4- kurs «Instrumenttaniw» pa`ninen LEKTSIYALAR TOPLAMI

O`zbekstan Respublikasi Xaliq ta`lim wa`zirligiA`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlikpedagogikaliq instituti«Pedagogika» fakul`teti.«Muzikaliq ta`lim» kafedrasi.4- kurs «Instrumenttaniw» pa`ninenLEKTSIYALAR TOPLAMILektor ag`a oqitiwshi A.AllanovNo`kis-2012

As iron sharpens iron, so a friend sharpens a friend – Proverbs 27:17

kuokle yamasa «diga», Xindler ha`m Iranlarda setora yamasa rebab, Inglizlarda rojokyamasa virdjinel` Kavkaz ha`mde Turklerde saz, tar yamasa duduk Abxazlardaapxertsa, Armeniyada blul, Gruzinlerde chonguri, chuniri yamasa changi Buryatlardabishkur, Udmurtlarda biz Vengerlerde ha`m Moldavanlarda tsimbala yamasa buchum,Ispanlarda gitara, Nemislerde tsitra yamasa klavitsimbal Italyanlarda chembalo, mandolinaMongollarda limba yamasa xuchir Afrikada marimba Komida sigudek Greklerde lirashig`is xaliqlarinda ud O`zbeklerde nay, sato, karnay, qoshnay, surnay bolsa,Qaraqalpaq xalqininda milliy saz a`sbaplari ayriqsha ra`n`-ba`ren`ligi menen ajiralip turadiolar qobiz, alamoynaq duwtar, balaman, shin`qbiz h.t.b.Xaliqlar muzika ma`deniyatinin` kem-kemnen rawajlanip bariwi menen birge xaliqsaz a`sbaplarida sapasin arttirip kelmekte. Olardin` ayrimlari o`zgertilip, talapqa juwapberetug`in da`rejege keltirilgen bolsa, ayrimlari talapqa juwap bere almay sapasin joytadiha`m ornina jan`adan a`sbaplar payda boladi. Ha`zirgi simfoniyaliq ha`m duxovoyorkestrlerdegi saz a`sbaplar internatsional saz a`sbaplar, al olardin` ko`pshiligi xaliq saza`sbaplarinin` qayta islenip bekkemleniwi na`tiyjesinde ju`zege kelgen. Ha`r bir xaliqo`zinin` xaliq saz a`sbaplarinan tu`rli ansambl` ha`m orkestrler du`zgen.Du`n`ya instrumental muzika ma`deniyatinin` rawajlaniwina ayriqsha u`les qosqan en` irikompozitor ha`m sazendelerden: V.Motsart, F.List, Bax, Betxoven, Chaykovskiy, Glinka,Raxmaninov, N.Poganini, Budashkin, A.Nauayi, Ibn Sino, M.Farabi, Darvish Ali, A.Jamiy,Paxlovan Muxammad, Abdulla Marvarid, Shanqay jiraw, Jiyemurat jiraw, Qiyas jiraw,Aqimbet baqsi, Muwsa baqsi, Edenbay, Berdax, Hu`rliman, Japaq, A`met Tariyxov,E.Qospolatov, K.Sen-Sans, J.Bize, A.Xachaturyan, V.Mey. Yu.Radjabiy, M.Ashrafi,T.Jalilov, M.Mirzaev, F.Nazarov, A.Ismaylov, A.Sultanov, G.Demesinov, K.Abdullaev,G`.Amaniyazov, N.Muxammeddinov. h.t.b.Respublikamizda ko`rkem o`ner ha`m muzika ma`deniyatinin` ha`r ta`replemerawajlaniwi ushin barliq mu`mkinshiliklerdin` sha`rt sharayatlardin` jaratilip atirg`anlig`inin`guwasimiz. A`sirise keyingi jillarda shig`arilg`an bir qansha pa`rman ha`m buyriqlar elimizdemuzika ta`limin, ma`deniyat ha`m ko`rkem o`ner oqiw orinlarinin` turmisin jaqsilawhaqqindag`i /1996-jil 30-dekabr`./. Kadrlar tayarlawdin` milliy bag`darlamasi /1997- 29-avgust./ ayqin misal bola aladi, qalaberse respublikamizda o`tkerilip atirg`an ha`r qiyli xaliqaraliq muzika festivallari, qosiqlar bayramlari, talantli jaslarimizdi qollap quwatlawmaqsetinde prezident ta`repinen sho`lkemlestirilgen «NIXOL» «Sharq taronolari» usag`anfestivallar so`zimizge da`lil bola aladi.Instrumenttaniw pa`ninin maqseti ha`m waziypasi - bul, muzika a`sbaplarinin` paydaboliwi, olardin` qurilisi, du`zilisi, sazlaniwi, dawis diapazonlari, qollaniliwi tuwrali talabalarg`a

ken`nen tu`sinik berip, xaliq sazlari orkestrlerinde, sazendeler ansambllerinde kollanilatug`inmuzika a`sbaplari, olardin` tu`rleri, toparlarg`a bo`liniwi, ha`r-bir muzika a`sbabinda atqariwmu`mkinshiligi haqqinda talaba jaslarg`a tolik bilim beriwge ha`m u`yretiwge bag`darlang`an.Instrumenttaniw» pa`ninin` Pedagogikaliq joqari oqiw orinlarinda Muzika bilim jurtlarinda (-ko`rkem-o`ner kolledjlerinde) otiliwi student jaslarg`a milliy xaliq saz a`sbaplari, olardin tu`rleri,sog`iliwi, saz a`sbabinin` du`zilisi, sazlaniwi, qollanilatug`in jerleri tuwrali ken` tu`rde teoriyaliqha`m a`meliy ko`nlikpeleri tiykarinda bilim beriwdi o`z aldina maqset etip qoyadi.Pedagogikaliq instituttin` muzika bo`limin pitkergen jaslar uliwma bilim beretug`inmekteplerde qosiq-muzika sabaqlarinan oqitadi, muzika mekteplerinde balalar orkestri basshilaribolip isleytug`in bolg`anliqtan instrumenttaniw pa`ninin` a`hmiyeti u`lken, sonliqtanda ha`r-birsaz a`sbabi xaqqinda jaqsi tu`sinikke iye bolg`ani maqsetke muwapiq boladi.Milliy ma`deniyatimizdin`, qa`diriyatlarimizdin` rawajlaniwina ken`nen orin beriliwi,ma`mleketimizde shig`ip atirg`an nizamlarda oqiw-ta`rbiya islerin standartlari da`rejesineko`teriw, jaslarda Milliy oyaniw, Watang`a muxabbat, g`a`rezsizlik ideyalarina sadiqliqruwxinda ta`rbiyalaw, oqitilip atirg`an ha`r-bir pa`nnin` tiykari bolip tabiliwi tiyis.Talaba jaslarimizdin` milliy miyrasimizdi, muzika a`sbaplari kelip shig`iw tariyxi,du`zilisi, sog`iliwi, sazlaniwi ha`m shertiw usillari menen ken`nen tanisiwi, biliwi olardin` bilimda`rejesin ken`eyttiredi, olardin` o`z qa`niygeliklerin bekkem iyelewi ushin ha`r ta`replemeta`sirin tiygizedi.Ha`mmege ma`lim, xalqimiz ju`da` qa`dimgi bay fol`klorga iye. Xalqimizdin`o`tmish tariyxina aylang`an a`jayip da`stanlardi ertek ha`m qosiqlardi u`yreniw menen birgeele izertlenbegensalt-da`stu`rler, jazip alinbag`an nama ha`m da`stanlardi tiklew arqalibilimge, ilimge qumar jaslardi ta`rbiyalaw, bul ha`r bir ta`rbiyashinin` muqaddeswaziypasi ekenligin umitpawi tiyis.Tayanish so`zlerKo`rkem o`ner, muzika ma`deniyati, milliy saz a`spablari, saz a`spab muzikalari,kadrlardi tayarlawdag`i milliy bag`darlama talaplari, milliy muzika ma`deniyatinin`rawajlaniwi ushin ma`mleket ta`repinen shig`arilg`an pa`rmanlar, qararlar, saz a`spablardanpaydalaniwdin` a`hmiyeti, ag`artiwshiliq ha`m bilimlendiriw.Tema boyinsha sorawlar1. Instrumenttaniw pa`ni neni u`yrenedi.2. Ko`rkem o`ner degende neni tu`sinesiz.3. Muzika ma`deniyati ha`m ko`rkem o`nerdin` o`z-ara baylanisi.4. Ma`deniyat degende neni tu`sinesiz.5. Qaraqalpaqstanda saz a`spablarg`a arnalg`an muzikalardin` ha`zirgi jag`dayi.6. Ruwxiy ma`deniyatqa neler jatadi.

