ruwxiyliqtin` rawajlaniw tariyxi kk

O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
«Milliy ideya, ruwxiyliq tiykarlari ha`m huqiq ta`limi» kafedrasi
«RUWXIYLIQTIN` RAWAJLANIW TARIYXI»
pa`ni boyinsha
L e k ts i ya t e k s t l e r i
Lektor Abatov A
2012-jil

Lektsiya tekstlerinin` mazmuni
1-lektsiya Ruwxiyliq rawajlaniw tariyxi pa`ninin` predmeti, maqset ha`m waziypalari.
1.Ruwxiyliqtin` predmeti insan ha`m ja`miyet ruwxiy turmisi.
2 Onin` maqseti kamil insan, iyman, isenimin bekkemleude tutkan orniyu
3. Erki ku`shli puxara ruwxiylig`in qa`liplestiriw maselesi.
2-lektsiya O`zbekistan xalqinin` ruwxiyati rawajlaniwinin` basqishlari ha`m qa`siyetleri.
1.Xalqimizdin` milliy ruwhiy jaktan qa`liplesiw tariyxi
2. Jan`a da`wir ja`ha`n ma`deniyati ha`m milliy ma`deniyatimiz dizimi
ma`seleleri.
3. Xalkimizdin` millet sipatinda kaliplesiu baskishlari.
3-lektsiya Islamg`a shekemgi milliy ruwxiyatimiz tariyxi. A`yyemgi Orayliq Aziya xaliqlari
ruwxiyati tariyxi.
1. Zardushtiyliktin` G`AvestoG` kitabi ha`m tu`rkiy bitikler (jaziwlar).
2. A`yemgi Shumer, Vavilon, Ashshur, a`yemgi Misir, Gretsiya, Hindistan, Qitay
derekleri ha`m Iran shaxinshaxlarinan qalg`an tas bitikler.
3. Arxeologiyaliq estelikler-materialliq zatlar ha`m tu`rli buyimlar.
4. Xaliq awizeki ha`m jazba a`debiyati u`lgileri, u`rip-a`det ha`m meresimler,
oyinlar, bayramlar ha`m basqalar.
4-lektsiya Islam aymaqliq ma`deniyati diziminde milliy ruwxiyatimiz tariyxi.
1.Islamda a`dep-ikramliliq-nizam qag`iydalar toplami
2.Musilmanlardin` ja`miyetlik ekonomikaliq, diniy-huqiqiy nizam
qag`iydalari.
3. «Viqoya», «Muxtasari xidoya, «Muxtasari vikoya» ta`rtip qag`iydalar.
5-lektsiya IX-XII a`sirler ruwxiyati tariyxi.
1. IX-XII a`sirlerdi jaqin ha`m orta shig`is ma`mleketlerinde «Renessans»
(oyaniw) da`wiri
2.Entsiklopediyaliq ilim iyeleri, a`jayip alimlar, ma`mleket iyeleri ruuxilik
xakkinda
3.Xalifa Mamun da`wirinde Bagdatta Danalar u`yi.
6-lektsiya Amir Temur ha`m temuriyler dinastiyasi da`wirindegi ruwxiyliq tariyxi.
1.A`mir Temurdin` xaliq aldindag`i xizmetleri.
2.Amir Temurdin el jurtti o`z tuwi astina ja`mlestiriu sebepleri
3. Amir Temur ruuxiyliginin baska xaliklarga tasiri, zulimliqtan azat boliwiga
ja`rdemi.
7-lektsiya XUI-XIX a`sirler da`wiri ruwxiyati.
1.XUI-XIX a`sirlerde Orta Aziya xaliqlari ruwxiy-ag`artiwshiliq oy-pikirlerinin`
rawajlaniwi
2. Orta Aziyada u`sh xanlik dauiri ruuxiyligi.
3. Xindistanda Baburiyler da`wirindegi danishpanlardin` do`retiwshiliginde.
8-lektsiya Kolonialliq ha`m bag`inin`qiliq jillarindag`i ruwxiyat tariyxi.
1.Xaliqtin` ma`deniyat ha`m ruwxiylig`in joq etiw, milliy til, u`rip-a`detler
kamalatina jol bermeslikke uriniular.
2.Patsha Rossiyasinin Orta Aziyadagi baskinshilik siyasati.
3. Tu`rkistan Muxtariyatinin xalik ruuxiligi jolindagi xizmeti.

1-tema. Ruwxiyliq rawajlaniw tariyxi pa`ninin` predmeti, maqset ha`m
waziypalari.
