Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati

O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti
Qaraqalpaq a`debiyati kafedrasi
Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati kafedrasi
pa`ni boyinsha lektsiya tekstleri
(Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati bakalavriat basqıshı 1-kurs talabaları ushin)
Pan oqıtıwshısi: B.Davletov
NO`KIS-2012
- 1 -

Mazmuni:
1- tema
Kirisiw. «Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati” pa`ninin` maqseti ha`m
waziypalari (4 saat)
5
1.1. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxqa qatnasi 5
1.2. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi 7
1.3. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` da`wirlrege ajiratiw ma`selesi 9
TU`RKIY XALIQLARG`A ORTAQ JAZBA A`DEBIY ESTELIKLER.
2- tema.
9
ORXON-ENISEY JAZIWLARI
2.1. Orxon-Enisey jazba esteliklerinin` u`yreniliw tariyxi 9
2.2.
Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali ilimpazlardin`
pikirleri
2.3. «Kishi jaziw» 11
2.4. «U`lken jaziw» 11
2.5. «Toniko`k jaziw» 15
3- tema. «Og`uznama» nin` izertleniwi 16
3.1. «Og`uznama» nin` payda boliw tariyxi 16
3.2. «Og`uznama» nin` ideyaliq mazmuni 16
4- tema. 4-tema: QORQIT ATA KITABI («KITABI DEDAM KORKUT» 18
4.1.
VIII-XII a`cirdegi Og`uz-qipshaq qa`wimlerinin` a`debiy esteligi- «Kitabi dedam 18
Korkut»
4.2. Qorqit ata kitabinin` payda boliw da`wiri ha`m u`yreniliw tariyxi. 18
4.3.
Qorqit ata kitabindag`i on eki jirdin` syujetlerinin` qaraqalpaq da`stanlarindag`i
syujetler menen uqsaslig`i.
5- tema. Maxmud Qashqariy 25
5.1. Maxmud Qashqariydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi 25
5.2. 2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi 25
5.3 3. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti 26
6- tema.
YUSUP HAS HAJIB HA`M ONIN` «QUTADG`U BILIG» SHIG`ARMASI.
(BAXITQA BASLAWSHI BILIM)
6.1. Yusup Has Hajib ko`rnekli shayir ha`m alim. 28
6.2.
«Baxitqa baslawshi bilim» shig`armasinin` do`reliw tariyxinan ha`m u`yreniliw
ma`selesi.
6.3. «Qutadg`u bilig»tin` (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` tiykarg`i nusqalari. 30
6.4. Yusup Has Hajibtin` ta`lim ta`rbiyaliq oylari 31
7- tema.
XOJA AXMED YaSSAWIY (2 saat)
- 2 -
10
19
28
29
35

7.1. Xoja Axmed Yassawiy o`miri haqqinda mag`liwmatlar. 35
7.2. Din ha`m ta`sawwif - «Devani hikmet» tin` jetekshi ideyaliq negizi. 35
7.3. «Devani hikmet» tin` qosiq qurilisi ha`m tili, onin` qaraqalpaq tiline jaqinlig`i. 37
7.4. Qaraqalpaq poeziyasinin` rawajlaniwinda Yassawiy do`retiwshiliginin` a`hmiyeti. 38
8- tema. AXMED YuGNAKIY (2 saat) 39
8.1. . Axmed Yugnakiydin` o`miri ha`m a`debiy xizmeti 39
8.2.
2. «Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin`
u`yreniliwi
8.3. 3. Da`stannin` qurilisi 40
8.4.
9- tema.
4. «Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig`i») da`staninda ta`lim- ta`rbiyaliq,
ag`artiwshiliq ma`seleleri. Ilim haqqinda oylar.
XIII-XIV A`SIRLERDEGI A`DEBIYAT (2 saat)
9.1. XIII a`sirdegi tariyxiy-a`debiy jag`daylar. Altin Orda da`wiri. 44
9.2. Usi da`wirdegi ko`rkem so`z sheberleri 44
9.3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi 45
9.4.
10- tema.
«Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen
ilimpazlar
Xorezmiy (XIV a`sir) «Muhabbatnama» da`stani (2 saat)
10.1. «Muhabbatnama» shig`armasinin` do`retiliwi, nusqalari 48
10.2. Da`stannin` da`slepki izertlewshileri 49
10.3. Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari 49
11- tema. Soppasli Sipira jiraw (XIV a`sir) (4 saat) 53
11.1. Soppasli Sipira jiraw XIV a`sirdin` ko`rnekli so`z sheberi 53
11.2. Jiraw do`retiwshiliginin` izertleniwi 53
11.3. Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi 54
11.4. Jiraw tolg`awlarinda tariyxiy waqiyalardin` sa`wleleniwi 55
12- tema. Dospanbet jiraw do`retiwshiligi (2 saat) 54
12.1.
XVI a`sir qaraqalpaq xalqinin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin` jiraw-shayirlari. 57
Dospanbet jiraw do`retiwshiligi boyinsha da`slepki mag`liwmatlar
12.2. Jiraw tolg`awlarinda nog`aylinin` ishki jiraw sawashlarinin` sa`wleleniwi 57
12.3. Tolg`awlarinda ma`rtlik, batirliqti ulig`law 58
13- tema. Mu`yten jiraw (XVII a`sir) (2 saat) 60
- 3 -
40
42
44
46
48

13.1. . Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi 60
13.2. Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi 60
13.3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya 63
14- tema.
XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati
Kirisiw. Da`wirge siyasiy-ekonomikaliq tariyxiy-a`debiy sholiw. (6 saat)
14.1. Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma`deniy jag`daylari 63
14.2. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` izertleniliwi 66
15- tema. JIYEN JIRAWDIN` «POSQAN EL» POEMASI 73
15.1. Jiyen jiraw Amanliq ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` u`yreniliw tariyxi 68
15.2. Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg`awlarinda o`mir shinlig`i 72
15.3. Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi 78
15.4 Jiyen jirawdin` «Ulli taw» shig`armasi 81
16 O`z betinshe jumis tapsirmalari 89
- 4 -
70

KIRISIW
«Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati» pa`ninin` maqseti ha`m waziypalari (4 saat)
Jobasi:
1. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxqa qatnasi
2 Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi
2. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` da`wirlrege ajiratiw ma`selesi
Tayanish tusinikleri:
1. Qaraqalpaq xalqinin` erte erte da`wirdegi tariyxi tuwrali mag`liwmatlar beriw.
Qaraqalpaq a`debiyati tariyxina ilimpazlardan S.P. Tolstov, P.P. Ivanov, T. A. Jdanko, S. Kamalov,
M. Nurmuxamedovlardin` pikirleri.
2. Qaraqalpaq a`debiyatin u`yreniwde tariyxiy mag`ıliwmatlar menen tanisiw
3. Qaraqalpaq a`debiyatin u`yreniwde tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq jazba estelikler
1.1. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxqa qatnasi
Du`n`yadag`i qaysi bir xaliqtin` yaki ma`mlekettin` ma`deniyati tariyxin u`yrenetug`in bolsaq, sol
xaliqtin` tariyxiy turmisina barip tamirlasatug`inina ko`zimiz jetedi. Sonliqtan, qaraqalpaq xalqinin`
ma`deniyati, yag`niy a`debiyati tuwrali so`z eter bolsaq, biz a`lbette onin` tariyxi menen
baylanistirmay u`yreniwimiz mu`mkin emesligin an`laymiz.
Qaraqalpaq xalqinin` erte erte da`wirdegi tariyxi tuwrali mag`liwmatlar. P.P.Ivanovtin` «Sbornik
materiali po istorii karakalpakov» (M.,L.,1935), «Sbornik etnografii» (Kniga IV, 1940), «Sovetskoe
Vostokovedenie» (Kniga III, 1943), C.P.Tolstovtin` «Qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi». (Kratkoe
soobshenie instituta etnografii. Kn 2, 1947), «Qaraqalpaqlar arxeologiyasinin` izertleniwinin`
juwmaqlari (Byulleten` AN UzSSR, 1945, N 9-10)., O`zR IA Qaraqalpaqctan filialinin` tariyxiy
sektori ilimpazlarinin` qatnasiwinda shiqqan «Qaraqalpaq-stan ASSR tariyxi», «Qaraqalpaq
tariyxinin` ocherkleri», M.K.Nurmaxamedovtin`, T.A.Jdankonin`, S.K.Kamalovtin` «Karakalpaki»
(Izd.»Fan»,T.1971) ha`m basqa da bir qatar tariyxiy miynetlerde ken` tu`rde ko`rsetilgen.
Tariyx ilimlerinin` doktori T.A.Jdanko «Qaraqalpaq xaliq da`stani «Qiriq qiz» bizin` eramizdan
buring`a V a`sir waqiyalarin ko`z aldimizg`a keltiriwshi birden-bir qunli shig`armalardin` biri» a` dep
jazadi.
Ko`rip o`tkenimizdey, qaraqalpaq a`debiyatinin` sag`alari ku`ta` a`yyemgi zamanlardan baslanadi
eken. Bunday isenimli sheshimdi basqa da ilimpazlardin` pikirleri tastiyiqlaydi. «Qaraqalpaq
poeziyasinin` derekleri og`ada erte zamanlardan, a`yyemgi waqitlardan baslanadi, -dep jazg`an edi
akademik M.K.Nurmuxammedov. -»...Qaraqalpaq poeziyasinin` do`rewin qaraqalpaqlardin` xaliq
bolip qa`liplesiwi menen baylanistiriw, al poeziyanin` sag`alarinin` a`dewir erte waqitlardan,
- 5 -

qaraqalpaq xalqi kelip shiqqan a`yyemgi massagetlerdin`, chernoklobuki - pecheneg qa`wimlerinin`,
qipshaq, nog`ay awqamlarinin` ruwxiy o`mirinen izlew kerek» g` . Belgili alim, professor I.Sag`iytov
«Tariyxqa na`zer salsaq, qaraqalpaq xalqi en` a`yyemgi xaliqlardin` biri ekenligin, onin` a`sirlerden
arig`a ketetug`inin ko`remiz, - dep jazadi... qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxin tek g`ana beridegi
XVIII a`cirdegi ayirim faktler menen sheklemey, anag`urlim erte waqitlardan baslap izertlew kerek q .
Filologiya ilimlerinin` doktori, professor K.Mambetov qaraqalpaqlardin` ma`deniy ha`m a`debiy
miyraslari boyinsha to`mendegidey pikirlerge kelgen edi: «Qaraqalpaqlar shig`istin` a`yyemgi
xaliqlarinin` biri bolip tariyx betlerinen ko`p a`sirlik ma`deniy ha`m a`debiy miyraslarin saqlap
qalg`an xaliqlardin` biri, ...uzinnan sibay sozilg`an jawgershilikler xaliqtin` ruwxiy ma`deniyatinin`
toliq saqlanip qaliwina mu`mkinshilik bermedi» 4 .
Ko`pshilik ilimpazlar qaraqalpaq a`debiyatinin` qa`liplesiw da`reklerin a`yyemgi tu`rk tilles
xaliqlardin` jazba estelikleri menen baylanistiradi Shininda da o`zbek, qazaq, qirg`iz, tatar,
azerbayjan, tu`rkmen ha`m basqa da tu`rkiy tilles xaliqlardin` a`debiyatlari siyaqli, qaraqalpaq
xalqinin` da a`debiyatinin` tariyxi sol a`yyemgi jazba esteliklerge barip ushlasatug`ini gu`man
tuwdirmaydi.
1.2. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi
Tariyxiy hu`jjetlerde tu`rk qag`anati dep ataliwshi ulken derjava VI a`sirlerde arqasi slavyan
knyazlikleri, batisi Vizantiya ma`mleketi, Shig`isi Qitay, Indiya, sonday-aq Egipet ma`mleketleri
menen shegaralas jaylasqani belgili. Tu`rk qag`anlig`inda VII a`sirde Tu`rk qag`anlig`i, Tabg`ash
qag`anlig`i, VIII a`sirde qarluqlar, bunnan keyin Og`uz ha`m Qipshaqlar hu`kimdarliq etkenligi
ma`lim. X-XII a`sirlerde bolsa qarluqlar ha`m yag`malar Qaraxaniyler ma`mleketin du`zdi. Son`inan
Shin`g`is xan atlanislarinin` na`tiyjesinde orta Aziyadag`i tu`rkiy tilles xaliqlar arasinda bo`linip
ketiwshilik payda bolg`an.
Birqansha ilimpazlar so`z etip otirg`an da`wirlerdegi jazba a`debiyatti qa`liples-tiriwde
qaraqalpaqlardin` da ayriqsha orni bar ekenin atap o`tedi. Ma`selen, ilimpaz A`mir Nadjip «Tu`rk
tilles xaliqlardin` a`yyemgi jazba a`debiyatin qa`liplestiriwde birinshi tatar, bashqurt, o`zbek, qazaq,
qaraqalpaq, tu`rkmen, a`zerbayjan, xaliqlarinin` ata-babalari a`dewir da`rejede u`les qosqan» dep
duris baha beredi. Demek ilimpaz A`mir Nadjiptin` pikirine qarag`anda qaraqalpaqlar tu`rkiy
xaliqlardin` a`yyemgi jazba a`debiyatinin` qa`liplesiwine de u`les qosqan eken. Olay bolatug`in bolsa
bu`gingi ku`ni biz Orxon-Enisey jaziwlarin qaraqalpaq xalqinin` eski a`debiy miyraslari sipatinda
u`yreniwge toliq huqiqimiz bar degen juwmaq shig`adi.
Qaraqalpaq xalqinin` VII-VIII a`sirlerdegi miyraslarin so`z etkenimizde, a`lbette Qorqit ata
tuwrali aytip o`tiwimizge tuwra keledi. Dun`ya a`debiyatlarinin` ko`pshiligine belgili bolg`an, «Kitab
4 Ê.Ì1ìáåòîâ. !ééåìãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. {#àðà3àëïà3ñòàí}., Í5êèñ, qouy, ro-áåò.
- 6 -

i dedam Qorqut» (Qorqit ata kitabi) bir neshshe ret SSSR IA Shig`istaniw inistituti ta`repinen basilip
shiqti. Qorqit ata tuwrali an`izlar qaraqalpaq, qazaq, o`zbek ha`m tu`rkmen xaliqlari arasinda ken`nen
taralg`an. Ilimpaz V.Bartol`dtin` «Tu`rk eposi ha`m Kavkaz» degen miynetinde Qorqit ata kitabi tek
Orta Aziyada jasawshi xaliqlarg`a g`ana emes, al Kavkaz xaliqlari arasinda da a`dewir belgili ekenligi
aytilg`an.
Qorqit ata o`z da`wirinin` talantli so`z zergeri, yag`niy shayiri bolg`anliqtan, onnan neshe-neshe
a`sirler keyin jasag`an tu`rkiy xaliqlardin` ulli shayiri A`liysher Nawayi ha`m A`bdiraxman Jamiyler
hu`rmet penen o`z do`retpelerinde eske alg`anlig`i belgili. XVI a`sirdegi Xorezm hu`kimdarlarinin`
biri, tariyxshi Abulg`azi Bahadirxannin` «Shajarayi taraxima», «Shasharayi tu`rk» miynetlerinde
Qorqit ata tuwrali pikirlerdi ushrastiramiz.
Qaraqalpaq jirawlari bolsa Qorqit atani o`zlerine ruwxiy pir, ustaz tutqan. Qaraqalpaqlardin`
ertedegi ata-babalari Watan tutqan Sirda`r`yanin` quyar ayag`inda Qorqit ata mazari bar. Qaraqalpaq
jirawlari o`z da`stanlarin, tolg`aw ha`m termelerin jirlawdan aldin Ha`zireti Buriq - Qorqit ata, dep
onin` ruwxina siyinip aladi eken.
Qaraqalpaqlardin` arasinda Qorqit atanin` qobizi tuwrali da ha`r qiyli an`iz-a`n`gimeler ko`p.
Professor Q.Ayimbetov jiynag`an materiallardin` arasinda «Qorqit ata qobizi aspannan tu`siptimish»
degen mag`liwmatlar da bar. Belgili oris ilimpazi akademik V.M. Jirmunskiy «Oguzskiy geroicheskiy
epos i Kniga Korkuta» dep atag`an kitabinda «Qorqit haqqinda og`ada xarakterli an`izlardi jazip
alg`anlig`i ushin qaraqalpaq fol`kloristi Q.Ayimbetovqa alg`is aytaman», dep o`zinin`
minnetdarshilig`in bildiredi.
Filologiya ilimlerinin` doktori, professor.K.Ma`mbetov Qorqit ata do`retiwshiligin qaraqalpaqlar
menen baylanistiriwshi tiykarg`i faktorlardi, birinshiden, Qorqit ata qaraqalpaqlarg`a tili ju`da` jaqin
og`uz-qipshaqlardan shiqqanlig`in, ekinshiden, qaraqalpaq xalqinin` awizeki a`debiyatinda Qorqit ata
tuwrali ju`da` ko`p legendalar saqlanip qalg`anlig`inan a` izleydi. Qorqit ata do`retpelerin qaraqalpaq
a`debiyatinin` ertedegi sag`alarinin` biri dep biyma`lel pikir ju`ritiwimiz mu`mkin.
Qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxiy tamirlarinin` ja`ne bir tarmaqlari IX a`cirde jazilg`an
«Og`uznama» g`a barip ushlasadi. Bul shig`arma, negizinen, og`uz qa`wimlerinin` tariyxina
su`yengen, yag`niy Og`uz batirdin` tuwiliwi, onin` Sirda`r`ya jag`alarinan Edil da`r`yasi jag`alarina
shekemgi sawash ju`rgiziwlerin so`z etedi. Eski qaraqalpaq a`debiyati tariyxi boyinsha arnawli
jumislar islegen K.Ma`mbetov o`z pikirlerinde «Og`uznama» nin` tili ma`selesine keletug`in bolsaq,
shig`arma IX a`cirde jaziliwina qaramastan qaraqalpaq tiline bir qansha jaqin g` dep jazadi.
Ha`mmemizge ma`lim, VIII a`cirde arablar Orta Aziyani basip aladi, ha`m qilishtin`, ha`m diniy
ideologiyanin` qatan` ku`sh saliwlari na`tiyjesinde tu`rkiy tilles xaliqlardin`, sonin` ishinde
qaraqalpaqlardin` da ma`deniy, a`debiy miyraslari qurtip jiberildi. Sebebi, arablar sol da`wirde basqa
isenimdegi xaliqlardi dinsizler, qudaysizlar dep esaplaytug`in edi. Ha`m islam dinin olardin` sanasina
- 7 -

ekkem ornatiw ushin ma`deniy ha`m a`debiy miyraslarin ayawsiz tu`rde joq qildi. Ma`mleket tili
arab tili boldi. Usig`an baylanisli tu`rkiy tilinde jazilg`an shig`armalar elespesiz qilip ketti. Sonliqtan
sol da`wirdin` sawatli ha`m talantli adamlari o`z do`retpelerin arab tilinde jaziwg`a ma`jbu`r boldi.
Tu`rkiy qa`wimlerden shiqqan asa bilimli ha`m talantli adamlardin` arab tilinde jazg`an
miynetleri arab ma`deniyati tariyxinada sin`isip ketgenligi belgili.
Bunin` misali retinde Muxammed ibn Muwsa al` Xorezmiy, Abunasr Farabiy, Abu Rayxan
Beruniy siyaqli ulli tulg`alardin` do`retiwshiligin ko`rsetiwimiz mu`mkin. Solay bolsa da, tu`rki
tildin`, a`debiyatinin` rawajlaniwi ushin gu`resken insanlar boldi. Solardin` biri - XI a`cirdegi belgili
filolog Maxmud Qashqariy. X a`sirdin` bas gezlerinde qarluq qa`wimlerinin` awqami ku`sheydi ha`m
Orta Aziyadag`i en` u`lken Qaraxaniyler ma`mleketi du`n`yag`a keldi. Qaraxaniylerdin` paytaxti
Qashg`arda boldi. Son`inan Balasag`ung`a ko`shirilgeni ma`lim.
Maxmud Qashqariy «Äåâîíó ëóg`îòèò òu`ðê» degen øûg`àðìàni jazdi, bul jumisûnda ol arab tiline
alti min`nan aslam tu`rkiy so`zdi awdarg`an. Bul kitapta xaliq poeziyasina tiyisli ko`p g`ana
shig`armalar kirgizilgen. «Devanu lug`atit turk» tegi ko`p g`ana naqil-maqallar, poeziyaliq qatarlar
o`zlerinin` formasi ha`m mazmuni jag`inan qaraqalpaq a`debiyatinda bar bolg`an naqil-maqallarg`a,
qosiq formalarina say keledi.
Rossiyanin` Moskva qalasinda 1962-jili shiqqan «Narodi Sredney Azii i Kazaxstana» degen
miynetler jiynag`inin` I tominda «Qaraqalpaq xalqi erte da`wirlerden baslap, eski tu`rk xaliqlari
menen birge aralasip jasadi, olar menen tig`iz baylanista boldi», dep ayriqsha atap o`tedi. Bul pikirler
qaraqalpaq xalqinin` a`debiyat tariyxinin` ju`da` erte da`wirlerden baslanatug`inin ja`ne bir ma`rte
tastiyiqlaydi.
XI a`sirde jasag`an pu`tkil tu`rkiy xaliqlardin`, sonday-aq qaraqalpaqlardin` da babasi dep
sanalatug`in shayir Yusup Xas Hajib dun`yag`a o`zinin` «Qutadg`u bilig» da`stani menen belgili. Bul
da`stan da tu`rkiy tilde jazilg`an bolip, da`stannin` tilinde eski qaraqalpaq jazba tiline uqsas tamanlari
ko`p.
XII a`sirdin` ekinshi yariminda tu`rik tilles xaliqlardin` a`debiyatinda ja`ne bir bahali shig`arma
du`n`yag`a keldi.
Bul shig`arma - «Hibat-ul haqoyik» («Haqiyqatlar siylig`i»). Oni jazg`an shayir Axmed Yugnakiy
degen adam bolip, tuwilg`an jeri Qaraxaniylar ma`mlektinin` Yugnak qalasi ekenligi belgili. Bul qala
Tu`rkistan qalasina jaqin a`tiraplarda bolg`an.
Qaraqalpaq tiline en` jaqin jazba esteliklerdin` biri XIII a`cirden qalg`an biybaha estelik -
«Kodekus-kumanikus». Bul jazba estelikti «Qipshaqlar-so`zligi» dep te ataydi.
- 8 -

Qaraqalpaq xalqi Xoja Axmed Yassawiydi o`zlerinin` babasi dep esaplaytug`ini belgili. Xoja
Axmed Yassawiyden miyras bolip bizge «Diywani hikmet» do`retpesi qalg`an. Yassawiydin`
tuwilg`an jili aniq emes, biraq qaza tapqan jili 1166-1167- jillar dep ko`rsetiledi.
Qaraqalpaq tiline ku`ta` jaqin shig`armalardin` biri XIII a`sirdin` aqiri XIV a`sirdin` bas gezinde
jasag`an shayir Xorezmiydin` «Muhabbatnama» do`retpesi.
Eger, biz, qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` sag`alarina na`zer salar bolsaq a`lbette oni u`yreniwde
joqarida so`z etililgen jazba esteliklerimizdi atlap kete almaymiz. Olar:
1. Orxon-Enisey jazba estelikleri
2. Qorqit atanin` «Kitobi dedem Korkut» i
3. «Og`uznama»
4. Maxmud Qashg`ariydin` «Devanu lug`atit tu`rk» shig`armasi
5. Yusup Xas Hajiptin` «Qutadg`u bilig» do`retpesi
6. Axmad Yugnakiydin` «Hibatul haqoyiq» shig`armasi
7. Kodekus-kumanikus
8. Xoja Axmed Yassawiydin` «Hikmetler kitabi»
9. Xorezmiydin` «Muhabbatnamasi».
Bul jazba estelikler bu`gingi rawajlang`an qaraqalpaq a`debiyatinin` tiykarlarinin` biri, bu`gingi
a`debiyatimizdin` eski tariyxi dep biyma`lel aytiwimiz mu`mkin.
1.3. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` da`wirlerge ajiratiw ma`selesi
Biz barliq tu`rkiy tilles xaliqlarg`a, sonday-aq, qaraqalpaq xalqina ortaq bolg`an jazba esteliklerge
diqqat awdardiq. Qaraqalpaq xalqinin` a`debiyati tariyxinda jazba estelikler menen bir qatardi avtori
belgili awizeki a`debiyat u`lgileri de ushirasidi. XIV-XVII a`sirlerdegi bir qatar jaziwlar da`stan ha`m
tolg`aw termelerdi jirlaw menen g`ana sheklenbegen. Olardin` arasinda o`zleri tolg`aw ha`m
termelerdi do`retetug`in jirawlar da bolg`an. Olar:
1. Soppasli Sipira jiraw
2. Asan Qayg`i
3. Dospanbet jiraw
4. Mu`yten jiraw.
Sonday-aq o`zinin` sheshenlik o`neri menen, so`zde ustalig`i menen ko`p g`ana hikmetlerdin`
avtori sipatinda tanilg`an Jiyrenshe sheshennin` de qaraqalpaq a`debiyati tariyxinda u`lken orni bar.
Qaraqalpaq a`debiyatinin` sag`asinda turg`an jiraw shayirlardin` en` iri tulg`alarinin` biri Jiyen
Amanliq uli XVIII a`sirde jasag`an. Xalqimizdin` tariyxina tikkeley baylanisli bolg`an tariyxiy
tolg`awlar ha`m poemalardin` avtori. Ilimiy ja`miyetshilik Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq, O`tesh
usag`an shayirlardi jazba a`debiyattin` wa`killeri sipatinda taniydi.
- 9 -

XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` basinda bunday shayirdin` qatari ja`ne de tolisti. Qaraqalpaq
a`debiyatinin` tariyxi rawajlaniwdin` o`zine ta`n nizamli qubilislari menen toli. Qaraqalpaq a`debiyati
tariyxi pa`ni erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati ha`m XIV a`sirden XX a`cirge shekemgi
a`debiyatimizdi u`yreniwdi o`z aldina maqset etip qoyadi.
Bekkemlew ushın sorawlar
1.Qaraqalpaq xalqinin` erte erte da`wirdegi tariyxi tuwrali qanday mag`liwmatlardi bilesiz?
2. Qaraqalpaq a`debiyatin u`yreniwde qanday tariyxiy mag`ıliwmatlardi bilesiz?
3 Qaraqalpaq tiline en` jaqin jazba estelikler qaysilar?
4. Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an jazba estelikler qaysi?
A`debiyatlar:
1. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi. No`kis 1983.
2. K. Ma`mbetov. Ayyemgi qaraqalpaq a`debiyati., No`kis, 1976.
3. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi No`kis-1983-jil
4. K. Ma`mbetov «Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati» No`kis 1992-jil
5. Nurmuxamedov M. Qaraqalpaq jazba a`debiyatinin` do`reliwi haqqinda. «A`miwda`r`ya»
1968-j №6
6. Mallaev N. Uzbek adabieti tarixi. T. «Uqituvchi» 1976-j
7. Ayimbetov Q. Xaliq danalig`i No`kis 1988-j
8. Gumilov L.N. Drevnie tyurki M. Nauka 1967-g
9. Ma`mbetov K. Qaraqalpaq tolg`awlari. No`kis 1995-j
10. K. Ma`mbetov «Shig`is a`debiyati tariyxi» No`kis-1993-jil
- 10 -

TU`RKIY XALIQLARG`A ORTAQ JAZBA A`DEBIY ESTELIKLER.
ORXON-ENISEY JAZIWLARI (2 saat)
Jobasi:
1. Orxon-Enisey jazba esteliklerinin` u`yreniliw tariyxi
2. Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali ilimpazlardin` pikirleri
3. «Kishi jaziw»
4. «U`lken jaziw»
5. «Toniko`k jaziw»
6. Orxon-Enisey jaziwlarinin` tu`rkiy xaliqlar a`debiyatindag`i orni.
Tayanish tusinikleri:
Orxon-Enesey jaziwlari, Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali ilimpazlardin` pikirleri, Orxon-
Enesey jaziwlarinin` rlar haqqinda mag`li bo`liniwi, Kultegin, Bilke ka`ga`n, Tonikok bahadiwmat
beriw
2.1. Orxon-Enisey jazba esteliklerinin` u`yreniliw tariyxi
Tu`rkiy tilles xaliqlardin` erte da`wirdegi jazba esteliklerin u`yreniwdi niyet etken ha`r bir adam
Remizov degen oris sayaxatshisinin` XVIII a`sirdin` ekinshi yariminda Mong`olstannin` Orxon
da`r`yasi jag`alarinda bolg`anin, Remizovtin` ol jerdegi qulpi taslarda tu`siniwi qiyin ha`ripler menen
jazilg`an so`zlerdi ko`rgenligi tuwrali mag`liwmatlar menen ushirasadi.
Bul sirli jaziwlar tuwrali shved ofitseri Iogan Stralenberg ha`m ilimpaz Messershmidlerdin` de
xabar bergenligi tuwarli derekler bar. Lekin tilekke qarsi, tasqa oyip jazilg`an bul sirli so`zlerdi sol
waqitlarda hesh kim oqiy aliw mu`mkinshiligine iye bolmag`an.
XIX a`sirdin` birinshi yariminda «Sibir xabarlari» jurnalinda Georgiy Spasskiy dep atalg`an
adamnin` «Enisey estelikleri» degen maqalasi ja`riyalanip, bul jazba estelikler tuwrali dun`ya
ilimpazlari bir qatar mag`liwmatlar aladi.
Bunnan keyin bul jaziwlar fin tiline tiyisli bolsa kerek, dep oylag`an fin filologlari bul
esteliklerdin` atlasin bastirip shig`aradi.
Ko`p waqit o`tpey atirip-aq ja`ne bir oris sayaxatshisi N.M.Yadrentsev ta`repinen
Mong`olstannin` Qosho-Tsaydam u`lkesinen ja`ne bir belgisiz usinday tasqa qashalg`an jaziwlar
tabilg`anlig`i tuwrali derekler ja`riyalanadi.
2.2.Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali
ilimpazlardin` pikirleri
Bul jaziwlarg`a qizig`iwshilig`i ku`shli bolg`an fin-ugor ja`miyeti 1890-jili Rossiya Ilimler
Akademiyasi akademigi V.V.Radlov basshilig`inda 1891-jili ekspeditsiyalar sho`lkemlestirdi. Bul
ekspeditsiya jaziwlardi atlasqa tu`siriwden basqa na`tiyjege erise almag`an.
- 11 -

Tasqa jazilg`an bul sirli so`zlerdin` en` da`slepkilerin birinshi bolip oqig`an Daniya ilimpazi
Vil`gelm Tomsen degen adam bolg`an. Ha`riplerdin` bir birine uqsaslig`in aniqlaw barisinda
V.Tomsen «Ta`n`ri, «tek» degen so`zlerdi oqiw mu`mkinshiligine erisken ha`m bul jaziwlar a`yyemgi
tu`rk esteligi degen juwmaqqa kelgen. Oris ilimpazi V.V.Radlov 15 ke jaqin ha`ripti oqiwg`a miyasar
bolg`an. Tomsennin` pikirine tiykarlang`an ol esteliktegi jaziwlardi tolig`i menen oqiy alg`an ha`m
awdarg`an.
So`z etilip otirg`an Orxon-Enisey jazba esteliklerin u`yreniwde V.Tomsen, V.V.Radlov,
P.M.Melioranskiy, A.Geynel`, Yu.Nemat, S.E.Malov, I.V.Stebleva usag`an alimlardin` xizmetleri
ayriqsha. Orxon-Enisey jaziwlari - tariyxiy estelik. Bul estelik tu`rkiy xaliqlarin birlestiriw ushin
gu`resken tariyxiy ko`semlerdi so`z etedi.
Orxon-Enisey jazba estelikleri tu`rk qag`ani Bilke qag`an, onin` inisi siyasiy isker Qultegin,
olardin` ken`esgo`yi (a`kesi) Tonyukuk hu`rmetine arnalg`an.
Taslarg`a qashap jazilg`an bul esteliklerdin` tariyxi bar. Bizge belgili bolg`an dereklerge na`zer
salsaq «Tu`rki xalqinin` azamati Qultegin 731 jildin` jaz aylarinin` birinde sawashta qaza tapqan
pu`tkil tu`rki xalqi jiynalip, Qultegin erligin sipatlap, u`lken estelik ornatqan» a` Orxon-Enisey jazba
estelikleri tiykarinan u`shew bolip, birinshisi - Bilke qag`ang`a, ekinshisi - Qulteginge, u`shinshisi -
Tonyukukke arnalg`anin an`laymiz.
Ilimiy ortaliqta Bilke qag`ang`a arnalg`an jaziwdi - «Kishi jaziw», al Qulteginge bag`ishlang`an
jaziwdi - «U`lken jaziw» dep atasadi.
2.3. «Kishi jaziw»
Bilke qag`ang`a arnalg`an jaziwdi «Kishi jaziw» dep ataliwinin` ma`nisi - basqalarina
salistirg`anda ko`leminin` kishi bolg`anlig`inan degen boljaw jasaymiz.
«Kishi jaziw» dag`i da`slepki onlag`an qatar Bilke qag`annin` ritorikaliq shaqiriq - su`reni menen
baslanadi. Bul qatarlarda Bilke qag`an xalqin, ordani, ullarin, aqliq ha`m shawliqlarin o`zi aytqan
so`zlerdi diqqat penen tin`lawg`a shaqiradi. Bilke qag`ang`a arnalg`an bul «Kishi jaziw» di jazdirg`an
adam o`zin esteliktin` son`g`i qatarinda Iolliq tegin dep tanistiradi. Taslarg`a jaziliwi tiyis so`zlerdi
aytip otirg`an adam Bilke qag`annin` o`zi bolg`an, yag`niy Bilke qag`annin` eske tu`iriwleri tasqa
qashalg`an. Tu`rki xaliqlarin biriktiriw ha`m g`a`rezsizligi ushin gu`resken Bilke qag`annin` eske
tu`siriwlerinde ko`p g`ana O`tuken qoynaui, Shantun jaziqlig`i, Tog`iz ersen, Tibet, Inju ko`li, Temir
da`rwaza, Bayqara, Shug`ay qoynawi dep atalg`an tariyxiy, geografiyaliq atamalar so`z etiledi. Otiz
tog`iz «Og`uz bekleri», tu`rki xalqi, tabg`ash xalqi, tatlar turali bazi-bir mag`liwmatlardi ushiratamiz.
Bilke qag`annin` so`zlerinde o`zi tuwilip o`sken tu`rki xalqinin` ta`g`dirine degen jan ashirlig`i
ayriqsha seziledi. Hiyleker tabg`ash xalqinin` aldawina isenip qirilip qalg`an tu`rklerdin` ayanishli
awhalina Bilke qag`an og`ada azaplanadi:
- 12 -