A`DEBIYaTLAR1. I.A.Karimov «Istiqlol va Ma`naviyat» T., Uzbekiston 1994.2. I.A.Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yuq» T., Wzbekiston 1998 y.3. T. Adambaeva. «Qaraqalpaq muzikasinin` tariyxi». 1985-j.4. K.Azimov «Metodika raboti s samodeyatel`nim orkestrom uzbekskix narodnixinstrumentov». 1988 g.5. Q. Maxsetov. «Da`stanlar, jirawlar, baqsilar. 1992-j6. Q. Ayimbetov. «Xaliq danalig`i. 1982-j7. G`. Amaniyazov. «Muzika pa`ni bag`darlamasi ha`m metodikasi. Bilim. 2004.8. A.Petrosyants «Instrumentovedenie» 1990-g9. M.Zryakovskiy «Instrumentovedenie».2.TEMASAZ A`SBAPLARININ` KELIP ShIG`IWI HA`M ONIN` EVALYuTsIONRAWAJLANIW TARIYXI.JOBA:1. Saz a`spablarinin` payda boliwi ha`m olar haqqinda an`iz-a`psanalar.2. Saz a`spablari tuwrali ilimiy derekler ha`m onin` rawajlaniwi.3. Rekonstruktsiya.Saz a`sbaplari qalay payda bolg`an? Sazdin` ku`sh-qu`direti.Saz-sa`wbet, qosiq, «muzika» tin`law ju`da` a`yyemgi da`wirlerde, jer betinde tirishilik paydaboliwi menen bir qatarda kelip shiqqan. Aradan bir neshe min` jillardin` o`tiwi menen adamzataqilinin`, sana-seziminin` rawajlaniwina baylanisli ku`n-ko`ris maqsetinde, olar an` awlaw ushinqatti kerilip tartilatug`in ha`r qiyli aw-duzaq sabaqlarin, oq jaylardi oylap tapqan.Oqjayg`a kernep tartilg`an jiplerden qanday da bir jag`imli ses shig`atug`inlig`in an`lag`an,onnan tisqari taw jiralarinda, taw u`ngirlerinin` qasinda turip, qatti baqirg`an waqitta, tawlardag`ijira ha`m saylardan, u`ngirlerden adamlardin` dawisina uqsas ses qayta jan`g`iripshig`atug`inlig`i belgili bola baslag`an. Haqiyqatinda da eski ag`ash gu`ze, gu`bi, shelek, tasgu`zelerdin` awzina jaqin bir qiya bakirsan`, onin` izin ala sol jerden o`zinin` dawsin aytqalanipjan`g`iradi. Bunday sesler rezonans, bizin`she aytqanda, qayta jan`g`iriw qubilisi dep ataladi.A`ne, usinday seslerdin` qaysinday qaytalanatug`inligin biliwge qiziqqan adamlar, sestiqaytalaytug`in ishi quwis a`sbaplardi ilaydan, ag`ashtan, qamis, quwran kendir ha`m basqa dao`zegi gewek zatlardan sog`ip ko`rgen, solay etip adamlar bir neshe min` jillardin` o`tiwi meneno`z a`rmanlarin is ju`ine asira baslag`an. Aqir-ayag`inda olar jinshke jipti «quwisliq» betine qattikernep tartip a`sbap islegen, olardi u`plep ko`riw arqali qanday da bir siyqirli sestin`, jag`imlia`jayip hawazdin` payda bolatug`inlig`in aniqlag`an. Adamlar ko`p izleniwlerden keyin qamisbuwininan sirnayg`a usag`an, iladan u`shpelek balaman siyaqli ses shig`aratug`in qurallarislegen, keyin ala ag`ashlardi oyip ha`m ilaydan da solarg`a usag`an a`sbaplar islep, olardiquyashqa, otta keptirgen. Sol a`sbaplardag`i quwisliqtin` ashiq turg`an jerine jin`ishke sabaqlardi

kesesine tartqan, kernelgen jipte qol menen qozg`ap jiberse ses shig`aratug`inlig`in sezgen,sonday-aq qabakardin` jin`ishke jerinen kesesine kesip, buganda jip kernep tartip ko`rse, olardanda kulakka jag`imli ja`ne de anig`iraq ses shig`aratug`inlig`ina aqili alisa baslag`an. Usindayjollar menen bir neshe ma`rtebe qayta sog`iw, qayttan du`etiw na`tiyjesinde ha`zirgisinebirna`wiya uqsas qulaqqa jag`imli hawaz shig`aratug`in saz a`sbaplarin jaratiwg`a erisken.XVII-asirde jasag`an muzika izertlewshisi Darvish Aliydin` aytiwina qarag`anda bir tu`rlitamburg`a iye bolg`an qobiz ku`ta` a`iyemgi saz a`spabi. Oni «muzikanin` teoriyasin jaqsiu`yrenip alg`an XIV-a`sirdin belgili sazendesi Sultan Uvaystin` zamaninda qollandi»-depko`rsetedi.Qaraqalpaq jirawlarinda bul a`sbap haqqinda minaday legendalar saqlang`an. Esemuratjiraw menen Qiyas jiraw bilay deydi` Qobizdin` piri Qorqit ata ha`m Diywanayi buriq depesitemiz. Bizlerden buring`i o`tken jirawlar bilay dep a`psana qilatug`in edi. Qorqit ataag`ashtan qobiz islep saz shertiwdi a`rman etipti. Ko`p ag`ashlardi jonip halek bolsa da, islegenqobizinan na`tiyje shig`ara almapti. Qorqit atanin` qobiz jonip otirg`anin shaytanlar ko`rip,Qorqit atadan qobizin`di ko`rset dese, Qorqit ata shaytanlardan qobizin jasiripti. Onnan keyinQorqit ata tog`aydan shig`ip ketetug`in kisige uqsap jasirinip barip, ekinshi joldan buqqishlapbarip, shaytanlardin` so`zin tin`lapti. Shaytanlar Qorqit ata tuwrali bilay dep otir eken «Qorqitata ku`ta` a`jayip isti baslag`an eken, biraq aqirina jetkere almapti. Egerde tog`aydag`i don`izsu`ykenip quwrag`an jigildik jiydenin` ag`ashinan qobizdi jonsa, onnan tostag`an shig`arsa,onin` tostag`anin baqirawiq tu`yenin` bas terisi menen qaplasa, og`an kisnewik attin` quyrig`inanalip qil taqsa, qumlaqta, tawda o`setug`in sasiq quraydin` shiresinen (shayirinan) jaqsa, qildin`astinan ko`terip turatug`in qabaqtan jonip tiyek salsa, ju`da` shiqqish a`sbap bolg`an bolar edi».Qorqit ata shaytanlardin` bul so`zin esitip izine g`irra qaytip, shaytanlardin` aytqaninday etipqobizin islegen eken, tu`rli namag`a shertiletug`in saz a`sbabi, ju`da` jaqsi qobiz bolipti. Qorqitata qobizdi ha`r tu`rli namag`a salip shertip ju`re beripti mine sol eken Qorqit ata qobizdin` piribolipti...»Saz a`sbaplarinin` sag`asi tuwrali ilimiy derekler.Xaliq o`nermentleri adam balasinin` arziw-a`rmanlarin, qayg`i-quwanishlarin saz arqalisa`wlelendiriw maqsetinde, sol tuyg`ilardi ko`pshilikke tu`sinikli etip ortaqlasiw ushin, o`ztalg`amina beyimlestirip, o`zinen jag`imli hawaz shig`aratug`in ha`r qiyli saz a`sbaplarindo`retken, o`z o`nerlerin arttirip otirg`an. Usinday uzaq jollardi basip o`tken du`n`ya xaliqlari