JOBA
1.Ruwxiyliqtin` predmeti insan ha`m ja`miyet ruwxiy turmisi.
2 Onin` maqseti kamil insan, iyman, isenimin bekkemleude tutkan orniyu
3. Erki ku`shli puxara ruwxiylig`in qa`liplestiriw maselesi.
1. Ruwxiyliq ja`miyet rawajlaniwin, millet kamalati ha`m shaxs jetiskenligin belgilep beriwshi
tiykarg`i ko`rsetkishlerdin` birinen esaplanadi, sebebi ruwxiyliq rawajlang`anda g`ana ja`miyet
ekonomikaliq ha`m ja`miyetlik siyasiy jetiskenlik halina keledi ha`m de ma`mleket ha`m millet
gu`llenedi. Bul o`z na`wbetinde shaxstin` jetik insan bolip rawajlaniwi ushin za`ru`r bolg`an sharayat
esaplanadi. Buni teren` an`lag`an ha`m o`z qa`lbinen o`tkergen Preziden I.A.Karimov ma`mleketimiz
o`z g`a`rezsizligine iye bolg`an son` elimizde demokratiyaliq ja`miyeti quriwdin` teoriyaliq
kontseptsiyasin islep shiqti, ekonomikaliq, ja`miyetlik siyasiy turmisti qayta quriwdi milliy
ruwxiyliqtin` tikleniw joli menen birikken halda boliwi kerekligin ilimiy da`lillep berdi. Ol ko`lemi
jag`inan kishi bolsa da, ma`mleketimizde jan`a ja`miyet quriwdin` ilimiy-teoriyaliq negizlerin
sa`wlelendiriwi jag`inan, belgili bir da`stu`r bolg`an G`O`zbekstannin` o`z erkinligi ha`m
rawajlaniwiG` atli shig`armasinda g`a`rezsizlikten keyin O`zbekistandi rawajlandiriwdin` ruwxiy
saladag`i strategiyaliq waziypalarin belgilep ko`rsetti.
Ruwxiyliq - ja`miyet rawajlaniwin, millet kamalati ha`m shaxs jetiskenligin belgilep beriwshi
tiykarg`i ko`rsetkishlerdin` birinen esaplanadi
Ruwxiyliq - milliy rawajlaniwdag`i orni ha`m oni o`zlestiriw za`ru`rligi shig`armada ilimiy
jaqtan tiykarlang`an-Ruwxiyliq-o`z xalqinin` tariyxi, onin` ma`deniyati ha`m waziypalarin teren`
biliw ha`m tu`sinip jetiwge su`yengen halda g`ana qu`diretli ku`shke aylanadi.
Qullasi, bul shig`arma O`zbekistanda jan`a ja`miyet quriwdin` ilimge tiykarlang`an bag`darlamasi
esaplanadi. Sebebi onda ekonomikaliq, ja`miyetlik-siyasiy o`mirdi qayta quriw tarawinda ilgeri
su`rilgen barliq ideyalar o`zinin` ko`rinisin tapti ha`m ja`miyetimiz pu`tkilley jan`a basqishqa ko`terildi.
I.A.Karimov usi shig`armada g`a`rezsiz O`zbekistandi rawajlandiriwdin` ruwxiy, a`dep-ikramliq
negizlerin belgilep berip, G`O`zbekistandi jan`alaw ha`m rawajlandiriwdin` o`z joli to`rt tiykarg`i
negizge tiykarlanadiG` dep ko`rsetedi ha`m to`mendegilerdi belgilep beredi.
-uliwmainsaniy qa`diriyatlarg`a sadiqliq
-xalqimizdin` ruwxiy miyraslarin bekkemlew ha`m rawajlandiriw
-insannin` o`z imkaniyatlarin erkin ko`rsete biliwi
-watandi su`yiwshilik.
Shig`armada mine usi negizlerdin` ma`nisi aship berilgen. Ma`selen, I.A.Karimov bilay dep
jazadi-G`Ga`rezsiz O`zbekistannin` ku`sh-qu`diretinin` negizi-xilqimizdin` uliwma insaniy
qa`diriyatlarg`a sadiqlig`iG`.