Tu`rkiy xalqi qirildin`,
Tu`rkiy xalqi joq boldin`, -
dep u`lken gu`yzeliske tu`sedi. O`z xalqinin` sadalig`in o`tkir sing`a aladi:
Ashliqti da toqliqti da tu`sinbeysen`,
Bir toysan` ashliqti umitip ketesen`,
Sadalig`in` ushin aldandin`,
Bilke o`zinin` qag`an bolip taxtqa otiriwin ulli waqiya dep bahalaydi. Bul waqiyani Ta`n`rinin`
bayanlaydi:
sawg`asi dep tu`sinedi. Xalqi ushin jan ayamay gu`res ju`rgizgenin u`lken ko`terin`kilik penen
Ta`n`rim jarilqag`anliqtan,
Basima baxit qusi qondi.
Qag`anliqqa eristim.
Qag`an bolip,
Joq bolip baratirg`an,
Xaliqti bar qildim.
Gedeydi bay ettim,
Azdi ko`beyttim.
Bilke qag`an a`wladlarg`a qaldirip otirg`an estelik so`zlerin tasqa qashap jazg`an usta kim
ekenligin aytip o`tiwdi de umitpaydi:
Tabqash qag`annin` ustasina,
Qashaw menen jazg`izdim, -
dep ayriqsha atap o`tedi ol. Bul jazba esteliktin` tiykarg`i mazmuni tu`rki xalqin u`lken ma`mleket
halatina keltiriw ushin gu`res ju`rgizgen Bilke qag`annin` siyasiy, a`skeriy atlanislarin su`wretlewden
ibarat.
2.4. «U`lken jaziw»
Orxon Enisey jazba esteliklerinin` ekinshisin ko`lemi u`lken bolg`anliqtan «U`lken jaziw» degen
atama menen ataw qa`liplesken. Bul «U`lken jaziw» dag`i so`zler de Bilke qag`annin` tilinen aytiladi.
Bul do`retpenin` «Kishi jaziw» dag`idan tiykarg`i ayipmashiliqlarinin` biri - tu`rkiy qa`wimlerge
hu`kimdarliq etken tu`rk qag`anlarinin` jawingerlik ha`reketlerinen bazi bir dereklerdi de ushiratamiz.
Bilke qag`annin` tasqa qashalg`an monologiina qarap pikir ju`riter bolsaq, en` da`slepi tu`rkiy
qag`anlar pu`tkil adamzat u`stinen hu`kimdarliq etken degen juwmaq shig`adi. Babalarimiz bolg`an
Bumin qag`an, Istemi qag`an da`wirleri maqtanish penen tilge alinadi:
Biykte Ko`k Ta`n`iri,
To`mende qara jer jaralg`an,
- 13 -

Ekewinin` arasinda,
Adam balasi u`stinen,
Babam Bumin qag`an, Istemi qag`an.
Qag`amliq etken, -
dep baslanadi «U`lken jaziw» dag`i so`zler. Sonday-aq «U`lken jaziw» da Bilke qag`an tariyxiy
tulg`alar bolg`an o`z a`kesi Elteris qag`andi, anasi Elbilge qatindi tilge aladi. Bumin qag`an ha`m
Istemi qag`an o`lgen son` olar du`zip ketken qag`anliq idirap Tabg`ashlarg`a g`a`rezli bolip qaladi.
Tariyxiy, siyasiy za`ru`rlik na`tiyjesinde tu`rkiy qa`wimler o`zlerinin` basina joq bolip ketiw qa`wpi
do`ngenlikten Bilke qag`annin` a`kesi Elteris qag`andi hu`kimdar etip taxqa otirg`izadi. Elteris qag`an
toz-toz bolip ketken tu`rkiy xaliqlardin` batirlarin izlep, olardin` basin biriktiredi. Jawlari menen
bolg`an sawashlarda qaharmanliqlari menen ko`zge tu`sedi.
A`kem qag`an usilayinsha...
Qiriq jeti ret atlandi,
Jigirma ret ayqasti
Ta`n`ri jarilqag`anliqtan
Eldi el etti
Qag`anlig`in nig`aytti.
Jawin jen`di,
Dizesin bu`ktirdi,
Basin en`keytti.
A`kem qag`an usilayinsha el-jurt
Sorap dun`yadan o`tti...
Elteris qag`an yag`niy Bilkenin` a`kesi o`lgen son` onin` ornina Bilkenin` ag`asi qag`an
bolg`anlig`i tuwrali derekler bar. Bul derekler «U`lken jaziw» da eslenip o`tiledi.
A`kem qag`an usilayinsha el-jurt,
Sorap du`n`yadan o`tti -
A`kem qag`annin` basina,
Baz qag`annin` balbali (mu`sini) qoyildi.
Onin` elinin` u`stinen,
Ag`am qag`an boldi.
«U`lken jaziw» da bunnan keyingi ulken imperiya quriwdag`i sawashlardan son` Bilke
qag`ann`in` inisi Qultegin menen tu`rli ma`mleket hu`kimdarlig`in bekkemlew ha`m ken`eytiw ushin
gu`resleri, bul sawashlardag`i Qulteginnin` qaharmanliqlari so`z etiledi. Jaziwdin` son`inda
Qulteginnin` qazalaniwi og`an Bilke qag`annin` qayg`iriwi mazmuni su`wretlengen qatarlar menen
juwmaq beriledi.
- 14 -

a. «Toniko`k jaziwı»
«Toni ko`k» jaziwi da qiziqli pikirlerdi oytadi. Mag`liwmatlarg`a qarag`anda bul jaziw 750-jili
Selengi da`r`yasinin` boyina ornatilg`an, shama menen 716 jilg`i tariyxiy waqiyalardi bayanlaw
menen baslang`an. Bul jaziwda da Bilke qag`an, Toni ko`k, Elteris isimleri ushirasadi. Conday-aq
«Kishi jaziw» ha`m «U`lken jaziw» da ushiraspaytug`in. Kun Sekun, Tan`ri Sem, Tu`rk Sir degen
adam atlari da gezlesedi. «Toni ko`k jaziwi» o`z aldina teren`irek u`yreniwdi talap etedi.
Bekkemlew ushın sorawlar
1. «Orxon-Enesey» jazba estelikleri neshege bo`linedi?
2. «U`lken jaziw» kimge arnalg`an ha`m kim tarepinen ornatilgan?
.3.« Kishi jaziw» kimge arnalg`an ha`m kim tarepinen ornatilgan?
4. «Tonikok jaziwi» kimge arnalg`an ha`m kim tarepinen ornatilgan?
5. Orxon Enisey jazba esteliklerinde kanday yaaqiyalar bayanlang`an?
Paydalanilg`an a`debiyatlar:
1.Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat, 1-kitob, T., «Wqituvchi», 1994.
2.Mallaev N.M. Wzbek adabieti tariyxi, 1-kitob, T., «Wqituvchi», 1976.
3.Gumilev L.N. Drevnie tyurki. Izd-vo «Nauka», M., 1967
4.Mambetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. N., «Qaraqalpaqstan», 1976.
- 15 -

1. «Og`uznama» nin` izertleniwi
2. «Og`uznama» nin` payda boliw tariyxi
3. «Og`uznama» nin` ideyaliq mazmuni
4. «Og`uznama» nin` a`debiyatimizdag`i orni
3-tema: «OG`UZNAMA» (2 saat)
JOBASI:
Tayanish tu`sinikler:
«Og`uznama» nin` izertleniwi. ideyaliq mazmuni, payda boliw tariyxi, a`debiyatimizdag`i orni
haqqinda tu`sinikler beriw
3.1. «Og`uznama» nin` izertleniwi
«Og`uznama» tu`rkiy xaliqlardin` ma`deniyati tariyxinda a`hmiyetli orinlardin` birin iyeleytug`in
shig`armalardin` biri. «Og`uznama» IX a`sirde jazilg`an. Bul shig`arma tiykarinan Og`uzlardin`
tariyxi haqqindag`i da`stan bolip «Og`uz batirdin` tuwiliwi ha`m Sirdar`ya jag`alarinan baslap Edilge
shekemgi bolg`an sawashlarin so`z etedi. Tariyxiy hu`jjetlerge qarag`anda Og`uzlardi tu`kmenler
menen baylanistiriwshi boljawlar ko`birek ushirasadi.
Biraq tariyxta Og`uzlardi qaraqalpaqlardin` ata-babalari bolg`an pechenekler menen de
baylanistiriwshi hu`jjetler saqlanip qalg`an. Sebebi, IX-X a`sirlerde og`uzlar Sir da`r`yanin` to`mengi
ag`isi Aral ten`izinin` boyin jaylag`an.
2. «Og`uznama» nin` payda boliw tariyxi
Al X a`sirde ko`pshilik og`uzlar pechenekler jaylag`an Jayiq da`r`yasinin` boyina qaray
awisqanlig`i ma`lim. Bul derekler rus jilnamalarindag`i tu`rklerdi eske saladi. Sonliqtan da
qaraqalapqlardin` ata-babalari dep esaplang`an pechenekler ha`m og`uzlar arasinda sol waqittin`
o`zinde-aq baylanistin` bolg`anlig`in biykarlawg`a bolmaydi. Usig`an baylanisli bolsa kerek, akdemik
V.M. Jirmunskiy «X a`cir menen XII a`sir aralig`inda og`uzlar menen pechenekler arasinda bir qansha
jaqin qatnasiq boladi» dep ko`rsetedi.
3.2.. «Og`uznama» nin` ideyaliq mazmuni
«Og`uznama» tiykarinan on eki baptan ibarat bolip. Ha`r bir bapta Og`uz batirdin`
qaharmanliqlari jirlanadi.
Eger «Og`uznama» nin` mazmunina na`zer awdarsaq ata-babalarimizdin` tariyxina baylainsli
qiziqli su`wretlewlerdi ushiratamiz. «Ku`nlerden bir ku`n Ay qag`an ko`z jarip Og`uz degen ul
ko`redi. Og`uz qiriq ku`nnin` ishinde ju`rip, bir jilda jigit bolip er jetedi. Son`inan u`ylenip, Ay, Ku`n,
Juldiz isimli perzentli boladi.
- 16 -

Ekinshi hayalinan tuwilg`an balalarg`a Aspan, Taw, Ten`iz dep at qoyadi. Shig`armanin` son`g`i
bo`limlerinde usi Og`uz qag`annin` atlanislari ha`m og`uzlar elatin gu`llendiriw ushin islegen isleri
haqqinda so`z boladi.
Ja`ne bir xarakterli jeri Og`uzdin` Qipshaqbay, Qan`libek degen ulli bahadirlari bolg`an. Bul
bahadirlar tariyxtag`i qipshaqlar menen qan`lilardi eske tu`siredi. Bunnan tisqari Og`uzdin` alti ulinin`
boliwi qaraqalpaq etnografiyasina da og`ada sa`ykes.
«Og`uznama» nin` tili ma`selesine keletug`in bolsaq, shig`arma IX a`cirde jaziliwina qaramastan
qaraqalpaq tiline bir qansha jaqin. Ma`selen:
«Qa`ne ku`nlerden bir ku`n Ay qag`andi qozu yarib boladi, erkek og`ul togurdi. Oshul ogulnun`
onlugi yrag`i ko`k erdi, ag`izi atash qizil erdi, ko`zleri al, sachlari, qashlari qara erdiler. Yaqshi
isilerden qoruqluq erdi. Oshul ochul anasinin` ko`gusundan ichmedi, et ash su`rme tiledi, tilge kele
bashladi. Qiriq kundun son bedulledi, yurdi oynadi».
«Og`uznama» da «Igor` polki haqqindag`i jir» dag`i Bayan siyaqli og`ada dana Ulli Tu`rktin` ati
gezlesedi. Sol waqittag`i jirlardin` avtorlari shig`armanin` basli qaharmani sipatinda qatnasiwina
qarag`anda «Og`uznama» nin` avtori Tu`rk boliwi kerek degen pikirge kelemiz.
Bekkemlew ushın sorawlar
1. «Og`uznama» ni qaysi ilimpazlar izertlegen?
2. «Og`uznama» nin` payda boliw tariyxi qanday?
3. «Og`uznama» nin` ideyaliq mazmunin aytip berin`?
Paydalanilg`an a`debiyatlar:
Pis`mennie pamyatniki Vostoka. M., Izd., Nauka. 1972.
Erte da`wirdin` a`debiy estelikleri. N., «Qaraqalpaqstan», 1986.
Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. N., «Bilim», 1992.
- 17 -

4-tema: QORQIT ATA KITABI («KITABI DEDAM KORKUT» (4 saat)
JOBASI:
1. VIII-XII a`cirdegi Og`uz-qipshaq qa`wimlerinin` a`debiy esteligi- «Kitabi dedam Korkut»
2. Qorqit ata kitabinin` payda boliw da`wiri ha`m u`yreniliw tariyxi.
3. Qorqit ata kitabindag`i didaktikaliq, filosofiyaliq, estetikaliq ko`z-qaraslar.
4.Qorqit ata kitabindag`i on eki jirdin` syujetlerinin` qaraqalpaq da`stanlarindag`i syujetler menen
uqsaslig`i.
Tayanish tu`sinikler:
Qorqit ata kitabinin u`yreniliwi., izertleniwi. ideyaliq mazmuni, payda boliw tariyxi, syujetler
menen uqsaslig`i haqqinda tu`sinikler beriw
4.1. VIII-XII a`cirdegi Og`uz-qipshaq qa`wimlerinin` a`debiy esteligi- «Kitabi dedam Korkut»
Qa`nige ilimpazlardin` jaziwlarina qarag`anda VIII-XII a`cirlerden baslap-aq tu`rk qa`iwilerinin`
oraylasqan jeri Sirda`r`yanin` joqarg`i ha`m to`mengi ag`isi a`tirapindag`i ken` paytaxt jerler bolip,
olar o`zlerinin` a`det ha`m da`stu`rleri, sonday-aq til jaqinlig`ina baylanisli og`uz ha`m qipshaqlar
degen at penen qatar aytila baslag`anlig`i ma`lim. Bulardin` ma`ka`n etken territoriyasi Chirchik
da`r`yasi a`tirapinan baslanip, tu`slik qipshaq dalalarina shekem dawam etken. Olardin` paytaxti
Jan`akent IX a`cirdin` o`zinde-aq shig`istin` en` ko`rnekli qalalarinin` birine aynalg`an edi.
Og`uzlar ha`zirgi tu`rkmen ha`m azerbayjan xaliqlarina tiykar salg`an bolsa, qipshaqlar ha`zirgi
qaraqalpaq, qazaq, o`zbek, qirg`iz ha`m basqada tu`rk tilles xaliqlar etnogenezinde basli orindi
iyeleydi. Bul da`wirdin` a`debiyatinan bu`gingi da`wirimizge u`lken a`debiy miyraslar qaldi.
Olardin` arasinda «Korqit ata» kitabi menen «Og`uznama» en` bahali a`debiy miyraslardan
esaplanadi. Bul ati atalg`an eki shig`arma da pu`tkil dun`ya a`debiyati maydanindag`i, o`tmish da`wir
ma`deniyatinin` en` a`jayip g`a`ziynelerinen ekenligi belgili.
4.2.Qorqit ata kitabinin` payda boliw da`wiri ha`m u`yreniliw tariyxi.
Qorqit ata kitabi («Kitabi dedam Korkut») og`uz-qipshaqlardin` qahar-manliq da`stani bolip
VIII-XII a`cirdegi Sirda`r`ya boyin jaylag`an og`uz-qipshaqlardin` turmisin so`z etiwshi a`debiy
estelik bolip esaplanadi. Qorqit waqiyalari negizinen VIII a`sirde payda bolg`an bolsa da, kitap
negizinen XVI a`sirde Azerbayjanda xatqa tu`sirilip «Kitabi dedam Korkut g`ali lisan tayfa og`uzan»
degen at penen ma`lim. Qorqit ata kitabinin` negizgi syujetleri Sirdar`ya a`tirapindag`i Jan`akent
qalasinin` do`gereginde payda bolg`an. Ati ha`m islegen isleri an`izg`a aynalg`an. Qorqittin` so`z
etilip atirg`an territoriyasinda jasag`anlig`inin` da (payda) o`zi bul pikirdi tastiyiqlaydi. Biraq belgisiz
sebepler menen bul kitaptag`i jer, suw atamalari jag`inan a`dewir o`zgesheliklerge ushirag`anlig`in
ko`remiz. Bul ma`selege u`lken itibar bergen V.Bartol`d o`zinin` «Tu`rk eposi Kavkazda» degen
- 18 -

miynetinde «bunin` en` basli sebebi jirdin` payda bolg`aninan jeti a`sir kiyinirek xatqa tu`siriliwi edi.
Sonin` ushin da jirdin` payda bolg`an waqti, ha`tte atamalari a`dewir o`zgeriske ushiradi», - dep
da`lilleydi.
4.3.Qorqit ata kitabindag`i on eki jirdin` syujetlerinin` qaraqalpaq da`stanlarindag`i
syujetler menen uqsaslig`i.
SALAR QALAR QAZANNIN` U`YIN JAW ShAPQANI HAQQINDA JIR
Bul negizinen ar-namis xaqqindag`i da`stan bolip, pesheneklerdin` og`uz taypalarina topilisi,
og`uzlardin` Salar Qazannin` bul sawashqa qatnasa almay, pa`nt qumar qaliwi haqqinda so`z boladi.
Ol ishki og`uzlardin` ko`semi bolg`an adam.
Qorqit jirlari da tariyxiy dereklerden onshama qashiq emes. Ol usi jag`inan da`standa xaqiyqiy
opadar hayal obrazin asha otirip, onin` batir ku`yewi ha`m ma`rt perzentinin` de obrazin ta`sirli
su`wretlegen.
Bir eldin` jawgershilik da`wirindegi waqiya tutas qayg`ili bolg`ani menen da`stannin` temasinda
ko`rsetilgendey-aq batirdin` bala-shag`alarinin` dushpang`a bolg`an ko`z-qarasi arqali beriledi.
Da`stanlarda uyqig`a ketken batir jeti ku`nge shekem oyanbaytug`ini siyaqli, an`g`a shig`ip ketken
Salar Qazan tog`ay aarsinda uyqilap qalip, bir ha`ptege shekem oyanbaydi. Tap usinday payitti ku`tip
turg`an jaw birden Qazanbektin` jurtina atlanis jasaydi. Bul sawashta Salar Kazannin` balasi Oraz,
hayali Bo`rte qatin u`lken qaharmanliq ko`rsetedi. Biraq olardin` u`sh ju`z no`keri, jawdin` jetpis min`
a`skerine to`tepki bere almaydi. Sonin` ushin jaw jen`iske erisedi. Orazdin` moynina bug`aw salip,
anasi Bo`rteni qiz-kelinshekler menen qosip aydap ketedi. Ha`r bir a`sker Salar Kazannin` hayalinin`
qolinan qimiz ishiwi da`rkar. Al onnan keyin hayaldi qiynap o`ltiremiz degen sheshimge keledi. Buni
sezgen Bo`rte qatin tutqing`a tu`sken qiriq qizg`a o`zinin` kim ekenligin dushpang`a bildirmewdi
o`tinish etedi. Sonin` ushin da «Bo`rte qatin kim?« - dep sorasa, ha`mmesi : «Men» - dep juwap
beredi. Bul jag`daydi sezgen xan eger de onday bolatug`in bolsa, bul hayaldin` balasin bawizlap,
maydalap tuwrap quwirdaq jasap, qiriq qizdin` aldina qoyin`. Quwirdaqtan kim da`m tatpasa sol
Orazdin` anasi boladi»- dep jar urg`izadi. Bul haqqinda esitken Bo`rte tutqinda jatirg`an balasi menen
qupiya so`ylesedi:
- Balam senin` etin`di jeyin be? Yaki jawdin` to`seginde jatip, a`ken`nin` namisin ayaq asti eteyin be?
Sonda balasi Oraz:
- O, ha`miri ku`shli anajanimYo Meyli, dushpan meni soyip, etimdi parsha-parsha etip taslasinYo
Menin` etimdi quwirdaq etip, beklerdin` qiriq qizina tartsin. Sonda olar tek bir tu`yirden g`ana jer. Al
sen bolsan` eki tu`yirden je, tek a`kemnin` pa`k to`segin bilg`amasan` bolg`aniYo dep aytqan. Qorqit
bul pikiri menen de «o`limnen namis ku`shli» degen naqil so`zge juwap tapqanday boladi. Bul
da`standa negizinen awizbirshilikli , hu`jdanli adamlardin` ma`rtligi jirlang`an. Bunda perzent te,
- 19 -

onin` anasi da jaw aldinda bas iymeytug`in ma`rt adamlar sipatinda su`wretlengen Batir Salar
Qazannin` dushpanlarinan o`sh aliw waqiyalari da`stannin` son`inda bayan etiledi.
QAM-BURA ULI BAMIS BEYREK HAQQINDA JIR
Qorqit ata kitabinin` bul bo`limindegi Beyrek jiri o`zinin` syujetlik du`zilisi ha`m kompozitsiyaliq
qurilisi jag`inan qaraqalpaqlardin` «Alpamis» da`stanina jaqin keledi. Olay dep aytiwimizdin` ma`nisi,
tu`rkiy xaliqlar fol`klorinda ko`p tarqalip ketken da`stanlar erte da`wirlerdegi belgili bir syujetler
tiykarinda qurilg`anlig`i ma`lim. Pikirlerimiz da`liylli boliwi ushin usi jirdin` syujeti menen tanisip
o`temiz.
Ulli ma`rtebeli Bayandir xan, jerdin` ju`zin toltirip, shatirlarin tiktirip, min` jerge jipek g`alli
gilemler to`setip, ishki ha`m sirtqi og`uzdin` beklerin toyg`a shaqiradi. Bul toyda Bayandir xannin`
qarsi aldinda sadag`ina su`yenip Qara Kene uli Qara Ba`du tuardi. On` jag`inda Qazan uli Oraz, sol
jag`inda Qaziliq Xoja uli Jugenek turadi. Bul toyg`a Baybo`ri de kelgen edi. Biraq quwanishli emes,
jilap, siqlap ko`zinin` jasin to`kti. Sonda Bayandir xannin` ku`yew balasi Qazan onnan soradi:
-Baybo`ri bek, nege bozlap jilaysan`? - dedi. Baybo`ri aytti.
-A`y Qazan bek, men nege bozlap jilamayin. Jalg`iz attin` dan`qi shiqpaydi degendey. Qartaydiq.
alla meni g`arg`ag`an eken. eger menin` ulim bolg`anda Bayandir xannin` on` jag`inda turmas pa edi?
Ol menin` su`yenishim bolmas pa edi? Bul so`zdi esitken toyda otirg`an ka`tqudalardin` ba`ri de
qollarin ko`kke jayip.
- Ta`n`irim sag`an bir ul bersinYo - dedi. Usi waqitta jerge u`n`ilip otirg`an Biyxan bir qiz soradi.
- Ta`n`irimYo Bunin` da tilegin orinlag`aysan`Yo - dedi og`uz ka`tqudalari.
Solay etip Baybo`rinin` hayali bir ulli bolip, atin Bamsi Beyrek qoydi. Biyxannin` hayali qizli
bolip atin Baniw Sheshek qoydi. Baniw Sheshek er jetip birin-biri jaqsi ko`rip qaladi.
Baniw Sheshektin` qolin sorap Qorqit atanin` o`zi baradi. Qizdin` atasinin` razilig`in aladi. Biraq
sol ku`ni tu`nde eldi jaw shawip, Bashi Beyrekti tutqing`a alip ketedi.
qutiladi.
Sonnan ko`p jillar dawaminda zindanda jatip, qobizdin` siyqirli sesti ja`rdeminde o`limnen aman
O`z eline qaytip keledi, Baniw Sheshekti basqa bir adamg`a uzatip atirg`aninin` u`stinen shig`adi.
Solay etip bir-birin su`ygen jigit penen qiz qaytadan tabisadi.
QAZANBEKTIN` BALASI ORAZBEKTIN` TUTQING`A TU`SIP QALG`ANI
HAQQINDA JIR
Bul da`standa negizinen bala ta`rbiyalaw, sol zamang`a sa`ykes jawinger batir etip o`siriw
haqqinda so`z etedi. Sonin` ushin da bul da`wirde payda bolg`an da`stanlarda qudaydan er bala tilew,
oni batir er jigit sipatinda ta`rbiyalaw basli oring`a ko`teriledi.
- 20 -

Salar Qazan og`uzlardin` en` ku`shli batiri bolg`ani menen de onin` balasi Oraz birqansha
basqashalaw su`wretlenedi. Qorqit atanin` su`wretlewi boyinsha Oraz da aqil parasatli ku`shli batir.
Biraq ta ol ta`jireybesiz, jas bala jigit sipatinda su`wretlenedi.
Qazanbekti «Xan Orazdin` atasi» dep aytiwina qarag`anda Orazdin` batirlig`inan ko`re, onin` el
basqariw usilin ko`birek unatsa kerek. Qullasi ekinshi ha`m to`rtinshi da`stanlarda da Oraz tutqing`a
tu`sken halinda beriledi.
Salar Qazan balasin sawashqa alip shig`adi. O`zi jaw menen alisip ketedi. Balasi ta`jireybesizlik
etip tutqing`a tu`sedi. Orazdin` da ma`rt jigit ekenligi ma`lim boladi. Ol tutqinda jatip atasina
degen so`zlerdi aytqan.
A`y ag`a sen berman kelme, atin` sharshap qalmasin,
Dushpanlar ko`p, sen jalg`izsan` tutqin etip almasin,
Men o`limnen qorqpayman, biraq o`zin` aman bol,
Ekewmizden ayirilip, anam jesir qalmasin.
Biraq Qazanbek jaw ortasina jedel bastirip kirip, balasi Orazbekti tutqinnan bosatadi. Son`inan el-
xaliqti jiynap toy beredi. Bul hikayani Qorqit ata jir etip aytti - dep ta`riypleydi.
DOQA XOJA DOMRUL HAQQINDA JIR
Qorqit ata kitabindag`i Domrul haqqindag`i jir negizinen og`uz qipshaq jerine islam dininin` kirip
keliwi menen baylanisli bolsa kerek. Sebebi bul kitapta Allatala ta`repinen jiberilgen jan alg`ish
A`zireyli qanday adamlardin` janin tezden aliw kerekligi haqqinda so`z baradi .
Domrul batir adam bolg`anlig`i sebepli onin` jani xailq ushin da kerek edi. Ja`ne o`zi jas. onin`
o`liwi tiyis ekenligi haqqinda A`zireyliden jarliq kelgen bolsa da o`lgisi kelmeydi. Sebebi onin` o`z
aldina qoyg`an a`rmanlari ko`p edi. Domrul sonin` ushin da o`z armanlarinin` bir bo`legin orinlap
bolip o`lgendi maqul ko`redi. Ol usi pikirdi aytip, qartayg`an ata-anasina jalinadi. Sizler jasarin`izdi
jasap, asarin`izdi asag`an adamlarsiz. Menin` ushin janin`izdi qiyin`izlar. Lekin a`ke-sheshesi: «Biz
qartayg`an bolsaq qartayg`an shig`armiz. Biraq ha`r kimnin` jani o`zine qa`dirli» - dep raziliq
bermeydi. Hayali og`an: «Eger sen o`letug`in bolsan` mag`an bul dun`yanin` qizig`i joq. Bunnan
tisqari sen tek mag`an emes, al xaliqqa kerek adamsan`. Xaliq hu`rmeti sennen o`tinip sorayman.
A`zireylige barip ayt. Senin` ornin`a menin` janimdi alsin».
Domrul bul so`zdi A`zireylige jetkerdi.. A`zireyli og`an: «O`zin` de, hayalin` da bul dun`yag`a
kerek adam ekkensizler»,-dep da`rhal qartayip qalg`an Domruldin` ata-anasinin` janin aladi.
Bul shininda da haqiyqiy didaktikaliq da`stan bolip, dun`yag`a kelgen ha`r bir adamdi
oylandiradi.
Sonin` ushin da Qorqit ata bul jirda «Jaslarg`a ju`rim, qartayg`an adamlarg`a abrayli o`lim» dep
atalg`an xaliq maqalinda oy ju`rgizedi.
- 21 -

QAN`LI XOJA ULI XAN TUWRALI HAQQINDA JIR
Bul da`stannin` aytiliwi boyinsha og`uz-qipshaq elinin` belgili danishpan qariyalarinin` biri
Qan`li Xoja o`z uli Xan Turalini u`ylendirmekshi bolg`an. Ol zamannin` da`stu`ri boyinsha batir
jigitler o`z qalin`lig`in o`zleri izlep tapqan. Bul haqqinda xan Turalinin` qoyg`an sha`rti de
to`mendegishe: «Mag`an tiyemen degen qiz to`sekten mennen burin turiwi kerek. Mennen burin atti
ertlep , atqa miniwi tiyis. Menin` ele dushpanim shabiwil jasamay turip basin a`kelip beriwi kerek».
A`lbette bunday qiz el ishinen tabilmaydi. Sonin` ushin da a`kesi Qan`li Xoja balasina qalin`liq izlep
basqa ellerge de baradi. Bunday batir qiz Trapezund elinin` patshasinin` qizi eken. Patsha qizina
u`yleniwge tiyisli bolg`an ku`yew bala da`slep u`sh jirtqish haywandi o`ltiriwi kerek. Bulardan
Arislan, Qara o`giz ha`m Qara tu`ye Sol u`sh sha`rtti orinlayman dep 32 jigit opat bolg`an. Xan Turali
patsha qizinin` usi u`sh sha`rtin de orinlaydi. Solay etip qizdi alip eline qaytadi. Jolda kiyatirip dem
almaqshi bolip uyqilaydi. Al qiz ele izde qa`wiptin` bar ekenligin sezip uyqilamaydi.
Sonin` arasinsha qizdin` a`kesi de a`sker tartip kelip qaladi. Qiz xan Turalini oyatadi. Eki ortada
sawash baslanadi. Biraq jigit jaralanip qaladi. Qiz sawashti dawam etedi. Jen`iske erisedi. Bug`an
ashiwlanip Turali xan: «Men jen`e almag`an jawdi qalin`lig`im jen`ip, qatinim mennen u`stem
shig`ip ketti» dep hayalin o`ltirmekshi boladi. Qilishlasip qiz u`stem keledi.
Turali ta`wbege kelip ha`m eline alip barip u`lken toy beredi.
Bul syujettin` o`zi de matriarxat zamannin` waqiyalarina a`dewir jaqin. Xan Turalinin`
qalin`lig`inin` kelbeti bizge Gu`layim, Sa`rbinaz obrazlarin eske tu`siredi.
QAZILIQ XOJA ULI JU`GENEK HAQQINDA JIR
Qorqit ata jirlarinin` ishindegi batirliq da`stanlardan orin alatiug`in ko`lemli shig`armalarinin`
biri Qaziliq Xoja uli Ju`gengek. Ju`genek basqa da`stanlardag`iday anadan tuwilg`aninan baslap-aq
batir bolip tanilg`an.
Ol bir jasqa shiqqanda a`kesi Qaziliq Xojani jaw tutqin etip alip ketedi. On bir jasqa kelgende
a`kesinin` ta`g`dirin esitip, qolina qural aladi.
Ju`genektin` basqa batirlardan parqi, ol ku`shli alip boliwi menen birge talantli jiraw da edi.
Sonin` ushin da ol tu`sinde ko`p ma`rtebe Qorqit atani ko`redi. Qorqit pa`tiyasin berip: «Balam
bag`darin` duris. Bul isin`e a`ken` de , enen` de razi. Sirtqi og`uzlardan a`sker jiyna, dep o`tinish
etedi. Solay etip ol alpis batpan shoqmardi urshiqtay aylandiartug`in Direk batirdi jen`ip, o`z xalqi
ha`m a`kesin pu`tkilley tutqinnan azat etip, o`z eline alip keledi.
BISATTIN` TO`BEKO`ZDI O`LTIRGENI HAQQINDA JIR
Bul da`stannin` basli syujetinde batirliq penen birge tapqirliq, aqilliliq so`z etiledi. Syujeti
jag`inan mifologiyaliq erteklerge og`ada jaqin. Sebebi bunda adamnin` balasi haywanatlar ta`repinen
ta`rbiyalanadi ha`m son`inan adamlar ja`miyetine qaytadi. Da`standag`i Aruz xojanin` peri qizina
u`yleniwi «Edige» da`stanindag`i Baba Tu`kli Shashli A`zizge usap ketedi.
- 22 -