ma`deniyatinin` rawajlaniw basqishlari, sonin` ishinde Orta Aziya xaliqlari muzikama`deniyatinin` rawajlaniw ha`m a`ste-aririn qa`liplesiw da`wiri bizin` eramizdiy I-III a`sirlerinetuwra keledi. Ha`ttki, bizin` eramizdan aldin`g`i da`wirlerden basalandi-degen boljawlar dabarshiliq. Buni arxeologiyaliq ashiliwlar ha`m ilimiy izertlewlerdin` juwmaqlari ayqinko`rsetedi. Arxeologiyaliq izertlewler na`tiyjesinde O`zbekistan, QaraqalpaqstanRespublikasinin` aymag`inda uliwma Xorezm oypatinda ko`p g`ana a`yyemgi qalalardin`bolg`anlig`i, al olardin` ko`plegen puqaralari joqari ma`deniyatli, ha`r ta`repleme sawatli, sonin`menen birge sheber qolli qurilisshi ha`m o`nermentshiler bolg`an. A`ne usinday da`reklerdiu`yrene otirip bizde saz a`sbaplarinin` qalay payda boliwi, qalay sog`iliwi, qaysi jerlerde, qaysioraylarda ko`birek ushirasqan degen sorawlar tuwiliwi mu`mkin. Onda biz arxeologiyaliqizertlewler na`tiyjelerine isene otirip, onin` orayi-Sogda dep pikirlewge tuwra keledi. Sonday-aq«Ud» a`spabin uslap turg`an mu`sinlerdin` nusqalari Afrasiabtan da tabilg`an edi. Solda`wirlerde adamlar ta`repinen saz a`sbaplardin` ha`r qiyli nusqalari do`retilip, solardin` ishindehawazi qulaqqa jag`imli-Ud a`spabi ken`nen tarag`anlig`i ma`lim.Muzika tuwrali en` u`lken kitaplardan esaplang`an «Al-musiqi al kabir» kitabinda Farabioni «Ud» ati menen atag`an. Bul «Ud» a`spabinda jipek sabaqtan tar tag`ilg`an. IX a`sirdenkeyin to`mengi jag`ina ishekten tar tag`ilatug`in bolg`an. bul muzikaliq a`sbapqa arabsha- «Ud»dep at qoyilg`anina qaramastan, ol to`rt qa`lpinde saqlang`an bolip, «bam-en` to`mengi ses, ziren`joqari ses»-degen persiyali atamasi da qaldirilg`an IX a`sirlerde «Al Kinda» degen besinshiati qosiladi. Solay etip, Farabiydin` aytiwi boyinsha «Ud» a`spabinin` da`stesine baylang`anperdeler to`rt tarli waqtinda to`rt barmaq penen shertilip toliq emes oktavani quraytug`in edi.Saz asbaplari qaraqalpaq muzika ma`deniyatinda Orta Aziya xaliqlarinin` ko`rkem o`nerimenen ajiralmas uqsasliqqa ha`m o`zinin` ko`p a`sirlik tariyxina iye. Onin` tariyxiy tamirlariesaplang`an derekler—bizin` eramizg`a shekemgi IV a`sir ha`m bizin` eramizdin` I-a`sirinetiyisli estelikler. Arxeologiyaliq izertlewler ju`rgiziw na`tiyjesinde «Qoyqirilg`an qala» ha`m«Topiraq qala» qarabaqanalarinan bir qansha bahali mag`liwmatlar tabilg`an. Onda ha`r qiyli saza`sbaplari uslap turg`an halinda saling`an mu`sinlerdin`, sonin` menen birge duwtar tipindegia`sbapti uslap turg`an qizlardin` tulg`asi sa`wlelengen mu`sinlerdin` tabiliwi menen sabaqlasadi.O`tken a`sirdin` 30-jillari O`zbekstanda muzika ma`deniyat intensiv ra`wishte rawajlaniwda`wiri edi ha`m 1936-jili I-ma`rte o`zbek xaliq saz a`spablarinda nota arqali oqitiwdi Xamzaatindag`i Muzika uchilishesinde kirgizildi. Bul waqitqa kelip usi uchilishenin` muzikaustaxanasinda bir topar konstruktorlardan V.A.Romanchenko, A.A.Kevxoyants,S.E.Didenkolar, A.I.Petrosyats basshilig`inda xaliq saz aspablarin qayta islep rawajlandiriworayin du`zdi.