Al mina to`mendegi qatarlarda Prezidentimiz o`z shig`armasinda ruwxiyliqti rawajlandiriw
ma`selesin belgilep bergeni ko`rinip turipti. G`Xalqimiz a`dillik, tinishliq, tatiwliq ha`m insaniyliq
paziletlerin a`sirler boyi qa`dirlep, saqlap kelmekte. O`zbekistandi jan`alawdin` tiykarg`i maqseti-a`ne
sol u`rip-a`det da`stu`rlerdi, miyraslardi qayta tiklew, olarg`a jan`a mazmun bag`ishlaw, elimizde
tinishliq ha`m demokratiya, pa`rawanliq, ma`deniyat, hu`jdan erkinligi ha`m ha`m ha`rbir insandi
kamalg`a jetkiziw ushin sha`rt-sharayatlardi jaratiwG`.
I.A.Karimov xalqimizdin` ulli insaniyliq paziletlerine toqtay otirip, insaniyliqtin` xalqimizg`a say
ta`replerin ko`rsetip beriwge itibarin qaratadi. Ma`selen, G`insaniyliq-bul o`zbek xalqi milliy
ruwxiyatinin` ajiralmas pazileti, miyrimisizlik ha`m basqinshiliq onin` ta`biyatina jatG` deydi.
Shig`armada ruwxiyliqtin`, xalqimizdin` ruwxiylig`in bekkemlew ha`m rawajlaniwdag`i roli de
ko`rsetilip berilgen. Misali, G`Xalqimizdin` ruwxiylig`in bekkemlew ha`m rawajlaniw, O`zbekistanda
ma`mleket ha`m ja`miyettin` en` a`hmiyetli waziypasi. Ruwxiyliq sonday qimbat bahali miywe-ol

izlerdin` a`yemgi ha`m ha`zirgi xalqimizdin` qa`lbinde, pu`tkil insaniyattin` u`lken shan`arag`inda o`z
g`a`rezsizligin tu`sinip jetiw ha`m azatliqti su`yiw tuyg`isi menen jetilgenG`.
Ruwxiyliqtin` milliy rawajlaniwdag`i orni ha`m oni o`zlestiriw za`ru`rligi shig`armada ilimiy
jaqtan tiykarlang`an-G`Ruwxiyliq-o`z xalqinin` tariyxi, onin` ma`deniyati ha`m waziypalarin teren`
biliw ha`m tu`sinip jetiwge su`yengen halda g`ana qu`diretli ku`shke aylanadiG`.
I.A.Karimov o`z shig`armasinda elimizde milliy ruwxiyliqti tiklew ha`m rawajlaniw ma`mleket
siyasatinda a`hmiyetli waziypa ekenligine itibardi qaratip qoyiwdag`i kontseptual ideyani alg`a su`redi.
Prezident bilay deydi, G`Aldin adamlarg`a materialliq bayliq beriw, son` ruwxiyliq haqqinda oylaw
kerek, degenler haq bolmasa kerek. Ruwxiyliq- xaliqtin`, ja`miyet, ma`mlekettin` ku`sh-qu`direti. Ol joq
jerde heshqanday baxit-saodat bolmaydi.G`
Prezidentimiz ta`repinen alg`a su`rilgen bul kontseptual ideyanin` teoriyaliq ha`m a`meliy
a`hmiyeti sonda, birinshiden, bunin` menen avtor, buring`i awxam da`wirinde ruwxiyliqti
rawajlandiriwdin` u`shinshi da`rejeli ma`sele sipatinda qaraliwi, ja`miyetlik-siyasiy, ekonomikaliq
ha`m ruwxiy ag`artiwshiliqtin` kriziske ushiraw sebepleri dep ko`rsetip beredi, ekinshiden, ruwxiyliqti
rawajlandirmastan, shaxstin` ruwxiylig`in o`zgertpey turip, ja`miyette alg`a qoyg`an maqsetti a`melge
asiriw mu`mkin emesligine tiykarg`i diqqatti qaratqan.
I.A.Karimovtin` milliy-ruwxiy tikleniwge qaratilg`an kontseptsiyasinda Watandi su`yiwshiliktin`
shaxs ruwxiylig`inin` ajiralmas bo`legi ekenligin da`lillep beriw ayriqsha orin iyeleydi. haqiyqattan da,
o`z Watanin su`ymegen, onin` ha`rbir qaris jeri ushin juwap beriwge, gu`resiwge tayar bolmag`an ha`r
bir insan ruwxiy jaqtan jarli esaplanadi.
Prezidentimizdin` ba`rshe shig`armalarinda ruwxiyliq haqqinda so`z etiledi. Onda aytilg`an
kontseptual ideyalardi uliwmalastiratug`in bolsaq, olar to`mendegi na`rselerdi o`z ishine aladi.