Qorqit ata bul shig`armani eski ertekler tiykarinda qurg`an bolsa kerek.
BEGIL ULI A`MIREN HAQQINDA JIR
Begil uli A`mren batirliq haqqindag`i da`stan bolip, bul negizinen og`uzlardin` Azerbayjan jerine
ko`ship barg`annan keyingi da`wirde payda bolg`an jir bolip esaplanadi.
Bul da`standa bir xaliq penen ekinshi xaliq arasindag`i shegaradag`i kelispewshilikler ha`m bul
sawashlarda xaliq batirlarinin` ma`rtligi su`wretlengen. Bunda basqa da`stanlar siyaqli shimshitiriq
waqiya, fantastikaliq syujetler joq.
Bayandir xan ko`p saliq jiynap alip, sonin` hu`rmetine u`lken ziyapat beredi. Bul ku`ni shegara
qorg`aw kerek boladi. Beklerdin` hesh birewi de burin shegara qorg`amag`an. Sonin` ushin da
Bayandir xan: «Eger kim toy ku`ni shegarani qorg`asa,aling`an saliqtin` u`shten bir bo`legin
beremen» dep wa`de etedi. Biraq hesh kim shiqpaydi. Sebebi bunday ku`nde tek ataqli batir Begil
g`ana shig`ip qorg`awi mu`mkin edi. Begil de bas tartti. Bul jag`daydi sezip qalg`an Qorqit atanin`
o`zi Begildin` beline qilish baylap, qolina shoqmar uslatip shegarag`a atlandiradi. Begil shegarada
ko`ringenligi ushin jaw-jag`i serpildi. Toy jaqsi o`tti.
Ertesine Bayandir xan Begildi o`z ordasina shaqirip alip sarpaylaydi. Jirawlar onin` batirlig`in
jirlaydi.. Bir shayir «Begildin` ku`shi o`zinde emes, onin` sa`wgilik atinda» dep ta`riypleydi. Bug`an
ashiwi kelgen Begil ketip qaladi. Hayalina kelip o`kpesin aytadi «Xorlanip ju`rgenshe o`zge elge o`tip
ketemen» deydi. Hayali «Ashiw-dushpan, aqil-dos» degen qatti sharshapsan`. An`g`a shig`ip
demin`di al deydi. Bgil an`g`a shig`ip ayag`i sinadi. Buni sezgen dushpanlar Bayandir xannin` eline
sawashqa shig`adi. Bul ret a`kesinin` jaralanip qalg`anin sezgennen keiyn Begildin` balasi A`mren
sawashqa shig`adi. La`shkeri az bolsa da, hiylekerlik penen jaw u`stinen jen`iske erisedi. Buni sezgen
Bayandir xan: «Aliptan alip tuwiladi, degen usi da» - dep quwanadi.
U`YSIN XOJA ULI SEKIREK HAQQINDA JIR
Bul da`stannin` Qorqit atanin` basqa jirlarinan parqi, bunda tiykarg`i ma`sele pa`m, parasat, ha`r
qanday adamnin` o`zinin` otirar orni, ju`rer jolin biliwi kerekligin so`z etiliwinde.
A`dep-ikramliliq burinnan-aq og`uz taypalarinin` qanina sin`ip ketken.
Da`standa ko`rsetilgenindey-aq og`uz-qipshaq beklerinen U`ysin Xojanin` tung`ish balasi
Cekirek jas waqtinan baslap-aq hesh na`rseni elestire bermeytug`in, otirar ornin, ju`rer jolin
bilmeytug`in topas bolip o`sedi.
Bug`an bekler: «Al sen to`rge shig`ip shirengendey ne erlik ko`rsetip edin` ?Yo Jawdin` basin
kesip, qanin to`ktin` be ?« deydi.
Bul so`zge qatti namisi kelegn Sekirek Qazan batirdan u`sh ju`z no`ker alip, jawg`a atlanadi.
Biraq tutqing`a tu`sedi. Inisi Sekirek dushpaninin` qolinan ag`asin qutqaradi.
Son`inan Egirek ha`m Segirek o`z miyentleri arqali og`uz bekleri arasinda u`lken abroyg`a iye
boladi. Bunda Qorqit ata «Dan`q taptirmas, abray satilmas» degen naqil a`tirapinda pikir ju`rgizedi.
- 23 -

SALAR QAZANNIN` TUTQING`A TU`SIWI HA`M ONIN` BALASI ORAZDIN`
QUTQARIP ALG`ANI HAQQINDA JIR
Bul da`standa og`uz elinin` batiri Salar Qazan Trapezund patshasi ta`repinen siyliqqa berilgen
sun`qardi qolina alip an`g`a shiqqanlig`i so`z etiledi. Qaytarda uyqilap kalip dushpan qolina tu`sedi.
Dushpan oni zindang`a taslaydi. Patshanin` an`qaw hayali batirdi mazaqlap a`jiwalaw ushin zindan
basina keledi. «Den-sawlig`in` qalay?« - dep soraw qoyadi. «Den sawlig`im jaqsi. Sebebi bul jaqqa
kelgen gu`nali adamlar dozaqqa tu`sip, kimi at, kimi eshek bolip qaytadan tiriledi eken. Al men
bolsam solardi minip ju`remen» - deydi. Sol waqitta hayaldin` jas waqitta o`lip ketken qizi esine
tu`sedi. Jer astinda o`liklerdi minip ju`rgen bolsa, menin` qizima qiyin bolg`an eken. Bul adamdi
zindannan shig`ar», - dep ku`yewine o`tinish etedi. Salar Kazan zindannan shig`ariladi. Balasi Oraz
a`kesin qutqariw ushin la`shker tartip keledi. Atali-bala birin-biri tanimay qilishlasadi. Son`inan Salar
Qazan o`z balasin taniydi ha`m gu`resip jen`iske erisedi. Bul waqiyalar negizinen Azerbayjan jerinde
bolip o`tken. Sebebi da`standa Trapezund, Aqsha qala, Su`rmeli Aqaqsar walayatlarinin` atlari
ushiraydi.
Epos tiykarinan Kavkazdi suwretlegen boladi. Sirdar`ya boyinda payda bolg`an ayirim waqiyalar
da aralasip ketken.
«SIRTQI OG`UZLAR MENEN IShKI OG`UZLARDIN` ARASINDAG`I QARAMA-
QARSILIQLARDIN` PAYDA BOLIWI HA`M BAMSI-BEYREKTIN` O`LIMI HAQQINDA
JIR
Qorqit ata kitabinin` bunan basqa bo`limlerinin` ha`mmesinde de sirtqi og`uzlar menen ishki
og`uzlardin` birligi. Sebebi ishki og`uzlardin` a`skeri az bolsa, sirtqi og`uzlardin` a`skeri menen
toltiradi. Bunday syujet Qorqit atanin` ko`pshilik da`stanlarinda bar. Biraq en` keyingi jazilg`an bul
da`stannin` syujeti basqasha. Bunda sirtqi og`uzlar menen ishki og`uzlar arasinda ala awizliq payda
bolg`anlig`i bayanlanadi. Negizinen alg`anda, ishki og`uz degeni otiriqshi, sirtqi og`uz degeni
ko`shpeli og`uzlar.
Bul da`stannin` payda boliu`wina negizgi syujet Qazanbektin` o`z u`yin o`zi tonawg`a beriwi
sebepshi bolg`an. Og`uzlardin` tu`sinigi boyinsha ko`p bayip ketken adam o`z u`yin tonawg`a beriwi
kerek bolg`an. Bolmasa qudaytala oni jazalaydi. Qazanbek xan bir dushpani jen`ip ko`rmegen batir,
o`z u`yin tonap bo`lip aliwg`a pu`tkil elge ruxsat berip jiberedi. Biraq bul tonawg`a sirtqi og`uzlar
qatnaspay qaldi.
Salar Qazan bar jerde, ba`rha`ma og`uzlar u`stemlik etetug`in edi. Sirtqi og`uzlardin` sardari
Qazanbektin` dayisi Aruz Xoja o`z jiyenin qalay bolmasin o`z qolina aliwdin` jollarin oylay baslaydi.
Qazandi o`ltiriw ushin sirtqi og`uzlar batiri Bomsi Beyrekti jumsaydi. Biraq Bamsi Beyrek aytqanin
orinlamaydi. Sonin` ushin Aruz Xoja oni o`ltiredi.
- 24 -

Bomsi, Beyrek o`limi ishki og`uzlardin` narazilig`ina alip keledi. Qazan Salar basshilig`indag`i
ishki og`uzlar sirtqi og`uzlarg`a qarsi sawashqa atlanadi. Bul sawashta Aruz Xoja o`ledi. Usinday
jag`daylar tiykarinda ishki og`uzlar menen sirtqi og`uzlar birige baslaydi.
Solay etip Qorqit ata bayan etken on eki jir da juwmaqlanadi. Bul da`stanlar shininda da tilge
bay, syujetlik mazmuni jag`inan tariyxiy shinliqqa jaqin bolip, VIII-XII a`sir waqiyalarin o`z ishine
aladi. Avtor erteklerdin` ha`m da`stanlarin` jelisi menen o`zi jasag`an zamannin` real kartinalarin sizip
ko`rsetken. Sonin` ushin da tu`rkiy xaliqlardin` qaharmanliq da`stanlarinin` sag`asi Qorqit ata jirlari
boliwi kerek degen pikirge kelemiz.
Bekkemlew ushın sorawlar
1. VIII-XII a`cirdegi Og`uz-qipshaq qa`wimlerinin` a`debiy esteligi qaysi?
2. Qorqit ata kitabinin` payda boliw da`wiri ?.
3. Qorqit ata kitabindag`i didaktikaliq, filosofiyaliq, estetikaliq ko`z-qaraslar qanday?.
4.Qorqit ata kitabindag`i on eki jirdin` syujetlerinin` qaraqalpaq da`stanlarindag`i syujetler menen
uqsaslig`i qanday?.
Paydalanilg`an a`debiyatlar:
1. K.Mambetov Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis., «Bilim» baspasi 1992-j. -37-
60 betler.
2. K.Mambetov «A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati». No`kis «Bilim» baspasi 1976 j.
3. C. Bahadirova «Kitabi dedem Korkut» , «Qoblan» , «Edige» ha`m ha`zirgi a`debiyat
haqqinda oylar» . No`kis. 1992 (a`debiy sin maqalalar)
- 25 -

5-tema: MAXMUD QAShG`ARIY (2 saat)
JOBASI:
1. Maxmud Qashqariydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi
2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi
3. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti
Tayanish tu`sinikler:
Maxmud Qashqariydin` do`retiwshiligi, «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw
tariyxi, u`yreniliwi ha`m izertleniw maselelerii. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin
ideyaliq mazmuni, haqqinda tu`sinikler beriw
5.1. Maxmud Qashqariydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi
Maxmud ibn-ul-Xasan ibn Muxammedadil Qashg`ariy XI a`sir baslarinda Balasagun qalasinda
òówûëg`àí. Onin` babasi Qashqarli bolip son`inan Balasagung`a ko`ship kelgen.
Ol jaslig`inan-aq ilimge qiziqqan bolip Qashqardan Sibir jerine shekemgi jaylasqan tu`rki
xaliqlarinin` a`det-u`rp ha`m awizeki a`debiyati esteliklerin jiynawg`a qiziqqan edi.
X a`sirdin` baslarinda Qarluq qa`wimlerinin` awqami ku`sheyip Orta Aziyadag`i en` iri
ma`mleket Qaraqaniyler ma`mleketi payda bolg`an edi. Qaraxaniylerdin` paytaxti tez aradi
Qashqardan Balasug`ung`a ko`shirilip, birqansha waqitlardin` o`tiwi menen ol Sirda`r`ya
jag`alig`indag`i ayirim qa`wimlerin ha`m samaniylerdin` qarawinda bolg`an Buxara ha`m Samarxand
jerlerin o`zine boyisindirdi.
Qaraxaniyler Orta Aziyadag`i joqari ma`deniyatli eki xaliqti - shig`ista uyg`irlardi, batisti tu`rki,
Iran qa`wimlerin bag`indirip aliwi, sol da`wirdegi orta Aziyada payda bolg`an a`debiy tildin`
qa`liplesiwine sebepshi boldi. Bul a`debiy til sol da`wirdegi Qaraxaniyler ma`mleketinde eki
bag`darda rawajlandirilip, eki orayg`a iye boldi. Bulardan biri qashqar qarlug-uyg`ir dialekti
tiykarinda a`debiy tildi qa`liplestirdi. Màqìóä ¹àøqàðèé usi da`wirdegi shiqqan Qaraxaniyler
ma`mleketinin` belgili ilimpazi bolip qarlug-uyg`ir ha`m de og`uz-qipshaq dialektlerine ayriqsha itibar
berip izertlegen ilimpazlardin` biri.
5.2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi
Maxmud Qashqariy sol da`wirdin` o`zinde-aq pu`tkil tu`rki xaliqlarin aralap gezip shiqqan degen
mag`liwmatlar bar.
Alti min`nan ibarat tu`rki so`zlerin arabshag`a awdarip o`zinin` «Devanu lug`at at turk» («tu`rkiy
so`zler toplami»). degen shig`armasin jazg`an. Bul haqqinda avtor to`mendegishe jazadi:
«Men turkler, tu`rkmenler, oguzlar, chigiller, yagmalar, qirg`izlardin`` qalalari, awil ha`m
jaylawlarin ko`p jillap gezip shiqtim, ñon`inan aniqlap shiqtim. Men bul islerdi til bilmegenligim
- 26 -

ushin emes, balki til bilmegenligim ushin emes, balki bul tillerden ha`r qanday parqin aniqlaw ushin
isledim».
Maqmud Qashqariy bunnan tisqari «Javahir-un-navx-fi-lug`atit turk» (Tu`rk tillerinin` sintaksislik
qag`iydalari) degen shig`armasin jazg`an. Biraq bul shig`arma elege shekem tabilmay atir.
Ekinshi shig`armasi «Tu`rk so`zleri toplami» XX a`sirdin` basinda Stambulda tabildi. Qoljazbani
ko`shirgen ka`tip Muxammed bin A`bu Damashqiydin` mag`liwma-tina qarag`anda bul nusqa
Maqmud Qashg`ariydin` o`z qoljazbasinan aling`an. Bul shig`arma 1915-jili u`sh tomliq kitap bolip
Stambulda basilg`an. Shig`isti izertlewshi Brokkel`man ta`repinen 1828-jili nemets tiline, 1939-jili
Basim Atalay ta`repinen osmanli tu`rk tiline , keyinirek S.Mutallibov ta`repinen o`zbek tiline
awdarilg`an. Tu`rk so`zler toplami tili jag`inan derlik barliq tu`rk tilles xaliqlar menen ortaqlasadi.
Misali: Qa`che tuok iorir a`rdim,
Qara qizil bo`ri kordum,
Qatiq yani qura kordum,
Qaya ka`run baqu ag`di,
(Keshte an` awlap ju`rgen qizil qara bo`ri ko`rdim. Da`rha`l sari jayg`a oq saldim. Bo`ri
ha`reketlerimdi sezip, tastin` arasina jasirindi).
Maqmud Qashg`ariy bul qosiqlardi tu`rli tu`rk qa`wimlerin aralap ju`rip jazip alg`an. Sonin`
ushin da bul qosiqlar a`yyemli tu`rk tilles xaliqlardin` miyrasi menen tutasadi. Geypara qosiqlardin`
stili, qurilisi, qaraqalpaq poeziyasina og`ada jaqin.
Ishqi da`rti qoymaydi,
Sag`inish ja`ne qiynaydi.
Kewlim sira` toymaydi.
Ju`zim menin` sarg`ayar.
5.3. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti
Bunan tisqari «Tu`rk so`zleri toplamindag`i» birqansha naqil-maqallar qaraqalapq naqil-maqallari
menen u`nles. Ma`selen: «Qarg`a qazg`a ushqing`a buti siinur» degen naqil qaraqalpaqlarda
«G`arg`aniq g`azg`a jarisaman dep shati ayirildi», degenge sa`ykes keledi. Bunday usasliqlardi
gezlestiremiz. Ma`selen:
Kishi alasi ichtin,
Yilqi alasi tashtin,
(Adam alasi ishinde
Jilqi alasi tisinda).
«Tu`rk so`zler toplami» eski tu`rk tilin sonday-aq og`an jaqin bolg`an qaraqalpaq a`debiy tili ha`m
basqada xaliqlardin` til, a`debiyat tariyxin izertlewde u`lken xizmet atqaradi. Bul toplamg`a
- 27 -

Qashqardan baslap Volga boylarina shekem ornalasqan tu`rk tilles xaliqlardin` u`sh ju`zden aslam
qosiqlari ha`m sonin` menen birge ju`da` ko`p sondag`i naqil maqallari kirgizilgen.
Bekkemlew ushın sorawlar
1. «Tu`rk so`zleri toplami» qay jerden tabildi?
2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti
3.«Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyetiqanday?.
4. Maqmud Qashqariy basqa qanday shig`armalari bar?
Paydalanilg`an a`debiyatlar:
1.Mambetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. N., «Qaraqalpaqstan», 1976.
2.Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. N., «Bilim». 1992.
- 28 -

6-TEMA: YUSUP HAS HAJIB HA`M ONIN` «QUTADG`U BILIG» SHIG`ARMASI.
1. Yusup Has Hajib ko`rnekli shayir ha`m alim.
(BAXITQA BASLAWSHI BILIM) (4 saat)
JOBASI:
2. «Baxitqa baslawshi bilim» shig`armasinin` do`reliw tariyxinan ha`m u`yreniliw ma`selesi.
3. «Qutadg`u bilig»tin` (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` tiykarg`i nusqalari.
4. Yusup Has Hajibtin` ta`lim ta`rbiyaliq oylari
5. «Qutadg`u bilig»tin` syujeti, kompozitsiyaliq qurilisi.
6. Shig`armanin` basli qaharmanlari
Tayanish so`zler dizbegi
Yusup Has Hajib do`retpeleri. Baxitqa baslawshi bilim shig`armasinin` nusqalari, Vena, Kair,
Namangan nusqalari.
Shig`armada a`hmiyetli to`rt ma`sele - A`dalat, da`wlet, aqil, qa`na`a`t.
Ug`ilmish, Aytoldi, Odg`urmish obrazlari
6.1.Yusup Has Hajib ko`rnekli shayir ha`m alim.
X-XII a`sirde Orta Aziyada parsi tili ha`m a`debiyatinin` og`ada u`stem bolip turiwina
qaramastan tu`rki tilinde bir qansha ko`rnekli shig`armalar payda boldi. Solardin` biri Yusup Has
Hajibtin` «Qutadg`u bilig» (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasi. Bul shig`arma tu`rkiy xaliqlardin`
og`ada eski da`wirinde payda bolg`an. Sonliqtan bul da`wirdegi shayirlardi anaw yamasa minaw
xaliqtin` wa`kili dep qaraw qiyin. Belgili alimlardin` bergen mag`liwmatlarina qarag`anda Kishi
Aziyadan baslap Qitayg`a shekem tu`rki xaliqlarinin` en` iri qa`wimlerinen 20 dan aslam qa`wim
jasag`an 5 .
Bulardin` ishinde Qipshaq qa`wimi ha`zirgi qaraqalpaq etnogonizmin du`ziwde ayriqsha
qatnasqan. Yag`niy, ha`zirgi qaraqalpaq tiline tiykar bolg`an qa`wimles tiller, o`zinin` tariyxinin`
a`dewir erte da`wirinde bulgar tilinin`, ekinshi ta`repten og`uz tillerinin` ta`sirinde, sonday-aq Orta
Aziyanin` a`yyemgi qa`wimleri Xorezmlilerdin` ta`sirine ushiradi dep jazdi.
Akademik Yaxiya G`ulamov: Orta Aziyada payda bolg`an ma`deniyattin` qaysi biri qaysi
xaliqqa tiyisli ekenligi ilimiy tu`rde sipatlang`an emes 6 . Sonliqtan a`yyemgi da`wirden XIV a`sirge
5 Áàñêàêîâ Í. Ââåäåíèå â èçó÷åíèå òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Ìîñêâà, qoyw ã. ñòð wtw.
6 "óëàìîâ ß.". Àëèéøåð Íàâîéèíèíã äàâðèíè 7ðãàíèø 8à3èäà. Òàøêåíò, {Ôàí}. qori éèë, e-áåò.
- 29 -

shekemgi ma`deniy esteliklerdi anaw ya minaw xaliqtin` «A`debiyati» dep atamastan tu`rkiy tilles
xaliqlardin` a`debiy estelikleri dep bahalag`animiz maqul deydi prof.K.Ma`mbetov 7 .
Bul da`wirdegi Yusup Has Hajib, Axmed Yugnakiy h.t.b. tu`rki xaliqlardin` belgili talant
iyeleri Yusup Has Hajib XI a`sirde jasag`an Shig`is ellerinin` ko`pshiligine belgili bolg`an ko`rnekli
shayir ha`m alim. Ol o`mir su`rgen zaman tu`rki xaliqlar birlespesinin` en` rawajlang`an zamani
Qaraxanidler ma`mleketinin` ilim ha`m pa`n jag`inan o`sip, joqari basqishqa ko`terilgen da`wiri. Ol
sol a`sirdin` 20-jillarinda Balasag`un qalasinda tuwilg`an. Yusup Has Hajib arab-parsi tillerin jaqsi
iyelep tu`rki tilinde usi da`stanlardi jazadi. Bul haqqinda ol da`stannin` kiris bo`liminde
to`mendegishe jazadi.
Arabcha, ta`jikcha kitablar wkish,
Bizin` tilimizga` bul yumg`i wqish.
(Yag`niy, bul waqitlarg`a shekem arab ha`m parsi, ta`jik tilindegi kitaplar og`ada ko`p bolip,
bul bizin` tilimizdegi danishpanliqtin` da`slepki kitabi) dep jazg`an Yusup Has Hajib Balasug`uni
bul kitapti ha`zirgi esabi menen 462-jili jan`a jil esabi boyinsha 1070-jillari jazip pitkergen. Avtor
shig`armani 18 ayda jazip pitkergen deydi 8 .
Yusup Has Hajib kitapti jazip tamamlap Qaraxanidler hu`kimdari Tavg`ash Bug`raxang`a
siyliqqa beredi. Bug`raxan og`an Has Hajib (esik ag`asi) degen ataq bergen.
6.2. «Baxitqa baslawshi bilim» shig`armasinin` do`reliw tariyxinan ha`m u`yreniliw
ma`selesi.
«Qutadg`u bilig» haqqinda en` da`slep frantsuz alimi Djaubert Amades, venger alimi German
Vamberi, rus alimi V.V.Radlovlar ilim izertlew jumislarin alip barg`an. Son`g`i da`wirlerde belgili
ilimpazlar E.E.Bertel`s, S.E.Malov, G`.Abduraxmanov, A.A.Valitova, S.Mutalibov, K.Karimov h.t.b.
olardin` isin dawam ettirdi. Shig`arma boyinsha qaraqalpaq filolgiyasi iliminde de arnawli pikirler
payda bola basladi. H.Hamidovtin` qaraqalpaq tili tariyxi boyinsha miynetinde, sonday-aq
K.Ma`mbetovtin` «A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati», No`kis, 1976., «Erte da`wirdin` a`debiy
estelikleri» No`kis, 1986 miynetinde bul shig`armanin` qaraqalpaq a`debiyati tariyxina baylanisli
ma`seleleri so`z etiledi.
6.3.«Qutadg`u bilig»tin` (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` tiykarg`i nusqalari
Yusup Has Hajibtin` «Qutadg`u bilig» (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` ha`zirge
shekem tek 3 nusqasi g`ana tabilg`an. Birinshisi Vena nusqasi. Bul kitap 1439-jili Gerat qalasinda
ko`shirliggen bolip, son`inan bir sebeplerge baylanisli Stambulg`a alip ketilgen. Kitap sol jerde
7 Ì1ìáåòîâ Ê. Åðòå ä17èðäåãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. Í5êèñ, Áèëèì. qoou, ui-áåò.
8 Ñîíäà ui-áåò.
- 30 -

diplomatiyaliq xizmette ju`rgen belgili avstriya alimi Iosif Fon Xammer Purgshtal` qolina tu`sedi de
oni satip alip Venadag`i korol`lik kitapxanag`a siyliqqa beredi. Solay etip bul kitap Vena nusqasi dep
ataldi.
Ekinshisi Kair nusqasi bolip, bul qol jazba negizinen arab ha`ribi menen ko`shirilgen. 1896-jili
nemets alimi B.Morits ta`repinen tabilg`an. Usi nusqa tiykarinda ko`shirilgen rus alimi V.v.Rablov
qol jazbasi (G`MA) Ilimler Akademiyasinin` shig`istaniw institutinin` Leningrad bo`liminde
saqlanadi.
U`shinshisi Namangan nusqasi, 1914-jili A.Z.Valitova ta`repinen O`zbekstannin` Namangan
qalasinda tabilg`an. Bul kitap 1971-jili o`zbek alimi Qayum Karimov ta`repinen transkriptsiyalanip,
baspadan shiqqan.
Al, en` a`hmiyetlisi avtor shig`armada qanday ma`selelerdi so`z etken? -degen sorawg`a kelsek,
Yusup Has Hajib to`rt tu`rli ma`seleni ortag`a qoyadi.
1-A`dalat, 2-Da`wlet, 3-Aqil, 4-Qanaat. Ma`selesin ortag`a qoyadi. Avtor bulardin` ha`r birine
tu`rkiy at qoyadi. A`dalatqa Ku`ntug`di dep oni patsha ornina qoyadi. 2-Da`wlet yamasa ma`mleket
og`an Aytoldi dep wa`zir ornina qoyadi. 3-Aqilg`a Ug`dilmish (aqil dana) dep wa`zirdin` uli
sipatinda, al 4-Odgurmish dep wa`zirdin` tuwisqani sipatinda beredi. Yag`niy endi basqariw ushin usi
4 na`rse kerek dep, birinshiden el basqariw ushin patsha a`dil bolmag`i lazim. Bul Ku`ntuwdi patsha
obrazinda berilgen. Ekinshiden el-xaliqtin` abadan jasawi ushin ma`mlekettin` g`a`ziynesi boliwi tiyis,
ol bayliqti jumsawshi bilimli adamlar kerek. Patshaliqtin` g`a`ziynesi esap sanaq arqali alip barilsa
g`ana el baxitli, da`wletli boladi dep bul patsha wa`ziri Aytoldi obrazinda ken` tu`rde beriledi.
U`shinshiden ma`mleket aqil ha`m parasatli basqariwi kerek. Bul ma`sele wa`zirdin` aqilli uli
Ug`dulmish obrazi arqali sheshiledi. To`rtinshiden ha`r qanday adamnin` qanaatli, insapli boliwi
kerekligi wa`zirdin` tuwisqani da`rwish Odgurmish obrazinda beriwge ha`reket etken.
Da`stannin` tiykarg`i bo`limi 12 baptan, Ku`ntuwdi degen hu`kimdardin` ta`riypi menen
baslanadi. Da`standa to`mendegi waqiya bayanlanadi:
Êu`íòówäû äåãåí a`äèë ïàòøà áîëûïòû, îíûn` sha`n-sha`wketi ha`m shuhrati jaqin ha`m uzaq
u`lkelerge jàyilg`àí eken.. Àéòîëäû äåãåí àqûëëû áèð kisi îíûn` õûçìåòèíå kiðèw tilegi menen ïàéòàõòqà
êåëèïòè. Ol mu`sa`pirliktin` azap-aqretlerin shegipti ha`m de yar-dos, tanis-bilis arttiripti. Aytoldi
Êo`ñåìish äåãåí äîñòûíà ìu`ñàïèð áîëûï Ku`ntuwdinin` ïàéòàõòina êåëiwinin` sebeplerin so`ylep
beripti. Ko`semish og`an ma`det berip, Ku`ntug`dinin` Has Hajibi menen tanistiripti. Àéòîëäû
Ku`ntuwdinin` sarayina barip, onin` sa`wbetinde bolipti. Aytoldinin` ma`rtebesi ku`nnen-ku`nge ziyat
bolip, aqiri ol wa`zir etip tayinlanipti. Ol sarayda wzaq waqit xizmet etip, aqil-parasat ha`m iskerligi
menen Ku`ntuwdini qayil qaldiripti. Biraq jurti ha`m sem`yasin saqlap, Aytoldi hu`kimdardan ruxsat
alip, o`z jurtina qaytip ha`m bir qansha waqittan keiyn ñîë æåðäå qàéòûñ áîëipti.
- 31 -

Àéòoläûíûn` Ug`dulmish äåãåí óëû áàð åêåí. Îë àòàñûíûn` ño`zine a`mel etip, Êu`íòówäûíûn`
dàðgàyûíà êåëèï, ñàðàég`à õûçìåòêå êèðèpti. Ug`dulmish atasinin` izinen barip, ma`mleket islerindegi
xizmeti ha`m danalig`i menen Ku`ntuwdini shad etipti. Êu`íòówäû ìåíåí Ug`dulmish àðàñûíäà ha`r
tu`rli ma`selelerge baylanisli sa`wbet ha`m talqilawlar bolipti.
Aqilli ha`m alim adamlardin` ma`mleket islerine u`lken payda keltirip atirg`anin ko`rgen
Ku`ntuwdi danishpan Ug`durmishti sarayg`a shaqiradi. Ug`dulmish tarki dun`ya etip, adamlar
arasinan shig`ip ketken eken. Ol bir neshe xat-xabar ha`m aqilli Ugdurmish penen bolg`an
sa`wbetlerinen keyin Ku`ntuwdinin` mira`tin qabil etip sarayg`a kelipti. Ug`dulmish penen
Ku`ntuwdi ma`mleket isleri, moralliq ha`m basqa ma`seleler boyinsha sa`wbet ha`m pikirler
o`tkeripti. Ug`dulmish Ku`ntuwdig`a ko`p u`git ha`m na`siyatlar beripti.
Äa`ñòàídag`i wàqûÿëàðdûn` qûñqàøà mazmuni mine óñû. «Qutadg`u bilig» te qoyilg`an
ma`seleler wàqûÿnin` o`zine, qaharmanlardin` oyëàðinda emes, ba`lki pa`ndi-na`siyat, sa`wbet,
pikirlesiw ha`m sawal-juwaplarda o`z ko`rinisin tabadi.
6.4.Yusup Has Hajibtin` ta`lim ta`rbiyaliq oylari
Da`stannin` ha`r bir babi arnawli bir ma`selege bag`ishlanadi, baplar ideyaliq mazmuni menen
o`z-ara baylanisip baradi, biri ekinshisin toliqtiradi.
«Qutadg`u bilig» tin` ko`pshilik baplari XI a`sir qaraxaniylar da`wirindegi ja`miyetlik siyasiy
ma`selelerge bag`ishlang`an. Da`standa danaliq penen el basqariw haqqinda so`z baradi.
Begler bilim menen el áàsqaradi,
Aqil menen xaliqtin` isin orinlaydi,
Begtin` ati ilim menen baylanisli,
Eger bek bilim menen is alip barsa,
Onin` ati ma`ngi jasaydi
Yusup Has Hajip el basqariwdin` en` basli sha`rti, jaman a`detlerden saq boliw, ishimlik ishpew -
dep tu`singen.
Bor ichmas kerek ba`g fasad qilmas,
Bu ikki qiliqdin qachar qut bolsa.
(Maqtanshaqliq penen ishkilik ishiw ha`r bir basshinin` dushpani. bul eki a`detke muptala bolg`an
adamnan ha`mme waqit baxit qashadi) .
Sonin` ushin da Yusup Has Hajip el basqariw ushin aqilli adamlardin` za`ru`r ekenligin a`rman
etedi. Yag`niy, onin` aytiwi boyinsha «bir adam pu`tkil eldi basina ko`teriwi qiyin. Og`an qol ushin
beriwshi danishpanlar kerek». Ol ha`mme waqit xaliq ta`repinde turip so`yleydi. Xaliqtin` bir wa`kili
sipatinda patshadan u`sh tu`rli o`tinishti qabil etiwin soraydi.
- 32 -

«A`y, el iyesiYo Xaliqtin` sennen u`sh o`tinishi bar. Oni orinlaw pariz ha`m qariz. Birinshisi
puldin` qa`dirin ko`ter. Ekinshisi-xaliq ushin za`ru`r bolg`an a`dalatli zan`lardi shig`ar. U`shinshisi-
jollardi qaraqshilardan qorg`aYo A`y eldin` sa`rdariYo Usi u`sh talapti orinlag`annan keiyn,
xalqin`nan da u`sh na`rseni talap qilYo Birinshisi-shig`arg`an buyrig`in`di xaliq toliq orinlaw kerek.
Ekinshisi-ma`mleketke tapsiriliwi kerek saliqlar waqtinda tapsirilsin. U`shinshisi-pu`tkil xaliq
dostin`a dos, dushpanin`a dushpan bolsin». Shayirdin` pikiri boyinsha wa`zir ha`m la`shker basi
ma`mlekettin` u`lken tayanishi. Wa`zir o`z bilimi arqali ha`reket jasasa, la`shker basi ku`sh-qu`direti
arqali xaliqti qorg`aydi.
Misali:
Wa`zir la`shker basi - bul eki a`lem,
Birewinde qilish, birinde qa`lem,
Bular xaliqtin` qorg`awshisi sezgenim,
Ekewide ten` uslag`ay dizginin.
Usinin` menen birlikte avtor til haqqinda og`ada bahali pikirlerdi ortag`a taslaydi:
So`zin`e iqtiyat bol,basin` ketpesin,
Tilin`e iqtiyat bol, tisin` sinbasin,
Uzin arqan qila berme so`zin`di,
Bir ku`nleri alip keter o`zin`di,
Danishpan boladi bilip so`ylegen,
Sol ushin da onin` so`zi o`shpegen.
Da`standa ko`rsetilgenindey-aq bilim bul baxittin` gilti. Bilimi ku`shli adam hesh waqit qag`inip
su`rinbeydi. Avtor bul haqqinda bilay deydi:
Bilimsizlik - bir apatqa jolig`ar,
Bilimlilik - jasqa qaray tolig`ar,
To`r esiktin` parqin bilmes bilimsiz,
Payti tiyse, to`rdi bilg`ar bilimsiz.
«Qutadg`u bilig» didaktikaliq da`stani moral` ha`m a`dep-ikramliliqqa bayla-nisli qimbatli
pa`ndi-na`siyatlarin o`z ishine aladi. Da`stan avtori ta`repinen til a`debi, sewgi, sadaqat, rasgo`ylik
ha`m hadalliq kibi ma`seleler haqqinda hikmetli so`zler aytiladi.. Bular da`stannin` pu`tin mazmuni
ha`m ma`nisine sin`diriledi.
Avtor u`yleniw ha`m bala ta`rbiyasi haqqindag`i 53-bapta sem`ya ha`m bala ta`rbiyasinin`
quramali ekenin ko`rsetedi, balani jas waqtinan baslap jaqsi etip ta`rbiyalaw kerekligin aytadi.
«Qutadg`u bilig» XI a`sirdegi Orta Aziya ha`m Shig`is Tu`rkistandag`i tu`rkiy xaliqlari ha`m
qabilalar tilinin` esteligi. «Qutadg`u bilig»te biz ko`p g`ana arxaik so`zlerdin` qollaniwdan shig`ip
- 33 -

ketgenin, biraq «y»« ha`m «z»sesleri orninda «d» sesin qollaniw kibi arxaik formanin` dawam etip
kelgenin ha`m de arabsha, parsi-ta`jikshe so`zler bir qansha ko`p isletile baslag`anin ko`remiz.
«Qutadg`u bilig» xaliq awizeki do`retiwshiligi tiykarinda tu`rkiy xaliqlar jazba a`debiyatinin`
rawajlana basalg`anin ha`m da`stanshiliqta jetiskenliklerge eriskenin ko`rsetedi.
Sonin` menen birge «Qutadg`u bilig» XI a`sir qaraxaniylar da`wirindegi ja`miy-etlik siyasiy
turmis ha`m ma`deniyatin u`yreniwde de biybaha derek.
bet.
Paydalanilg`an a`debiyatlar
1. Baskakov N. Vvedenie v izuchenie tyurkskix yazikov. Moskva, 1962 g. str 252.
2. G`ulamov Ya.G`. Aliysher Navoyining davrini wrganish haqida. Tashkent, «Fan». 1948 yil, 3-
3. Ma`mbetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.
4. Ma`mbetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Bilim. 1997, 78-bet.
5. Yusup Has Hajib. Qutadg`u bilig. -Tashkent: «Fan», 1976 y.
- 34 -

