Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati

8.2.«Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin` u`yreniliwi
Axmed Yugnakiy haqqindag`i mag`liwmatlar usilardan ibarat. Biraq shayirdin` «Hiybatul
haqoyiq» da`stani bul mag`liwmatlardi bir qansha toliqtiriwg`a, avtordin` jasag`an da`wirin shamalap
ko`rsetiwge imkan beredi.
1906-jili tu`rk alimi Najib Asim Stambuldag`i Sofiya meshitinin` kitapxanasinda mong`ol
tilindegi risolalar toplamina kiritilgen bir qol jazbani tapqanlig`i ma`lim. Qol jazba tu`rkiy tilde bolip,
ol mong`ol tilinde jazilg`an xatlar toplamina aljas kiritilgen. Tabilg`an qol jazba ele ilim du`nyasina
ma`lim bolmag`an Axmed Yugnakiydin` «Hiybatul haqoyiq» da`stani edi. Qol jazba hijriy 884 jildin`
7 zulqa`da ayinda (1480 jildin` 30-yanvarinda) Ctambulda Abdirazaq Bahshiy ta`repinen ko`shirilgen
bolip, ka`tib XV a`sirde uyg`ir jaziwi ko`pshilikke tanis bolg`ani ushin, uyg`ir jaziwi menen
ko`shirilgen tekstke qatarlardan keyin arabsha transkriptsiyada ha`m parsi-ta`jik tilinde ayirim
tu`sinikler de beredi. Bunnan keyinde bir neshe qol jazbalardin` tabilg`anlig`i ma`lim. Solardin`
ishinde en` eskisi Samarqand nusqasi bolip, bul nusqa 1444-jili Samarqandli kalligraf Zeynul-Abiddin
Juraniy degen kisi ta`repinen eski uyg`irha`ribi menen ko`shirilgen.
Najib Asim 1334 (1916) jili «Hibatul-haqoyiq» ti 1480-jilg`i nusqasi tiykarinda asmanli tu`rk
tiline awdarmasi menen baspadan shig`aradi, og`an so`z basi jazadi, ayirim tu`sindiriwler beredi, kishi
garmmatikaliq ocherk ha`m so`zlik du`zdi. Tu`rk alimi Rashid Arat Rahmat 1951 jili, «Hibatul-
haqoyiq» tin` jan`a salistirmasi baspasin birlestirdi. 1971-jili ayirim kitapsha sipatinda Q.Maxmudov
ta`repinen tayarlang`an tekst tiykarinda basildi.
Da`stannin` birinshi babi (1-10 ba`ytler) qudayg`a, ekinshi babi (11-19 ba`ytler) payg`ambar
ha`m to`rt xalifag`a bag`ishlang`an. U`shinshi bap (20-33 ba`ytler) Dod-sipah-solarg`a
bag`ishlang`an. Dod-sipahsolar zamannin` ulli a`meldarlarinan biri bolg`an, sebebi da`stan avtori oni
bir neshe orinda «shaqim» dep ataydi. To`rtinshi bap (34-39 ba`ytler) kitaptin` jaziliw sebebi haqqinda
bolip, shayir oni Dod sipahsolarg`a bir estelik sipatinda inam etkenin ko`rsetedi.
8.3. Da`stannin` qurilisi
Da`stannin` da`slepki to`rt babi onin` (to`rt bab) kirisiw bo`limi bolip, tiykarg`i bo`lim besinshi
baptan basalanadi.
Besinshi bap (40-62 ba`ytler) bilim maqtawi ha`m ja`hilliktin` za`leline, 6-bap (68-86 ba`ytler)
til a`debi, 7-bap (87-110 ba`ytler) du`n`yanin` pa`niyligine, 8-bap saqiyliq ha`m baqilliqqa,
tog`izinshi ha`m oninshi baplar (176-226 ba`ytler) turmis ma`selelerine bag`ishlang`an bolip, 11-bap
(227-235-ba`ytler) kitaptin` epilogi.
Axmed Yugnakiy ilim-marifatti «Hibatul-haqoyiq» tin` orayliq ma`selelerinen biri etip qoydi,
da`stannin` tiykarg`i bo`limi usi ma`sele menen baslanadi. Shayir alim menen ja`hildi bir-birine
qarama-qarsi qoyadi, alim ilim menen baxit-saodat jolin tapsa, ja`hil nadanlig`i sebepli
baxitsizliqlarg`a giripdar boladi, ilim ha`m alimdi qa`dirlew, ilim u`yreniwge tirisiw lazim deydi
- 40 -