-ruwxiy miyras ha`m diniy qa`diriyatlardi teren` o`zlestiriw, milletimizdin` o`zin-o`zi an`lawina
erisiw, milliy maqtanish tuyg`ilarin bekkemlew.
-g`a`rezsizlik sharayatinda milliy ideya ha`m milliy ideologiyani formalastiriw ha`m oni xalqimiz
du`n`yaqarasina aylandiriwg`a erisiw
-bilim beriw sistemasin baqlaw, kadrlardi tayarlawdin` milliy da`stu`rin a`melge asiriw
tiykarinda fizikaliq ku`shli, ruwxi, pikiri saw salamat, iymanli, bilimli, ruwxiylig`i ba`lent, ma`rt ha`m
erju`rek uatan su`yer a`wla`dti ta`rbiyalaw.
-milliy-ruwxiy baylig`imizdin` ja`ha`n tsivilizatsiyasindag`i ornin tiklew ha`m bu`gingi ku`nde
ruwxiyliq ha`m ag`artiwshiliq, pa`n, texnika, texnologiya salalarinda jetiskenliklerdi teren` o`zlestiriw
tiykarinda ha`zirgi zaman uliwma xaliqliq ruwxiyliq sistemasi rawajina u`les qosiw
-jaslar ruwxiylig`in, milliy g`a`rezsizlik ideyalari menen bayitip bariw, olar qa`biletinde
ideologiyaliq immunitetti ku`sheytiw.
-insaniyattin` a`sirler dawaminda jaratqan ha`m uliwmaxaliqliq mu`lkine aylang`an barliq
bayliqlarin milliy-ruwxiyliq bayliqlarinin` ajiralmas bir bo`legine aylandiriw.
Ata-babalarimizdin` a`sirler dawaminda toplag`an turmis ta`jiriybeleri, diniy, a`dep-ikramliq,
ilimiy ko`z-qaraslarinin` o`zinde ko`rinis tapqan bahali qol jazbalardi teren` u`yreniw waqti keldi,-
deydi Prezidentimiz.
G`O`zligimizdi an`law-tariyxti biliwden baslanadi. Insan ushin o`z tariyxin jog`altiw o`z o`mirin
jog`altiw demekdurG`,-degen ideyani ha`rbir uatanlasimiz, a`sirese jaslarimiz milliy-ruwxiy
tikleniwdin` basli waziypasi sipatinda yadinda saqlap biliwi kerek. Milliy ideologiya sebepli el-jurt
birlesedi, o`z aldina ulli maqsetler qoyadi ha`m olardi a`melge asiriwg`a bel baylaydi,-deydi
I.A.Karimov.
Joqarida ko`rsetilgen misallardan ko`rinip turipti, Prezidentimiz milliy-ruwxiy rawajlaniwimizdi
du`n`ya xaliqlarinin` aldin`g`i ruwxiy sana sezimi rawajlaniwi menen sa`ykes ra`wishte jetilistiriw
waziypasin ku`n ta`rtibine qoymaqta.
Prezidentimiz ta`repinen islep shig`ilg`an milliy-ruwxiy tikleniwdin` ilimiy-teoriyaliq
kontseptsiyasi ju`da` u`lken a`meliy a`hmiyetke iye. Bul g`a`rezsizlik jillarinda ruwxiy tarawda qolg`a
kirgizilgen jetiskenlikler misalinda o`z ko`rinisin tappaqta.
g`. Ruwxiyliq-bul insandi jer ju`zinde tirishilik etiwshi barliq maqluqlardan ajiratip turiwshi
na`rse. Insan ta`biyattin`, barliq qorshag`an ortaliqtin` gu`ltaji degende onin` ulli ruwxiyliq iyesi bola

aliw imkaniyati na`zerde tutiladi. Bul imkaniyatti basqa tiri janlarda ko`rmeymiz. Ruwxiyliqqa umtiliw
sana sezimli adamzatqa g`ana ta`n pazilet, al basqa janazatlar tek materialliq talapti g`ana, yag`niy aziq
awxat ha`m panalaytug`in jer menen sheklenip qala beredi.
Ruwxiyliq-insannin` aqiliy, a`dep-ikramliliq, ilimiy, ideologiyaliq, diniy ko`z-qaraslari.
Ruwxiyliq-insannin` sotsialliq-ma`deniy qubilis sipatindag`i qa`siyeti, yag`niy insannin` mehiradalat,
pa`klik, hu`jdan, ar-namis, watandi su`yiwshilik, go`zzalliqqa umtiliw, sabirliliq siyaqli
paziletlerden quralg`an bayliq.