Tayanish so`zlerArxeologiyaliq da`wirler. Qoyqirilg`an qala, Topiraq qala, Ayirtam, XX-a`sir muzikama`deniyati, rekonstruktsiya.Tema boyinsha sorawlar1. Arxeologiyaliq da`wirlerge bo`liw nege tiykarlanadi.2. Muzikanin` adamzatqa ta`siri.3. Saz a`spablardin` payda boliwi haqqinda tu`sinigin`iz.4. Orta a`sir danishpanlarinin` saz a`spablarina bag`ishlag`an miynetleri.5. Karaqalpaqstan territoriyasindag`i a`yyemgi ma`deniy orinlar ha`m ko`rkem o`nerestelikleri.a`debiyatlar1. Karimov I. A. «Tarixiy xotirasiz kelajak ywq». t. 1998 y.2. T. Adambaeva. «Qaraqalpaq muzikasinin` tariyxi». 1985-j3. Q. Maxsetov. «Da`stanlar, jirawlar, baqsilar. 1992-j4. Q. Ayimbetov. Xaliq danalig`i. 1982-j5. G`. Amaniyazov. «Muzika pa`ni bag`darlamasi ha`m metodikasi». Bilim. 2004.6. Instrumentovedenie A.Petrosyants. 1990-j7. Instrumentovedenie M.Zryakovskiy.8. D.Kobalevskiy «Vospitaniya serdtsa i uma»9. Q. Ayekeev. Duwtar tariyxi. Duwtar shertiw ha`m sog`iw usillari. 1996.JOBA:3.TEMA.ORKESTR TU`RLERI HA`M OLARDA QOLLANILATUG`IN SAZ1. Orkestr haqqinda tu`sinik.2.Orkestr tu`rleri.A`SPABLAR.3. Orkestrde qollanilatug`in saz a`spablar.Orkestr xakkinda tusinik.Orkestr –(grekshe orchestre-qa`dimgi grek teatrinin` saxnasi aldindag`i maydansha) –tu`rli saz a`spablarinda atqaratug`in sazendelerden du`zilgen kollektiv bolip, usi sostav (quram)ushin jaratilg`an muzika shig`armasin atqaradi. Kamer saz ansambllerden (kvartet, kvintet h.t.b)Orkestrdin` parqi sonda, ayrim sazendelerden unisonda atqariwshi toparlar du`ziledi. Orkestrdegisaz aspablarinin` toparlarinda du`zilislerine qaray, olarda tu`rlishe boladi. Ma`selen:Simfoniyaliq orkestr, duxovoy orkestr, tarli orkestr, xaliq saz a`spablari orkestrleri h.t.b.Simfoniyalkiq orkestrlerge tarli-tartqishli, u`plep shertetug`in ha`m urip shertetug`in saza`spablari kirse, Duxovoy orkestrge mis ha`m ag`ashtan islengen, uplep ha`mde urip shertetug`insaz a`spabalari kiredi.O`zbek ma`mleketlik filormoniyasi, O`zbekstan Respublikasi radio komiteti ha`mdeQaraqalapqstan teleradio qasinan du`zilgen xaliq saz a`spablari orkestrleri tu`rli milletlerdin`nama ha`m qosiqlarin nota menen shertiwge imkan beretug`in etip, qayta islengen a`spablardanibarat.

Xaliq saz a`spablari orkestrinde u`lken-kishi temperatsiyalanip isleniwine qaray, onda en`pa`s (juwan) ha`m en` joqari (jin`ishke) dawislardi shertiw mu`mkin.Bul orkestrge to`mendegi saz a`spablar kiredi:A) u`lken ha`m kishi nay, qoshnay ha`m surnaylardan ibarat u`plep shertetugin saza`spablari.B) u`lken ha`m kishi changlerden ibarat tarli-urma saz a`spablariV) u`lken ha`m kishi rubaplar ha`m de duwtarlardan ibarat plektorli (qag`ip shertetug`in)saz a`spablarG) Da`p ha`m nag`aralardan ibarat urip shertetug`in a`spablarD) u`lken ha`m kishi girjeklerden ibarat tarli-tartqishli a`spablarOrkestrdin` en` a`hmiyetli o`zgesheligi sonnan ibarat, olardag`i saz a`spablarinin`temberlerinin` bir-biri menen o`z-ara teren` ishki baylanislari ha`m birgeliktegi ha`reketina`tiyjesinde payda bolatug`in uyg`inlig`i ha`m iykemliliginde. Simfoniyaliq orkestr, duxovoyorkestr ha`m xaliq sazlari orkestrleri, olar, bir-birinen o`zlerinin` sostav (qurami) ha`m olardag`isaz a`spablarindag`i tembr ha`m dinamikaliq o`zgesheliktin` ayirmashilig`i menen ajiralip turadi.A`sirese simfoniyaliq orkestr o`zinin` ko`birek bay ha`m ra`n`-ba`ren`ligi menen ko`zgetaslanadi.Simfoniyaliq orkestrdi saz a`spablar qurami arqali to`mendegi tu`rlerge bo`linedi:Ctrunniy (tarli) yamasa smichkoviy (tartqishli), maliy (kishi) simfoniyaliq, bol`shoy(u`lken) simfoniyaliq orkestr.-Sturniy (tarli) yamasa smichkoviy (tartqishli) dep atalatug`in orkestrdin` saz a`spablarquramina tek g`ana smichok (tartqish) penen shertetug`in a`spablar kiredi. (Ayrim jag`daylardag`ana jeke basqa a`spablardi ushiratiw mu`mkin ma`selen: arfa, treugol`nik)-maliy (kishi) simfoniyaliq orkestrge, smichok (tartqish) penen shertetug`in ha`m ag`ashtanislengen u`lken shertetug`in topari olarg`a mistan islengen u`plep shertetug`in saz a`spablardanvaltorna kiredi (ayrim jag`dayda truba) urip shertetug`in a`spablardan litavra ha`m basqada uripshertetug`in a`spablar kiredi jane de arfalarda kiriwi mu`mkin.-Bol`shoy (u`lken) simfoniyaliq orkestrge barliq tiykarg`i toparlardin` a`spablari kiredi.Smichokli (tartqishli), ag`shtan islengen ha`m mistan islengen uplep shertetug`in a`spablar, uripshertetug`in saz a`spablar ha`m de klavishnoshipkovoy (klavshli) a`spablar kiredi.Ha`zirgi da`wirimizde orkestrdin` tu`rleri ko`plep ushirasadi.Misalig`a:- Cimfoniyaliq orkestr, Duxovoy (u`plep shertetug`in a`spablar) orkestri,Estrada-simfoniyaliq orkestr, Estrada orkestri ha`m xaliq sazlari orkestri bolip bir neshetu`rge bo`linedi.

Bul orkestrlerdin` barlig`inda da ha`r qiyli muzikaliq a`spablar qollaniladi. Barliqorkestrlerde birdey muzika aspablari qollanila bermeydi.Ha`r bir orkestrde o`zine say muzika a`spablari shertiwde qollaniladi.1. Simfoniyaliq orkestrde: duxovoy (u`plep shertetug`in) a`spablar, udarnie (urma)a`spablar ha`m smichkovie (tartqish penen shertiletug`in) a`spablar toliq tu`rleri menenqollaniladi.3. Duxovoy orkestrde (u`plep shertiletug`in) muzika a`spablari qollaniladi. (milliy saza`spablarinan basqa).4. Bayanshilar orkestrinde bolsa tek g`ana bayan-akkordeon a`spablari qatnasadi.5. Estrada-simfoniyaliq orkestrlerde:- simfoniyaliq orkestrlerde ha`m estrada dapaydalanilatug`in saz a`spablari qollaniladi.6. Estrada orkestrinde:-Estrada da qolanilatug`in saz a`spablari menen birge skripka,violanchel`, kontrabas, Urma a`spablardi qollniladi.7. Kameraliq orkestrde bolsa muzika a`spablari sostavi bir qansha kemirek boladi.8. Xaliq sazlari orkestrinde negizinen ha`r bir xaliqtin` milliy saz a`spablari tiykarg`iorinda turadi, sonliqtan da xaliq sazlari orkestri dep ataladi. (ha`zirgi waqitta xaliq sazlariorkestrlerinin` birazinda ko`binese pikkalo, fleyta, klarnet ha`m urma a`spablardin` birazi,sonday-aq bayan-akkordeon a`spablarinanda paydalaniwshiliq bar).Temag`a baylanisli sorawlar1.O`zbekstanda ko`p hawazli muzikanin` rawajlaniw negizleri.2.O`zbek xaliq muzikasi o`nerindegi jergilikli o`zgeshelikler.3. Xaliq saz a`spablari orkestrinin` qa`liplesiwi.4. Simfoniyaliq ha`m xaliq sazlari orkestrlerinin` ayirmashilig`i.A`debiyatlar1. K.Azimov Metodika raboti s samodeyatel`nim orkestrom uzbekskix narodnixinstrumentov. 1988.2. Allamuratov A. {Du`n`ya ma`deniyati tariyxi} qisqasha ocherkler. No`kis. Bilim 1996.3. Instrumentovedenie A.Petrosyants. 1990-g4. Instrumentovedenie M.Zryakovskiy4.TEMA.XALIQ SAZ A`SPABLARI ORKESTRININ` MUZIKAA`SPABLARININ` PARTITURA BOYINShA JAZILIW TARTIBI.Joba:1.O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstanda xaliq sazlar orkestrinin` rawajlaniwtariyxi.2. Partitura boyinsha xaliq sazlari orkestrinde muzika a`spablarinin` jaylasiwta`rtibi.