7-tema: XOJA AXMED YaSSAWIY (2 saat)
JOBASI:
1. Xoja Axmed Yassawiy o`miri haqqinda mag`liwmatlar.
2. Din ha`m ta`sawwif - «Devani hikmet» tin` jetekshi ideyaliq negizi.
3. «Devani hikmet» tin` qosiq qurilisi ha`m tili, onin` qaraqalpaq tiline jaqinlig`i.
4. Qaraqalpaq poeziyasinin` rawajlaniwinda Yassawiy do`retiwshiliginin` a`hmiyeti.
5. Axmed Yassawiy - ta`sauwif a`debiyattin` ulli wa`killi, shayir, Yassawiy ta`liymatinin`
tiykarin saliwshisi.
7.1. Xoja Axmed Yassawiy o`miri haqqinda mag`liwmatlar.
Axmed Yassawiy Yassida ruwxaniy-shayx sem`yasinda tuwildi. atasi Ibrahim Yassa ha`m
Sayramda uzaq jil shayxliq etken ha`m ko`p mu`ridleri bolg`an. Ra`wiyatlar Shayx Ibrahimdi onin`
atasi Maxmud, babasi Iftixor ha`m basqalar arqali Muxammed payg`ambardin` qizi - Fatima
a`wladina baylanistiradi. Axmedtin` balaliq jillari. Sayramda o`tedi. Jas gezinde atasi o`lip, Arslanbap
degen iyshannin` qolinda qaladi. Arislanbap o`lgennen keyin Buxarag`a barip, belgili qa`niyge Yusup
Hamadaniyden ta`sawwif boyinsha ta`lim aladi. Yusup Hamadaniy o`liminen keyin onin` ornina
xalifaliq etedi. Ol haqqinda ha`r qiyli a`psana ha`m rawayatlar bar.
Sayramnin` tu`rli orinlarinda Axmed Yassawiydin` atasi Shayx Ibrahimnin`, anasi Qarasha
mamanin`, ag`a-inileri Latif ha`m Mustafaquli atalarinin` qa`biri bar. Axmed Yassawiydin` o`zi bolsa
Yassida jerlengen. Ja`ha`ngir patsha Amir Timur 1395-1397 jillari Axmed Yassawiydin` eski
qa`birinin` ornina u`lken mavzoley qurdirg`an.
Axmed Yassawiy basqa sufistler siyaqli so`z o`nerinen paydalanip islam qag`iydalarin, jahriya
ta`liymatin na`siyatlawshi qosiqlar jazdi. Onin` qosiqlari «Hikmet», qosiqlar toplami bolsa «Devani
hikmet» dep ataladi. Bul shig`arma XV a`sirde arab imlasi menen ko`shirilip ko`p nusqadi tarqatilg`an
«Diywani Hikmet» 1887-jili Qazanda, 1901-jili Stambulda, 1902-jili Tashkentte baslig`an. Negizi 109
hikmetten ibarat, keyingi baspalarinda 40 hikmet qosilip, 149 hikmetke jetken.
7.2. Din ha`m ta`sawwif - «Devani hikmet» tin` jetekshi ideyaliq negizi.
Hikmetlerde Xoja Axmed Yassawiy ati «Qul Xoja Axmed», «Xoja Axmed Yassawiy», «Axmed
Ibn Ibrahim», «Sultan Xoja Axmed Yassawiy», «Yassawiy miskin Axmed», «Miskin Yassawiy»
ha`m «Xoja Axmed» ta`rizinde berilgen.
Til ha`m uslub jag`inan da «Devani hikmet» nusqalari bir-birinen u`lken parqi bar. «Devani
hikmet» tin` bir nusqasi da Yassawiy tilinin`, XII a`cirdin` da`l tiykarg`i esteligi bola almaydi. Sebebi
Yassawiy hikmetleri awizdan-awizg`a o`tip, kitaptan-kitapqa o`tip o`zinin` da`slepki tillik sapasin
a`lle qashan o`zgertip jibergen.
- 35 -

Din ha`m tasawwip -»Devani hikmet» tin` jetekshi ideyaliq mazmini. Axmed Yassawiy islam
dininin` nizam-qag`iydalari ha`m u`rp-a`detlerinin` jiyindisi bolg`an «shariyat»ti, «tariqat»ti, ishqi
ilahiyi-»ma`rifat»ti, quday ha`m og`an erisiwdi - «haqiyqat» ti na`siyatlaydi.
Kitap Axmed Yassawiydin` sufistlik ideyadag`i pikiri menen baslanadi:
A`y, a`hli musilman,
So`zime inan,
Bul dun`ya o`tkinshi,
Bul dun`ya zindan.
Ol negizgi dun`yada bolip atirg`an a`dalatsizliqlarg`a qarsi shig`adi. Biraq ol a`dalatsizliqlar
menen bul ha`sh qanday gu`resip bolmaydi. Alla tala olardi qatal jazalaydi. Al senin` bolsa, ol jaqta
ekinshi o`mirin` baslanadi, - dep u`gitleydi.
Basim topraq, ko`zim topiraq, o`zim topraq,
Haqiyqatqa jetermen - dep ruwxim tarqaq,
Ol dun`yada bolar eken tek haqiyqat.
Tamshi bolip jer astina kirdim, mine.
Yassawiy allatalani alg`islaw menen bir qatarda o`zi jasag`an ja`miyetke sinap-minewshi ko`zleri
menen qaraydi. Patsha, wa`zir, sultan siyasatlari da og`an jaqpaydi. Xaliqtin` da`riwishlerdin`
u`gitlerin tin`lamay atirg`anlig`ina qatti naliydi.
A`hli dun`ya xalqimizda sawat yoq,
Patshalarda, wa`zirlerde a`dalat yoq,
Da`wrwishlerdin` duwasinda inabat yoq,
Bir g`aniybet bashin`izg`a tu`shti doslar
Axirzaman alimlari zalim boldi,
Xoshametti a`ylegenler alim boldi,
Haqni aytqan da`rwirshilerge g`a`nim boldi,
A`jep sumliq zamanlar boldi doslar
Xoja Axmed Yassawiy sol da`wirdegi quran su`releri menen bir qatarda payg`ambar ha`m
a`wliyeler haqqinda an`izlardi da jaqsi bilgen. O`zine ta`n shayirshilig`i bar. Arab, parsi ha`m
tu`rkmen poeziya u`lgilerin jaqsi o`zlestirgen ha`m oni a`piwayi tu`sindirip bere alg`an shayir.
Da`rwish kiyimin kiyinip, joqshiliqta o`mir keshirgen. O`zin islam dininin` na`siyatshisi esaplag`an.
Ol o`zinin` qosiqlarin ha`mme birdey oqiy almaslig`in da sezedi.
Menin` aytqan hikmetimnin` sani yoqdur,
Ha`mmelerge oqip alar imkan yoqdur,
Xoja Axmet so`zi erur da`rtke da`rman,
Taliplarg`a bayan etsem qalmas a`rman.
- 36 -

Yassawiydin` pikiri boyinsha adam balasinin` en` basli dushpani - na`psi. Adamnin` na`psi jasirin
tu`rde orinlanatug`in bolsa bul - urliq. Biraq allatala oni bilip, esapqa alip turadi. Sonin` ushin da men
alla tala ta`repindemen dep aytadi:
Ag`ash atqa mingizip,
Salsa soni la`ha`tke,
Eki iynin`de perishte,
Tutar soraw-juwapqa,
Dozaqqa tutar basin`di,
Ko`resen` ko`p xorliqti,
O dun`yada hesh waqit,
Keshirmeydi xorliqti.
Yassawiy haqiyqiy sufist. Ol derlik ha`r bir hikmetinde bul dun`yanin` go`zzallig`in umitiwdi ilaji
bolg`aninsha ha`r qanday adam xorzar jasap, o dun`yanin` ra`ha`tin ku`tiwi kerekligi haqqinda
uqtirmaqshi boladi.
Bilgin` kelse axirettin` sawdasin,
Umit tezden bul dun`yanin` g`awg`asin,
Sen terersen` sonda ja`nnet miywasin,
Bas qosarsan` ja`nnet g`ulmanlarina.
Qullasi, Yassawiy «Bul dun`yada ha`mme na`rsege qanaat etiw kerek» deydi.
7.3.Devani hikmet» tin` qosiq qurilisi ha`m tili, onin` qaraqalpaq tiline jaqinlig`i.
«Devani hikmet» tegi ayirim qosiqlar liro-epikaliq xarakterge iye bolsa da, lekin qosiqlar lirikaliq
qosiqlardan ibarat. Sonliqtan, «Devani hikmet» lirikaliq toplam. Liro-epikaliq qosiqlarinda din ha`m
ta`sawwifti ayirim rawiyatlar bayani menen na`siyatlag`an, lirikaliq qosiqlarind ritorikaliq qaratpa
usilin qollanadi.
«Devani hikmet» tegi bir neshe g`a`zzeldi esaplamag`anda , devan murabba formasindag`i
qosiqlardan quralg`an. Ba`ntler to`rt qatardan quralg`an qaraqalpaq xaliq awizeki do`retiwshiliginde
ha`m jazba a`debiyatinda ushirasatug`in qosiq tu`rlerinen ibarat. Yassawiy ha`m onin` dawamshilari
o`z diniy ha`m tasawwifliq qaraslarinan xat-sawati bolmag`an xaliq massasi ortasinda ken`irek
tarqatiw maqsetinde to`rtlik formasinda jazg`an. Ba`ntleri to`rt qatardan ibarat bolg`an hikmet,
tiykarinan aaab, vvvb tu`rinde wyqasadi, ko`binese birinshi ba`nttegi to`rtinshi qatar keyingi
ba`ntlerde qaytalanip keledi.
Aruzda ayirim qosiqlardi esapqa almag`anda «Devan» dag`i barliq qosiqlar barmaq o`lsheminde
jazilg`an.
- 37 -

7.4.Qaraqalpaq poeziyasinin` rawajlaniwinda Yassawiy do`retiwshiliginin` a`hmiyeti.
«Devani hikmet» te arxaik elementlerdi de, dialektalogiyaliq qa`sietlerdi de, parsi-ta`jik tilinin`
ta`sirinde seziledi. Devanda ezuq (gu`na), jmaq (ja`nnet), ariq (pa`k, taza), emgak (miynet) ha`m
basqa arxaik so`zlerdin`, evuq (jaqin), ilig (qol) kibi territorial diolektlerge ta`n so`zlerdin`, bad
(jaman), kas (kishi), bozi (oyin, ermek), obu gil (suw ha`m topraq) siyaqli parsi-ta`jik so`zleri «u»
da`nekerinin` qollaniliwi, devan-nin` Stambul ha`m Qazan baspalarinda tu`rk ha`m tatar tili
elementlerinin` ushraytug`inlig`in ko`rsetedi.
Devanda qayta-qayta ta`kirarlanip kelgen gu`na, duzaq, zikir, aqret, hayat, pir, subhan, pana,
qiyamet, g`ayip, ha`dj, haq siyaqli din ha`m taswwifqa bayla-nisli so`z ha`m terminlerdin` ju`da` ko`p
qollaniliwi «Devani hikmet» tili-nin` ju`da` xarakterli belgilerinen biri.
Xoja Axmed Yassawiy hikmetlerindegi siyaqli qaraqalpaq a`debiyatinda A`jiniyaz, Berdaq
do`retiwshiligin de dun`yanin` jaratiwshisi jalg`iz ha`m mehriban allatala degen pikirler orin alg`an.
A`sirese, bul da`stu`r A`jiniyaz poeziyasinda aniq ko`rinedi. Shayirdin` «Bir janan», «Bir pa`riy»,
«Go`zzal-lar», «Demishler» qosiqlarinda haq diydarina ashiq boliw, ta`rki dun`yaliq ideyalari bar.
Qullasi, «Devani hikmet» sufizm ta`liymatlarin na`siyatlawshi, tarqatiwshi shig`arma. Bul
ta`liymat Yassawiydin` sha`kirtleri Sulayman Baqirg`aniy, Baba Mashin, O`zgendiy, Xudaydod,
Ubaydiy ta`repinen dawam ettirilgen.
betler.
Paydalanilg`an a`debiyatlar:
1. Axmed Yassawiy. Hikmetler. - Tashkent, 1990 y.
2. Mallaev N. Wzbek adabieti tariyxi., - Tashkent: «Wqituvchi» 1976 y. 151-162 bet.
3. Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. - No`kis, «Bilim», 1992 j. 71-78
- 38 -

8-tema: AXMED YuGNAKIY (2 saat)
JOBASI:
1. Axmed Yugnakiydin` o`miri ha`m a`debiy xizmeti
2. «Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin`
u`yreniliwi
3. Da`stannin` qurilisi
4. «Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig`i») da`staninda ta`lim-
ta`rbiyaliq, ag`artiwshiliq ma`seleleri. Ilim haqqinda oylar.
5. Da`stannin` ko`rkemlik da`rejesi ha`m tili.
6. Tu`rkiy xaliqlar a`debiyatinda tutqan orni
8.1. Axmed Yugnakiydin` o`miri ha`m a`debiy xizmeti
Tu`rkiy xaliqlardin` ko`pshiligi derlik Axmed Yugnakiydi o`zlerinin` talantli shayiri ha`m
danishpan ustazi sipatinda ta`n aladi. Onnan saqlanip qalg`an jalg`iz a`debiy miyras «Hibatul-
haqoyiq» pu`tkil tu`rkiy tilles xaliqlardin` ko`rkem so`z o`neri ha`m a`debiy tilinin` ju`da` bahali
esteligi sipatinda du`n`ya a`debiyati tariyxina belgili.
Axmet Yugnakiydin` o`miri ha`m xizmeti haqqinda bizin` da`wirimizge shekem
mag`liwmatlar ku`ta` az saqlanip jetkenligi ma`lim. «Hibatul-haqoyiq» tin` ayirim qatarlari ha`m
onin` nusqalarina oni u`yreniwshi alimlar ta`repinen jazilg`an ko`zqaraslar shayirdin` o`miri ha`m
do`retiwshiligi haqqinda biraz mag`liwmatlar beredi. Aytip o`tkenimizdey avtor qatarlarinda bazi bir
kerekli dereklerdi ushirastiramiz:
Atachi ati Ma`ha`mediy Iukakiy,
Ediy Axmed ogli, yok hech shaki.
Yag`niy: Shayirdin` a`kesinin` ati Muxammed Yugnakiy, al o`zinin` ati Axmed ekenligi tuwrali
mag`liwmatqa iye bolamiz.
Edibning yeri, Iuginen erur,
Sefaliq eta`b yer, kongullar yarur,
Yaki Shayirdin` tuwilg`an jerinin` ati Yugnak, zeynin`di ashatug`in bir a`jayip jer - dep jaziwina
qarag`anda, o`zin Axmed Yugnakiy dep atag`anin eske alg`animizda bul shayirdin` shininda da
Yugnak qalasinda tuwilg`anina ja`ne bir ma`rte isenim payda boladi. Belgisiz adam ta`repinen
jazilg`an ko`rsetpede shayirdin` ko`zi soqir bolg`ani ha`m kitaptin` 14 baptan ibarat ekenligi aytiladi.
Tuga kurmas erdi adibnin`g kwzi,
Tuzatti bu wn twrt bob ichra swzi.
«Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin`
u`yreniliwi
- 39 -

8.2.«Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin` u`yreniliwi
Axmed Yugnakiy haqqindag`i mag`liwmatlar usilardan ibarat. Biraq shayirdin` «Hiybatul
haqoyiq» da`stani bul mag`liwmatlardi bir qansha toliqtiriwg`a, avtordin` jasag`an da`wirin shamalap
ko`rsetiwge imkan beredi.
1906-jili tu`rk alimi Najib Asim Stambuldag`i Sofiya meshitinin` kitapxanasinda mong`ol
tilindegi risolalar toplamina kiritilgen bir qol jazbani tapqanlig`i ma`lim. Qol jazba tu`rkiy tilde bolip,
ol mong`ol tilinde jazilg`an xatlar toplamina aljas kiritilgen. Tabilg`an qol jazba ele ilim du`nyasina
ma`lim bolmag`an Axmed Yugnakiydin` «Hiybatul haqoyiq» da`stani edi. Qol jazba hijriy 884 jildin`
7 zulqa`da ayinda (1480 jildin` 30-yanvarinda) Ctambulda Abdirazaq Bahshiy ta`repinen ko`shirilgen
bolip, ka`tib XV a`sirde uyg`ir jaziwi ko`pshilikke tanis bolg`ani ushin, uyg`ir jaziwi menen
ko`shirilgen tekstke qatarlardan keyin arabsha transkriptsiyada ha`m parsi-ta`jik tilinde ayirim
tu`sinikler de beredi. Bunnan keyinde bir neshe qol jazbalardin` tabilg`anlig`i ma`lim. Solardin`
ishinde en` eskisi Samarqand nusqasi bolip, bul nusqa 1444-jili Samarqandli kalligraf Zeynul-Abiddin
Juraniy degen kisi ta`repinen eski uyg`irha`ribi menen ko`shirilgen.
Najib Asim 1334 (1916) jili «Hibatul-haqoyiq» ti 1480-jilg`i nusqasi tiykarinda asmanli tu`rk
tiline awdarmasi menen baspadan shig`aradi, og`an so`z basi jazadi, ayirim tu`sindiriwler beredi, kishi
garmmatikaliq ocherk ha`m so`zlik du`zdi. Tu`rk alimi Rashid Arat Rahmat 1951 jili, «Hibatul-
haqoyiq» tin` jan`a salistirmasi baspasin birlestirdi. 1971-jili ayirim kitapsha sipatinda Q.Maxmudov
ta`repinen tayarlang`an tekst tiykarinda basildi.
Da`stannin` birinshi babi (1-10 ba`ytler) qudayg`a, ekinshi babi (11-19 ba`ytler) payg`ambar
ha`m to`rt xalifag`a bag`ishlang`an. U`shinshi bap (20-33 ba`ytler) Dod-sipah-solarg`a
bag`ishlang`an. Dod-sipahsolar zamannin` ulli a`meldarlarinan biri bolg`an, sebebi da`stan avtori oni
bir neshe orinda «shaqim» dep ataydi. To`rtinshi bap (34-39 ba`ytler) kitaptin` jaziliw sebebi haqqinda
bolip, shayir oni Dod sipahsolarg`a bir estelik sipatinda inam etkenin ko`rsetedi.
8.3. Da`stannin` qurilisi
Da`stannin` da`slepki to`rt babi onin` (to`rt bab) kirisiw bo`limi bolip, tiykarg`i bo`lim besinshi
baptan basalanadi.
Besinshi bap (40-62 ba`ytler) bilim maqtawi ha`m ja`hilliktin` za`leline, 6-bap (68-86 ba`ytler)
til a`debi, 7-bap (87-110 ba`ytler) du`n`yanin` pa`niyligine, 8-bap saqiyliq ha`m baqilliqqa,
tog`izinshi ha`m oninshi baplar (176-226 ba`ytler) turmis ma`selelerine bag`ishlang`an bolip, 11-bap
(227-235-ba`ytler) kitaptin` epilogi.
Axmed Yugnakiy ilim-marifatti «Hibatul-haqoyiq» tin` orayliq ma`selelerinen biri etip qoydi,
da`stannin` tiykarg`i bo`limi usi ma`sele menen baslanadi. Shayir alim menen ja`hildi bir-birine
qarama-qarsi qoyadi, alim ilim menen baxit-saodat jolin tapsa, ja`hil nadanlig`i sebepli
baxitsizliqlarg`a giripdar boladi, ilim ha`m alimdi qa`dirlew, ilim u`yreniwge tirisiw lazim deydi
- 40 -

So`z etpekshi edi ja`ne bilimdi,
Joldas bolg`ay sag`an ba`rha` bilimli,
Bilimli adam tura ku`nin`e jarap,
Bilimsiz adamlar, miywesiz daraq
Biri o`tpes pishaq, birewi almas,
Bilimsizler bilimlige ten` bolmas.
Ha`mme waqit bilim kerek jigitke,
Bilimsizler usar maysiz jilikke.
Ilimsizler bolar maysiz su`yektey,
Ishi bop-bos, biraq elge kerektey .
Axmed Yugnakiydin` bul pikirleri, progresiv didaktikaliq ko`z-qaraslari bu`gingi ku`nde u`lken
a`hmiyetke iye. «Hibatul-haqoyiq» didaktikaliq da`stan bolip, a`dep ikramliq ma`seleleri ondag`i
ko`pshilik baplardin` tematikaliq tiykarin quraydi. Shayir til, so`ylew a`debi, saqiyliq, baqilliq,
kemtarliq, arziw-arman-lar haqqinda pikirlerin ortag`a taslaydi. Misali, «jalg`an so`ylew ha`m
o`tirikshiliktin` ziyani» haqqinda:
Jalg`an so`zde ma`ni bolmas jaltirar,
O`tirikshi adam qorqip qaltirar,
Ha`mme waqit jolin tabar tuwriliq,
Jalg`an so`zge sen qalarsan` quwirlip.
Jalg`an so`z- kesellik,tuwri so`z shipa,
O`tirikshi heshkimge etpegen opa.
Shayir ko`rsetiwinshe artiqsha dun`ya baxitsizliq alip keliwi mu`mkin:
Bul dunia na`kitin ya`gu kozgulik,
Ol artuq tila`na` vabod yitgulik.
(Bul dun`yanin` baylig`inan tek iship jep, kiyiwge g`ana jiyna. Basqasi awirliq etedi.)
Axmed Yugnakiy dun`yaparaz ha`m ashko`z adamlardi qatti ashkaralaydi. dun`yada sonday bir
ash ko`z adamlar ko`beyip ketken. Olar arba-arba altinlar arttirip, jiynap bayisada, kiymlerin jamap
kiyip ju`redi. Bul taypadag`i adamlar o`zin de ha`m a`tirapindag`i adamlardi da ashtan o`ltiredi.
Sonin` ushin da ol: bul dun`yada jaqsi jasamaqshi bolsan`, o`zgelerdi aldama. O`z miynetin` menen
g`ana jasa, - dep uqtirmaqshi boladi.
Shayir da`stannin` to`rtinshi bo`liminde saqiyliq ha`m baqilliq haqqinda aytip, saqiyliqti baqilliq
ha`m ziqnaliqqa qarama-qarsi qoyadi, bul ma`selelerge baylanisli pikirlerin basqa baplarg`a da
sin`dirdi, ko`rkem til qurallarinan, ten`ewlerden ha`m xaliq maqallarinan paydalanadi.
- 41 -

8.4.«Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig`i») da`staninda ta`lim-ta`rbiyaliq,
ag`artiwshiliq ma`seleleri. Ilim haqqinda oylar.
Axmed Yugnakiy islam dinin idealastiradi, da`stannin` da`slepki qatarlarin qudayg`a, Muhammed
payg`ambar ha`m to`rt xalifag`a atap, quran hayatlarin keltiredi.
Ol ja`bir shegiwshilerdi zalimlarg`a qarsi ko`teriwge, olarg`a sadiq ha`m opadar boliwg`a
shaqiradi:
Jifo qildachingg`a enut qil vafo,
Orimas necha yusa qon birla qon.
(Kim ja`bir qilsa, sen og`an opa qil, qan menen qandi juwip bolmaydi.)
Axmed Yugnakiydin` pikirine «pa`niy dun`ya» za`ha`rli jilang`a uqsaydi, ol ra`ha`t ko`riw ushin
emes, ba`lki azap shegiw ushin jaratilg`an, onin` awirmanliqlarina ko`niw, shidam beriw kerek, baxit-
ra`ha`t bolsa tu`s, qiyal yaki qustin` bir demde uship ketiwi:
Ezingi bulut-tak e tush-tak xash,
Darangsiz kechar baxt e qush tak uchar,
... Niqob kwtur ochun, birar yuz ochar,
Ezar qwl kuchar-tak, yana tark tochar.
(Baxit qiyal menen jazg`i bult ya tu`stey tez o`tip ketedi, yaki qustay ushadi. Dun`ya niqabin
ko`terip, bir az waqit ju`zin aship ko`rsetedi, qollarin jazip bawirina almaqshi boladi da, tezden
qashadi.)
«Hibatul-haqoyiq» avtori bir waqiyani bayanlaw waziypasin emes, ba`lki ilim, a`dep-ikramliq
ha`m basqa ma`seleler haqqinda pikir ju`ritip, u`git-na`siyat beriw waziypasin o`z aldina qoyadi.
Sog`an qaray, «Hiybatul-haqoyiq» didaktikaliq da`stan bolip, bul onin` ko`rkemlik qa`siyetlerin ha`m
uslubin belgileydi. Da`standa syujet bolmasa da, onin` baplari mazmuni ha`m ma`nisi menen o`z-ara
baylanisip, bir pu`tin kompozitsion qurilisin payda etedi. Avtor da`stannin` baplarinda ha`r qiyli
ob`ekt, tu`siniklerdi beriw ha`m olardi bir-birine qarama-qarsi qoyiw tiykarinda olardan ha`r birinin`
o`zine ta`n unamli ha`m unamsiz ta`repin ashadi. Bul usil avtorg`a da`standa qoyilg`an ma`selelerdi
ma`lim konflikt foninda jaratiw ha`m juwmaqlaw, pikirlerden kelip shig`atug`in u`git-na`siyattin`
ta`sirin ku`sheytiw ha`m shig`armanin` ko`rkemlik qunin asiriw imkaniyatin beredi.
«Hibatul-haqoyiq» ta ko`birek ushiraytug`in ko`rkem til qurallarinan biri- ten`ew. Axmed
Yugnakiy bazi traditsiyaliq uqsatiwlardi ta`kirarlap qollansa da, lekin ol jan`a ha`m original
uqsatiwlar do`rete alg`an. Da`stannin` kirisiwinde avtor Dod-sipahsolardi ten`izge ha`m o`zin jawin
tamshisina uqsatadi. Bilimli kisi qimbat baha alting`a, ja`hil adam arzimas, qa`lbeki aqshag`a, bilimli
hayal er adamg`a, bilimsiz er hayalg`a, bilimli jilikli su`yekke, bilimsiz jiliksiz su`yekke, dun`ya
ka`rwan sarayg`a, tuwri so`z palg`a, jalg`an so`z awizdi ashitiwshi piyazg`a uqsatiladi.
Sonday-aq avtor da`standa metofora, alliteratsiya, qaytalawlardi isletedi.
- 42 -

«Hibatul-haqoyiq» ta «Qutadg`u bilig» siyaqli, aruzdin` mutaqorib bahrinde (faulun, faulun,
faulun, faul) jaratilg`an. Bul ba`hrdin` hijo du`zilisi qag`iydasina su`yengen bolsa da, biraq
o`lshemnin` rawanlig`in ta`miynlew maqsetinde bazi hijolardin` sozimlig`i ha`m qisqalig`i
qag`iydasinan shetkerilep, hijonin` formasina g`ana emes, oqiliwi ha`m aytiliwina da ko`birek itibar
beredi.
«Hibatul-haqoyiq» tin` kirisiw baplari g`a`zzel jolinda uyqasqan bolip, baplar xaliq qosiqlarina
ta`n «aaba» to`rtlik ta`rizinde wyqasqan . Biraq ayirim orinlarda to`rtlik wyqasi buziladi.
«Hibatul-haqoyiq» a`yyemgi tu`rkiy a`debiy tilinin` qimbatli esteligi. Onda qa`dim (kiyim),
kelinki (kiyingi), adoq (ayaq), qwd (quy- quymaq) kibi so`zlerdegi «d» arxaik elementi, adiz (ba`lent),
og`un-ajun (dun`ya), akit (ka`rwan), chig`ay (qashshaq, gedey) siyaqli arxaizmler ushirasadi, onin`
tili keyingi a`debiy estelikler tiline jaqiniraq. Xaliq maqallari da da`stannin` tilin, mazmunin bir
qansha bayitadi. ol xaliq maqallarin da`l yaki olardin` mazmunin saqlag`an hallar formasin qosiq
qatarlarina muwapiqlastirip beredi. Axmed Yugnakiy o`zinen keiyngi a`wladqa a`dep-ikramliliq
haqqinda jazilg`an «Hibatul haqoyiq» didaktikaliq shig`armasin miyras etip qaldirg`an. Aradan ko`p
a`sir waqit o`tse de bul da`stan o`z qunlilig`in jog`altqan joq.
Paydalanilg`an a`debiyatlar:
1. Axmet Yugnakiy. Qadimiy hikmetler. Toshkent: 1987 y.
2. Mallaev N.M. Wzbek adabieti tarixi. 1-kitob, Toshkent, 1976 y.
3. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» asari haqida, - Tashkent, 1972 y.
4. Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. -No`kis. «Bilim», 1992 j., 102-
107-betler
- 43 -

ilimpazlar
9-tema: XIII-XIV A`SIRLERDEGI A`DEBIYAT (2 saat)
JOBASI:
1. XIII a`sirdegi tariyxiy-a`debiy jag`daylar. Altin Orda da`wiri.
2. Usi da`wirdegi ko`rkem so`z sheberleri
3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi
4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen
5. Jazba esteliktin` latin tiline awdariliwi
6. «Kodeks kumanikus»te naqil-maqal, jumbaqlardin` qollaniliwi ha`m o`zshesheligi
Tayanish so`zler.
«Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi, awdariliwi, jazba estelik qaysi tillerdin` negizi sanaladi,
jazba esteliktegi naqil-maqallar, jumbaqlar.
9.1.. XIII a`sirdegi tariyxiy-a`debiy jag`daylar. Altin Orda da`wiri.
XIII a`sirde Orta Aziya ha`m Qazaqstan xaliqlari o`z aldina otaw tigip bo`line qoymag`an edi.
Shig`ista qarluqlar, orta bo`lekte og`uzlar, arqada qipshaqlardin` u`stemligi basim bolip, bulardin`
ba`ri de bir-biri menen aralasip, uliwma «tu`rki» degen tildi payda etti. Olardin` qa`wimlik birligi
tiykarinda jasap atirg`an jer sha`riyatina qaray dialektlik belgileri de bir-birinen pariq qilatug`in edi.
VI a`sirden baslap Orta Aziya ha`m Qazaqstanda u`stemlik etken arab tili, XI a`sirge kelip parsi
tilinin` u`stemligi menen awmasa basladi. Bug`an en` basli sebep bolg`an ha`diyse, Orta Aziyag`a iran
qa`wimlerinin` kelip qonislasa baslawi, onin` u`stine shig`is oyaniw da`wirinin` baslawshilari
Rudakiy, Omar Hayyam, Firdawsiy, Saadiy ha`m Hafiz siyaqli danishpan shayirlardin` payda boliwi,
basqa tildegi a`debiyatlardi isirin`qirap, parsi tilindegi a`debiyattin` u`stemligin alip keldi. Bunnan
tisqari, Orta Aziyani ma`kanlag`an xaliqtin` parsi bo`legi o`zlerinin` etnikaliq birligin bekkemlep,
o`zlerin ta`jikler dep atay basladi. Al tu`rki xaliqlarinin` arasinan shiqqan danishpanlardin` o`zleri de
o`z tili menen qosa arab ha`m parsi tillerin u`yreniwge ma`jbu`r bolg`an. Sonin` ushin da bul
da`wirdin` danishpanlarinin` ha`tte tiline qarap ta qaysi xaliqlardin` wa`kili ekenligin de ajiratiw
qiyin. Ma`selen, Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy o`zleri tu`rki xaliqlarinin` arasinan shiqqan
bolsa da barliq miynetlerin arab tilinde jazg`an. Parsi-ta`jik xalqinin` wa`kili Abu Aliy Ibn Sino
haqqinda da tap usinday pikirdi aytiw mu`mkin.
Biraq solay bolsa da tu`rki tili diqqattan shette qalg`an joq. bul tilde shig`arma jazg`an ayirim
alim ha`m shayirlar payda bola basladi. Olardan Ataiy ha`m Sakkakiy do`retpesin ko`rsetiw mu`mkin.
Biraq bul shayirlarda tu`rki tilindegi a`debiyattti A`liysher Nawayi do`retpesi siyaqli biyik shin`g`a
ko`tere alg`an emes.
- 44 -