Ruwxiyliq-insannin` o`zin-o`zi an`lawi, talg`ami, parasati, a`dillik penen a`dilsizlikti, jaqsiliq
penen jamanliqti, go`zzalliq penen ko`riksizlikti, bilimlilik penen nadanliqti ajirata biliwi, olardi
a`melge asiriw ushin umtiliwlari.
Prezidentimiz G`Ja`miyetti ruwxiy jan`alawdag`i bas maqset-jurt tinishlig`i, Watannin`
rawajlaniwi, xaliq erkinligi ha`m abadanlig`ina erisiw ha`m kamil insandi ta`rbiyalaw, sotsialliq birge
islesiw ha`m milletler ara tatiwliq, diniy bawriken`lik siyaqli ko`plegen za`ru`rli ma`selelerden
ibaratG` dep atap ko`rsetedi.
Prezidentimiz ruwxiyliq tu`siniginin` ma`nisin G` Jer, shan`araq, ata-ana, balalar, a`g`a`yintuwg`anlar,
qon`si-qobalar, xaliq, g`a`rezsiz ma`mleketimizge sadiqliq, insanlarg`a hu`rmet, isenim,
hu`jdan, erkinlik-ruwxiyliqtin` ma`nisi mine usinday ken`G` dep ta`riypleydi.
Ruwxiyliq adamg`a ta`biyat ta`repinen berilmeydi. Ol insang`a ana su`ti, ha`yiwi, mehri, ana
ta`rbiyasi, ata-babalarinin` qa`diriyatlari ta`siri astinda qa`liplesedi. Onin` qa`liplesiwinde
shan`araqtag`i sharayat, ja`miyettegi birge islesiwler, ma`mlekettegi alip barilip atirg`an siyasattag`i
a`dillik ha`m insansu`yiwshilik qay da`rejede ekenligi tiykarg`i orindi iyeleydi.
Ruwxiyliqtin` materialliq ku`shke aylaniwi ha`rbir insannin` is ha`reketinde, o`z shan`arag`i,
milleti ha`m uatanina bolg`an mu`na`sibetlerinde ko`zge ko`rinedi. Ruwxiyliq milletti progresske
jeteleydi, ma`mlekettin` qu`diretin asiradi. Sebebi ruwxiyliqqa itibar berilmegen ma`mlekette
rawajlaniw bolmaydi. Ruwxiyliqtin` a`hmiyetin belgilewshi to`rt negizgi bo`lim bar.
a`.A`dep ikramliliq
g`.A`meliy bilimler, talant, qa`bilet
q.Ilimiy jetiskenliktin` na`tiyjesi bolg`an iyman, hu`jdan, insap, qanaat.
n`.Insan bilimlerin, a`meliy ta`jiriybesin uliwmalastiriwg`a, islerine bag`dar beriwge qaratilg`an
du`n`yag`a ko`z-qaras.
Ruwxiyliq o`zinin` bir qatar kategoriyalarina-tu`siniklerine ha`m nizamliqlarina iye Onin`
tu`siniklerine shaxstin` o`zin-o`zi an`lawi, bilimlilik, pa`klik, saqiyliq, iymanliliq, mehir-aqibet,
rasgo`ylik, ata-anag`a hu`rmet, sadiqliq h.t.b millettin` wa`kili sipatinda milliy qzlikti an`law, milliy
maqtanish, milletsu`yiwshilik, uatandisu`yiwshilik, milliy til, milliy tariyx, a`debiyat, iskusstvo, u`ripa`det,
da`stu`rler, qa`diriyatlar, ma`mleketke, nizamlarg`a hu`rmet, sotsialliq, siyasiy ekonomikaliq,
ruwxiy turmista belsendilik ko`rsetiw h.t.b kiredi.
Ruwxiyliqtin` rawajlaniwi da belgili nizamliqlarg`a tayanadi. Bunday nizamliqlar birneshe
bag`dardi o`z ishine alsa da, olardi belgili toparlarg`a ajiratiwg`a boladi. Birishi toparg`a shaxs, millet
yaki ja`miyettin` ishki mu`mkinshilikleri menen baylanisli bolg`an nizamlar kiredi. Ekinshi toparg`a
shaxslar menen milletlerdin` o`z-ara mu`na`sibetleri protsesinde payda bolatug`in G`o`z-ara ta`sirG`
ha`m G`o`z-ara bayitiwg` arqali ju`zege keletug`in protsessler kiredi. Yag`niy shaxs ruwxiy kamalati
anadan tuwiliw menen ju`zege kelmeydi.