3. Orkestr ushin jazilg`an kompozitorlar do`retpeleri.O`zbekstan ha`m Qarqalapqstanda Xaliq saz a`spablarinin` orkestrleri qayta islengen(rekonstruktsiya) yamasa islenbegen milliy xaliq saz a`spablarinan du`zilgen orkestrler birtu`rdegi saz a`spablar (tek g`ana duwtarlar, banduralar, mandolinalar, rubaplar, changler h.t.b.)yamasa aralas (tu`rli xaliq saz a`spablari) nan du`ziliwi mu`mkin. Uzaq waqitlardan berli tu`rlimilletlerde xaliq saz aspablari orkestrleri xaliq muzika ha`m oyinlarin atqarip saqlap kelgen.Bunday orkestrler derlik ha`mme xaliqlarda bar,O`tken XX-a`sirdin` 20-30 –jillarinda ha`r qiyli ko`rkem-o`ner do`gereleri ha`wij aliprawajlana basladi. A`sirese bir dawisli unison atqariw printspine tiykarlang`an xaliq saza`spablarinan du`zilgen ansambller, ha`r tu`rli saz a`spablar kollektivleri ken` tu`rde payda bolabasladi. Olar u`lken kontsert atqariw jumislarin alip bardi. Bul da`wirde O`zbekstanda«Gulsara», «Layli-Majnun», «Buron» atli I-operalar kompozitorlardan T.Sodiqov, M.Ashrafi,T.Jalilov, Yu.Radjabiy. Bul saxna shig`armalari o`zligi menen ajiralip qa`lipke tu`sip qalmag`anedi.O`tken a`sirdin` 30-jillari O`zbekstanda muzika ma`deniyati intensiv ra`wishte rawajlaniwda`wiri edi ha`m 1936-jili I-ma`rte o`zbek xaliq saz a`spablarinda nota arqali oqitiwdi Xamzaatindag`i Muzika uchilishesinde kirgizildi. Bul waqitqa kelip usi uchilishenin` muzikaustaxanasinda bir topar konstruktorlardan V.A.Romanchenko, A.A.Kevxoyants,S.E.Didenkolar, A.I.Petrosyats basshilig`inda xaliq saz a`spablarin qayta islep rawajlandiriworayin du`zdi.1937 jili N.N.Mironovtin` xaliq saz a`spablari orkestrin du`ziwdegi ha`reketi u`lkena`hmiyetke iye boldi. Sol sebepli sarras bir jildan keyin yag`niy 1938-jili noyabr`deRespublikada birinshi nota sistemasina o`zlestirilgen xaliq saz a`spablari orkestri du`zildi. Bulorkestrge birinshilerden bolip A.I.Petrosyants basshilg`inda ko`p hawazli muzikanipropagandalawdi basladi. Onin` repertuarinda qayta islengen xaliq namalari ha`m ha`r tu`rlixaliqlardin` namalari menen kompozitorlardin` do`retpeleride orin aldi.1943-jili du`zilgen arnawli eksperemental laborotoriyada xaliq saz a`spablari orkestrinin`diapozanin ken`eytiwe bir qansha diatonik dawis qatardag`i saz a`spablar 12 basqishli ten`temperatsiyalang`an printsip tiykarindag`i rekonstruktsiyalang`an (qayta islengen) a`spablarg`ao`zgertildi ha`m aldag`i waqitta jumis alip bariwg`a bag`darlandi. Bir qatar saz a`spablaranag`urlim rawajlanip (jetilisip) (usovershenstvoven) texnikaliq imkaniyatlari bir qansha o`stidiapazon, texnikasi, dawis ku`shi, tembri h.t.b.Ha`zirgi orkestrdin` toliq diapazoni kontroktavadag`i «mi» sestinen 4-oktava «sol`» sestineshekem. V.M.Belyaev minanday dep jazdi. Evropa orkestrlerindegi ha`mme saz a`spablar ha`r

qiyli da`wirdegi ha`r qiyli xaliqlardin` orkestrilerinen texnikliq imkaniyatlarinin` rawajlaniwprotsessine baylanisli ha`m muzika ma`deniyatinin` o`siwi na`tiyjesinde rawajlanip kelgen.1964-jili qaraqalpaq xaliq saz a`spablari orkestri ashildi. Bul orkestr filormoniya janinanashilg`an edi. 1971-jili orkestr teleradio janina ko`ship o`tti. Sol da`wirde Qaraqalpaqstanmuzika tarawin rawajlandiriwda jergilikli kompozitorlar menen melodistler ha`m tuwisqano`zbek kompozitorlari, syuita, rapsodiya, uvertyura, ha`m ko`p hawazli xorlar jazildi, ma`selen:F.Nazarovtin` I-II rapsodiyasi, qaraqalpaq xalik namalarina syunta ha`m de orkestr ushin jazg`anqosiq ha`m saz namalari A.Kozlovskiydin` I-II-simfoniyasi orkestr ushin jazg`an siyutasi.A.Sultanov ha`m B.Gienkonin` qaraqalapaqstan siyutasi. M,Burxanovtin` qayta islewinde xorlarP.Xalikovtin` xalin` sazlari ushin «Bayram» uvertyurasi N.Muxammedinovtin` simfoniyasiG.Demesinovtin` fortepiano kontserti ha`m simfoniyasi Xalimovtin` bir qansha kontatalari ha`mp`esalari bar.Ha`zirgi waqitta ko`p hawazli xaliq saz a`spablari orkestirleri ha`m ansambllerdin` paydaboliwi na`tiyjesinde xaliq saz a`spablarinda jeke atqariwshiliq tan`qalarliq da`rejede rawajlanip,jan`a muzikaliq janrlar ha`m original shig`armalar jazildi. G`a`rezsizligimiz sharapati menenqaraqalpaqstanda A`jiniyaz atindag`i NMPI da ha`m QMU da fakul`tetler, kolledjlerde muzikama`deniyatin rawajlandiriwda jas qa`niygeler ta`rbiyalawda u`lken u`les qosip atir.Partitura boyinsha jaylasiw ta`rtibi;Nay pikkalo (kishi nay) Re-1=Lya –3(oktava jokari esitiledi).NayLya-1=Re-4Surnay (Gaboy)Re-1=Re-3Qoshnay (Klarnet)(Bayan) Re-1=Sol`-2Chang ISol`-kishi oktava= Sol`-3Chang IIRubab prima- (sol`, re, lya, mi) sol`-k=lya-3Qashqar rubabi-(si,mi,lya) si,lya-k=lya-3Avgan rubabi-(si,mi,lya) si,lya-k=lya-3Duwtar al`t-(mi,lya,) mi-I=lya-3 (okt. pas)Duwtar bas –(mi,lya,re,sol`) mi (ulk. okt) =lya-1(okt. pas)Urma a`spablar` litavra, doira, t.b. a`spablar.Girjek I-(sol`,re, lya, mi) sol`-k=lya=4 (do 3).Girjek II- (sol`,re, lya, mi) sol`-k=lya=4 (do 3).Qobiz al`t-(do,sol`, re, lya) do-k=lya-3

