Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati
Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati
Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
5-tema: MAXMUD QAShG`ARIY (2 saat)<br />
JOBASI:<br />
1. Maxmud Qashqariydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi<br />
2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi<br />
3. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti<br />
Tayanish tu`sinikler:<br />
Maxmud Qashqariydin` do`retiwshiligi, «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw<br />
tariyxi, u`yreniliwi ha`m izertleniw maselelerii. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin<br />
ideyaliq mazmuni, haqqinda tu`sinikler beriw<br />
5.1. Maxmud Qashqariydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi<br />
Maxmud ibn-ul-Xasan ibn Muxammedadil Qashg`ariy XI a`sir baslarinda Balasagun qalasinda<br />
òówûëg`àí. Onin` babasi Qashqarli bolip son`inan Balasagung`a ko`ship kelgen.<br />
Ol jaslig`inan-aq ilimge qiziqqan bolip Qashqardan Sibir jerine shekemgi jaylasqan tu`rki<br />
xaliqlarinin` a`det-u`rp ha`m awizeki <strong>a`debiyati</strong> esteliklerin jiynawg`a qiziqqan edi.<br />
X a`sirdin` baslarinda Qarluq qa`wimlerinin` awqami ku`sheyip Orta Aziyadag`i en` iri<br />
ma`mleket Qaraqaniyler ma`mleketi payda bolg`an edi. Qaraxaniylerdin` paytaxti tez aradi<br />
Qashqardan Balasug`ung`a ko`shirilip, birqansha waqitlardin` o`tiwi menen ol Sirda`r`ya<br />
jag`alig`indag`i ayirim qa`wimlerin ha`m samaniylerdin` qarawinda bolg`an Buxara ha`m Samarxand<br />
jerlerin o`zine boyisindirdi.<br />
Qaraxaniyler Orta Aziyadag`i joqari ma`deniyatli eki xaliqti - shig`ista uyg`irlardi, batisti tu`rki,<br />
Iran qa`wimlerin bag`indirip aliwi, sol <strong>da`wir</strong>degi orta Aziyada payda bolg`an a`debiy tildin`<br />
qa`liplesiwine sebepshi boldi. Bul a`debiy til sol <strong>da`wir</strong>degi Qaraxaniyler ma`mleketinde eki<br />
bag`darda rawajlandirilip, eki orayg`a iye boldi. Bulardan biri qashqar qarlug-uyg`ir dialekti<br />
tiykarinda a`debiy tildi qa`liplestirdi. Màqìóä ¹àøqàðèé usi <strong>da`wir</strong>degi shiqqan Qaraxaniyler<br />
ma`mleketinin` belgili ilimpazi bolip qarlug-uyg`ir ha`m de og`uz-qipshaq dialektlerine ayriqsha itibar<br />
berip izertlegen ilimpazlardin` biri.<br />
5.2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi<br />
Maxmud Qashqariy sol <strong>da`wir</strong>din` o`zinde-aq pu`tkil tu`rki xaliqlarin aralap gezip shiqqan degen<br />
mag`liwmatlar bar.<br />
Alti min`nan ibarat tu`rki so`zlerin arabshag`a awdarip o`zinin` «Devanu lug`at at turk» («tu`rkiy<br />
so`zler toplami»). degen shig`armasin jazg`an. Bul haqqinda avtor to`mendegishe jazadi:<br />
«Men turkler, tu`rkmenler, oguzlar, chigiller, yagmalar, qirg`izlardin`` qalalari, awil ha`m<br />
jaylawlarin ko`p jillap gezip shiqtim, ñon`inan aniqlap shiqtim. Men bul islerdi til bilmegenligim<br />
- 26 -
Change language