Tap usinday millet te tariyxiy rawajlaniwdin` belgili bir basqishinda basqa xaliqlar, milletler
menen birge islesiwler na`tiyjesinde ju`zege keledi. Hesh waqitta shaxs, insan o`zgerissiz jasay
almag`aninday, millet te basqa milletler, xaliqlar menen baylanispastan rawajlana almaydi, ha`tteki
bizin` da`wirimizde jer ju`zinde G`sapG` millettin` bar ekenligine heshkim kepillik bere almaydi.
Ja`miyet te tap usinday nizam tiykarinda rawajlanadi.
Ruwxiyliq barqulla ag`artiwshiliq (mariypat) penen uyg`inlasqan halda rawajlanip baradi.
Mariypat-biliw, bilim, taniw ha`m mag`liwmat degen ma`nini an`latadi. Shig`is ellerinde, sonin` ishinde
orayliq Aziyada jasag`an, do`retiwshilik etken allamalardin` shig`armalarinda bul tu`sinik a`yemgi
zamanlardan beri qollanilip kelingen.

Ja`miyet rawajlaniwi ha`m insan jetikligine unamli ta`sir etetug`in ideyalardi jaratiw, u`gitna`siyat
etiw-ma`riypatshiliq dep ataladi. Batis filosofiyasinda birinshi bolip mariypat haqqindag`i
pikirdi bildirgen alim Vol`ter boldi. Al nemets filosofi Kant bolsa, G`mariypat-insandi, shaxsti
ta`rbiyalawda anin` aqili, a`debi, imkaniyatlarinan ja`miyettin` ilgerilew ma`npa`ti jolinda paydalaniw
quraliG` dep esaplag`an.
Zamannin`, millettin` en` jetilisken, aq-qarani tanig`an, pidayi, uzaqta go`zlewshi insanlari
ag`artiwshiliq penen shug`illanadi. Ruwxiyliq ha`m sawatliliq bir ma`deniyat. Ruwxiyliqsiz sawatliliqsoqir,
sawatsiz ruwxiyliq-meshel. Sonliqtan da bizin` babalarimiz G`ko`zi soqirdan kewli soqir
jamanG` dep ruwxiyliq ha`m ag`artiwshiliq ma`deniyatin, kewildin` ken`ligin, ko`terin`kiligin joqari
bahalag`an.
Joqari ruwxiyliqqa iye adamlardin` barlig`i mudami mariypatli, sonin` menen birge mariypatli
adamlardin` barlig`i da bay ruwxiyliqqa iye bola bermegen. Bunday insanlar haqqinda G`alim bolipti
da, biraq adam bolmaptiG` degen ibara bar. Bul ruwxiy bayliq-ha`m bilimnen, ha`m insaniyliqtan ibarat
degen ma`nini an`latadi.
Tariyx-bul adam o`mirinin` o`zinshe bir entsiklopediyasi. Ol ha`m ma`deniyat, ha`m ilim, ol
a`depliliktin` qorg`awshisi, ol u`rip-a`det. Demek, o`tkendegini bilmesten, tariyxiy ta`jiriybelerdi
juwmaqlamastan, oni uliwmalastirmastan, alg`a qaray ju`riw yaki a`hmiyetli bir joba du`ziw mu`mkin
emes. Sebebi adam ja`ma`a`tinin` o`siwi onin` a`sirlik da`stu`rlerinen g`a`rezli. Olay bolsa o`z tariyxin
bilmey turip, onin` sabaqlarin sanag`a sin`irmey turip tabisli jasawg`a bolmaydi. Sonliqtan da
I.A.Karimov G`Ruwxiyliq o`z xalqin`nin` tariyxin, ma`deniyatin, onin` aldin ala belgilengen
waziypasin teren` tu`siniwge ha`m pa`mlewge tiykarlang`an waqitta g`ana qu`diretli ku`shke
aylanadiG` degen edi.
Ruwxiy miyras haqqinda so`z etiwden aldin uliwma tsivilizatsiya, miyras, atap aytqanda,
ma`deniy miyras ha`m ruwxiy miyras tu`siniklerinin` o`zine ta`nligi, qa`siyetleri, ayirmashiliqlarin bilip
aliwimiz kerek boladi. Sebebi ruwxiy miyras uliwma miyrastin`, yag`niy ma`deniy miyrastin` quramina
kiredi, onin` bir bo`limi bolip esaplanadi. Ma`deniy miyrasti tu`sinbesten turip ruwxiy miyrasti tu`siniw
qiyin. Bul tu`siniklerde uliwmaliq bolsa da, olar birdey emes, o`z-ara ayirim ta`repleri, qa`siyetleri
menen pariqlanadi.