Qobiz bas-(do,sol`, re, lya) do (ush) =re-3Qobiz kontrabas-(mi,lya, re,sol`) mi (ulk) =sol`-2Usi taqilette muzika a`spablarina partitura boyinsha notalar jaziladi.Temag`a baylanisli sorawlar1. XX a`sirde O`zbekstan xaliq sazlari orkestrin rawajlandiriwshilar.2. XX-a`sirdin` birinshi shereginde Qaraqalpaqstan muzika ma`deniyatinda qandayo`zgerisler boldi?3. Xaliq saz a`spablari orkestrinde saz a`spablardin` partitura boyinsha jaylasiwi.4. XX-a`sirdin` II- yarimindag`i Qaraqalpaqstan ma`deniyatinin` rawajlaniwin qandayjetiskenlik penen bahalaysiz?A`debiyatlar1. K.Azimov Metodika raboti s samodeyatel`nim orkestrom uzbekskix narodnixinstrumentov. 1988.2. Allamuratov A. {Du`n`ya ma`deniyati tariyxi} qisqasha ocherkler. No`kis. Bilim 1996.3. Instrumentovedenie A.Petrosyants. 1990-g4. Instrumentovedenie M.Zryakovskiy5. Adambaeva T. «Jirw namalari». No`kis. Qaraqalpaqstan. 19915.TEMA.XALIQ SAZ A`SBAPLARI ORKESTRININ` QURAMI.Joba:1. U`plep shertetug`in a`spablar topari.2. Urma-tarli a`spablar topari .3. Plektorli a`spablar topari.4. Urip shertetug`in a`spablar topari5. Tarli-tartqishli a`spablar topariOrkestr sazendeler ja`ma`a`ti,muzika shig`armalarin birgelikte ha`m ha`r qiyli muzikaa`spablarinda oynawshilar (basqasha aytqanda`-ha`r tu`rli muzika a`spablarinda birge muzikashig`armalarin atqariwshi sazendeler kollektivine-orkestr dep ataydi). Xaliq sazlariorkestrinin` toliq qurami negizinen bes topardan turadi.1. U`plep shertiletug`in a`spablar.2. Tarli urip shertiletug`in a`spablar.3. Plektorli a`sbaplar.4. Urip shertiletug`in a`sbaplar.5. Tarli tartqish penen shertiletug`in a`sbaplar.Xaliq sazlari orkestrinin` qurami1. Kishi quramdag`i orkestr 47 adamg`a shekem.

2. Ortasha quramdag`i orkestr 70 adamg`a shekem.3. U`lken orkestr 90 adamg`a shekem quramda boliwi talapqa muwapiq boladi.Orkestrde qatnasiwshi sazendelerdin` sanina qaray kishi, ortasha, u`lken orkestr dep ataladi.Xaliq sazlari orkestrinde ha`r bir xaliqtin` milliy saz a`spablari tiykarg`i orindi iyeleydi.Xaliq sazlari orkestrilerine kerekli dep tabilsa basqa milletlerdin` muzika a`spablaridapaydalaniladi. Ko`binese milliy xaliq sazlari orkestrlerine kerekli seslerdi aliw ushin,namalardin` jaqsi ha`m suliw esitiliwi ushin, simfoniyaliq orekstrde qollanilatug`in saza`spablarinan- fleyta, pikkalo, litavra, tarel`ka, triugol`nik t.b. a`spablar menen qosa bayanakkardeon,gaboy-klarnet uqsag`an muzika a`spablar ko`birek qollanilip kiyatir. Bul muzikaa`spablari orkestrdin` ha`r ta`repleme jag`imli da, ku`shli ha`m toliq shig`iwinda sheshiwshia`hmiyetke iye.Xaliq sazlari orkestrinde kishi nay, nay, surnay, karnay,(surnay, kishinaydin` ornina gaboy, klarnet, bayan a`spablarinda qollanadi), chang prima, rubab prima,qashqar rubabi, avgan rubabi, duwtar al`t, duwtar bas, duwtar kontrabas, urip shertiletug`ina`spablardan doira, litavra h.t.b., girjek, girjek al`t, qobiz bas, qobiz kontrabas- uqsag`ana`spablar ken`nen qollaniladi.Uplep shertetug`in a`sbaplar topari1. U`plep shertiletug`in muzika a`spablarinan- kishi-nay, nay, surnay, qoshnaya`spablari jatadi. Surnay, qoshnay a`spablarinin` ornina gaboy, klarnet a`spablarinan dapaydalanadi.kiredi.Sonday-aq, u`plep shertetug`in muzika a`spablarinin` qatarina balaman, karnaylardaSolardan nay ha`m surnay saz a`spablari bir qansha jetilistirip, qayta islenip (yag`niyrekonstruktsiya islenip) olardin` tiykarinda kishi nay (pikkolo) joqari ba`lent dawisqa, seskeiye saz a`spabi islep shig`ildi. Nay a`spabinin` nag`iz o`zi, biraq ko`lemi biraz kishi ba`lentseslerdi aliwda ju`da kerekli a`sbap. U`plep shertiletug`in saz a`spablarinin` birdey sazlaniwi,applikaturasi ha`m texnikaliq jaqtan atqariw mu`mkinshiligi ken`eytilip islendi. Biraq tolig`imenen ko`p o`zgeriske ushiramay rekonstruktsiya islendi.U`plep shertiletug`in muzika a`spablarinin` (toparinin`) dawis diapozoni 1-(birinshi)oktava «do» notasinan 4-(to`rtinshi) oktavanin` «sol`, lya» notalarina deyin jetkerildi.Texnikaliq jaqtan atqiriliw mu`mkinshiligi basimlari kishi nay (pikkolo) ha`m nay a`spablaribolip tabiladi. Al, qoshnay, surnay, balaman, karnay a`spablari-nay, kishi nay a`spablarinaqarag`anda texnikaliq jaqtan atqariw mu`mkinshilikleri biraz to`men turadi.Ha`r bir saz a`spabi dawisi, sesti jag`inan o`zine say tembri bolip, jumsaq, na`zik,ku`shinde, ba`lentte ha`m en pa`s dawislarg`a da iye.Urma tarli a`spablar topari.

