazmunini uning mavzusiga mosligi;<br />
-bajarilgan ishdagi badiiy-estetik did;<br />
-rasm kompozitsiyasi;<br />
-ishga ijodiy endoshuv;<br />
-narsa <strong>va</strong> hodisalarning o’lchov <strong>va</strong> o’lchov nisbatlari;<br />
-narsa <strong>va</strong> hodisalarning shakli;<br />
-rasmda ranglar echimi;<br />
-rasmda narsalar tuzilishining echimi;<br />
-qalam <strong>va</strong> muyqalam bilan ishlash malakalari;<br />
-ishda perspekti<strong>va</strong> qonunlariga rioya qilinganligi;<br />
-rasmni toza <strong>va</strong> tartibli bo’lishi.<br />
Dekorativ kompozitsiya.<br />
1. Namunadan kuchirilgan dekorativ ishlar.<br />
-tasvirni qog`oz yuzasida joylashuvi (komponovka);<br />
-ishini mustaqil bajarilishi darajasi;<br />
-bezak elementlarining shakli;<br />
-bezak elementlarining o’lchami <strong>va</strong> o’lchov nisbatlari;<br />
-bezak elementlarining stilizatsiyasi;<br />
-rang echimi<br />
-bezak elementlarining shakli;<br />
-qalam bilan ishlash malakalari;<br />
-muyqalam bilan ishlash malakalari;<br />
-ishning toza <strong>va</strong> tartibli bajarilishi.<br />
2. Ijodiy ishlangan dekorativ kompozitsiya.<br />
-ishni mustaqil bajarilish darajasi;<br />
-rasmni qog`oz yuzasida joylashuvi (komponovka);<br />
-bezak elementlarining o’lchov <strong>va</strong> o’lchov nisbatlari;<br />
-bezak elementlarining stilizatsiyasi;<br />
-bezak elementlarining shakli;<br />
-ranglar echimi;
-o’quvchini ishga ijodiy endoshganligi;<br />
-ishni bajarishdagi badiiy-estetik did;<br />
-ish kompozitsiyasi;<br />
-dekorativ ishlarning asosiy vositalaridan savodli foydalanish (ritm, simmetriya);<br />
-qalam bilan ishlash malakalari;<br />
-muyqalam bilan ishlash malakalari;<br />
-ishning toza <strong>va</strong> tartibli bajarilganligi.<br />
Haykaltaroshlik kompozitsiyasi<br />
-ishning mustaqil bajarilishi;<br />
-haykalni mavzuga mosligi;<br />
-haykal kompozitsiyasi;<br />
-ishni bajarishdagi badiiy-estetik did;<br />
-haykal bo’laklari <strong>va</strong> ularning o’lchovlari hamda o’lchov nisbatlari;<br />
-ishdagi narsalarning hajmi;<br />
-haykaltaroshlik asboblari bilan ishlash malakalari;<br />
-ishning toza <strong>va</strong> tartibli bo’lishi.<br />
San`at asarlarining tahlili o’quvchilar bilishlari lozim:<br />
-asarning nomi;<br />
-asarning muallifi;<br />
-asarning yaratilgan yili;<br />
-asarning mazmuni;<br />
-asarda ilgari surilgan g`oya;<br />
-asar kompozitsiyasi;<br />
-asarning tasviriy savodxonlik darajasi (rang, perspekti<strong>va</strong>, erugsoya qonunlari, anatomiya,<br />
o’lchov <strong>va</strong> o’lchov nisbatlari v.b.)<br />
-maxsus atamalar;<br />
-asar saqlanaetgan joy;<br />
-asarni yaratishda rassomning qo’llagan tasviriy texnikasi;<br />
-asarni yaratishda rassom qanday tasviriy materiallardan foydalanganligi.<br />
MUSTAKKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:<br />
1.<strong>Tasviriy</strong> <strong>san`at</strong>dan topshiriqlar qaysi <strong>va</strong>qtlarida amalga oshiriladi.o’<br />
2. Uyda bajarilgan topshiriqlarning turlario’<br />
3. o’quvchilar faoliyatini nazarat qilish deganda nimani tushinasizo’<br />
4. Nazarat turlari <strong>va</strong> bahalash mezonlari qanaqao’<br />
TAYANCH TUCHINCHALAR<br />
-Sinfda bajarilgan topshiriqlarda, uyda bajarilgan topshiriqlarda<br />
-<strong>san`at</strong>shunoslik asoslari, kompozitsiya, naturaga qarab rasm ishlash, badiiy qurish-yasash,<br />
borliqni idrok etish mashg`ulotlarida.<br />
-joriy nazorat, oraliq nozorat <strong>va</strong> yakuniy nazorat<br />
-og`zaki so’rov, mashq, tasviriy ijodiy mustaqil ish. Ezma (matnli) must`aqil ish, test, uy <strong>va</strong>zifasi.<br />
A`DEBIYATLAR<br />
1 Oydinov N. Su`wretshi oqiwshilar taerlash muammalari. T.1997 y<br />
2. Oripov B. Su`wretlew o`ner sabaqlerinn` samorodorligini asiriw. T.1983 y.<br />
Z.Nabiev, M.Azimoha`m. su`wret chizjumisti urgentish metodikasi. T.1976 .<br />
4. R.Xasanov mektepte su`wretlew o`ner wqitish metodikasi. T.2004y.