Al endi XIII a`sir waqiyalarina qaytadan oralatug`in bolsaq. bul da`wir Orta Aziya tariyxindag`i
en` mu`siybetli da`wirlerdi Shin`g`is xan Orta Aziyani pu`tkilley oyran etken edi.
Bul da`wirde tu`rki tilles xaliqlardin` uytqisi dep esaplang`an u`sh oray, birinshisi Tu`rkstan
u`lkesinin` orayliq qalalari bolg`an Otirar ha`m Sig`naq, ekinshisi Xorezm paytaxti U`rgenish,
Samarqand ha`m Buxara u`shinshisi Edil, Jayiq u`lkesinin` paytaxti Saray. Shin`g`isxan bul
u`lkelerdin` ba`rinde o`z qastin tigip 1920-jildan baslap jawlap aldi. Solay etip bul u`lkelerdin` ba`rin
o`zinin` u`sh balasina bo`lip berdi. Tu`rkstan ha`m Xorezmnen baslap Oral tawlarina shekemgi araliq
u`lken uli Joshig`a, Mavaruna`xr ha`m Xorasannin` bir bo`legi Shig`atayg`a, Jeti suwdan tap
Mong`olstang`a shekemgi araliq Ugedeyge tiyisli boldi.
Qalay da bul soramnin` en` u`lkeni Joshi ulisi bolip, bul u`lke 1227-jili Joshi o`liminen keyin,
onin` balasi Batiw tusinda a`dewir ulg`aydi. Batiw Altay tawlarinan baslap, Dunay da`r`yasinan
shekemgi jerlerdi basip alip, o`z territoriyasin a`dewir ken`eytip Altin Orda dep atadi.
9.2.Usi da`wirdegi ko`rkem so`z sheberleri
Altin Orda ma`mleketi Batiy, Berke, Mo`n`ke-Temir, Tuda-Menke, To`le-Buqa ha`m o`zbek
xanlar tusinda a`dewir ken`eydi. Biraq son`in ala feodallar arasinda qarama-qarsiliq ku`sheyip, Altin
Orda ma`mleketi quladi.
A`lbette, mong`ol basqinshilig`i a`debiyat penen ma`deniyattin` rawajlaniwina keri ta`sirin
tiygizdi. Biraq bul da`wirdegi a`debiyattin` rawajlaniwi birden toqtap qalg`an joq. Mon`g`ollar az
sanda bolg`ani ushin da bul jerdegi a`debiyat o`zinin` bag`itin tu`rki tilinde dawam ete berdi. Ha`tte
Altin Orda xanlig`inin` is qag`azlari jarliqlarinin` o`zi de tu`rki tilinde dawam etti.
Ol da`wirde Altin Ordanin` paytaxti Saray qalasi bolip, ol Shig`istin` ko`p g`ana xaliqlari
U`rgenish, Samarqand, Sig`naq, Buxara ha`m Qitay, Hind, Arab elleri menen bekkem baylanis
du`zgen. Sol da`wirdin` ataqli arab alimlarinin` bir A`miyin A`l-Xoli XIII-XIV a`sirdegi Altin
Ordanin` paytaxti saray qalasi ilim ha`m ma`deniyatinin` u`lken ortalig`i bolg`anlig`i haqqinda teren`
pikir bildiredi. Bul qalanin` o`zinde sol waqitlari Qutub ad-Din ar-Raziy, Sadad-Din at-Tafazaniy,
Ja`lel ad-Din, Xafiz ad-Din al Bazzaviy, Axmad al-Xodjandariy kibi talantli tilshi, a`debiyatshi ha`m
filosof alimlar jasag`an.
Al bul da`wirdin` shayirlari arasinda Sayfi Saraiy, Xorezmiy, Qutub, Du`rbek, Lutfiy, Ataniy,
Rabg`uziy ha`m basqalari o`z zamaninin` en` ko`rnekli so`z iyelerinin` bir bolip jetisti. Olar bizlerge
miyras etip qaldirg`an Xorezmiydin` «Muhabbatnamasi», Sayfi Saraiy ta`repinen tu`rki tilinde
awdarilg`an «Gu`listan», Du`rbektin` «Yusip-Zliyxa»si, Rabg`uziydin` «Qissa-su`l a`nbiyasi»
ayriqsha a`hmiyetke iye.
Bulardan tisqari filolog alimlar ta`repinen do`retilgen ayirim ilimiy kitaplarp da bar.
- 45 -

9.3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi
Orta Aziya xaliqlari arasinda og`uz-qipshaq tili a`debiy tildin` payda boliwina tiykar salg`ani
siyaqli, bul u`lkenin` xaliqlarinin` payda boliwinda qipshaqlardin` qa`wimlik birligi ha`m qipshaq tili
ta`sirinin` u`lken bolg`anin da umitpawimiz kerek. Sebebi, XIII a`sirdin` o`zinde-aq tu`rki tilinin` en`
basli bo`legi bolip ol qaraqalpaq ha`m qazaq tilinin` qa`liplesiwine tiykarg`i o`zek bolip. Sonin`
menen birlikte o`zbek tilinin` de en` basli dialektlerinin` biri edi. Bilayinsha qarag`anda sol waqittag`i
a`debiy tildin` o`zi de og`uz-qipshaq ha`m qarluq-qipshaq tilleri tiykarinda payda boldi.
Demek bul da`wir ushin qipshaq tili ha`m estelikleri ayriqsha a`hmiyetke iye. O`ytkeni
qaraqalpaq, qazaq, ha`m o`zbeklerdin` ko`pshilik bo`legi qipshaq birlespesinde bolg`an. Sonin` ushin
da Qipshaq da`wirinin` estelikleri de bul konferentsiyag`a qatnasqan xaliqlardin` ortaq mu`lki bolip
qaladi.
Sol jag`inan qarag`anda XIII a`sirden qalg`an miyras qipshaqlar so`zligi «Kodeks Kumanikus»
u`lken a`hmiyetke iye.
9.4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen
ilimpazlar
Bul kitaptin` tu`p nusqasi XIII a`sirde Gota shrifti menen ko`shirlgen bolip, Venetsiyanin`
Mark a`wliye kitapxanasinda saqlanbaqta. Oni bul kitapxanag`a XIV a`sirde jasag`an, ati pu`tkil
du`n`yag`a belgili Italiyanin` talantli shayiri F.Petrarka 1362-jili siyliqqa bergen. Egerde Ptrarkanin`
ko`p g`ana shig`is ellerinde elshi bolip islegenin esapqa alsaq, og`an bul kitapti sol ellerdegi
danishpan doslarinin` biri siyliqqa bergen. Petrarkanin` o`zi XIV a`sirde jasag`an bolsa da, kitaptin`
ko`shirilgen da`wiri XIII a`sir dep uqtiriladi.
«Kodeks Kumanikus» sonnan to`rt a`sir keyin g`ana batis alimlarinin` qa`lemine ilindi. XVIII
a`sirde bul haqqinda Leybnits, Datil Kornides, Genrix Klaport ha`m tag`i basqalar bul qoljazba
haqqinda ilimiy izertlew jumislarin alip bardi.
Venger alimi Geza Kun 1880-jili «Kodeks Kumanikus»ti latin tiline awdarip, Budapesht
qalasinda baspadan shig`ardi. Bunnan keyin bul ma`sele menen ko`rnekli rus tyurkologi V.Radlov
shug`illandi.
Batis alimlarinan Karl Grenbek qoljazbanin` tu`p nusqasin Kopengagende bastirip shig`ardi.
Q942-jili ol tap usi kitap tiykarinda qipshaqsha-nemisshe so`zlik du`shdi. Rumin alimi Vladimir
Drimba tiykag`i nusqag`a tayana otirip, 1937-jili «Kuman tilinin` sintaksisi» dep atalg`an kitabin
jazdi.
Bunnan keiyn bul ma`sele menen qazaq. o`zbek ha`m qaraqalpaq alimlari ken`nen shug`illanip
kiyatir. «Kodeks kumanikus»ti izertlewshilerdin` ha`mmesi de bul miynet negizinen qipshaq tili
- 46 -

tiykarinda payda bolg`an ha`zirgi qaraqalpaq, qazaq, qirg`iz, o`zbe, tatar, bashqurt, nog`ay, qarashay,
qumiq, qarayim tillerinin` negizi sipatinda qaraydi.
Bul kitapta sol XII-XIII a`sirde jasag`an ata-babalarimizdin` aytqan tolg`awlari, naqil-
maqallari, an`iz ha`m jumbaqlari berilgen. Jumbaqlardin` ha`tte ha`zirgi qaraqalpaq tilinde
qollanilatug`in jumbaqlardan parqi joq. Misali:
Sende mende joq,
Senger tawda joq,
Otta, tasta joq,
Qipshaqta joq.
Isher, jer,
Inine kirer.
(Qustin` su`ti)
(Pishiq)
Bul jerde tek eske alatug`in ma`sele, jumbaqlardin` tu`p nusqasinda «sende, mende joq» degen
so`zdin` izinde «joq» so`zi «yoq» dep berilgen. Al, ekinshi jumbaqtag`i «jer» so`zi ornina «yer»
dep berilgen.
Al bunnan keyingi jumbaqlada da tap o`zimiz balaliq waqitlardan brli aytip u`yrengen qatarlar
ushiraydi. Misali:
Tap tap tamiziq,
Tamatug`in tamiziq,
Ko`len`kesi gu`misten,
Ku`yetug`in tamiziq.
Uzin ag`ash basinda,
Ulli bitis bitirdim.
(Gu`belek)
(Kesew)
Aq u`y, awzi-murni joq u`y.
(Ma`yek)
Jazda jabiwli toqpaq jatir.
- 47 -
(Kirpitiken)
Jazda jabiwli qayis jati.
Erte turdim,
Atip urdim.
Bellewde bes at,
(Jilan)
(Esik)
Besewi de qasqa at.
Bes barmaq
Mine bul misallar XIII a`sirdegi kitaptan aliniwinan qaramastan, ha`zirgi oqiwshilar ushin da
hesh qanday tu`sinisiz jeri joq. So`zlerinin` ko`pshiligi ha`tte ha`zirgi orfogafiyamizg`a sa`ykes
keledi. Sonin` ushin da bundag`i so`zlerdin` hesh birewinde jatsinip qaray almaymiz. Yaki bolmasa
V.V.Radlov ta`repinen du`zilgen so`zliklerdi alip qarayiq. Ondag`i «A» ha`ribinen baslanatug`in

so`zlerdin` o`zi de bu`gingi so`zligimizden hesh qanday parqi joq. Misali: azamat, ayaz, ayran.
Aqsha, aqimaq, aqsaq, ayna, at, ayan, ataw, ashiw, ayil, ayim ha`m tag`i basqa so`zler.
Bunin` menen «Kodeks kumanikus»tin` tap bu`gingi so`zimizden hesh qanday parqi joq dep
qarawg`a bolmaydi. So`zlikte ko`rsetilgenindey-aq: Du`ysembi-tushanbe, siysembi-seshanbe,
sa`rshembi-chaarshambe, miyshembi-payshanbe, juma-ayna, shembi-sabat ku`ni, ekshembi-
yekshambe bolip jazilg`an.
«Aqsham» so`zi aqsham bolip jazilg`ani menen kesh so`zi «kepe», «tan` atqanda» degen so`z
«tan` sarg`ayg`anda», «bu`rsi ku`ni» degen «birisi ku`n» dep jazilg`an.
Qalay bolg`anda da «Kodeks kumanikus»tin` tili qaraqalpaq tiline ju`da` jaqin. Al, so`zliktin`
ati ma`selesine kelsek, kitaptin` ati latin tili tiykarinda berilip, «Kodeks» so`zlik degen mag`anani
an`latip, «kumanikus» (kumanlar) «qipshaqlar» degen pikirdi an`latadi. Sonin` ushin da bul
kitaptin` ati «Qipshaq tilinin` so`zligi» degen sheshimge kelemiz.
XIII a`sirde a`debiyat penen birge til ilimi de ken` rawajlang`an edi. Bul kitap negizinen til
ilimine bag`ishlang`ani menen onda a`debiy estelik og`ada ko`p. Sonliqtanda ol til ha`m a`debiyat
ilimi ushin ten`dey xizmet atqaradi.
10-tema: Xorezmiy (XIV a`sir) «Muhabbatnama» da`stani (2 saat)
JOBASI:
1. «Muhabbatnama» shig`armasinin` do`retiliwi, nusqalari
2. Da`stannin` da`slepki izertlewshileri
3. Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari
4. . Da`stannin` arab-parsi tillerinde jazilg`an ba`yitleri
5. Da`stannin` syujeti, lirikaliq qaharmani haqqinda
Tayanish so`zleri
«Muhabbatnama» ashiqliq da`stan, da`stannin` Altin Orda hu`kimdarlarinin` birine arnaliwi,
go`zzalliq, batirliq h.t.b. sa`wleleniwi
10.1.«Muhabbatnama» shig`armasinin` do`retiliwi, nusqalari
Altin Orda da`wirinin` en` ko`zge ko`ringen so`z sheberlerinin` biri Xorezmiy XIV a`sirdin`
orta gezlerinde jasag`an bolip, onin` bizge «Muhabbatnama» da`stani miyras bolip qalg`an.
Shayirdin` qay jerde tuwilg`ani bizge ma`lim emes. Onin` o`z atin Xorezmiy dep atawina
qarag`anda Xorezmlik boliwi kerek. Biraq ta onin` jazg`an shig`armalarina qarag`anda o`zinin`
- 48 -

Sirda`r`yanin` to`mengi ag`iminda jasag`anlig`i ma`lim boladi. Sebebi, ol Altin Orda xani
Ja`nibektin` tusinda o`mir su`rgen bolip, o`zinin` belgili shig`armasi «Muhabbatnamani» sol Sir
boyindag`i Qon`irat ulisinin` a`miri Muxammed Xojabekke bag`ishlaydi. Da`stan 1353-jili jazilg`an
bolip, onin` eski nusqasi ha`zir Londonda Britaniya muzeyinde saqlanadi. Qoljazba bunnan keyin
de 1432-jili uyg`ir ha`ribi menen ko`shirilgen. Al arab ha`ribi menen jazilg`an varianti 1509-jili
ja`ne qaytadan ko`shirilgenligi ma`lim boldi.
10.2. Da`stannin` da`slepki izertlewshileri
«Muhabbatnama»ni da`slep izertlewshiler A.N.Samaylovich, A.M.Sherbak A`mir Nadjib
ha`m N.Mallaevlar bolsa, son`inan S.Qasimov, B.Valixojaev ha`m Alma Qirawbaevalardin` jumis
alip barg`anlig`i ma`lim.
Da`stan 473 ba`yitten ibarat bolip, bulardan 156 ba`yit parsi tilinde jazilg`an. Sog`an qarap
otirip, avtor arab ha`m parsi tillerin de jetik bilgen-degen sheshimge kelemiz. Bulardan 317 ba`yit
shog`ajay tilinde jazilg`an bolip, tu`rki tilinin` og`uz-qipshaq dialektlerine sa`ykes keledi.
10.3. Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari
«Muhabbatnama» shin ma`nisinde ashiqliq da`stan. Bunda avtor haqiyqiy ashiqliq obrazg`a
kiredi. Ol waqiyani sirttan baqlawshi emes, ba`lki ishine kirip baradi. Sonin` ushin da ha`r bir ba`yit
oqig`an adamda u`lken ta`sir qaldiradi.
Da`stan Altin Orda hu`kimdarlarinin` biri Muxammed Xojabekke arnaladi. Shig`armanin`
bas beti de tap usi waqiyalardan baslang`an.
Misali:
Tu`ndi jaqti etiw pa`lektin` isi,
Muxammed Xojabek da`wlettin` qusi,
Biyikke jipekten shatir qurildi,
Qadaq ko`terilip, ma`jlis qurildi.
Saz a`sbapqa a`sten salip na`zerin,
Qosiqshi aytpaqshi boldi g`a`zzelin.
Sonda orninan turip Muxammed Xojabek,
Aytti: shayir poeman`di basla-dep,
Tilegim sol, tez jaz, biraq qisinba,
Tayar bolg`ay usi jildin` qisinda.
Dedim: qosiq jaziw shayir ushin taxt,
Sizdey shaxqa arnaw men ushin baxit.
- 49 -

Bunnan ko`rinip turipti, Muxammed Xojabek og`an bul a`jayip da`standi jazip shig`iwdi
buyirg`an. Da`stannin` temasi ha`m syujeti haqqindag`i go`zzal oylar shayirdin` o`zinde payda
boldi ma yaki Muxammed Xojabek aytip bergen be, qullasi belgisiz. Biraq ne degen menen
Muhabbat haqqinda u`lken ta`sirleniwshilik bar. Bul oylardin` rawajlaniwina Muxammed
Xojabektin` ta`siri boliwida mu`mkin. Xorezmiy bul kisini ju`da` a`depli, xaliqqa qayir saqawati
ko`p bolg`an danalar danasi sipatinda su`wretleydi.
Misali:
Awdarmashi:
Zehi arslan yra`k Qon`irat urig`i,
Kichik yashdin ulug`larnin` ulig`i,
Sa`adat ma`da`ni iqbol ganji
Muxammed Xojabek ala`m kuvanji.
Qon`irattin` a`y aybatli arislani,
Men hesh ta`n almadim sizden basqani.
Senin` quwanishin` kewlimnin` tawi.
Muxammed Xojabek - o`mir arqawi.
Kitapta bunnan keyingi so`zlerdin` ha`mmesi de muxabbat haqqinda baradi. Shayir
muxabbat haqqinda sonday bir so`zlerdi tawip aytadi. Bulardi oqip otirip Xorezmiydi Muhabbattin`
qa`dir qimbatina jetken bir adam sipatinda da taniw mu`mkin.
Misali:
Du`n`ya ay ku`nge eter qanaat.
Adamzat mu`lkinin` taji muxabbat.
Elesleter misli aspanda quwdi,
Tolg`an ayday eter bir tamshi suwdi.
Go`zzaldin` ju`zine bir min` jaratti,
Boyin shashi menen ten` jaratti.
Xorezmiy bir talantli su`wretshi siyaqli go`zzal qizdin` kelbetin su`wretley baslaydi. Bul
su`wretlew o`zine ta`n bolg`an-boyaw belgiler arqali berilip bizin` ko`z aldimizda XIV a`sirdin` en`
go`zzal qizlarinin` biri payda boladi. Endi ha`r qanday adam bul go`zzaldin` aldinda tutqin bolip
qaldi. Bul a`piwayi tu`rdegi su`wretlew emes ba`lki shayirdin` muhabbat haqqindag`i ju`rek
- 50 -

da`rtleri menen ulasadi. «Muhabbatnama» haqiyqiy ishqi da`stani bolip, ondag`i ashiq o`z yarina
opadar qizdin` go`zzalliq siyqirlarinan ruwxlanadi, og`an ma`n`gi ashiq bolip ishqinda janadi.
Muhabbat sonin`day bar kamal, oni ha`r qanday ku`sh buzip o`te almaydi ol taw siyaqli
biyik, ten`iz siyaqli qa`ha`rli. Buni qudiretli patshada, esapsiz a`sker de bag`indira almaydi. Oni
bag`indiratug`in ku`sh tek g`ana ju`rek.
Xorezmiy haqiyqiy mahabbat ha`m go`zzalliqqa toli o`mir o`zi jasap turg`an da`wir-dep
tu`sindirmekshi boladi. Sebebi ol ashiq bolip qalg`an qiz «o du`n`ya» perishtelerinen de
go`zzalliraq. Bul haqqinda ol «Muhabbatnama» da jazadi:
Shashinin` bir talina min` hur jetpes,
Ju`zin`nin` bir qalina min` nur jetpes.
Alla jazmish etmish go`zzaldin` biri,
Mag`an kerek emes, hesh o`zge peri.
Sen joq jerde jigitlerdin` jani joq,
Sen joq jerde bul du`n`yanin` sa`ni joq.
«Muhabbatnama» negizinen jigit tilinde jazilg`an bolip, onin` tiykarinda jigittin` qizg`a
jazg`an II xati berilgen. Biraqta qizdin` jigitke jazg`an juwap xati berilmeydi. Sonin` ushinda bul
da`stan hayal-qizlar go`zzallig`inin` sirlarin aship ko`rsetiwge qaratilg`an.
Da`stannin` syujeti Shig`is liro-epikaliq motivlerine ta`n bolip ayta qalarliqtay mazmunli
waqiyalar da joq. Ko`birek lirikaliq qaharmannin` muhabbat haqqindag`i pikirleri bayan etiledi. Bul
bayanlama kem-kemnen jigittin` qizg`a jazg`an xatina aylana baslaydi. Al jigit bolsa shin iqlas
penen qizdin` portretin sizip ko`rsete baslaydi. Irasin aytqanda, bul bir so`z benen sizilg`an su`wret,
haqiyqiy adamzat go`zzallig`inin` belgisi bolip seziledi. Ma`selen, ol qiz portireti haqqinda ayta
kelip:
Oymaq awzin ashsa sheshek shashilar,
Buni sezip, gu`l baqshalar ashilar.
Senin` jilwan` o`likke jan endirer,
Senin` ku`lkin` ha`tte aydi so`ndirer.
Sen so`ylegen waqitta tillerin` sheker,
Quw ag`ash ko`gerer so`ylesen` eger,...
Bul pikirde ayqin ko`rinip turg`aninday-aq, hayal-qizlardin` unamliliq kelbetin jaqsi sezgen.
Biraq ol usinshama go`zzalliqtin` ba`ri o`zine bag`inishli dep esaplaydi. Muhabbat - bul erkin
- 51 -

sezim. Sonin` ushinda usinshama suliwliqqa iye bolg`an bul go`zzal kimge kimge nesip etiwinin`
o`zi de belgisiz. Jigitlerdin` ju`regin jandirip turg`an bir ku`yik. Xorezmiy ma`selenin` bul jag`inda
jasirmaydi ha`m :
-dep pu`tkil du`n`yag`a jar saladi.
Meni o`ltirdi sag`an bolg`an muhabbat.
Du`n`yani ta`rk ettim, mende joq taxat.
Misli bir sho`ldegi suliw kiyiksen`,
Seni oylasam ko`zlerime ku`yiksen`.
Da`standa bul lirikaliq qaharmannin` ati da berilmeydi. Ol kim? Bul jag`i da belgisiz. Biraq
sol jeri aniq. Xorezmiy oni basqa qizlar qatari ku`nde ko`rip te ju`rgen. Ol misli bir aspandag`i ay
kibi ko`rinip shayir ju`regine u`lken qozg`aw salg`an. Biraq shayir ko`pshilik aldinda onin` atin
aytip, chir bildiriwden de qorqadi. Sog`an qarag`anda bul qiz ha`kim yaki xan qizi boliwi da
mu`mkin. Usinday sebepler menen bul muhabbat shayirdan bo`legirek halinda su`wretlenedi.
Misali:
Qashin` qaman, boyin` sa`rwi, belin` qil,
Opa qilg`an jigitlerge opa qil.
Shayir muhabbat jolinda ha`mmenin` bir qiyli emesliginde sezedi. Biraq go`zzalliqtin` o`zi
oni qa`dirlewshi adamina tiyisli ekenliginde umitpaydi. Yag`niy ha`r qanday adamda ga`whar tas
qa`dirine jete bermeydi. Bul haqqinda shayir bilay deydi:
Ga`whar qa`dirin bilmeydi nadan,
Sol ushin ha`r qiyli boladi adam.
Xorezmiydin` jasag`an zamani insan muhabbatin teren` qa`dirlegen emes. Shayir bul
da`standa jas jigittin` ishki da`rtleri tiykarinda adamlardag`i muhabbat sezimlerin aship beriwge
uring`an. Sonin` ushin da bul shig`arma orta a`sirdin` nag`iz ishqi da`stani bolip tabiladi.
- 52 -

11-tema: Soppasli Sipira jiraw (XIV a`sir) (4 saat)
JOBASI:
1. Soppasli Sipira jiraw XIV a`sirdin` ko`rnekli so`z sheberi
2. Jiraw do`retiwshiliginin` izertleniwi
3 Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi
4. Jiraw tolg`awlarinda tariyxiy waqiyalardin` sa`wleleniwi
5. Soppasli Sipira jiraw tolg`awlarinin` ko`kemligi
Tayanish so`zler
Altin Orda da`wiri, jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi, «Baban`man» h.t.b. tolg`awlari,
jiraw tolg`awlarinin` xaliqshilig`i
11.1.Soppasli Sipira jiraw XIV a`sirdin` ko`rnekli so`z sheberi
Soppasli Sipira jiraw XIV a`sirde jasag`an ko`rnekli so`z sheberleri-nin` biri bolip, onin`
miyrasi elege shekem toliq izertlengen emes.
Qaraqalpaq jirawlarinin` xronologiyaliq kestesi tiykarinan usi jirawdin` ismi menen
baslang`an bolip, onin` ha`tte qaysi zamanda jasag`anlig`i belgisiz bolip keldi.
Bul haqqinda en` da`slepki ilimiy pikir ju`rgizgen alim Na`jim Da`wqaraev bolip, ol jirawlar
miyrasin tariyxiy da`wirlerge sa`ykes u`yrenip, onin` XIV a`sirde jasag`an belgili so`z sheberi
ekenligin aniqladi. Soppasli Sipira jiraw Toxtamis xannin` aqilgo`y adamlarinin` biri bolip, o`miri
Sarayshiq, Astraxan, Jan`akent ha`m U`rgenish a`trapinda o`tedi. Qipshaq qa`wimleri arasinan
shiqqan so`zge sheshen danishpan adamlardin` biri bolg`an. So`zinin` o`tkirliligi jag`inan xanlar
arasinda bolg`an ayirim qarama-qarsiliqlardi da a`dil tu`rde sheship bere alg`an adam.
Onin` ati qaraqalpaq, qazaq, nog`ay, tatar ha`m bashqurt ma`deniyatinin` tariyxinda da
ushiraydi. Biraq barliq dereklerde de: «Soppasli Sipira jiraw qaraqalpaq jirawlar mektebinin`
tiykarin saliwshi dep atap ko`rsetedi».
11.2. Jiraw do`retiwshiliginin` izertleniwi
Soppasli Sipira jiraw haqqinda N.Da`wqaraev, I.Sag`iytov, Q.Ayim-betov,
M.Nurmuhammedov, Q.Maqsetov, K.Ma`mbetov, S.Bahadirova ha`m basqa alimlardin`
miynetlerinde de bir qansha to`reli pikirler ortag`a taslang`an.
N.Da`wqaraev o`zinin` 1946-jili jaqlag`an «Revolyutsiyadan buring`i qaraqalpaq
a`debiyatinin` payda boliwi» haqqindag`i dissertatsiyasinda qaraqalpaq a`debiyatinin` sag`asi
negizinen usi jirawdan baslanatug`inlig`i haqqindag`i pikirdi aytqan. Biraq jazba dereklerdin`
jetkiliksiz bolg`ani sebepli ol waqitlari Soppasli Sipira jiraw do`retpesi toliq ashilmay qalg`an edi.
- 53 -

Biraq professorlar Q.Ayimbetov, Q.Maqsetov, ha`m K.Ma`mbetovlar keyingi da`wirde bul
temag`a a`dewir jan`aliq engizdi. Bul jiraw miyraslari haqqinda arnawli maqalalar ja`riyaladi.
En` sipatli jeri sonda, xaliq tap usi bu`gingi ku`nge shekemde onin` tolg`awlarin umitpag`an.
Solay etip, O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan filialinda No`kis
Ma`mleketlik universitetinin` qaraqalpaq a`debiyati kafedrasinda xaliq jirawlarinin` miyraslarina
arnalg`an qol jazba fondlari sho`lkemlestirildi. Bul fondlarda Soppasli Sipira jirawdin` otizdan
aslam tolg`awlari saqlanbaqta.
Xaliqtin` tu`sinigi boyinsha Soppasli Sipira jiraw bir ju`z alpis jas jasag`an qariya. Onin`
o`zinin` aytqan so`zlerine qarag`anda tog`iz ma`rtebe xanlardin` basqaspa ma`jilislerine qatnasip,
toqsan alti xandi ko`rgen. Ha`r ma`jiliste on bir patshanin` aldinda so`z so`ylep, tog`iz xannin`
sarqitin jep, toqsan ku`nlik saparda bolg`anlig`i aytiladi.
11.3. Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi
Biraq tariyxiy derekte Soppasli Sipira jirawdin` ko`p jasag`ani qartayg`an wag`inda
Astraxannan Tu`rkistang`a sapar shegip kelip ju`rgen de iras bolg`ani menen onin` jas mo`lsheri
menen ha`dden ziyat ko`p xanlardi ko`re beriwi de shinliq turmistan ko`re mifologiyag`a a`dewir
jaqin turadi. Bul jag`daylar onin` «Baban`man» degen tolg`awinda aniq berilgen:
Men baban`man, baban`man,
Men nelerdi ko`rmedim,
Men qaylarda ju`rmedim,
A`key xan menen Sha`key xan,
Muni ko`rgen baban`man.
Shina qizdan tuwg`an ul
Senin` baban` Shing`is xan.
Muni ko`rgen baban`man.
Bularda o`tip ketken son`.
Ma`demin xan Ten`ge jan,
Muni ko`rgen baban`man.
Jasar jasim jasadim,
Bir ju`z altmish jasadim
- 54 -
Shirkewli degen sha`ha`rde,
Toqqiz xannin` sarqitin,
Bir ma`yliste asadim.
Bularda o`tip ketken son`,
Xan Shing`istin` wag`inda,
On bir patsha bar edi,
Edildin` qubla jag`inda
Xannin` altin sarayinda,
On bir patsha ja`m boldi,
On bir patsha aldinda
Qobiz alip so`z so`ylep
Tolg`aw aytqan baban`man.
Mine bunnan ko`rinip turipti, ol o`zi XIV a`sirde jasag`an Toqtamis xannin` zamanlsi
boliwina qaramastan, onnan bir a`sir buriniraq jasag`an Shing`is xandi da ko`rdim - dep aytadi.
Biraqta Soppasli Sipira jiraw xan aldinda qisilip, biy aldinda bu`gilip otiratug`in adam emes. Onin`

tolg`awlarinin` negizi xanlarg`a qaratilg`ani menen olardin` kemshiliginde aniq sezedi. Olardan
qorqip bul kemshiliklerdi de jasirip otirmaydi. Sonin` ushinda so`zdin` hag`in aytadi. Ma`selen:
A`mmir Temur ko`regen,
Toqsan alti xan do`regen,
Bulardi ko`rgen baban`man.
Bularda o`tip ketken son`,
O`zinin` jurtin bu`ldirgen,
A`l amang`a kelmegen,
Qozg`alan` salg`an jurtiman.
Jesir qatin, jetim ul,
Tin`lamay dadin` jilatqan,
Shaytan joldan azdirg`an,
Aximetin sorasan`,
Sizlerdi ko`rgen baban`man.
Ko`pshilik a`debiyatshilarda «Edige» da`stanin Soppasli Sipira jiraw jazg`an eken - degen
pikir bar. Bulda haqiyqatliqqa jaqin keledi. Sebebi, Soppasli Sipira jirawdin` qaysi bir tolg`awin
alip qarasan`izda sol «Edige» da`staninin` bo`lekleri bolip shig`adi. Buni da aldina tolg`aw dep te
aytiw mu`mkin. Yaki «Edige» da`staninin` ayirim bo`lekleri dep te ataw mu`mkin. «Edige»
shininda da xaliqtin` ko`rkem tili menen kestelengen da`stan. Sonin` ushin da buni tek awizeki xaliq
do`retpesi dep aytiw da qiyin. O`ytkeni, bunday ko`rkemlik tek jeke do`retpelerden g`ana boliwi
mu`mkin.
Da`stan A`mir Edige haqqinda jazilg`ani menen de onin` barliq tariyxiy jolin qamtiy
almag`an. Bunda tek g`ana bir syujetlik liniya ol da bolsa Edigenin` Toxtamis penen Sa`temir xan
(Temurlan`) menen bolg`an mu`na`sibetleri. Hiylekerlikleri na`tiyjesinde jekke adamnin`
a`zzileniwi. Sonin` ushin da qaraqalpaqsha Edigenin` a`ytewir xaliqshiliq ko`z qarastan
jazilg`anlig`i bayqaladi. Bunnan tisqari da`stan ha`dden ziyat ko`rkem so`zler menen kestelengen.
11.4.Jiraw tolg`awlarinda tariyxiy waqiyalardin` sa`wleleniwi
Soppasli Sipira jiraw tolg`awlarinda o`mirdegi waqiyalardin` jumbaq halinda beriliwi
oqiwshini ko`birek oylaniwg`a, sol da`wirdegi waqiyalardin` sirlarin abaylawg`a iytermeleydi. Sol
waqittag`i xaliq turmisi menen bekkem baylanisip ketsen` qara nar obrazi ko`pshilik orinlarda
sho`llerde adasip ju`rgen bir batir sipatinda beriledi de, ol xaliq ta`repinen yaki bolmasasol batirdin`
zayibi ta`repinen jaqlanadi. Misali:
Edildin` qara suwlari,
- 55 -

Ko`pir salmay say bolmas,
Qara nar kelmey xalqina,
Qarali kewlim jay bolmas.
Soppasli Sipira jiraw negizinen Toqtamis xannin` zamanlasi bolg`anlig`i ma`lim. Sonin`
ushinda onin` tolg`awlarinin` basim ko`pshiligi sol da`wirdin` tariyxiy adamlari bolg`an Toqtamis
penen Edigege qaratilg`an.
Onin` poeziyasinin` en` sipatli ta`repi sonda, ol basqa saray jirawlari siyaqli xannin`
siyasatin maqtaw jolinan barmaydi. Xan boliwina da qaramastan onin` kemshiliklerin ju`zine
aytadi. Bul onin` haqiyqiy xaliqshil jiraw bolg`anlig`inan derek beredi. Bizin` pikirimizshe onin`
poeziyasinin` alti a`sirden berli xaliq ju`reginde saqlanip kiyatirg`anlig`i-nin` negizinde sonnan
bolsa kerek.
Paydalanilg`an a`debiyatlar
1. Ma`mbetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.
2. Ma`mbetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Bilim. 1997, 78-bet.
3. Ospanov M. Nog`ay we Qumiq shig`irlari. Sankt-Peterburg. 1983-jil.
4. Mushtak G`. Shayir yaki qazaq aqinlarinin` basli jirlari. Orenburg, 1910. 54-bet.
- 56 -

12-tema: Dospanbet jiraw do`retiwshiligi (2 saat)
JOBASI
1. XVI a`sir qaraqalpaq xalqinin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin` jiraw-shayirlari.
Dospanbet jiraw do`retiwshiligi boyinsha da`slepki mag`liwmatlar
2. Jiraw tolg`awlarinda nog`aylinin` ishki jiraw sawashlarinin` sa`wleleniwi
3. Tolg`awlarinda ma`rtlik, batirliqti ulig`law
4. Dospanbet jiraw tolg`awlarinda ko`rkemlilik
Tayanish so`zler:
1. XVI a`sirdegi jiraw-shayirlar, jiraw haqqinda ilimiy mag`liwmatlar, jirawdin` «Ku`n
qayda» t.b. tolg`awlarinda zaman shinlig`i.
12.1. XVI a`sir qaraqalpaq xalqinin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin` jiraw-shayirlari
Dospanbet jiraw do`retiwshiligi boyinsha da`slepki mag`liwmatlar
Dospanbet jiraw XVI a`sirdin` bas geznde jasag`an belgili so`z sheberlerinin` biri. Ma`lim
bolg`aninday XVI a`sirde Qaraqalpaqlardin` buring`i «Nog`ayli» atamasin qol berip. o`z aldina
«Qaraqalpaq» degen atama menen tariyx arenasinda ko`ringeni belgili. Bul da`wir uriwliq,
qa`wimlik, a`debiyat g`ana emes al o`z aldina payda bolg`an xaliqliq a`debiyat penen xaraktelenedi.
«XVI a`sir qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwi menen birlikte, onin` a`debiyati da shin
ma`nisinde qa`liplesti dep aytiwg`a boladi» deydi prof. K.Ma`mbetov 9 .
Bunda qaraqalpaqlardin` nog`aylidan ayiriliw da`wirindegi shayirlari Dospanbet penen
Shalkiyiz do`retiwshiligi basli orinlardi atqaradi. olardin` o`mir su`rgen waqti XVI a`sirdin` ortasi,
bizin` babamiz Ormanbettin` tosattan qaytis bolip, Nog`ay ordasinin` idirap atirg`an da`wirleri edi.
Dospanbet penen Shalkiyiz mine usi waqitta jasadi. Usi da`wirdegi qiyankesti waqiyalarg`a
o`z pikirlerin, ko`z-qaraslarin bildirip otirdi.
12.2. Jiraw tolg`awlarinda nog`aylinin` ishki jiraw sawashlarinin` sa`wleleniwi
Dospanbet jiraw haqqinda da`slepki mag`liwmat 1883-jili Muxammed Ospanov ta`repinen
Sankt-Peterburgta shig`arilg`an «Nog`ay wa` Qumiq shig`irlari» 10 miynetinde og`ada bahali
mag`liwmatlar beredi. Onin` jasag`an zamani Muwsa biy o`liminen keyin onin` u`lken balasi Shayx
Mamaydin` taxtqa otirg`an jillarin tuwra keledi. Misali ol bir tolg`awinda:
Qog`asi ko`ller mol suwlar,
Qonislar basqan o`kinbes,
9 Ì1ìáåòîâ Ê. !ééåìãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. Í5êèñ, ¹àðà3àëïà3ñòàí. qouy, qeu-áåò.
- 57 -