Chang sazin ha`m onnan taralatug`in irg`aqlardi xalqimiz su`yip tin`laydi. Changa`spabinin` toliq ha`m tiniq irg`ag`i, jag`imli namasi. Dawislarinin` jaran`darlig`i, qalaberseayirim ra`wiyatlarg`a qarag`anda, awiriw adamlardi dawalaw qu`diretine iye bolg`anlig`i ushinondag`i nama taratiw sa`niyati xalqimiz ta`repinen abaylap, a`ziyzlenedi. Chang a`spabininayirim mun`li ha`m jumsaq, kewilli ha`m shoq irg`iqlari adamlarg`a jaqsi keypiyat ha`m jen`ilruwxiy ma`lxam bag`ishlaydi.Chang aspabi diapozoni.Rekonstruktsiya islengen, urip shertiletug`in saz a`spablarinin` toparina chang a`spabikiredi. Chang a`spabi O`zbekstanda ha`m Orta Aziya xaliqlarinin` ko`bisinde ken` taralg`anen` eski muzika a`spablarinin` birinen sanaladi. Eski milliy chang a`spabi 40-50 simtag`ilatug`in bolsa, al rekonstruktsiya islengen chang a`spabinda 69-70 sim tar tag`ilatug`inetip islengen. Chang a`spabi-aranawli tu`rde bambukten islengen yamasa ag`ashtan islengenkishkene tayaqsha menen urip shertiledi. Chang a`spabi jeke saz namasin shertiwde ha`mansambl`, orkestrlerde shertiwde ko`p qollaniladi. Chang a`spabinda du`n`ya xaliqlarinin` danamalarin shertiwge boladi.Chang a`spabinin bir neshe tu`rleri islep shig`ildi. Olardan «Chang pikkolo», «Changprima», «Chang tenor», «Chang bas» aspablari payda boldi.Orkestrde Chang pikkolo ha`m Chang primalar qollaniladi. Chang tenor ha`m Changbas (Bas chang) changshilar orkestrinde (konservatoriyada) qollaniladi. Chang pikkolojazilg`aninanbir oktava ba`lent esitiledi (I-oktava Do notasinan 3-oktava Lya notasi araliginashekem) skripka giltinde jaziladi.«Chang prima»-jazilganinday esitiledi. Kishi oktava Sol` notasinan ushinshi oktavaLya notasina shekem. Notalar skripka giltinde jaziladi.«Chang tenor»- jazilganinan bir oktava pa`ske esitiledi, skripka giltinde jaziladi, dawisdiapozoni esitiliwi boyinsha u`lken oktava Sol`-dan, ekinshi oktava Mi notasina shekem.«Chang bas»- bas giltinde jaziladi, diapozoni u`lken oktava Do-dan birinshi oktava Sol`notasina shekem.Ha`zirgi waqitlari ko`binese orkestr ha`m ansambllerde «Chang prima» g`ana qollanilipkiyatir (Chang pikalo, Chang tenor, Chang bas a`spablari tek konservatoriyada changshilarorkestrinde qollaniladi).Milliy muzika ma`deniyatin chang sazi menen O`zbekstanda ha`m bir qansha sirt ellerdeu`git-nasiyatlaw u`lken a`hmiyetke iye. Respublikada ataqli chang sazi ustalari o`zbekstan xaliqartisti, Baxtiyor Aliev, O`zbekstanda xizmet ko`rsetken ko`rkem-o`ner g`ayratkeri FaxriddinSodiqov, Polat Raximov, Axmad Odilov, Rustam Ne`matov, O`zbekstanda xizmet ko`rsetken

artist Fozil Xarratov, I-ma`mleketlik jas atqariwshilar konkursinin` jen`impazi FazilatShukurova.1986-jili Baku qalasinda o`tkerilgen konkursta birinshi orindi iyelegen Uktam Ergashev,sazendeler Tilash Xojamberdiev, Toxir Sobirov, Abdusalom Mutalov, Temur Maxmudov,Ibroxim Xolbekov h.t.b. Sonday-aq olar radio tolqinlari ha`m televizor ekranlari arqaliprofessional atqariwshiliq sheberligi menen elge tanildi. Sazendelerdin` bunday mazmunli ha`mjarqin atqariw pa`rwazlari O`zbekstan kompozitorlarin chang saz a`spabina original shig`armalarjaratiwg`a qiziqtirdi.Kompozitorlardan: I.T Admoni, S.Boboev, I.Xamroev, A.Otajanov, M.Tojiev, N Zokirov,M.Nasimov, T.Toshmatov, S.Varelas, T.Azimov, B.Gienko, T.Xasanov, S.Karim-Xoji, F.Sodiqov, X.Raximov, F. Alimov, Z.Mirolimov, N.G`iyosov, A.Odilov ha`m R.Tursunovlarsiyaqli taniqli ha`m ataqli do`retiwshiler ha`m de jas kompozitorlardin` shig`armalaritin`lawshilar ta`repinen joqari bahalandi. Ma`mleketimizde bu`gingi ku`nde 300den ziyat balalarmuzika mektepleri, 20g`a jaqin muzika ha`m ko`rkem-o`ner jurtlari, ma`deniy ag`artiwkolledjleri, sonday-aq pedagogika institutlarinin` muzika fakul`tetleri, M.Ashrafiy atindag`iTashkent ma`mleketlik konservatoriyasi ha`m de A.Kadiriy atindag`i Tashkent ma`mleketlikma`deniyat institutinda ta`lim alip atirg`an talantli jaslarimiz atqariwshiliq sheberligin ta`jiriybeliham sheber ustazlardan u`yrenbekte.Plektorli a`sbaplar topari.Plektorli aspablar topari o`zinin` qayta islengen a`spablari ha`m olardin` tiykarindapayda bolg`an jan`a u`lgidegi saz a`spablardin` u`lken ra`n`baren` bay o`zgesheligi menenajiralip turadi. Ilimiy ha`m a`meliy jumislardin` na`tiyjesinde usi topardin` barliq saz a`spablari12 basqishli ten`-temperatsiyalang`an xromatikaliq dawis qatarina iye boldi. Plektorli toparg`aqashqar rubabi kiredi ha`m onin` tiykarinda payda bolg`an saz a`spablar: rubab prima, rubabmetstsosoprano ha`m rubab al`t; Afgan rubabi, ud, tanbur, sato; Duwtar tenor ha`m onin`tiykarinda jan`adan du`zilgen saz a`spablar tu`rleri: duwtar prima, duwtar sekunda, duwtar al`t,duwtar bas, duwtar kontrabas.Plektorli saz a`spablarinda hawaz shig`ariw joli «2» tu`rli usilda boladi:• Plektor menen (mediator)• Kist` penen yamasa on` qol barmaqlari menen.Hawaz shig`ariw jolinin` ekinshi usili menen tek g`ana duwtar a`wladinin to`rta`spabinda paydalanamiz: duwtar prima, duwtar sekunda, duwtar al`t, duwtar tenor.On` qoldin` kisti yamasa plektordin` ha`reketlerin bag`darlawshi arnawli shtrixlar:P-joqaridan pa`ske qaray qag`iw, yamasa to`men qag`iwV-pa`sten joqari qaray qag`iw, yamasa joqari qag`iw

