Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati

Tasqa jazilg`an bul sirli so`zlerdin` en` da`slepkilerin birinshi bolip oqig`an Daniya ilimpazi
Vil`gelm Tomsen degen adam bolg`an. Ha`riplerdin` bir birine uqsaslig`in aniqlaw barisinda
V.Tomsen «Ta`n`ri, «tek» degen so`zlerdi oqiw mu`mkinshiligine erisken ha`m bul jaziwlar a`yyemgi
tu`rk esteligi degen juwmaqqa kelgen. Oris ilimpazi V.V.Radlov 15 ke jaqin ha`ripti oqiwg`a miyasar
bolg`an. Tomsennin` pikirine tiykarlang`an ol esteliktegi jaziwlardi tolig`i menen oqiy alg`an ha`m
awdarg`an.
So`z etilip otirg`an Orxon-Enisey jazba esteliklerin u`yreniwde V.Tomsen, V.V.Radlov,
P.M.Melioranskiy, A.Geynel`, Yu.Nemat, S.E.Malov, I.V.Stebleva usag`an alimlardin` xizmetleri
ayriqsha. Orxon-Enisey jaziwlari - tariyxiy estelik. Bul estelik tu`rkiy xaliqlarin birlestiriw ushin
gu`resken tariyxiy ko`semlerdi so`z etedi.
Orxon-Enisey jazba estelikleri tu`rk qag`ani Bilke qag`an, onin` inisi siyasiy isker Qultegin,
olardin` ken`esgo`yi (a`kesi) Tonyukuk hu`rmetine arnalg`an.
Taslarg`a qashap jazilg`an bul esteliklerdin` tariyxi bar. Bizge belgili bolg`an dereklerge na`zer
salsaq «Tu`rki xalqinin` azamati Qultegin 731 jildin` jaz aylarinin` birinde sawashta qaza tapqan
pu`tkil tu`rki xalqi jiynalip, Qultegin erligin sipatlap, u`lken estelik ornatqan» a` Orxon-Enisey jazba
estelikleri tiykarinan u`shew bolip, birinshisi - Bilke qag`ang`a, ekinshisi - Qulteginge, u`shinshisi -
Tonyukukke arnalg`anin an`laymiz.
Ilimiy ortaliqta Bilke qag`ang`a arnalg`an jaziwdi - «Kishi jaziw», al Qulteginge bag`ishlang`an
jaziwdi - «U`lken jaziw» dep atasadi.
2.3. «Kishi jaziw»
Bilke qag`ang`a arnalg`an jaziwdi «Kishi jaziw» dep ataliwinin` ma`nisi - basqalarina
salistirg`anda ko`leminin` kishi bolg`anlig`inan degen boljaw jasaymiz.
«Kishi jaziw» dag`i da`slepki onlag`an qatar Bilke qag`annin` ritorikaliq shaqiriq - su`reni menen
baslanadi. Bul qatarlarda Bilke qag`an xalqin, ordani, ullarin, aqliq ha`m shawliqlarin o`zi aytqan
so`zlerdi diqqat penen tin`lawg`a shaqiradi. Bilke qag`ang`a arnalg`an bul «Kishi jaziw» di jazdirg`an
adam o`zin esteliktin` son`g`i qatarinda Iolliq tegin dep tanistiradi. Taslarg`a jaziliwi tiyis so`zlerdi
aytip otirg`an adam Bilke qag`annin` o`zi bolg`an, yag`niy Bilke qag`annin` eske tu`iriwleri tasqa
qashalg`an. Tu`rki xaliqlarin biriktiriw ha`m g`a`rezsizligi ushin gu`resken Bilke qag`annin` eske
tu`siriwlerinde ko`p g`ana O`tuken qoynaui, Shantun jaziqlig`i, Tog`iz ersen, Tibet, Inju ko`li, Temir
da`rwaza, Bayqara, Shug`ay qoynawi dep atalg`an tariyxiy, geografiyaliq atamalar so`z etiledi. Otiz
tog`iz «Og`uz bekleri», tu`rki xalqi, tabg`ash xalqi, tatlar turali bazi-bir mag`liwmatlardi ushiratamiz.
Bilke qag`annin` so`zlerinde o`zi tuwilip o`sken tu`rki xalqinin` ta`g`dirine degen jan ashirlig`i
ayriqsha seziledi. Hiyleker tabg`ash xalqinin` aldawina isenip qirilip qalg`an tu`rklerdin` ayanishli
awhalina Bilke qag`an og`ada azaplanadi:
- 12 -