Arislanday omirawli,
Arg`imaq mingen o`kinbes,
Juparin qarday boratip,
Ariwlar qushqan o`kinbes,
To`rt to`bel at minip,
Toy jaylag`an o`kinbes,
Qurama shopshaq ko`p qimiz,
Quwip ishken o`kinbes,
Jaw quwsirsa ja`n-jaqtan,
Ol qalqanday shanshilsa,
Qan juwsanday sebilse,
Aqqan suwday to`gilse…
Eregisip ayqasip,
Er Mamaydin` aldinda,
Sheyit o`lgen o`kinbes.
Bul pikirlerine qarag`anda jiraw A`mir Muwsanin` u`lken bolg`an Mamayg`a sadiq bolg`an
adam. Dospanbettin` keyingi tolg`awlarinin` ha`mmesi derlik jawgershilik penen baylanisli. Bul
negizinen nog`ayli qa`wimleri arasindag`i ishki sawashlar bolsa itimal. Lekin bul sawashlarda onin`
Shayxi Mamay jag`inda yaki Oraq batir jag`inda turip urisqani belgisiz. Negizinde Azov ten`izi
jag`ina qaray shegingen Kishi Nog`aylardin` bayrag`in ko`teretug`inin moyinlaydi. Sonin` ushin ol
da`slep Shayx Mamay jag`inda bolsa, son` Oraq ha`m Qaziy ta`repine o`tken.
12.3. Tolg`awlarinda ma`rtlik, batirliqti ulig`law
Qalay da Dospanbet inisi Aymedet ekewi u`lken qaharmanliqlar ko`rsetip Azov ten`izi betke
qaray qashqan. Sol sawashta Dospanbettin` jaralaniwi jirawdin` da jazip qaldirg`an tolg`awlarinda
u`lken iz qaldiradi. Misali:
Arg`imaqqa oq tiydi,
Qil moyninin` tu`binen
Aymedetke oq tiydi,
Otiz eki omirtqanin` buwininan,
Zuwlap aqqan qara qan,
Tiyilmadi jannin` oq tamirinan,
Saq eter tiydi sanima
Qatti batti janima
10 Îñïàíîâ Ì. Íî2àé 7ý ¹óìû3 øû2ûðëàðû. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã. qoie-æûë.
- 58 -

Qonishim toldi qanima
Jaradar bolg`an batir dushpanlar arasinda qalip qamshisin joytadi. Bunnan son` ol u`yinde
qalg`an qostarin oylaydi. Onin` dushpanlar qolinda qalip ketiwin qa`lemeydi. Misali:
Alg`anim A`liy qizi edi,
Shin ariwdin` o`zi edi
Man`layi ku`nge ku`ymegen,
Shashin samal su`ymegen,
Ay ju`zli ariw jamalim,
O`zimnen o`zge ko`rmegen.
Qalay ku`ni keshti eken?
Dospanbet penen Aymedet son`inan sawaladi. Olar Azov ten`izi boyina Aziwli qalasin
saldiradi. Misali:
Aynala bulaq, basi ten`,
Ariwlinin` Stambuldan nesi kem?
Aymedet penen Dospanbet,
Xan ulinan nesi kem?
Biy ulinan nesi kem?
Ta`n`rinin` bergen baxtinda
Xan ulinan artiq boldi nesiybemA
-deydi jiraw. Uliwma Dospanbet jiraw tolg`awlari aytilajaq pikirinin` aniqlig`i, shireliligi
menen ajiralip turadi. Ko`birek ma`rtlikti, batirliqti ulig`lawda qaratilip joqari ko`rkemlilikke iye.
Misali:
Jaradar boldim jan tatli,
Jara awzina qan qatti.
Jarmay pilte salg`anday,
Jaramdi tan`ar jan qaydi?
Qarasaq (qaytalaw)alliteratsiyalar ken`nen qollanilg`an.
Paydalanilg`an a`debiyatlar
1. Ma`mbetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.
2. Ma`mbetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Bilim. 1997, 78-bet.
3. Ospanov M. Nog`ay we Qumiq shig`irlari. Sankt-Peterburg. 1983-jil.
4. Mushtak G`. Shayir yaki qazaq aqinlarinin` basli jirlari. Orenburg, 1910. 54-bet.
- 59 -

1. Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi
13-tema: Mu`yten jiraw (XVII a`sir) (2 saat)
JOBASI:
2. Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi
3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya
4. Jiraw tolg`awlarinin` basqa jirawlar tolg`awlari menen syujetlik jaqinlig`i
Tayanish so`zler:
Jiraw do`retiwshiligi haqqinda mag`liwmatlar, tolg`awlarinin` Edil, Jayiq waqiyalari menen
baylanisi, jiraw shig`armalarinin` tematikasi, mazmuni
13.1Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi..
Biz da`slep Mu`yten jiraw haqqindag`i tu`sinikke iye emes edik. Belgili qazaq a`debiyati
tariyxinin` izertlewshisi, professor Xang`aliy Su`yintaliev o`zinin` «XVII-XVIII a`sirdegi qazaq
a`debiyati» degen kitabinda Tu`rkstan a`tirapinda ju`rgizilgen ilimiy ekspeditsiya da`wirinde
Mu`yten jiraw haqqinda ayirim mag`liwmatlarg`a iye bolmag`anlig`in, biraq bul jirawdin`
do`retpesi ko`birek nog`ayli zamani, Edil-Jayiq waqiyalari menen de baylanisip ketetug`inlig`in
aytqan edik. Son`inan bul jiraw-shayirdin` qaraqalpaq ekenligi mylim bolip, qazaq a`debiyati
tariyxinan alinip taslandi. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxinda ko`p waqitlardan berli so`z bolip
kiyatirg`an jirawlardin` biri.
13.2 Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi
Qaychi jili tuwilip, qashan qaytis bolg`anlig`i ma`lim emes. Biraqta jirawdin`:
Ha` Imam xan, Imam xan,
Barma sende iyman xan,
Adamzat degen jariqliq,
Bul du`n`yag`a miyman xan
Jurttin` ba`rin bawizlap,
Jalg`iz o`zin` du`n`yada
Jasamag`in` guman xan,-
dep aytiwina qarag`anda XVII a`sirdegi Buxar xani Imamquli (1611-1642) da`wirlerde jasag`an
boliwi itimal. Sebebi, onin` ayirim tolg`awlarinda Edil Jayiqti sag`iniw u`lgileri de seziledi. Eger ol
el Edil boyinan Tu`rkstang`a qaray ko`shken wag`inda jigirma jaslar shamasindag`i jigit bolsa,
Imamquli xan da`wirinde elli alpislarg`a shig`ip qalg`an, jasi u`lken kisi boladi. Sonin` ushinda
Mu`yten jirawdi Edil, Jayiq ha`m Tu`rkstan da`wirin basinan keshirgen ko`pti ko`rgen qariya
- 60 -

sipatinda ta`n aliwg`a boladi. Ol shama menen 1570-jillari tuwilip, 1650-jillari qaytis bolg`an.
Jasag`an jeri Sig`naq qalasinin` a`tirapi.
Mu`yten jiraw ayirim tolg`awlarinda o`zinin` Edil ha`m Jayiq da`r`yalarinin` boyinan kelgenligin
de aniq aytadi.
Ata jurti Tu`rkstan,
Dushpan qisti tum-tustan,
Endi qayda bararman,
Ushqan Edil-Jayiqtan,
Qanati sing`an bir quspan,-
dep aytadi da, o`zinin` a`llekimlerden xorliq ko`rgenliginde tolg`aw arqali bayan etedi. Misali:
Men Mu`ytenmen, Mu`ytenmen,
Baspalasan` qa`ytemen,
Edilden ju`zip o`temen,
Elime barip jetemen,
Jayiqtan ju`zip o`temen,
Jaylawima jetemen,
Er Edige tusinda,
Babam qaysar er edi.
Nuradiyin tusinda,
Batir nog`ay der edi.
Jaratqan qa`dir qudayim,
Bizin` baxit tayg`an ba
En` izinde oylanip ,
Qul boldiq-aw naymang`a
Mu`yten jiraw tolg`awlari ko`binese didaktikaliq temag`a bag`ishlang`ani menen onla teren`
filosofiyaliq oy, o`z zamanina bolg`an ko`z qaras og`ada ayqin tu`rde su`wretlenedi. Misali:
O`tkinshi minaw du`n`yada,
Mali ko`p adam biy bolar,
Qarsiliq qilg`an qara xaliq,
Qamshi menen iy bolar,
Nashar basqa is tu`sse,
Seksewil tu`bi u`y bolar,
- 61 -

Sawash bolsa arada,
Neshe qatin tul bolar.
Erinshek bolsa ulin`iz,
Jaw aldinda qul bolar.
Ba`ri birdey bolmaydi,
Ko`p ishinde tur bular,
Birikken jerde shu`y bolar,
Tigis bar jerde ju`y bolar,
Qapilip qalg`ir bul jurtqa
Endi kimler biy bolar?...
Al ekinshi bir tolg`awda Mu`yten jiraw pu`tkilley Tu`rkstan jerinin` kartinasin anin` sizip
ko`rsetedi. Onda bulaqlar atlig`ip qaynap atirg`an Miyan ko`l, jelkildep irg`alip turg`an egislikler,
egislikler arasinda sho`girmesi selkildep shadi-qorram bolip ju`rgen xaliq ha`m olardin` Buxara
menen ba`sekilesken a`jayip qalasi Sig`naq ko`z aldimizg`a eleslegendey boladi. Misali:
Ata jurti Tu`rkstan,
Bolg`an edi gu`listan,
Miyan ko`ldi menshiklep,
Tarip qaldiq iristan.
Arpa egin qos aydap,
Ju`rdik ba`rha` jasayrap,
Balig`i ju`zgen bu`lkildep,
Biydayi o`sken jelkildep,
Diyxanlari ma`s bolg`an
Sho`girmesi selkildep.
Xalqimiz edi an`qildaq,
To`rt-besewi qosilsa,
Keter edi g`awqildap
Qilishi bolar belinde,
Sebebi jaw ko`p elinde,
Dushpan menen alissa,
Ha`r birewi besewin,
Qulatadi keminde,
Buxarg`a bardur talasi,..
Uzaqtan ko`zdi tartadi,
- 62 -

Sig`naq degen qalasi...
13.3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya
Tolg`awlarda bayan etilgenindey, Mu`yten jiraw el arasinda belgili ka`tquda adamlardan
biri bolg`an. Onin` «el ag`asin sayladim»-dep aytiwina qarag`anda da xalqina qa`dirli qa`riyalardin`
biri bolg`anlig`in an`lawg`a boladi. Mu`yten jirawdin` ayirim tolg`awlarixaliqtin` quwanishli
da`wirlerinde aktiv su`wretlengen.
Sol waqittag`i jiraw shayirlardin` ko`pshiligi batir bolg`ani siyaqli Mu`yten jirawdin` da
batir adam bolg`anlig`i seziledi. Misali:
Sayxun boylap at shaptim,
Sari jaydan oq attim,
Ko`p dushpandi qulattim,
Xaliqti o`zime qarattim.
El ag`asin siyladim.
Elden a`sker jiynadim.
Birigiwge xaliqti,
Ko`p ku`shimdi jiynadim.
Jer tabanin quwirdim.
Ay baltani qolg`a alip,
Arqirap turip juwirdim.
Tez tebeni oq ettim,
Dushpandi joq ettim,
Jelge qulin bayladim,
Qurbim menen oynadim,
Tu`rkstang`a toy berdim...
Doslar menen tabistim.
Ol o`z tolg`awlarinda «Jiydeli baysin» degen bir go`zzal jer haqqinda ko`p aytadi. Biraq,
tilekke qarsi, ol jerdin` qaysi jerde ekenligin aniqlawg`a mu`mkinshilik bolmadi. Tariyxiy
dereklerde «Jiydeli baysin» Surxanda`r`ya wa`layatinda ha`m Xorezm oypatinda da bar. Biz onin`
«qaptalinda ten`izi bar» degen pikirlerne su`wene otirip Aral a`piratin aytqan bolsa kerek - degen
pikirge kelemiz.
Sayxun da`r`ya suwinan,
Ko`ldenen` kesip o`tin`iz,
- 63 -

Jiydeli baysin ulli jurt,
Ulli jurtqa jetin`iz.
Ba`lent bolar tawlari,
Malg`a jayli o`ris bar.
Qaptalinda ten`izi,
Ishinde baliq oynag`an,
Bekireleri ilaqtay,
Jegen awiz toymag`an
Bir jag`inda da`r`yasi,
Sag`a alg`an batildan,
Dalasinda kiyigi,
O`r qoyanday atilg`an
Mu`yten jiraw do`retpelerinde jawgershilik temasi da a`dewir so`z boladi. Bunda onin`
dushpan menen ayqasip ju`rip jaradar bolip qalg`anlig`i, son`inan dushpan onin` qarindasin alip
ketkenligi haqqinda da so`z boladi. Bul tolg`awdin` syujeti Dospanbet tolg`awlarina a`dewir jaqin.
Misali:
Qayrilip qilish salg`anda,
Qarakerim mert boldi,
Qarindastan ayrildim,
Ju`regime da`rt boldi.
Su`n`gi tiydi sanima
Qatti batti janima,
Talasip emshek emisken,
Tay g`unanday tebisken,
Ayrildim g`oy qarindas
Ko`zden ag`ar selli jas.
Uliwma, Mu`yten jirawdin` do`retpesinin` tematikasi ha`r qiyli bolip keledi. Onin` ha`r
qanday tolg`awi zaman ruwxi menen bekkem baylanisqan bolip, bizdi XVII a`sirdin` sirli
waqiyalarina qaray jetekleydi.
Paydalanilg`an a`debiyatlar
1. Ma`mbetov K. A`yyemgi da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati .No`kis, 1976.
2. Mallaev N.M. O`zbek a`debiyati tariyxi. -T., 1976.
3. Ma`mbetov K. A`yyemgi da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati .No`kis, 1992
4. Ma`mbetov K. Qaraqalpaq tolg`awlari. No`kis, Bilim. 1995. .
- 64 -

14-tema: XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati
Kirisiw. Da`wirge siyasiy-ekonomikaliq tariyxiy-a`debiy sholiw. (6 saat)
JOBASI:
1 Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma`deniy jag`daylari
2. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` izertleniliwi
14.1. Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma`deniy jag`daylari
Da`wirdin` tariyxiy, siyasiy, ekonomikaliq jag`daylari. Qaraqalpaqlar Sirdar`ya boyinda
1721-1723 ha`m 1741-1762-jillarda jasag`an da`wirdegi tariyxiy uaqiyalar. Milliy a`debiyatimiz
tariyxinin` qa`liplesiw bag`darlari.
«Qaraqalpaq a`debiyatlari ele az izertlengen a`debiyat» dep jazg`an edi belgili izertlewshi
N.Dawqaraev. Rasinda da elege shekem qaraqalpaq tariyxi boyinsha belgili da`rejedegi miynet
qolg`a kiritilmey atir. Ha`zirgi ko`z qarastan xalqimizdin` milliy tariyxin, a`debiyatimizdin`
qa`liplesiwi bag`darlarin duris ko`rsetetug`in miynetler biz ushin og`ada za`ru`r. N.Dawqaraev
o`zinin` kandidatliq ha`m doktorliq dissertatsiyalarinda qaraqalpaq xalqinin` xaliq sipatindag`i
milliy a`debiyatimizdin` qa`liplesiwi bag`darlarina tiyisli mag`liwmatlardi aniqlastirdi. Xalqimiz
qaraqalpaq degen at penen tariyx jilnamalarinda X-XII a`sirlerde ko`rine basladi. Bir qatar
alimlarimiz ha`zirgi qaraqalpaqlardi Orta a`sirdegi pecheneg dep atalg`an xaliqtin` a`wladjari
degen pikirdi aytadi. Pechenegler X-XII a`sirler dawaminda Edil da`r`yasinin` boyin, Aral ten`izi
menen Kaspiy ten`izinin` arasindag`i dalaliqta ma`kan etken. Pechenegler bul uaqitta Xorezmliler
menen ha`r ta`repleme tig`iz baylanista bolg`an. X-XII a`sirdegi oris shejirelerinde, oris ha`m
shig`is alimlarinin` shig`armalarinda pecheneglerdi pecheneglerdi diyxanshiliq, sharwashiliq ha`m
baliqshiliq penen ku`n ko`retug`in ko`shpeli tu`rk xalqi dep esaplaydi. Burin pecheneg awqamina
birlesken mayda uriw toparlarin 1146-jildan baslap oris jilnamalarinda aldi menen «klobuki»
yag`niy «qalpaq» dep sonin ala «chernieklobuki» dep atalg`an. Xorezm tariyxshisi Abdul Fazla
Bayxaki Xorezmnin` patshasi Altin Tashtin` U`stirttegi jillap alip qoyg`an 7500 atli gvardiyasin
«Kalpak» dep ataytug`inin jazg`an. Pecheneglerdin`-Chernie klobukiler, Qipshaq-polovetsler
menen tig`iz baylanista jasag`anlig`i, u`sheuinin` tili, dini, turmis o`zgeshelikleri jag`inan jaqinlig`i
tariyxiy mag`liwmatlarda aytiladi. Chernie klobukiler jo`nindegi son`g`i mag`liwmat 11-92-jilda
«Ipat`evskaya Letopis`» materiallarinda gezlesedi.
Belgili tariyxshi Rashiddin 1239-jili batiydin` orislarg`a atlanisin jaziw menen qatar,
orislardin` awqamlasi retinde, «QA`WIMI-KULAXI-SIYaX»/Qaraqalpaq qa`wimi/ degen xaliqti
ko`rsetedi. Song`i uaqittag`i izertlewshiler bul xaliqti oris jilnamalarindag`i «Chernie klobukiler»
dep esaplaydi. Arab jaziwshisi En-Nuveyri /1333-jili qaytis bolg`an/ Altin Ordanin` sostavindag`i
Qipshaqlardi turmisin jaziw menen qatar «qarabo`rikli»yaa`niy qaraqalpaq «Chernie shapochki»
- 65 -

dep atalip ju`rgen uriwlardi ko`rsetedi. «Chernie klobukiler» Rashid-ed-dinnin` «Qa`wimi-kulaxi-
Siyax»degen qa`wimlerine og`ada tuwri keledi. Belgili sayaxatshisi ha`m tyurkolog alim German
Vamberi ha`zirgi qaraqalpaqlardin` shig`isin pecheneglerden taralg`an tu`rk tuximlas xaliqlardin`
birewi dep esaplaydi.
14.2.. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` izertleniliwi
Qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwina, qa`liplesiwine ha`m o`z aldina millet bolip
du`ziliwine, bekkemleniwine tiyisli mag`liwmatlar «Qaraqalpaq tariyxinin` materiallari» AN SSSR,
1935-jili shiqqan kitapta, onnan son belgili tariyxshi, qaraqalpaq tariyxin ko`p izertlegen alim, on jil
dawaminda Ma`mleketlik siyliqtin` lawreati bolg`an, professor, tariyx ilimlerinin` doktori
S.P.Tostovtin` miynetlerinde ha`m onin` basshilig`inda o`tkerilgen SSSR Ilimler Akademiyasinin`
Xorezm arxeologiya ekspeditsiyasi materiallarinda teren` sa`wlelengen. Tariyxshi alimnin` jazg`an
«Drevniy Xorezm» M.MGU, 1948 g. «Po sledam Xorezmskoy tsivilizatsiy» AN SSSR, 1948 g
«Qaraqalpaqlardin` ha`m Qaraqalpaqstanin` tariyxin, arxeologiyasin izertlewdin` juwmaqlari ha`m
na`wbettegi waziypalari» Byuleten` AN UzSSR, 1945, N 9-10, «Qaraqalpaq xalqinin` shig`isi
jo`nindegi shig`isi ma`sele», «Kratkoe soobshenie instituta etnografiy» 1974g. degen miynetlerinde
qaraqalpaqlar tariyxina, a`debiyatina baylanisi aniq mag`liwmatlar teren` sa`wlelengen. Ja`ne de
belgili tariyxshi alim, qaraqalpaqlar tariyxi menen qizig`ip bir neshe miynet professor Pavel
Petrovich Ivanovtin` «Qaraqalpaqlar tariyxinin` ocherki»-»Materiali po istoriy karakalpakov»
M.1935g. 9-89-betler . «Qaraqalpaqlar jo`ninde jan`a mag`liwmatlar» degen miynetlerinde
qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi, millet bolip qa`liplesiwi ma`selelerine tiyisli aniq
mag`liwmatlar sa`wlelengen. Usinday tariyxiy dereklerde xalqimiz «qaraqalpaqlar» degen at penen
mongollar ma`mleketi qulag`an da`wirde XII-XIII a`cirlerde Nog`aylar siyasiy birlespesinde
boladi. XVI a`sirde olardan o`z aldina bo`linip shig`adi. XVII-XVIII a`icrdegi qaraqalpaqlar
Sirdar`ya boylarin jag`alap qonis basadi. XVIII a`sir qaraqalpaqlar tariyxinda qiyankeski
tragediyag`a tolg`an jillar boldi. Xaliqtin` o`miri azatliq ha`m g`a`resizsizlik ushin gu`res ha`m
jan`a jerlerdi o`zlestiriw, jaqsi ma`kan basiw, o`z aldina millet, xaliq, el, ma`mleket boliwi ideallari
menen tig`iz baylanisli boldi. Bul a`sirde qaraqalpaqlar tariyxinda jawgershilik, basip aliw,
bulginshilikke saliw uaqiyalari ko`p boldi.1721-1723-jillarda Orta Aziya xaliqlarinin` qa`wipli jawi
bolg`an qalmaqlar /jongarlar/ qaraqalpaqlardi bir neshe ma`rtebe qirg`ing`a ushiratti. Tashkent
qalasi bulginshilikke salip basip aldi. Usi sebepli qaraqalpaqlar « joqari» ha`m «to`mengi» bolip
ekige bo`linip ketedi. Joqarg`i qaraqalpaqlar: Samarqand, Buxara, Zarafshan betlerge ko`ship
ketedi. To`mengi qaraqalpaqlar Aral ten`izi boylarina, Xorezmge qaray ig`isadi. Qazaqlar arasinda
kelip qonis basadi. Biraq bul jerde de to`mengi qaraqalpaqlardi 1742-jili Abilxayirxan shabadi.
Mal-mu`lkin tartip aladi. Qaraqalpaqlar sol sebepli tag`i da Xorezmge qaray ig`isa baslaydi.
- 66 -

Uliwma bul ko`ship qonislaniwlar 1760-1762-jillarg`a shekem dawam etedi. Qaraqalpaqlar XVIII
a`sirde Sirdar`ya boyinda Quwandar`ya, Jan`a dar`ya boylarinda 1721-1762-jillarg`a shekem 40 jil
dawaminda basip aliwshilar menen ayqasip o`mir keshirgen. Tariyxshi S.P. Tostovtin` «A`yiemgi
Xorezm ma`deniyatin izlep...» degen miynetinde qaraqalpaqlardin` Sirdar`ya, Quwandar`ya,
Jan`adar`ya boylarinda jasag`anlig`i, mudami jan`adan jerler o`zlestirip kanallar qazip,
seksewillerden tarnawlar /plotinalar/ qurg`anlig`i, sirtqi jaularg`a qarsi gu`resetug`in jauinger
bolg`an-lig`i, diyxanshiliq, sharwashiliq, baliqshiliq penen, anshiliq penen shug`illang`an-lig`i
aytiladi. P.Richkovtin` «Istoriya Orenburskoy guberniy» degen miynetinde «qaraqalpaqlar o`zleri
islep shig`arg`an miltiq, da`ri, qorg`asin ha`m tag`i basqa mislarin qazaqlarg`a satadi» dep jazadi.
Usi jag`inan qaraqalpaqlar o`zin-o`zi jawdan qorg`ay alatug`in jawinger xaliq bolg`an, sawda-satiq
penen shug`illang`an. Batis Sibir` menen Orta Aziya arasindag`i ka`ruan joli-ulli Jipek joli
Turkstannin` a`trapinan o`tip ol Sirdar`yani jag`alay qonislanip otirg`an qaraqalpaqlar u`stinen
ju`retug`in bolg`an. Qaraqalpaqlar usi tiykarda sauda menen aralasip siyassiy ekonomikaliq
turmisina u`lken ta`sir jasag`an. Ka`ruanlardan baj pul alip ta turg`an. Gladishevtin` bergen
mag`liwmatina qarag`anda «qaraqalpaqlar 1722-jili ishki Rossiyag`a sauda islew ushin min` tu`ye
karwan jibergen». Solay etip u`zliksiz jaugershilik sebeplerinen qaraqalpaqlar XVIII a`sirdin`
ekinshi yariminda Xorezm oypatina kelip qonislana baslaydi. Qaraqalpaqlardin` bunnan keyingi
tariyxi, tag`diri Xiywa xanlig`i menen baylanisli boladi. Jiyen jirawdin` shig`armalarinda
qaraqalpaqlardin` Sirda`r`ya boylarinan Xorezm oypatina qonislang`a shekemgi o`mir ha`diyseleri
aniq sa`wlelengen. Xaliq qansha qiyinshiliqlar bolsa da o`z a`debiyatin, ma`deniyatin, saz-
sa`wbetin taslamag`an. Xaliq arasinda qatiqulaq, qissa aytatug`in adamlar, yadikesh qosiqlar
bolg`an. Usi tiykarda Jiyen jirawday jirawlar xaliq arasinan o`sip shig`ip o`z a`debiyatin,
ma`deniyatin rawajlang`an. Usi da`wirdegi xaliq arasinda auizsha jazba tu`rdegi barliq xaliqliq
a`debiyat, pu`tkil shig`is a`debiyati marjanlari; «Ga`rip-ashiq», «Sayatxan-Xamira» «Qiz Jipek»,
«Qiriq qiz», «Qoblan», «Edige»,»Alpamis», «Maspatsha»da`stanlari kennen taralg`an. Sonday-aq
Xoja Axmet Yasauiy Xikmetlerinen baslap Sulayman Baqirg`aniy kitaplari, Xoja Xafiz, Fizuliy,
Ferdausiy, Sufi Allayar, Maxtimquli, Nawayi, Bedil shig`armalari da arasinda meshit-medreselerde
oqig`an sawatli adamlardin` ta`sirinde og`ada ko`plep taraldi, ayrimlari xaliqtin` su`wip oqiytug`in
shig`armalarina aynaldi. Bulardin` ba`rin klassik shayirlarimiz ha`m jirawlarimiz o`z
tvorchestvolarinda teren` o`zlestirip xaliq aldinda qaytadan aytip berip ju`rgen. Jiyen jiraw bir
neshe xaliq da`stanlarin o`zlestirip o`zinin` repertuarina kirgizgen. N.Dawqaraev o`zinin`
izertlewine bilay jazadi: «Qaraqalpaq xalqi o`zinin` uzaq a`sirge sozilg`an tariyxi dawaminda tu`rli
siyasiy-tariyxiy jag`daylardin` sebebinen baxit izlep bir orinnan ekinshi oring`a ko`ship-qonip,
materialliq ma`deniyattin` ko`p g`ana esteliklerin saqlap, tolig`i menen bizin` zamanimizg`a
jetkere alg`an joq. Biraq, ol bizge esapsiz-sansiz namalardi, kestelerdi, nag`islardi, xaliq
- 67 -

o`nermentlerin, a`sirese og`ada bay, ken` tarawli awiz a`debiyatin qaldirdi. Qaraqalpaq xalqi o`z
a`sirinin` uaqti xoshliq shadlig`inda da - toqlig`inda da, qayg`ili ku`nlerine de so`z siz, so`z
o`nerisiz tura alg`an joq. Jas bala ingalap tuwilg`annan baslap qartayip o`lgenge shekemgi o`mir,
ha`tteki o`lgen adamlardi jerlew, olardi eske tu`siriwler de, saz ha`m so`z o`nerisiz, qosiqsiz
bolmag`an. Sonliqtan qaraqalpaq xalqi mazmuni teren` tematikasi ken` ha`r tu`rli og`ada bay awiz
a`debiyatina iye. /3 tom, II bo`limi, 14-15-betler. Revolyutsiyag`a deyingi qaraqalpaq a`debiyati
deyingi qaraqalpaq a`debiyati/. A`lbette usi a`debiyat Jiyen jiraw, Kunxoja, A`jiniyaz, Berdaq,
O`tesh siyaqli talantli klassik shayirlardi jetilstirip shig`ariwda negizgi milliy da`rek boldi. Solay
etip XVIII a`cirde qaraqalpaq milliy a`debiyatinin` negizgi tirnag`i qalandi.
JIYEN JIRAW AMANLIQ ULI (1730-1784)
JOBASI:
1. Jiyen jiraw Amanliq ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` u`yreniliw tariyxi
2. Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg`awlarinda o`mir shinlig`i
3. Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi
4. Jiyen jirawdin` «Ulli taw» shig`armasi
Tayanish so`zler dizbegi
1. Jiyennnin` jirawliq da`stu`ri, jiraw do`retiwshiligin izertlewshiler, «Xosh bolin` doslar»,
«A`y, jigitler, jigitler», «Xan qasinda to`reler», «Ber tu`yemdi», «Ilag`im» qosiqlarinda da`wir
shinlig`i, «Posqan el» shig`armasi, temasi, ideyasi, Minayim obrazi. «Ulli taw» poemasi, tariyxiy
waqiyalar.
15.1. Jiyen jiraw Amanliq ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` u`yreniliw tariyxi
Jiyen jiraw Amanliq uli XVIII a`cirdegi qaraqalpaq a`debiyatinin` klassik shayiri. Song`i
aniqlawlarg`a qarag`anda ol 1930 jillari tuwilip 1784-jillari qaytis bolg`an. Onin` jasag`an jerleri
Jan`adar`ya ha`m Quwan dar`yanin` boylari. Da`slepki jillardag`i izertlewlerde Jiyen Tag`ay uli
dep ju`ritiledi. Ma`selen N.Dawqaraevtin` aniqlawina ha`m shayirdin` birinshi ret qosiqlar
toplaminda 1959-jili usilay berilgen. Akademik S.Kamalovtin` «Qaraqalpaqlardin` XIX a`crdegi
Xiwa xanlarina qarsi xaliq azatliq gu`resleri» degen 1956-jili jariyalang`an kandidatliq
dissertatsiyasinda «Qaraqalpaqlar XVII-XVIII a`sirdegi Sirdar`ya boyindag`i ha`m olardin`
Rossiyag`a qosiliwina talpiniwi» degen babinda Jiyen Jiraw «Qiriq qiz» da`staninin` avtori, sol
do`retken degen qa`te pikirleri beriledi. Mine usinday na aniq pikirlerge belgili izertlewshi, alim,
Jiyen Jiraw do`retpeleri ha`m do`retiwshiligi, onin` jasag`an da`wiri xaqqinda og`ada ko`p
materiallardi toplag`an ha`m usi bag`darda kandidatliq dissertatsiya jaqlag`an Artiq Karimov 1963-
- 68 -