Ha`rbir ja`miyet ha`m da`wir o`z ma`deniyat tipine iye boladi. Ja`miyet, da`wir o`zgeriwi menen
onin` ma`deniyat tipi ha`m ruwxiylig`inda o`zgeriw, jan`alaniw boladi, biraq ma`deniy rawajlaniw
u`ziliske tu`sip qalmaydi, aldin`g`i ma`deniyat, tsivilizatsiya joq bolip ketpeydi, al ma`deniy miyras
sipatinda saqlanip qaladi.
Miyras-insaniyattin` ha`rbir tariyxiy basqishinda jasag`an a`wla`dlari ta`repinen jaratilg`an ha`m
keyingisine jetip kelgen barliq materialliq ha`m ruwxiy bayliqlar bolip esaplanadi. Ma`deniy miyras ta
miyras shen`berine kiredi, biraq onnan biraz pariqlanadi. O`tmishtegi barliq ma`deniyat estelikleri
miyras sipatinda saqlanip qaliwi mu`mkin, biraq olardin` barlig`i da ma`deniy qa`diriyatqa iye bola
bermeydi.
Ma`deniy miyrasta adamzattin` keleshek rawajlaniwina, ruwxiy bayiwina xizmet qilatug`in,
og`an unamli ta`sir ko`rsetetug`in qa`diriyat a`hmiyetine iye bolg`an ta`repleri esapqa alinadi.
O`tmishtegi a`wla`dlar jaratqan esteliklerdin` barlig`i da ma`deniy miyras bola bermeydi, sebebi
o`tmishten qalg`an na`rselerdin` barlig`i qa`diriyat a`hmiyetine iye emes. Ma`selen sovetlik du`zim
da`wirinde jaratilip., onin` siyasatin, ideologiyasin o`zinde sa`wlelendirgen, al ha`zirgi ku`nde o`z
o`mirin jasap o`tken kitaplardin` bu`gingi ku`n ushin da, keleshek ushin da qa`diri, a`hmiyeti joq.
Tariyxiy miyras-ja`miyet ha`m onin` ma`deniyati rawajlaniwinin` sha`rti. Diniy isenimler de
ruwxiy miyrasimizdin` bir bolegi. Islam dininin` sharapatli kitabi Qurani Ka`rim, xadisler bunin` ayqin
da`lili. Ma`deniyat, ruwxiy ha`m ma`deniy miyras, ruwxiyliqtin` rawajlaniwi insaniyat tsivilizatsiyasi
menen baylanisip ketedi. Biraq olardi biri biri menen aralastirip jiberiw duris emes.
Tsivilizatsiya-ma`lim bir tariyxiy basqishta insaniyattin` ma`deniyat rawajlaniwinda jaratqan,
erisken, qolg`a kirgizgen, sipat jag`inan jan`a, joqari jetiskenlikleri. Tsivilizatsiya ha`r bir xaliqtin`,
ja`miyettin`, tariyxiy basqishtin` o`zine ta`n tariyxiy-ma`deniy rawajlaniwi, qa`liplesken qa`diriyatlari,
sanasinin` rawajlaniwi bolip esaplanadi.