«Tremolo»-To`men ha`m joqari qag`islardin` tez ha`m ten` izbe-izlik penen almasipkeliwine aytiladi.PV-to`men ha`m joqari.Plektorli saz a`spablar toparinda ayirim jup tarli saz a`spablar bar. Olardin` jup tariunisong`a sazlanip birdey ha`m bir waqitta atqariladi.Urip shertetug`in a`spablar topari.Urip shertiletug`in saz a`spablari, xaliq saz a`spablari orkestrlerinde, ansambllerindeken` tu`rde paydalanadi. Bular: da`p, nag`ora, safail`, qayraq. Sonin` menen birge simfoniyaliqorkestrdegi urip shertetug`in a`spablardan da paydalanadi. Olar: litavralar, kishi barabanlar,u`shmuyeshlik (treugol`nik) buben ha`m tarelkalar. Bulardin` barlig`idi belgili bir aniq dawisbiyikligine iye emes, tek g`ana litavralardan basqa, al litavralar belgili bir seslergesazlanadi.Uliwma urip shertetug`in a`spablar topari orkestrdin` dinamikaliq imkaniyatinken`eytedi ha`m onin` ha`r tu`rli ritmdegi ha`m tembrdegi seslerin bayitip baradi.Da`p (doyra)Da`p-O`zbekstanda ken` tarqalg`an milliy saz a`spabi. Bul a`spab ko`p qirrali tembrge,ritmlerge ha`m dinamikaliq imkaniyatlarg`a iye. Sazende da`pte atqarg`anda eki qoldin` barliqbarmaqlari menen qag`iw arqali atqaradi. Da`p atqariwshilig`inda tembr ha`m dinamikaliq dawiseffektleri a`hmiyetli orindi tutadi. Bunday tembr ha`m dinamikaliq dawis effektlerdi ha`r qiyliusillarda atqariw ushin a`piwayi nota belgilerinen paydalanamiz. Dap partiyalari on` qol ushinekew, shep qol ushin eki nota siziqlarinda jaziladi. Olardi akkolada sizig`i menen biriktiremiz.Notadan basqada qosimsha belgiler arqali da da`p a`spabinin` tembri ha`m dawiseffektlerinin` mu`mkinshilikleri ku`sheyedi.Tarli tartqishli saz a`spablar topari.Girjek-tarli saz a`sbaplari qatarinan a`hmiyetli oring`a iye a`sbaplardin` biri. Girjeklero`zbek,qaraqarpaq, tu`rkmen, ta`jik, a`zerbayjan, armiyan ha`m tag`i basqa xaliqlar arasindaken` tarqalg`an tartqishli muzikaliq a`sbap. Girjek qaraqalpaqlar arasinda tekte baqsilarg`aqosilip «janapayshi» retinde qollanilip keldi. Qarqalpaq girjeginde basqa xaliqlardin` girjegineno`zgesheligi to`rt tar ornina u`sh tar tartiladi, onin` u`stingi eki tari bir seske, al to`mengi bir taribolsa o`z aldina ayriqsha rol`di atqarip, namanin` barliq jo`nelisi sonin` menen shertiledi.Qurilisi boyinsha girjek negizinen eki bo`lekten turadi.Qabaqtan yamasa ag`ashtan islengengewdesi ha`m da`stesi. Girjektin` gewdesi domalaq bolip, kokos g`ozasinan, suw qabaqtan ha`mtut yamasa jiyde ag`ashinan islenedi. Qabaqtin` bir qaptali ashiq bolip, onin` beti ilaqa baliqtin`terisi yamasa maldin` ju`rek perdesi menen qaplanadi. Girjektin` da`stesindegi u`sh qulag`isimlarda turadi. Tarlar tartqish arqali terbeliske keltiriledi. Girejektin` tartqishi da qobizdin`tartqishina uqsas boladi, biraq tartilgan qil jin`ishkelew bolip keledi. Girjek qulaqlardi buraw

arqali sazlanadi. Qaraqalpaq girjeginin` tarlari duwtardin` tarlarina u`nles bolip sazlanadi.Girjekte-qaraqalpaq muzikasinin` atqariliw usillarina, texnikasina iykemlestirilgen. Girjektin`birinshi tari duwtardin` birinshi tarindag`i besinshi perdesine u`nles boladi, ekinshi tariduwtardin` birinshi tarina u`nles boladi, u`shinshi tari duwtardin` ekinshi tarina u`nles sazlanadi.Biraq girjektin` tarlari duwtardin tarlarina qarag`anda bir oktava joqari ses beredi. Bunday etipsazlaw atqariwshig`a girjekti shertkende duwtarg`a qosip shertiwge an`sat boladi ha`m duwtarmenen ansambl` du`zilip, nama gu`n`irenip shig`adi. Gijrektin` ses ko`lemi eki oktavaaralig`inda boladi. Al, ha`zirgi A.I.Petrosyants ta`repinen rekonstruktsiyalang`an (qaytaislengen) qaraqalpaq xaliq sazlarinin orkestrinde qollanilip kiyatirg`an girjek to`rt tarli bolip,onin` diopazoni to`rt oktavag`a shekem baradi. Girjek duwtar siyaqli tut ag`ashinan oyilipislenedi, qaqpag`i ilaqa baliqtin` bas terisi menen qaplanadi. Gewdesi u`lkeyttirilip, sestiku`sheydi, texnikaliq mu`mkinshilikleri artti ha`m girjektin` topari payda boldi. Solay etip, girjekjanapayshi a`sbaptan, jeke atqariwshi a`sbaplar qatarinan orin aldi. Sesti xromatikaliq qurilistabolip kvintag`a sazlanadi.Tarli tartqishli a`spablar topari-qobiz, girjek xaliq saz a`spablarinin` jan`adanjetilistirilgenliginin` natiyjesi desek boladi. Olardin` tiykarinda qobiz ha`m girjeklerdi ha`r tu`rlia`wladi yag`iniy al`tler, baslar ha`m kontrabaslar payda boldi. Konstruktorlar simfoniyaliqorkestrdegi tarli tartqishli a`spablar toparinin` du`ziliwindegi ta`jiriybe ha`m jetiskenliklerdiu`yrenip ha`m esapqa alip, tarli tartqishli a`spablar a`wladin du`ziwde tiykarg`i saz a`spablardin`milliy o`zgesheligin saqlap qaliwg`a eristi. Qobizlar ha`m girjekler a`wladi, simfoniyaliqorkestrdegi tarli tartqishli a`spablar topari menen ko`p uqsasliqlar bar. Olardin` menzuraboyinsha uqsaslig`i, ashiq tarlardin` sazlaniwi ham seslerdin ko`lemi boyinsha da uqsas bolipkeledi. A`lbette eki qoldin` atqariwshiliq texnikalarinda da uqsasliq boladi. Ha`zirgi tarlitartqishli xaliq saz a`spablarinin` atqariwshilari, skripka, violanchel` ha`m kontrabasa`spablarinin` tartqishlarinan (smichok) ken` paydalanadi.Paydalang`an a`debiyatlar;1.P.Xalabuzar`, V.Popov, N.Dobrovol`skaya. «Metodika muzikal`nogo vospitaniya».M. «Muzika»19902.L.G.Dmitrieva, N.M.Chernoivanenko «Metodika muzikal`nogo vospitaniya v shkole». M.«Prosveshenie»1989.3.O.Apraksina. «Metodika muzikal`nogo vospitaniya v shkole». M.1982.4. A.Petrosyants «Instrumentovedenie» . 1990-j5. M.Zryakovskiy «Instrumentovedenie».6. K.Azimov «Metodika raboti s samodeyatel`nim orkestrom uzbekskix narodnix instrumentov».1988.

7. Q. Maxsetov. «Da`stanlar, jirawlar, baqsilar». 1992-j8. Q. Ayimbetov. «Xaliq danalig`i». 1982-j9. G`.Amaniyazov. «Muzika pa`ni bag`darlamasi ha`m metodikasi». Bilim. 2004.10. Dmitrieva, Shernoivanenko. «Metodika muzikal`nogo vospitaniya v shkole».Leningrad.1990 g.11. D.Kobalevskiy «Vospitaniya serdtsa i uma»12. V.I.Petrushin «Muzikalnaya psixologiya» M. 1997.13. Q. Ayekeev. «Duwtar tariyxi. Duwtar shertiw ha`m sog`iw usillari». 1996.14. D.Allanazarov «Altin miyras»2005j15. A.Odilov «Chang darsligi»16. F.N.Vasilev A.Odilov «Duwtor darsligi»17. D.Allanazarov «Qaraqalpaq xaliq sazlari». 2002.18. X.Nurmatov «Rubob darsligi»19. R.Ne`matov Davrim sadosi. 1991.