jili «Jiyen Jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvasi» degen ilimiy monografiyaliq miynet jazdi. Bul
miynette Jiyen Jirawg`a baylanisli bolg`an barliq mag`liwmatlar aniqlandi ha`m ayrim tiykarsiz
pikirlerge qatti soqqi berildi. Jiyen Jiraw «Qirq qiz»da`stanin tokpe shayir ha`m jiraw retinde
xaliqqa tanitip atqarg`an oni o`zinshe shayirliq iskusstvo menen jetilstirgen talant iyesi bolip
tabiladi. «Qirq qiz» xalqimizdin` min` jildan arman do`retken awiz a`debiyatin en` bahali jemisi,
xaliqliq da`stan bolip tabiladi. Usi ilimiy miynetten baslap Jiyen Jiraw Amanliq uli dep ju`ritilip
kiyatir. Bular teren` da`liylewler arqali ju`zege kelgen pikirler.
Jiyen shig`armalarin jiynaw 1930-jillardan baslap qolg`a alina basladi. Belgili a`debiyatshilar
Sadirbay Mawlenov penen Sha`mshet Xojaniyazovlar Jiyen jirawdin` 1927 qatardan turatug`in
«Posqan el» poemasin, 80 qatardan turatug`in «Ber tu`emdi», 131 qatardan turatug`in « Xosh bolin`
doslar» qosiqlarin xaliq arasinan jazip alip O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan
filialinin` qol jazbalar fondina tapsirg`an. Ha`zir bular usi jerde R-23, Inv, N1176 (440-451-
betler), R-98, Inv. N1120 (610-613 betler) ja`ne de 222-227-betlerden saqlawli. Shayirdin` birinshi
qosiqlari 1940-jili «Posqan el» poemasi «Qaraqalpaq xaliq tvorchestvosi» degen toplamda qisqa-
sha alg`i so`z benen shig`arildi. Kitapta Qalli Aymbetovtin` Jiyen jiraw do`retpelerin teren`
bahalag`an alg`i so`zi berilgen. Onda bilay dep jazdi: «Bul kitapta qaraqalpaq xalqinin` su`yikli
ullarinin`, xaliqti basqarg`an basshilarinin`, so`z so`ylegen sheshenlerinin` so`z marjanlari bar.
Xaliq posqan zarli zamanda xaliqtin` zarina qobizin qushaqlap, xaliq shekken azapti birge shegip,
a`rmanin, azabin ko`rkem so`z etip qaldirg`an Jiyen jirawday su`ygen ulinin` xasil so`zi bar.»
(To`rkul. 1940-jil, 3-bet). Shayirdin` bulardan basqa qosiqlari xaliq arasinan tabilip, jazip alinip
«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasinda, «A`mudar`ya» jurnalinda jariyalanip barildi. Shayir
shig`armalari o`z aldina toplam retinde 1959, 1981, 1990-jillari shig`arildi. Song`i jilg`i toplamda
2906 qatardan ibarat on alti shig`armasi jiberilgen.
Jiyen Jiraw shig`armalarinin` ilimiy bag`darda izertleniwi Q.Ayimbetov, O.Kojurov,
N.Dawqaraevlardan baslanadi.Bular o`zlerinin` miynetlerinde birinshilerden bolip Jiyen
tvorchestvasinda, onin` ko`z-qaraslarinin` teren`ligine a`dil kritikaliq bahasin beredi. Bulardan son`
A.Karimov Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha ken` tu`rde shug`illanip arnawli izertlew jumislarin
jazdi. A.Karimov shayirdin` o`mir bayanina, do`retpelerine, olardin` jiynaliwi, baspadan jariyalanip
bariwina ayriqsha itibar berip ko`p mag`liwmatlar topladi. Usi tiykarda 1963-jili Qaraqalpaq
Baspaci ta`repi-nen «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvasi» degen monografiyaliq ilimiy
izertlew baspadan shiqti ha`m A.Karimovke filologiya ilimlerinin` kandidati degen ilimiy da`reje
berildi. Ol usi temadag`i kandidatliq dissertatsiyasin tabisli jaqladi. A.Karimov bunnan son`
«A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri « degen izertlew jumisin jazip 1988-jili «Qaraqalpaqstan»
baspasinan shig`ardi. Bul miynettin` 80-91-betle-rinde «Jiyen jiraw ha`m onin` jirawshiliq o`neri
haqqinda» degen ilimiy maqala jazdi. Bunda Jiyen jirawdin` jirawshiliq o`nerinin` o`zgeshelikleri
- 69 -

ha`m bizin` milliy qobizimizdin` tariyxi, onin` Qorqit-Ata jirlarina-qobizina barip tireletug`in-
lig`in, bul haqqinda Jiyen jirawda o`zinin` «Qobiz tolg`aw» shig`armasinda aytip o`tkenligin ilimiy
analiz etedi. Qaraqalpaqlarda Qorqit Ata haqqindag`i an`izlardin` biykarg`a aytalmag`anlig`in,
sonliqtan da onin` bizge og`ada jaqin keletug`in ata-babalarimiz ekenligin de da`liylleydi.
N.Japaqov o`zinin` «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyatinda realizm ma`selesi» degen
ilimiy miynetin jazdi. Bunda Jiyen jiraw shig`armalarinin` turmis shinlig`in realistlik penen
su`wretlew o`zgeshelikleri iznrtlengen. A.Karimov o`zinin` «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m
tvorchestvasi» degen monografiyasinda shayir shig`armalari boyinsha ken` tu`rde ilimiy pikirlerin
aytqan. Kitap kirisiw, Jiyen jasag`an zamandag`i tariyxiy jag`daylar, Jiyenin` o`miri haqqinda
mag`liwmatlar, shayirdin` do`retpeleri, poemalari, shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgeshelikleri,
juwmaqlaw degen pikileri ilimiy tallaw jasaw menen ayriqshalanadi. Bul miyentte Jiyen jirawdin`
shig`armalari ha`m jirawshiliq o`zgesheligi, atqarg`an repertuarlari, ol jasag`an zamannin` tariyxiy,
siyasiy, ja`miyetlik, ekonomikaliq jag`daylari, ha`r bir shig`armasinin` do`retiliwi, tariyxiy,
mazmuni, ideyasi, janrliq o`zgeshelikleri teren` izertlengen. Song`i da`u`irde Ayimqul Pirnazarov
Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha shug`illanip bir qansha ilimiy miynetlerdi jariqqa shig`ardi. Ol
«Qaraqalpaq a`debiyati boyinsha geypara oylar» degen 1991-jili shiqqan monografiyaliq
izertlewinde 9-49-betlerinde Jiyen jiraw tvorchestvasinda arnap 6 maqala jazg`an. Bunnan keyin
A.Pirnazarov «Jiyen jiraw ha`m Omar shayirdin` do`retiwshilik sheberlikleri» degen izertlew
jumisin 1993-jili «Qaraqalpaqstan» baspasinan shig`ardi. Usi jili «Jiyen, O`tesh ha`m Omar
shayirlardin` do`retiwshilik sheberlikleri» degen temada doktorliq dissertatsiyasin tabisli jaqladi.
A.Pirnazarovtin` Jiyen jiraw tvorchestvasin izertlewge arnalg`an monografiyaliq izetlewinde Jiyen
tvorchestvasina birinshilerden bolip baxa bergen O`tesh shayirdin` «O`tti du`n`yadan» qosig`i,
onin` Jiyen do`retiwshiligin bahalawi, talantin qa`dirlewi, atqarg`an da`stanliq shig`armalari
haqqinda teren` pikirler ju`ritkenligi aytilg`an. Ja`ne de Jiyen shig`armalarinin` baspadan
shig`ariliwi, son`g`i da`u`irdegi izertlep u`yreniwler haqqinda pikirleri beriledi.
Bul ati atalg`an minnette. «Posqan el» poemasinda adamgershilik qa`siyetlerdi
su`wretlewdegi Jiyennin` sheberligi, «Posqan el» do`retpesinde ta`biyat ko`rinis ha`m qubilislarin
su`wretlewdegi Jiyennin` sheberlik usillari», «Ko`rkem beyne jasawdag`i Jiyennin` sheberlik
usillari», «Posqan el» da`staninda qaharman ha`m uaqiyag`a qatnasiwshilardin` ha`r qiyli ishki oy
tolg`anislari, «Ko`rkem su`wretlew paydalaniwdag`i Jiyenin` sheberligi», «Auiz eki xaliq
do`retpelerinen paydaliwdag`i Jiyen jirawdin` sheberligi» degen temalarda izertlew jazip
«Juwmaq» islegen. Lekin bundag`i izertlewler Jiyen jirawdin` do`retiwshilik sheberligin turmis
shinlig`i negizlerinen shig`ip toliq aytip bere almag`an. Avtor ko`binese ko`rkem shig`aramani
toplawda onin` mazmunin aytip beriw menen sheklenedi. Pedagogika ilimlerinin` doktori O`serbay
A`lewov «Qaraqalpaqstanda ta`lim-ta`rbiya oylarin qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwi» N.,-1993-jil
- 70 -

monografiyaliq izertlewinde «Jiyen jirawdin` ja`miyetlik-pedagogikaliq ko`z qaraslari «/271-282-
betler/ degen temada ilimiy pikirler ju`rgizedi. Filalogiya ilimlerinin` doktori Sarigu`l Bahadirova
«Jiyen jiraw ha`m qaraqalpaq jirawlari» («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi, 1991, 18-oktyabr`)
degen ilimiy maqalasina Jiyen jirawdin` jirawshiliq o`neri ha`m qaraqalpaq jirawlarinin`
tvorchestvaliq rawajlaniw joli haqqinda aytadi. «Jas Leninshi» gazetasinin` 1991-jilg`i 2-aprel`
saninda Jiyen jiraw tvorchestvasina arnalip bir bet ajratiladi. Bunda Jiyen jirawg`a arnap material
tayarlawshi avtorlar G.Xojaniyazov ha`m O`.Yusupovlar da`reksiz mag`liwmatlar bergen. Bul bette
Jiyen jirawdin` avtorlig`inda «Gulayim» da`staninan u`zindi jariyalang`an. Jiyen jirawdin` bul
«Gulayim» da`stani son`iraq «Batir qiz», «Qiriq qiz»atamalarinda ko`lemi da`stan etip
do`retkenlerin, oni xaliq jirawi Qurbanbay Ta`jibay uli toliqtirip pu`tkil du`n`yag`a tanitip du`n`ya
ju`zi a`debitina o`lmes miyras etip qosqanlig`i bizge belgili. Bul da`stan xalqimizdin` do`retken
a`yemgi materiarxat da`wirinen berman qarap tariyxta so`z etiletug`in a`jayip do`retpe bolip
tabiladi. Jiyen jirawda, Qurbanbay jirawda bul da`standi xaliq aldinda tvorchestvaliq bag`darda
jirawliq o`neri menen atqarip, saqlap bizge jetkerip berip, miyrasti qa`dirlewge o`z u`lesin qosqan
talant iyeleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw xaliq da`stani «Qirq qiz»di o`z gezeginde jirawshiliq o`neri
menen xaliq aldinda tvorchestvaliq penen sheberlep o`miri dawaminda atqarg`an ha`m bizin`
ku`nimizge jetkeriwge sebepshi bolg`an, xaliqtin` yadinda saqlaniwina belgili u`lesin qosqan adam
bolip tabiladi. Fol`klorliq shig`armalardi jazba a`debiyattan duris ajrata biliwimiz tiyis. Jiyen jiraw
tvorchestvasi mektep oqiwshilarina arnalg`an oqiwliqta avtorlari S.Axmetov, B.Ismaylov 9-klass
«Qaraqalpaq a`debiyati», Universitettin` filologiya fakul`tetleri ushin sabaqliqta avtorlari
N.Japaqov, K. Ma`mbetov, K.Sultanov, A.Karimovlar /1983-jil/ 73-93-betler berilgen. Ja`ne de
1994-jili Tashkent «FAN»baspasinan shiqqan «Istoriya karakalpakskoy literaturi» s drevneyshix
vremen do 1917 g. /degen kitaptin` 89-117-betlerde berilgen. Uliwma Jiyen jiraw tvorchestvasi
ha`zirgi ko`z qarastan ele de ken`irek izertlewdi talap etedi.
15.2. Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg`awlarinda o`mir shinlig`i
Jiyen jiraw bir qansha lirikaliq qosiqlari qobiz sazina sa`ykes jirawliq sheberlik penen terme
tolg`aw tu`rinde do`retilgen. Jiyen jirawdin` lirikalari auizsha jirlap aytiug`a ta`n bag`darda
xaliqtin` esitiwine qolaylastirip tap jirawdin` aytqanday etip do`retilgen. Jiyen jiraw lirikalarin jazip
do`retip g`ana qoymastan oni yadlap, qobiz jirina salip xaliq arasinda milliy xaliqliq qobiz namalari
menen sheberlep atqarip berip ju`rgen talantli, lapizli jiraw bolg`an. Jiyen jiraw tvorchestvasi
boyinsha ken` tu`rdge shug`illang`an alim A.Karimov bilay jazadi: «Jiyen jirawdin` atqarg`an
namalari «Kelte ziban», «Ulli ziban», «Jortiliwi», «Ko`z aydin», «Aig`a shap», «Shalqima»,
«Nog`ayli», «Tolqin» ha`m tag`i basqalar bolg`an. Shayirdin` «Aldi artim biyik jar eken»
shig`armasi «Kelte ziban» namasi menen jirlang`an. /»A`debiya-timizdin` geypara ma`seleleri «N-
- 71 -

1968, 87-bet/. Belgili alim Qalli Aymbetov «Jiyen jirawdin` o`zin shayir dep atamay, jiraw dep
atag`an duris boladi. Ol» qobizimdi qushaqlap» degen so`zdi bir neshe ret qaytalap o`zinin` jiraw
ekenligin da`lilleydi. Shig`armalarinin` qosiq qurilisi, qobizi ha`m jiraw dep ataliwi onin` nag`iz
xaliq jirshisi-jiraw bolg`anlig`ina da`liyl bola aladi. Oni jiraw dep atag`an menen jazba
a`debiyatin` uakili emes degen tu`sinik shiqpaydi. Jiyen jiraw qaraqalpaq jazba a`debiyatinin`
uakili ha`m oni baslawshilarinin` biri boladi». /Xaliq danalig`i, 1988-betler/. Usi aytilg`anday-aq
Jiyen jiraw degenimizde xalqimizdin` milliy saz a`spabi- qobizin qushaqlap sir shertken talantli
jiraw, duwtardi da shertip sazendelik etken ataqli baqsi eleslew menen, sin`g`irlag`an saz, saxrani
jang`irip a`lemdi gu`n`retken jurawdin` lapizi qulag`imizg`a tal-tal keledi. Bular bizdi tariyxqa
baslaydi, ata-babalarimizdin` basip o`tken jolin, tariyxin, u`rip-a`det, ma`deniyatin, milliy
da`stu`rlerin, a`debiyatin biliwge bag`darlaydi. Jiyen jiraw «Qobiz tolg`awin» usi bag`darda
do`retken. Bunda xalqimizdin` milliy saz a`spabi qobizdin` sog`iliw xaqqindag`i oy-pikirler
aytiladi. Shayir «Qobiz tolg`awi» nan baslap qaraqalpaq xalqinin` o`zgesheliklerin aldimizg`a jayip
saladi. Qobiz a`spabinin` sog`iliw tariyxi, og`an qollanilg`an zatlardin` saxrayi qaraqalpaq xalqinin`
turmisina, tirishiligine, dalasina, ta`biyatina ta`n o`zgeshelikler ekenligi anlasiladi. Bul «Qobiz
tolg`awin» aytilg`an pikirler Qorqit atanin` qobizi haqqindag`i a`spanani yadqa tu`siredi.
A`debiyatshi alim A.Karimov o`zinin` maqalasinda: «Qobizdin` piri Qorqit atnin` qobizdi oylap
tabiwi haqqindag`i legendasinin` Jiyen jirawtdin` «Qobiz tolg`awin» na sa`ykes keletug`inin`»
aytadi. /82-bet. A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri/. Bular bizdi barg`an sayin Qorqit ata jirlari
menen tutastirilip oni qaraqalpaqlardin` ata- babasi retinde tanitadi. Izertlewshi I.Utewlievtin`
«Qorqit Atanin` qobizi /Milliy tariyximiz o`zinsheliklerimiz izlep. /»A`mudar`ya»jurnali, 1998, N 4
/ maqalasinda bizin` jirawshiliq sheberligimizdin` Qorqit ata jirlarina barip tiriletug`inlig`i, Qorqit
atanin` qobizi ha`m jirlari bizin` milliy ata miyrasimiz ekenligi aytiladi. Rasinda da Jiyen jirawdin`
«Qobiz tolg`awinda» qaraqalpaqtin` milliy saz a`spabi qobizdin` sog`iliwi tariyxi boyinsha bahali
mag`liwmatlardi beredi, Bunin` bizin ata-babamizdan kiyatirg`an saz a`spabi - milliy
o`zgesheligimiz ekenligin da`liyleydi.
Tu`nde jatip tu`s ko`rdim,
Tu`simde a`jayip is ko`rdim.
O`sip turg`an bir ag`ash,
Ol ag`ashti men shaptim,
Sinsilag`an ses shiqti,
Ag`ash jerge quladi.
Shapqan jerden su`t shiqti.
Bulaq su`tten qorqpadim,
Ustadan usta sayladim,
- 72 -
Esengeldi qir muring`a,
Ag`ashin`di shaptirdim.
Taw-taylaqtin` terisin,
Qapshig`ina qaplattim.
Suw tulpardin` quyrig`in,
Tar qilina taqtirdim.
Quraydin` kak shayirin,
Tarqishina jaqtirdim.
Taw tekenin` mu`yizin.

Tiyegine qistirttim.
Quw ag`ashta sen mu`n`li,
Adamzatta men mun`li,
Aytisayiq qobizim,
Qobizimdi jirlasam,
Sende mun`li qobizim,
Mende mun`li qobizim,
/10 bet, Jiyen jiraw.»Posqan el».
- 73 -
Mun`lasayiq qobizim.
Qolima alg`an joldasim,
Sherdi aytqan sirlasim.
Sag`an aytip jirimdi,
Qayg`ili nama shalaman.
Jiyen jiraw usi bag`darda ati qaraqalpaqqa ma`lim bolip arjaq penen berjaqqa tanilg`an,
pu`tkil Turan, Xorezm oypatina kennen so`z jayilip tu`rki xaliqlarina belgili bolg`an xaliqtin` so`z
zergeri, o`tkir tili, so`yler so`zi, ko`rer ko`zi, tiyisli jerinde so`z-zibanin` darg`a tartsa da xan
aldinda tay salmay aytqan talantli shayiri ha`m ataqli jirawi bolg`an. A`sirese ol xaliqtin` altin
miyraslarin teren` u`yrengen ha`m xaliqqa taratiwshi bolg`an. «Qobiz benen duwtardi shertip, tilge
kelse Jiyrensheden o`tken. Alpamisti jigittin` sultani, Gulparshindi qizlardin` gauhari etip xaliq
arasina taratqan. «Edige»ni esirip jirlag`anda ku`ndi jawdirip,»Qoblan»di pu`tkil tu`rki xaliqlarina
tin`latqan. Tolg`awina tu`rli muxamg`a do`ndirep «Ormambet biy « tolg`awin o`zi do`retken.
O`teshtin` «O`tti du`n`yadan» qosig`i /Jiyen mine usinday bag`darda qaraqalpaq xalqinin` milliy
shayiri, talantli jirawi bolip ol o`zinin` yoshinin` dereklerin milliy xaliq auiz a`debiyatinan sag`a
alip do`retken. Ol bizge belgili sinawli qosiq tolg`awlardi g`ana, bir-eki da`stanliq shig`armalardi
g`ana do`retip qoymag`an. Onin` avtorlig`inda ju`da` ko`p xaliqliq shig`armalar do`retilgen Bular
ele toliq da`rejede xaliq arasinan a`sirese joqarg`i qaraqalpaqlar arasinan izlep tabiliwi kerek. Jiyen
jiraw tariyxiy hu`jjetlerge qarag`anda o`mirinin` aqirg`i ku`nlerine joqarg`i qaraqalpaqlar arasinda
bolg`an pikirler bar. N.Dawqaraev bul pikirlerge ayriqsha ma`ni beredi. :»Jiyen Tag`ay ulinin`
shayirliq jirawliq jumisinin` ko`birek uaqti «joqarg`i» qaraqalpaqlar-din` arasinda o`tken, yag`niy
Turkistan, Samarqand, Nurata, Buxara, Kenimex, Zarafshan bettegi qaraqalpaqlardin` arasinda
o`tken. Jiyen jo`ninde sol jaqtag`i qaraqalpaqlardin` arasinda ko`p mag`liwmatlar bar bolsa da olar
ele jiynalg`an joq». Mine bul pikirler elege shekem hesh kim bilmey kiyatir. Jiyen jirawdin` bizge
belgili lirikalari dim az sanda. Olar «Ilag`im», «Ber tu`yemdi», «Qobiz tolg`aw», «Qaramirza
batirdi ayt», «Xoja batirg`a», «Juwmaqqa saldim qazamdi», «Ey jigitler, jigitler», «Aldi-artim biyik
jar», «Xan qasinda to`reler», «Xa xanimiz, xanimiz», «Ju`regimde ko`p dag`im», «Ko`rgende bolar
uaqtim xosh», « Xosh bolin doslar» degen terme tolg`awlardan ibarat. «Ilag`im» qosig`inda
shayirdin` balaliq jillarinan bir ko`rinis turmis qiyinshiliqlari, jasinan ilaq baqqanlig`i, qiynalip
qosilg`anlig`i, bay adamlarg`a jallanip qoy-qozi baqqanlig`i, ilaqlarin qasqir jep ketip bay adamnan
auir azap aqiretler ko`rgenligi haqqinda jazg`an.

Ilaq baqtim salag`a,
Bas qosip eki balag`a,
Sanap ko`rsem ag`alar,
On ilag`im birden joq.
Qula du`zde jiladim,
O`lgenin` bildim ilaqtin`,
- 74 -
Jerbauirlap quladim,
Ishim gish-g`ish qaynaydi.
Ko`n`lime tu`sip uwayim,
Bolg`an jetim ozaldan,
Ashilmag`an man`layim./4-5-bet/
«Ber tu`yemdi»qosig`inda shayir manlayina pitken jalg`iz tu`yesin bay adamnin` qolinan
tartip alip qoyg`ani, oni bermese xalinin` ne keshetug`inlig`i haqqinda aytip jarliliq turmisina
qiynaladi. Qolinda sonsha du`n`ya mali turip jarlinin` bir malina ko`z salg`an ash ko`z baydin`
sutxorliq kelbetin aship beredi. Bul eki qosiqta da jarliliq turmis qiyinshiliqlari jirlang`an.»Xosh
bolin doslar» qosig`inda tuwilg`an el menen xoshlasiw, onin` qa`dirine jetiw ma`seleleri so`z
etilgen. Shayir barliq uaqitta qaraqalpaq xalqi dep,tuwilg`an elim, elatim dep jirlaydi. Mudami
xaliq atinan so`yleydi. O`zin qaraqalpaq xalqinin` bir uakili shayiri sipatinda taniydi. Misali:
Qulaq salin doslarim,
Qapilg`an bul zamanda,
Qayg`i ha`siret qapladi,
Qaraqalpaq- bulgen el,
Ten`lik tappay xanlardan,
Posiug`a belin bayladi.
Ig`ilip posqan elatim,
Joq belgili ma`kani,
Kindik qanim tamg`an jer,
A`rmanda sennen ayrildim.
Qaraqalpaq elinin,
Malinda erk bolmadi.
Qaraqalpaq a`wladi,
Un qosisip jiladi.
Elimnin` mun`li zarina,
Qayg`ili nama shalip em.
Elim bolip tur talan.
Bayan etsem barlig`in,
Sendey zulim bolg`an joq.
Qaraqalpaqtin` balasin,
Guwenlep qoyday qirg`an joq.
Arilmas daulet baylig`im,
Elatim sennen ayrildim.
Bu`lingen bul elimnin`,
Neden boldi jazig`i?!
Julinip tutqa qazig`i ?!
Jiyen jiraw usinday bag`darda barliq 54 jilliq o`mirin qaraqalpaq dep xalqim dep, elim dep
arnag`an gu`resshen` shayiri ha`m ma`pin jirlag`an jirawi boldi. Ol ilaq baqqan balalig`inan baslap
/»Ilag`im»qosig`i/ qaraqalpaq xalqinin` tariyxin jazdi. Xaliqtin` tragediyali awir ta`g`dirin
su`wretlep berdi. Xaliqti gu`resiwge bag`darladi. Qaraqalpaqlar-din` o`zine ta`n milliy
o`zgesheligin rawajlandiriwg`a u`lken u`les qosti. Onin` lirikalarinda duris so`ylew, ua`dege opali
boliw. Xaramnan qashiw, hadal miynet, tabis tabiw, kisinin` haqisin jemew, birewdin` zatina zorliq
etpew, o`z erkinligin, xujdani ushin gu`resiw usag`an xalqimizdin` hasil qa`siyetlerin ko`riwimizge
boladi. Ol xaliq batirlarinin` iygilikli islerin qollap - quwatladi, olardin` batirliq is-ha`reketlerin

xaliq arasinda xawaza etti. Misali: «Qaramirza batirdi ayt», «Xoja batirg`a», «Amanbaydin` ala ati»
qosiqlari usinday.
O`zi jurttin batiri,
O`zi jurtim dilwari.
Ayag`ina kiygeni,
Tog`iz qabat bilg`ari.
- 75 -
Tuwisi jaqsi batirim,
Berge quwat hal berdi.
Ba`rin aytti birin ayt,
Qaramirza batirdi ayt
«Xoja batirg`a «, «Amanbaydin` ala ati» qosiqlarinda shayir batir bolg`an menen el g`amin
oylamaytug`in, zulim bolg`an, xaliqti qirg`ing`a ushratiug`a sebepker bolg`an adamlar haqqinda
aytadi, olardin` el g`amin oylap ta`wbege keliwin tu`sindiredi.
Shayir o`zinin` shig`armalarinda qaraqalpaq xalqinin` milliy sipatinda ha`reketke kelip
xalqimizdin` o`zine say milliy ha`reketlerin jasadi. Onin` shig`armalarinda qaraqalpaq xalqinin`
o`zine ta`n bolg`an saxrayi milliy ka`ha`rmani obrazi jasaladi. Jiyen shig`armalarinda saxrayi batir,
xalqim dep umtilip janin beretug`in er ju`rek, xadalliqqa talping`an a`dil, bir-birin teren` hu`rmet
etetug`in joqari adamgershilikli, a`dep-ikramli, bir-birin qiyip kete almaytug`in miyrim-sha`pa`a`tli,
bawirman, o`zi o`liwge jaqin qalsa da bir tislem nanin bo`lisip ken` peyli insanlar obrazi jasaladi.
Ja`ne de jasi u`lkeni, ag`ani, qarindasti mudami teren` hu`rmet etetug`in adamgershilik, ruxsatsiz
awiz ashpaytug`in kishpeyillik, tiyisli jerinde so`zin alip qalmaytug`in sheshenlik, diluarliq, batirliq
usag`an paziyletler ayqin sa`wlelenedi.
Jiyen jiraw lirikalarinda o`mir shinlig`inin` ashshi kartinalarin ko`rkem poetikaliq qatarlar
arqali xaliq ug`imina sa`ykes astarli ma`niste sheberlep su`wretlep beriw ayriqsha ko`rinedi. Misali
«Ey jigitler, jigitler « qosig`inda bilay jazadi:
Ey jigitler, jigitler,
Zamanimiz tar eken.
Ko`meykeydi turg`andi,
Aytalmastay ku`n eken.
Aytajag`im ballarim,
Diyxan bolsan jer ekken,
Qon jarig`in ken` bolsin.
Bay ulinin` bir-ek
Bir na`siyat ullarim,
Ko`z ko`rgenin aytayin.
Saratanda suwiqtan,
Sari ala siyirdin`,
Mu`yizi qaq jarildi.
Sari tal bolg`an biydaydin`,
Da`ni astina to`gildi.
Qara suwiq qatti urdi,
Buni ullarim biz ko`rdik.
Jiyen jiraw oy- pikirleri ko`binese timsalap astarli ma`niste suliwlap jetkeretug`in o`tkir tilli
sheber shayir bolg`an. Ol hesh qashan tilge so`z kelgende irkip so`z kelgende irkip qala almag`an.
Xan aldinda da, dar aldin da da haqiyqatliqti, hadalliqti, haq so`zdi aytqan, naxaqti ayausiz ashkara
etken. Buni shayirdin` «Xanqasinda to`reler», «Xa xanimiz, xanimiz» qosiqlarinda toliq ko`riwge
boladi. «Ey jigitler, jigitler» qosig`inda shayir da`wir haqqiyqatlig`in, turmistin` ashshi ta`replerin

og`ada sheberlik penen tu`sindiredi. Bul qosiqta o`mir, turmis , tirishilik etiw, gu`resiw haqqinda
en` jaqsi oy-pikirler ortag`a qoyilg`an. Bunda ha`r bir so`zge og`ada teren` poetikaliq ma`ni
ju`klengen. Qosiqtin` birinshi kupletinde shayir zamannin` «tar» lig`in, da`wirdin` zulimliqqa,
zalimliqqa tiykarlang`an ekenligin ayqin ko`rsetedi.
Ko`mekeyde turg`andi,
Aytalmastay ku`n eken.
Shayir zaman qisiwmetleri haqqinda usilay tolg`anadi. Erkinliktin` joq ekenligin bildiredi.
Bul zamanda en` tragediyali ko`rinis haqiyqatliqti ayta almaw, tilge tiyim saliw. Bunda shayir «bas
kespek bolsa da til kespek joq!« degen xaliq naqilin esapqa aliw menen bul da`wirdin` sonshelli
da`rejede a`dilsizlike qurilg`anlig`in, zulimliqqa tiykarlang`anlang`anin` ko`rsetip beredi. Shayir
tolg`awinin` astarli ma`nisine ko`mekeyde turg`andi nege biz ayta almaymiz? ! Ayta almay
atirmiz?! degen shaqiriq, su`rendi seziwimizge boladi. Ol ha`r bir qatarda usilay bir ma`ni anlatip
ketedi. Da`wir ruwxi menen tig`iz baylanisip, arpalisip, gu`resip ku`n ko`riwdin` tiyisli ekenligin
ug`indiradi. Reti kelse tayinbay ko`mekeyde turg`an ashshi haqiyqatliqti aytiwdi alg`a qoyadi.
Ja`ne de shayir usi qosiqtin` ekinshi kupletin de saqlaniwdin` da za`ru`rligin, qay jerde ka`tip
so`ylewdin` de kerekligin teren` ug`indiradi. «Bay ulinin` bir-eki aytar so`zin kem bolsin» Bunda
jarisip so`yleme, aqmaq penen eregispe degen ma`nilerdi anlawg`a boladi. Usi oylarinan keyin
astarli ma`niste tag`i da pikirlerin ayqin bayanlaydi.
O`ytpese jigitler,
Aytajaqti aytirmay,
Bas quwsirilip jaq bolar.
Bul jerde de eki ma`ni ni anlawg`a boladi. Biri haqiyqatliqti aytsan basina soqqi tiyip
quwsirilg`in jaqqa aynaliwi mu`mkin, ekinshiden, haqiyqatliq qalay bolmasin aytiliwi tiyis, buni
aytiw ushin barliq aqil ushin barliq aqil-xuwshin menen basin jaqqa aynalip so`ylemey
qalmaytug`in jag`dayg`a qalmaytug`in jag`dayg`a kelesen. Qalay bolmasin haqiyqatliqti
aytasan.Al, ishtegi da`rt bul aytiliwi kerek degen ku`shli ideyani beredi. Xalqimizdin` tirishilik
etiwinin` bir da`regi sharuashiliq bolsa, bir da`regi diyxanshiliq . Xalqimiz u`sh ay qauinim, u`sh ay
sauinim, u`sh ay qabig`im, u`sh ay shabag`im dep jasag`an. Olarg`a siyir negizgi aziq-auqat, mol
irisqi nesiybe da`regi. Biyday a`zelden nani-asinin` arqaui. «Biyday nanin bolmasa biyday so`zin`
joqpa» degen xaliq naqilinin` ma`nisi a`yemnen kiyatirg`an xalqimizdin` turmis tirishligi menen
baylanisli. Usillarg`a tiykarlana otirip shiyir da`u`ir haqiyqatlig`in, zalimliqti bilay ta`ripleydi.
Saratanda suwiqtan,
Sari ala siyirdin`,
Mu`yizi qaq jarildi.
- 76 -

Bul jerde ga`p tek sari ala siyir haqqinda emes al o`z elinin`, shan`arig`inin`, turmis
tirishiliginin` tiregi, tiykari bolg`an er jigit azamatlardin` zaman qisiwmetinen mu`yizinen qag`ilip
jarilip atirg`anlig`in obrazli su`wretlegen. Usinday batir turmistin` ha`r qiyli qiyinshiliqlari, adamlar
zulimlig`i, a`da`latsizliq sebebinen kuyrep joq bolip atirg`anlig`i ta`riplegen. Shayir bul oylarin
tag`i da ken`irek, teren`irek tu`sindiredi. «Sari tal bolg`an biydaydin` da`ni astina to`gildi.» Mine
bul tragediyaliq suu`retlew. Buni diyxan bolg`an saxrayi xalqimiz attan aniq tu`sinedi. O`mirinin`
jaynap-jasnar zamani kelip, jan`a ku`shine tolisip elim dep umtilg`an azamat jigitlerdin` xanliq
zulimliq astinda nabit bolip atirg`anlig`i usilay astarli tu`sindirilgen. Shayirdin` haqiyqat so`z
zergeri, teren` oyshil, milliy xaliq uakili ekenligi usi ta`repinen ko`rinedi. Jiyen jirawdin` zaman
shinlig`i haqqindag`i oy-pikirleri «Aldi-artim biyik jar eken «, «Ko`rgende bolar, keuilim xosh»,
«Ju`regimde ko`p dag`im»qosiqlarinda da ayqin su`wretlengen.
Jiyen jiraw terme tolg`aw tu`rinde o`zinin` lirikaliq qosiqlarin do`retip onda xaliqtin`
qiyinshiliqli o`mir ha`diyselerin, turmisliq ta`jriybelerin , durisliqqa tiykarlang`an milliy
da`stu`rlerin og`ada ko`p jirladi.
15.3. JIYEN JIRAWDIN` «POSQAN EL» POEMASI
Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi -tolg`awi 1937-jili Taxtako`pir rayoninin` 7-awili «Qara
oy» degen jerde turiwshi /Ha`zirgi «O`zbekstan» kolxozi/Bektursin degen jiraudan S.Ma`wlenov,
Sh.Xojaniyazovlar ta`repinen jazip aling`an. Bektursin jiraw buni bir kitaptan yadlap
u`yrengenligin aytadi. Bul poemanin` ko`lemi 2 min` katarg`a shamalasadi. «Posqan el» uaqiyasi
tariyxiy xu`jjetlerge qarag`anda 1760-62-jillarda Sirdar`yanin` to`mengi ta`repinde Jan`a dar`ya,
Quwandar`ya boylarinda otirg`an qaraqalpaqlardi qazaq xani ERALI xannin` qirg`ing`a ushratiwi
sebepli ata jurti Turkistan di posip ko`shiui, Xorezm shuqirina qaray ig`isiwi ma`selelerin so`z
etiuge qaratiladi. Izertlewshi A.Karimovtin` miynetinde «Posqan el» tolg`awinin` mazmuni teren`
u`yrenilgen. 75-77-betlerde ol tolg`awdin` mazmunin` qisqasha bayanlaydi. /Buni konspekt aliw
kerek /»Posqan el» tolg`awinin` do`retiliwi haqqinda ken tu`rde mag`liwmatlar beredi. Jiyen jiraw
qaraqalpaq xorezmge ko`ship kelgennen keyin , Aral ten`izine, onin` qubla ta`repindegi atawlarg`a
/Terbenbes, Munaytpas/ A`mudar`ya tarmaqlari Ko`k o`zek boyina kelip qonislag`annan keyin
shig`arg`an degen mag`liwmatlardi keltiredi. «Posqan el» shig`armasi xaliq tilinde «tolg`aw « dep
te «poema» depte aytilip ha`m jazilip ju`rgenligin aytadi. Tiykarinda bular ekeuin bo`lip qarawg`a
bolmaydi. Bular ishki ta`repinen bir-birine jaqin turadi. Tolg`aw didaktikaliq poeziya tu`rinde
jatadi. Bular ja`miyet qubilislarin jay tu`rinde g`ana su`wretlew emes, turmisti baqlap sol jo`ninde
juwmaqli pikir ju`ritedi. Geypara tolg`aw formasinda jazilg`an shig`armalar o`zinin` ko`lemi
syujeti jag`inan poemag`a ku`ta` jaqin turadi. Onday tolg`awlar mazmun, obraz ha`m jasawi,
kompozitsiyasi jag`inan poemanin` talaplarina toliq juwap beredi. Bunday tolg`awlarda zaman,
- 77 -

da`wir jag`day ko`birek lirikaliq sheginisler menen so`z etiledi. Bul talapqa Jiyennin` «Posqan el»
tolg`awi toliq sa`ykes keledi. Bul shig`armanin` sirtqi formasi jag`inan tolg`awliq xarakterge iye
bolg`ani menen onin` ishki syujetlik mazmuni, kaharman obrazlarina xarakteristika beriw,
kompozitsiya ta`repinen ko`birek poemag`a usaydi. A`debiyat teoriyasinda bilay aniqlama beriledi:
«Poema ko`rkem a`debiyattin` liroeposliq janirinin` bir tu`ri. Poemada shayir o`z kaxarmanlarinin`
ishki keshirmeleri, minez-qulqi, is-ha`reketleri haqqinda so`z etedi. Sonin` menen bir uaqitta
lirikaliq shig`armalarday, poemada su`wretlegen turmisliq uaqiyag`a baylanisli payda bolg`an
o`zinin` ishki sezmlerinde bayan etedi. Poemada ka`harmanlar uaqiyag`a qatnasiwshilar boladi, olar
menen birge lirikaliq ka`hramanlar da boladi.» A`debiyat teoriyasinin` poema haqqindag`i
talaplarina Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi sa`ykes keledi. Bul shig`armada belgili syujet ata
jurti Turkistannan Xorezmge, A`mudar`yanin` ayaq betlerine ko`shiw, sirtqi jawlar, basqinshilar,
baylar, biyler azaplari, jetim qiz Minayim uaqiyalari ha`m lirikaliq ka`harman sipatinda shayirdin`
o`zinin` uaqiyanin` ishinde bolip bastan-aqirina baqlap bariwi ken` tu`rde sa`u`lelengen. Sonin`
ushinda biz a`debiyat taniw iliminde bul shig`armani analiz etkenimizde poema geyde tolg`aw
depte pikir ju`ritemiz. Buni liriko-psixologiyaliq poema dep qaraymiz.
Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi tariyxta bolg`an waqiyalar tiykarinda do`retildi. Bul
uaqiyalardi shayir o`z ko`zi menen ko`rgen, xaliq penen birge bolip awir tragediyaliq jollardi basip
o`tken. Shubirisip posip kiyatirg`an ash xaliqtin` joldag`i awir qayg`ili azaplari ju`da` sheber
surgun uaqiyalar negizinde aship beriledi. Poemada xaliq ta`g`dirindegi da`wir haqqiyqatlig`i ayqin
su`wretlenedi.
Qaraqalpaq - posqan el,
Xorezmge jetiwge,
Ha`mmeleri buwdi bel.
Ata jurti Turkistan
O`mirlik jaylaw bolmadi.
”a`rip penen qa`serge,
Jetim menen jesirge,
Sayasin hesh bir salmadi.
Aldi menen basshisi
- 78 -
Eki iynin jalmadi.
Buziq boldi iyshani,
A`dilsiz boldi qazisi,
Gunasizdan birazdi,
Gunali dep qiyadi.
Eki jaqlap u`sh jaqlap,
Ku`nnin` ko`zin ko`rsetpey,
Kewilge qayg`i jamadi. /27-bet/.
«Posqan el» shig`armasinda qaraqalpaq xalqinin` tariyxina, milliy da`stu`rlerine, u`rp-
a`detlerine baylanisli en` jaqsi oy-pikirler sa`wlelengen. Shig`armanin` birinshi bo`liminde
tosqinliqqa ushrag`an xaliq ta`g`diri, ashliqtan jolda o`lip qalip atirg`an ata-analar, emiziwli balalar,
olardin` g`arg`a-quzg`ing`a jem bolip ko`miwsiz dalada qalip atirg`anlig`i sheber tragediyaliq
ko`riniste jan ashirliq halatta su`wretlengen. Usinday jag`daylarda xaliq arasindag`i biri-birin o`lim
qa`wipinen aman alip qalg`an tuwisqanliqtin` ko`rinisi ayriqsha sipatlanadi. Poemada ananin`

alag`a, balanin` atag`a, ag`anin` inige, qarindasqa mexribanlig`i, miyrimlilik, teren` tuwisqanliq
sezimleri og`ada qa`sterli sezim sipatinda ta`riplengen. Bular xalqimizdin` burinnan kiyatirg`an en`
ag`la qa`siyetleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw usillarg`a itibar beredi. Al zalimliq, a`dilsizlik og`ada
qatti qaralanadi. Bular ayrim adamlardin` du`n`yaparazlig`inan kelip shig`ip atirg`anlig`i ayriqsha
ta`riyplenedi. Shig`armanin` ekinshi bo`liminde jetim qiz Minayim uaqiyasi ayriqsha orindi
yieleydi. Shig`armadag`i Minayim qiz uaqiyasinin` o`zi de teren` adamgershilik sezimleri menen
jirlanadi. Jiyen jirawdin` Minayimg`a bawirmanlig`i, o`limge bas tigip bolsa da azaptan
qutqariwg`a umtilg`anliq-lari, qiz namisin qorg`aw, qa`ha`rmanliq is-ha`reketler shig`armada
isenimli su`wretlengen. Shig`armada Ereke bay menen onin` pa`msiz ha`m miyrimsiz zalim
balasinin` obrazi sheber jasalg`an. Olardin` jawizliqqa, iplasliqqa tiykarlang`an haywanliq is-
ha`reketleri turmis shinlig`i negizinde aship ko`rsetiledi. Poemada bulardin` basqa da uaqiyalar: jol
azabi, ashliqtan qisiliwlar, esap-sansiz qirg`ing`a ushrag`an xaliqtin` tragediyaliq ko`rinisleri,
Terbenbes, Munaytpas degen atawlarg`a kelip qonis basqannan turmis, baliqshiliq penen ku`n
ko`riw, mehribanshiliq, qazag`a tu`sken baliqlardi barliq awil adamlarina ten` bo`lip beriw, teren`
awizbirshilik sezimleri ju`da` sheber bayanlang`an. Bul poemada baylardin` - jer iyelewshilerdin`
obrazi, bayliqqa semirgen kelbeti sheber aship berilgen.
Baylardin` posip ko`shiwi,
Jeri jetpey ko`shken joq.
Buyaqqa ketken ashlarg`a,
Jer bermestin` hiylesi,
- dep jazip olardin` ziqna, qarapayim adamlardi eziwge qaratilg`an miyrimsiz obrazi jasaladi.
Shig`armada usinday miyrimsizlik Jiyen menen ashtan-ash su`wretlenip kiyatirg`an jetim
Minayimnin` Ereke bay menen onin` balasinin` ko`ship qonislandirip otirg`an jerinde ushrasqan
payitta ju`zege keledi. Ereke bay da jetim qiz Minayimnin` qa`wendersizligi, ele onin` jas ekenligi
haqqinda oylanbaydi. oni xorlag`isi keledi. Jiyen jiraw adamdi xorlag`isi kelgen a`sirese qiz
balanin` namisina tiygen adamlar menen janin ayamastan gu`resedi. Biraq jawiz baylar Jiyendi
xaldan tayg`ansha urip- azaplap taslap ketedi.
Ereke baydin` usinday zulimlig`i, onin` balasinin` satiraliq bag`darda sipatlang`an unamsiz
obrazi-tipi ju`da` sheberlik penen jasalg`an.
Tan` saz berip atqanda,
Bir bay ko`shke ilestik.
Otir eken dem alip,
Tu`sirip barliq zatlarin.
Qursaqlarin qampaytip,
Qa`ha`rlengen tu`klerin,
- 79 -
Onnanda beter uzaytip.
Bul bir asqan bay eken.
To`rt tu`ligi say eken.
Bidim-bidim bet awizi,
Bir balasi bar eken.
Otir eken to`rinde,

Tamaq iship tamsanip.
Toyg`annan son` tamaqqa,
Qayta-qayta kekirip;
-Qasindag`i jas qizdi,
Qayda alip barasan`?!
Mag`an ber mina qizin`di,
- 80 -
Xayaliqqa alaman,
Jaman bolsa negizi,
Qoy keynine salaman,
Aytqanimdi qilmasa,
Qarqiritip shalaman.
Shig`armada usinday ko`z qaraslardi baylarlardin` kelbeti aship beriledi. Shayir usilardi
tag`ida teren`irek pikirler menen olardin` negizinin` jaman ekenligin ayriqsha ug`indiradi.
Bayg`a bir pul o`lgenin`,
Qarauitip qan jutip,
Ko`zdin` jasin ishkenin,
Doslarim bir pul olarg`a,
Ottay so`nip o`shkenin.
«Posqan el» poemasinda xaliqtin` bir o`mir tariyxi ju`da` ko`rkemlik su`wretlengen. Bunda
adamg`a oy salatug`in og`ada jaqsi oy sezimler ja`mlestirip berilgen. Poemanin` su`wretlew
bag`darinda xaliqliq naqil-maqallardan, ushirma so`zlerden, aforizmlerden, ko`rkelew qurallarinan
ju`da` sheberlik penen paydalang`an. Shayir obraz jasawda, uaqiya ha`m ha`diyselerdi
su`wretlewde bulardan sheber paydlang`an. A.Pirnazarovtin` kitabinda bulardin` birazi izertlengen.
Ma`selen jol azabi da`stanliq formada giperbolaliq bag`darda bilay su`wretlenedi:
Qiyir-qiyr sho`llerden,
Qiynalip o`tip kelemiz,
Uzaq-uzaq jollardan,
Udayi ju`rip kelemiz.
Qanat ku`ygen issi da,
Janip tag`i ku`yemiz.
Bir jurtim go`ne etik,
Tabani tu`sti tas qag`ip.
Poemada insan obrazin jasaw, onin` adamgershilikli, a`lpayim, batir, erju`rek is-ha`reketlerin
su`wretlew og`ada sheberlik og`ada sheberlik penen iske asqan.
Misali: Minayim obrazi bilay tu`sindiriledi.
Qoldan ketken jetim qiz,
Ma`nisin bilsen qizil gu`l,
Zamani kelse paqirdin`,
Sayrap turg`an jas bu`lbul.

qaratiladi:
Ja`ne de bilay ta`repleydi:
Qasimdag`i ol jigit,
Jigitlerdin` sultani.
Poemada naqilg`a aynalip keltirilgen qatarlar uaqiya ha`m ha`diyselerdi ayqin tu`sindiriwge
Jigittin` parqi joldas bolg`anda ayrilar,
Ju`ktin` ko`rki arshadi,
Tu`yinin` ko`rki narshadi.
Baydiq ko`rki mal menen,
Kwndiz tutqan parshadi.
Adamnin` ko`rki kiyimdi,
A`sirese u`yin`de.
Isherge tamaq bolmasa,
Kiyimin`di satasan.
Poemada shin` dosliq, tuwisqanliq sezimler, birlik ushin gu`res, Jetim qiz Minayimdi izlew,
qasqirlarg`a tap boliw, jol azabin shegiw, Minayimdi tabiw, Ereke baydan o`sh aliw uaqiyalari
isenimli su`wretlengen. Bul poema xalqimizdin` tariyxin ken` tu`rde sa`wlelendirip beriwi menen
ayriqshalanadi.
15.4. JIYEN JIRAWDIN` «ULLI TAW» POEMASI
Shayirdin` «Aldi-artim biyik jar eken», «Mu`ytenlerdin` ma`kani», «Xan qasinda to`reler»,
«Xa xanamiz, xanimiz», «Ju`regimde ko`p dag`im»,»Ko`rgende bolar keulim xosh» degen
qosiqlarin ha`m «Ulli taw»tolg`awin 1959-jili xaliq jirawi Qiyas Qayratdinovtan jazip aladi. Bul
shig`armalardin` Jiyen jiraw do`retpeleri, ekenligi haqqinda Qiys jiraw biraz mag`lwmatlar beredi.
Qiyas jiraw bul shig`armalardi 1932 jili Qara o`zek rayoninin` Na`wpir degen jerinde turiwshi
Ismamit degen Ziyaw ulinin` qissa kitaplarinan ko`shirip alg`anlig`in aytadi. Ol kisi ha`r qiyli qissa
kitaplar menen birge qaraqalpaq shayirlarinin` qosiqlarin qag`azg`a tu`sirip ko`pshilikke oqip berip
ju`rgen «/54- bet/ A.Karimovtin` miyneti. S.Kamalovtin` miynetlerinde XVIII a`sirdin` basinda
qaraqalpaqlardin` o`zlerin Shing`isxannin a`wladi dep esaplaytug`in qazaq sultanlari basqarip
turg`an. Qazaq sultanlarinan Ta`wke xan/1680-1718-jillar/ qaraqalpaqlarg`a ULLI TAW degen
jerdi jaylawg`a ruhsat etken. Bul jer Sirdar`yanin` orta ta`repinde bolsa kerek. Usi jerden
Tashkentke, Qitayg`a, Qazang`a Moskvag`a jol o`tetug`in bolg`an. Qaraqalpaqlar usi u`lken
karwan joldan baji pul alatug`in bolg`an. «Bular 1723-jili jung`ar qalmaqlarinan qazaqlarg`a
jasag`an topilisi uaqitinda u`ziliske tu`sedi. Bunnan son`g`i da`wirde qazaq xani Abulxayir xan
1743-jili Sirdar`ya boyinda otirg`an qaraqalpaqlarg`a shabiwil jasaydi ha`m olardin` mal-mu`lkin
- 81 -

talan-taraj etip o`zlerin quwg`ing`a ushratadi.Usi shabiwil na`tiyjesinde qaraqalpaqlardin`
geyparalari «joqarg`i» qaraqalpaqlarg`a, ko`pshiligi» «to`mengi» qaraqalpaqlarg`a aynalip Jan`a
dar`ya boyina, ayrimlari Xorezmge qaray ko`shedi. «Ulli taw poemasindag`i qazaq sultanlarinin`
ha`m feodallarinin qaraqalpaq xalqin shabiwi, qirg`ing`a ushratiwi olardi postiriw ha`m
qaraqalpaqlardin` Jan`a dar`ya, Quwan dar`ya boylarina kelip jaylasiwi- ABILXAYIR xannin`
1743-jilg`i shabiliwina sa`ykes keledi. Usi uaqiyanin` sa`wlesi bolip ko`rinedi. /A. Karimov -91-
bet/.
«Ulli taw» da`stani 348 qatar qosiqtan ibarat bolip ol jirawlardin` atqariwina qolaylastirip
terme-tolg`aw tu`rinde shig`arilg`an. Da`standa basipaliwshiliq urislardin` baslaniwi, eldin`
ishindegi biylerdin` adamlarg`a bergen azaplari, axiretleri, xaliqtin` dushpang`a qarsi turiwi,
qirg`in urislar, jen`iliske ushiraw, t.b. ma`seleleri, uliwmaxaliqtin` bir da`wir tariyxi sa`wlelengen.
Bul shig`arma o`zinin` mazmuni boyinsha feodalliq tartislardin`, uriwliq qarim-qatnaslardi shegine
jetken ko`rinislerin, jer iyeleri-feodallar menen qarapayim adamlardin` arasindag`i keskinlesken
gu`reslerin shiyelenisken uaqiyalarin ayqin su`wretlew menen o`zgeshelenedi. Usilay ha`r
ta`repleme bo`lsheklenip azap shekken xaliqtin` awir ta`g`dirin su`wretlew shig`armanin` tiykarg`i
syujetlik mazmunin` quraydi.
Pospay olar ne qilsin,
Kim ko`ringen asilip,
Pu`tin bolmay jag`asi,
Xan, sultanlar ku`n bermey,
Elimdi qoyday jalmadi.
- 82 -
Qutila almay nasaqtan,
Jabilip jala naxaqtan,
Zorliq ko`rip sultannan,
Bulinbey elim qalmadi.
Posiwg`a belin bayladi....
Bul da`standa sirqi basip aliwshilarg`a qarsi tayda tayaq qalmay gu`reske shiqqan qaraqalpaq
xalqinin` tragediyali ta`g`diri ayqin su`wretlengen. Ulli taw alip barilg`an qasarisqan shayqas,
qirg`in urislardin` ko`rinisleri ka`ha`rmanin` ishki keshirmeleri, tolg`anislari arqali sheber
bayanlanadi. Bular adamda shin` patriotliq sezim, joqari gumanistlik oy-pikirleri qa`liplestiredi.
Ariz aytqan xaliqti,
Eriksiz darg`a asadi.
Qaraqalpaq biyleri,
Qara qanlar qusadi.
Jeti jaqtan kamalap,
Sonar kibi awladi.
Adamzattin` zarinan
Mezgilsiz qarlar boradi.
Ne bir batir goshaqti,
Jon`ishqaday bawladi.
Qatin menen jas janlar,
Ata menen analar,
Bawirinan ayrilg`an.
Pishaq alip qolina,
Qaytpay qarsilasadi.
Qarsilasip u`sh ku`n udayi,
Zulimg`a shaq kele almadi.
Qaraqalpaq biylerin,

Qarqiratip shaladi.
Jeti jasar ballarin,
Jang`an otqa saladi...
- 83 -
Qaraqalpaq elinde,
Aqir zaman boladi....
«Ulli taw» poemasinda xaliq basina tu`sken awir mu`siybetler usilay su`wretlengen. Elge
dushpanliq etken toparlarinan Asan mirza, Arislanbek, Shorban ka`l usag`an zalimlardin`
ha`reketleri, qatti qaralanadi. Olardin` nag`iz jawizliq is-ha`reketleri aship beriledi.
Asan mirza bas bolip,
Qaraqalpaqti jawladi.
Shibin yanli g`awladi,
Kamap alip jan-jaqtan,
To`beden jasil tasladi...
Shorban ka`l degen zalimi,
Eki iynin jalmadi.
Keshe ku`ndiz at shawip,
Qaraqalpaqqa tuwdirdi,
Ja`njel menen gawg`ani.
Qastin tigip Shorban ka`l,
Qatti qirin qaradi,
Jeti ku`n tiin`day at salip,
Qaraqalpaq a`wladin,
Tuxim qurt etip sapladi....
Ka`ha`rlenip Arislanbek,
Jawg`an bulttay kursandi...

Bul poemada Jiyen jiraw xaliqtin` ko`rgenindey etip turmisliq tiykarda bayanlaydi. Da`stan
qaraqalpaq xalqinin` da`stu`rleri, ma`deniyati, a`sirlerden kiyatirg`an oylari, pikirleri, en` jaqsi
ideallari, hikmetli so`zleri ha`m qa`liplesip kiyatirg`an a`debiy tilinen og`ada a`hmiyetli
mag`liwmatlar beriwi menen bahali.
Jiyen jiraw shig`armalarin so`zlerden ko`rkem poetikaliq usillarda sheber paydala-niw menen
ju`zege shig`arg`an. Shayir qaraqalpaq tilinin` so`ylew mu`mkinshiliklerinen, milliy ug`imlardi
beriw ibaralarinan og`ada ken` paydalang`an. Jiyen jiraw shig`arma-lari fol`klor menen jazba
a`debiyattin` tig`iz baylanisli rawajlaniw da`liylep ko`rsetiwshi ko`pir sipatinda ayriqshalanadi.
Uaqiya ha`m ha`diyselerdi su`wretlewde, xaliq sanasina unamli etip, aniq jetkerip beriwde xaliq
so`zlerinen astarli, timsalliq formalarda, ko`rkem obrazliq ma`nilerine tiykarlang`an halda
su`wretlep jetkeriwge teren` itibar bergen. Jiyen shig`armalarinda ko`rkemlew qurallarinin` derlik
barlig`i sheber paydalanilg`an. Bulardan ten`ew, metofora, sinexdoxa, litota, giperbola, retorikaloiq
soraw, antiteza ha`m basqa da ko`rkemlew qurallari qollanilg`an. «Posqan el» poemasinda shayir
a`sirlerden-a`sirlerge, qiyan-keski uaqiyalarg`a, jurtti bu`ldirgen jawgershi-liklerden qirg`in
urislarg`a tap bolip, bu`linip, posip ko`ship, toz-toz bolip, tragediyadan tragediyalarg`a, awir
azaplarg`a tap bola bergen qaraqalpaq xalqinin` ta`g`diyrine teren` qayg`iriw menen bilay ortag`a
sawallar taslaydi, ritorikaliq sawallardin` juwabin izleniwge talpindiradi.
Shiraqlarim sizlerdin`, Baxtin`izg`a ne boldi?! - Bul so`z ibaralarinda teren` ku`sheytiwshi
ma`ni bar. Bunda a`sirlerden beri kiyatirg`an xaliqtin` tawsilmas mu`nlari, maqset-tilekleri, min`
jilliq tariyxi, a`rmanlari bar. Bul eki qatar qosiqti belgili jaziwshi To`lepbergen Qayipbergenov
o`zinin` u`sh a`sirlik xaliq tariyxin so`z etetug`in «Qaraqalpaq da`stani» roman-epopeyasina epigraf
etip aladi. Demek Jiyen jiraw eki awiz so`z benen sonsha a`sirlik xaliq tariyxin, olardin`
qiyan-keski o`mir ta`g`dirlerin su`wretlep beriwge erisken, Ja`ne de Jiyen jiraw usi tariyxiy
poemasinda xaliqtin` basina tu`sip atirg`an awir musiybetlerdi aniq ko`rsetiw ushin bilay jirlaydi:
Inranbayin nege men?!
Minaw xaliq shubirg`an,
Bararina jeri joq ,
Batarina ko`li joq.
Ataqli etip bararg`a,
Ma`kanli jayi, jeri joq.
- 84 -
Soni ko`rip men sorli,
Quwrag`an quw qobizdin`,
Qulaqlarin` burayman,
Keulim da`rtke tolg`an son`,
Qayg`irdi jirlayman.
Bul qatarlarda shayir dag`darisqa ushrag`an xaliqtin` jag`daylarin olarg`a tu`sinikli bolg`an
so`z dizbekleri menen «bararina jeri joq, batarina ko`li joq» dep sheber tu`sindirgen. Al
«quwrag`an quw» qobizdin` degende «quwrag`an quw» - epiteti qobizdin` mudami qayg`ili,
jag`imsiz, tragediyag`a tolg`an namalrdi shalatug`inlig`in ko`z aldimizg`a elesletedi. Sebebi
«quwrag`an « degen so`zdin` ma`nisi quu`rap qalg`an hesh bir kewilge unamli na`rse joq, oyrani

shiqqan degen tu`siniklerdi anlatsa, «quw» so`zi onnan da bes beter bolg`an jag`daylardi, quwrap
qaliwdi, quwariwdi barliq jag`inan qiyinshiliqlarg`a tap boliwdi anlatadi. Xanimizdin` basina
tu`sken tariyxiy jag`daylar Jiyen jiraw ta`repinen usilay tu`sindiriledi. Shayir shig`armalarina
bunday su`wretlewler ko`p qollaniladi.
Jiyen shig`armasinda ten`ewler turmisliq ha`diyselerdi aniq tu`sindiriw ushin qollaniladi:
Ashliqtan qatiq qaqpashtay,
Da`rmani ketip birazi,
Aq terektey suladi. /»Posqan el»/
Shim-shirqaday ullarim,
Qizil gu`ldey soldin`iz.
Bundag`i ten`ewler xaliqtin` jasaw jag`daylari, turmis ta`jriybeleri, o`mir su`riw ha`diyseleri
menen tig`iz baylanisadi. Turmistin` ashshi haqiyqatliqlarin. adamlardin` kewlinin` qapa
bolg`andag`i ko`rinislerin shayir giperbolaliq su`wretlewlerden sheber paydalanaw menen
su`wretlep beredi.
Ko`zimnin` jasi ko`l bolip,
Etek, jen`im sel bolip,
O`kpem awzima tig`ildi. /»Xosh bolin` doslar»qosig`i/
«Posqan el» da`staninda:
Ko`zimiznin` jaslari tas burshaqtay to`gilip,
Ushqan qus bizge ilesti,
Sol ju`riste bizlerge.
Bul qatarlardi ha`diyselerdi ha`dden tis ulg`aytip ko`rsetiw iske asqan. Jiyen shig`armalarinda
metoforaliq su`wretlewler og`ada sheber qollaniladi. «Ko`gende keulim xosh» qosig`inda:
Ashilg`an bag`da anarim,
Aldimda baslar sardarim.
«Posqan el» shig`armasinda:
Qosig`i quwatim,
Eki birdey qanatim,
- usinday qatarlarda shayir elinin` tog`ayin shinarg`a, minarg`a, al elin bolsa anarg`a,
sardarg`a barabar qoyip metoforaliq bag`darda awispali ma`nide qollanadi. Al qosig`indag`i eki
birdey inisin quwatim. qanatim dep birdey salistira otirap sheber su`wretleydi.
Shayir shig`armalarinada pu`tinnin` ornina bo`lshegin, yaki bo`lsheginin` ornina pu`tinin`
ko`rsetip, sonday-aq birlikti ko`rsetiw arqali ko`plik ma`nini bildirip su`wretlewlerden de sheber
- 85 -

paydalang`an. Ko`rkemlew qurallarininin` bunday tu`rin a`debiyat taniw iliminde «sinexdoxa» dep
ataydi. Misali: «Ilaq baqtim salag`a». «Posqan el» shig`armasinda:
«“arg`a jegen o`likke,
Jilg`a saylar top boldi.»
Aq deneli ariwdin`,
Burimlari esildi.
Sag`iyranin` qanlari,
Suw ornina to`gildi.
Sanap ko`rsem baliqti,
Toqsan besi tu`sipti .
Bul qatarlarindag`i «ilaq»,»o`likke», «ariwdin`», «sag`iyranin`», «ko`zimdi», «baliqti»
so`zlerinin` ha`mmesi birlik tu`rinde qollanilg`an menen ko`plik bildirip tur. Shig`armada bulardan
basqa ko`rkemlew qurallarinin` ko`p tu`rlerin paydalang`an. Jiyen jiraw xaliq so`zlerin, ko`rkem
so`z birikpelerin, naqil - maqallardi, ushirma so`zlerdi ju`da` bilgen. olardi teren` o`zlestirip
shig`armalarinda qollang`an. Misali «Posqan el» shig`armasinda:
Qoli jetken shoshtiyip,
U`lgisiz ton pishildi.
Qarawitip qan jutip,
Ko`zdin` jasin ishkenin.
Doslarim bir pul olarg`a,
Ottay so`nip o`shkenin`.
Bellerimiz bu`gilip,
Qabirg`amiz so`gilip.
O`zi suliw qiz edi,
Ko`rgenin miyri qang`anday.
Qaslari qara qiyilg`an
Awizg`a u`rip salg`anday.
Mende og`ada jilayman,
Say su`yegin sirqirap.
Ashliq qursin arsiz jaw,
- 86 -
Qizil ju`zdi soldirdi.
Oni esitip menin`de
To`be shashim juwlaydi.
Bulardan basqa :
Tabanima tiydi shoq,
Sepkil saldin` betime.
Otqa salip o`zimdi,
Qiynadim bunsha janimdi.
Za`ha`rli shayan sen boldin`,
Bu`lbu`l ushti gu`limnen.
Jaz ku`nlerim qar eken,
Tu`tin saqlap ishimde .
Mezgilsiz qar boradi...
- degende usag`an tolip atirg`an ko`rkem obrazli qatarlardi ko`riwimizge boladi.
Jiyen jirawdin` shig`armalari xaliqtin` jay so`ylew tilinde jazilg`an. Jiraw xaliqtin` awizeki
tilinen sheber paydalana bilgen. Ayriqsha jiraw tolg`awlarinin` leksikaliq sostavinda ko`rkemlew
qurallarinan da epitet, ten`ew, metafora, giperbola h.t.b. duris qollang`an. Shayir bulardi
qollang`anda ha`diyse yaki waqiyag`a aniqlama beriwden baslatadi. Al, oqiwshi oylanip

tu`sinetug`in ma`nini tan`laydi, toplaydi. Misali: quwrag`an quw qobiz, jawdir qara ko`z, ku`n
shiqpadi uyadan h.t.b. epitetler.
Juwmaqlap aytqanda Jiyen jiraw xaliqtin` bay so`ylew tilinen o`z do`retpelerinde ha`r
ta`repleme paydalang`an ha`m qaraqalpaq a`debiy tilin qa`liplestiriw ushin bar ku`shin jumsag`an
talant iyesi.
Bekkemlew ushın sorawlar
1. Jiyen jiraw shig`armalarinin` awizeki a`debiyat xarakterine jaqinlig`i.
2. Shayir shig`armalarinin` jazba a`debiyattin` awiz-eki poetikaliq tvorchestvo menen
baylanistiriwshiliq qa`siyeti
3. Jiyen shig`armalarinda onin` o`miri. Ku`n ko`riw tirishiligine baylanisli biografiyaliq
mag`liwmatlardin` orin aliwi
4. Jiyennin` jirawliq da`stu`ri haqqinda qisqasha tu`sinik
5. Shayirdin` o`miri ha`m do`retiwshiligi boyinsha izertlewler, pikirlerge toliq sholiw.
6. «Posqan el» shig`armasinin` tariyxiy jir ha`m tolg`awliq xarakteri
7. Shig`armalardin` temasi ha`m ideyasi
8. Awir qiyinshiliqlarg`a dus bolg`an miynetkesh xaliq turmisinin` teren` shinliq penen
su`wretleniwi
9. «Posqan el» tolg`awinda lirikaliq sheginisler ha`m shayirdin` o`z obrazi
10. Tolg`awda xaliqti erlikke, ma`rtlikke shaqiratug`in optimistlik ideyalar
11. Shig`armag`a kontrastliq pri§mlar
12. Jiyen jirawdin` «Ulli taw» jirinda u`stem klass wa`killerinin` a`shkaralaniwi
13. «Ulli taw» poemasinin` mazmuni
14. Xaliqtin` awir turmisinin` real ko`rinisi
15. Jiyen jiraw «A`y, jigitler, jigitler» shig`armasinin` tiykarg`i o`zgesheligi
16. Jiyen jirawdin` «Ber tu`yemdi», «Ilag`im» tolg`awlarina analiz.
17. Jiyen jiraw shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgesheligi
18. «Xosh bolin` doslar» tolg`awinda xaliqqa degen su`yispenshilik, eziwshilikke o`shpenlilik
19. Jiyen jirawdin` shig`armalarinin` jirawlar atqariwina in`g`aylig`i
20. Shayir su`wretlengen tragediyaliq jag`daydin` ko`zge elesletiwdegi atqaratug`in xizmeti
- 87 -

O`z betinshe jumis tapsirmalari
Jiyen shig`armalarinda ko`rkemlew quralinin` qollaniwi boyinsha A.Karimovtin` miynetinen
«Shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgesheligi - IV bap- 98-110- betler, ja`ne de Ayimqul
Pirnazarovtin` «Jiyen ha`m Omar shayirlardin` do`retiwshilik sheberlikleri» degen miynetinen
«Ko`rkemlew su`wretlew qurallarinan paydalaniwdag`i Jiyenin` sheberligi»52-73-betler-
izertlewlerinen konspekt alip oni tallap tu`sindirip beriw a`meliy jumisqa tapsirma etip
beriledi.Bug`an o`zinin` pikirlerin bildiredi.
57-betler.
Paydalanilg`an a`debiyatlar:
1. N.Dawqaraev III tom. No`kis - 1979, 45-56- betler shig`armalarinin` toliq jiynag`i.
Qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` ocherkleri.
2. K.Ayimbetov Xaliq danalig`i. N-1988, «Posqan el»- 63-67-betler.
3. N.Japaqov Realistlik jazba a`debiyat Jiyenin` baslanadi. II tomliq N- 1979, I-kitap, 38-
4. A.Karimov «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m do`retpeleri» N- 1963.
5. A.Karimov A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri N.-1988, 80-91-betler Jiyen jiraw ha`m
onin` jirawshiliq o`neri haqqinda.
maqala.
betler.
6. A.Pirnazarov Qaraqalpaq a`debiyati boyinsha geypara oylar. N.19919-49- betler, 6
7. A.Pirnazarov Jiyen ha`m Omar shayirdin` do`retiwshilik sheberlikleri
N-1993.
8. O.Alewov Qaraqalpaqstanda ta`lim-ta`rbiyaliq oy-pikirlerin qa`liplesiwi ha`m
rawajlaniwi. N-1993, Jiyen jirawdin` ja`miyetlik - pedagogikaliq ko`z- qarasli.271-282-
9. S.Baxadirova Jiyen jiraw ha`m qaraqalpaq jirawlari.»Erkin QQ stan» gazetasi, 1991-jil ,
N202/15871/ 18- oktyabr`. Shayirdin` 260 jilig`ina.
10. Jiyen jirawg`a arnap «Jas Leninshi» 2--aprel`, 1991-jili bir ajirata di. Jiyen jiraw
avtorlig`inda «Gulayim»da`staninan u`zindi beriledi.Minanday anlatiw berilgen:»Jiyen jirawdin`
bul «Gulayim» da`stanin son`iraq «Batir qizlar», «Qiriq qiz» atamalarinda xaliq jirawi
Qurbanbay Ta`jibay uli qayta toliqtirg`an ha`m elge, pu`tkil du`n`ya ju`zi a`debiyatina
o`lmes miyras etip qaldirdi.» G.Xojaniyazov, O.Yusupovlar tayarlag`an./Bulardin` ba`ri
tiykarsiz, qa`te pikirler!/.
11. M.Nizamatdinov Jiyen jiraw shig`armalarinin` a`hmiyeti haqqinda «Erkin
Qaraqalpaqstan» 1991. 26- dekabr` .
12. J.Kamalov Qobizdin` ulli zibani.»Sovet Qaraqalpaqstani»1988, 16- sentyabr`.
- 88 -

13. O.Satbaev «Qiriq qiz» da`staninin` avtori Jiyen jiraw degen pikir aytqan. «Erkin
Qaraqalpaqstan», 1991, 3- aprel` sani.
- 89 -