Áåêêåìëå¢ óøûí ñîðà¢ëàð
q. Ðó7õûéëû3òû4 òèéêàð2û êàòåãîðèÿëàðû, îíû4 ðà7àæëàíû7 íûçàìëû3ëàðû
w. Ðóóõûéëûê õýì èäåîëîãèÿ, îëàðäûí îç-àðà ìóíýñèáåòè 3àíäàé
A`debiyatlar
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O`zbekiston, 2003
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi, Nukus, Qoraqalpog`iston, 1993
Karimov I.A. Asarlar. 1-1o` jild. T., O`zbekiston, 1996-200h
Islom Karimov. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. G`Ma`naviyatG`, g`00h
Karimov I.A. Wzbekiston XX1 asr busagasida: xavfsizlikka tahdid, barkorarlish shartlari va tarakkiet
kafolatlari. T.u` Uzbekiston, a`99w
Karimov I.A. Jamiyat mafkurasi xalkni-xalk, millatni-millat kilishga xizmat etsin. T.w Uzbekiston, a`999
I.A. Karimov Milliy istiklol mafkurasi-xalk e`tikodi va buyuk kelajakka ishonchdir T.h Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Wzbekiston XX1 asrga intilmokda Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Egali yurt erkin bermas Uzbekiston, g`00a`
I.A. Karimov Ozod va obod vatan, erkin va farovan haet-pirovard maksadimiz Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Biz tanglagan ywl-demokratik tarakkiet va ma`rifiy Dune Bilan hamkorlik ywli. Uzbekiston,
g`00q
I.A. Karimov Vatanimiz tinchligi va xavfsizligi wz kuch kudratimizge, xalkimizning hamjihatligi va
bukilmas irodasiga boglik Uzbekiston, g`00n`
Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni
modernizatsiya va isloh etishdir. T., O`zbekiston, g`00o`
Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo`lmaydi. -T.6 O`zbekiston, g`00o`
Imom Buxariy. Xadis. 4 jildlik. T.6 Qomuslar bosh tahririyati, a`99q
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shashri. -T.6 A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. a`99q
Temur tuzuklari. -T.6 Adabiyot va sa`n`at, a`99u`
Abdulla Avloniy. Turkiy guliston ehud axloq. -T.6 Sharq a`99n`
Fitrat. Najot yili. –T.6 Sharq, g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushunccha va tamoyillar, T. g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi. T. g`00o`
Amir Temur jahon tarixida. YuNESKO. Parij, a`99u`

2-tema. O`zbekistan xalqinin` ruwxiyati rawajlaniwinin`
basqishlari ha`m qa`siyetleri.
JOBA:
1.Xalqimizdin` milliy ruwhiy jaktan qa`liplesiw tariyxi
2. Jan`a da`wir ja`ha`n ma`deniyati ha`m milliy ma`deniyatimiz dizimi ma`seleleri.
3. Xalkimizdin` millet sipatinda kaliplesiu baskishlari.
1.Xalqimizdin` milliy ruwhiy jaktan qa`liplesiw tariyxi
Milliy ruwxiyat tariyxi millettin` ruwxiy qa`liplesiw protsessi menen baylanisli. Millet so`zi o`zek, tu`p
tiykar, negiz degen ma`nini an`latadi. Millet so`zi arab tilinde din, u`mmet, qa`wim degen mag`anani
bildiredi. Al Evropa a`debiyatinda qollanilatug`in G`natsiyaG` so`zi bolsa, xaliq degen ma`nini
an`latadi.
Ruwxiyliqti u`sh toparg`a bo`lip qarawimizg`a boladi' Birinshisi-milliy ruwxiyliq, ekinshisiregionalliq
ruwxiyliq, u`shinshisi-uliwmainsaniyliq ruwxiyliq.
Milliy ruwxiyliq-belgili bir elat, milletke, onin` ata-babalarina ta`n bolg`an og`ada qimbatli
ruwxiy bayliqlar. Regionalliq ruwxiyliq-belgili bir geografiyaliq region milletlerine ta`n, olar ushin
uliwma bolg`an ruwxiy bayliqlar. Uliwmainsaniyliq ruwxiyliq -pu`tkil insaniyatqa, ja`ha`n xaliqlarina
ta`n bolg`an-a`dep-ikramliq bayliqlar.
Milliy ruwxiyliq - basqa millet ruwxiylig`inan tu`pten pariqlanatug`in ruwxiyliq degen so`z
emes. Sebebi bizdegi milliy ruwxiyliq basqa xaliqlarda da belgili bir da`rejede uqsas boliwi
mu`mkin. Biraq milliy ruwxiyliqta basqa xaliqlardin` ruwxiylig`i da`l qaytalanbaydi.
Milliy ruwxiyliq - en` da`slep tariyxiy qubilis ekenligi menen ajiralip turadi. Ol bir ku`nde,
bir jilda, ha`tteki bir a`sirde de boliq qa`liplesip bolmaydi. Milliy ruwxiyliqtin` tariyxi millettin`
ruwxiy qa`liplesiw protsesi menen baylanisli. Millet bar eken, milliy ruwxiyliq boladi. Milliy
ruwxiyliqti joq etiw mu`mkin emes.
Milliy ruwxiyliq da`slep milliy sanada rawajlaniwi menen xarakterlenedi. Milliy sananin`
rawajlaniwi milliy o`zlikti an`lawg`a jeteleydi. Milliy ruwxiyliqtin` tiykarg`i belgisi ha`m o`zegimilliy
a`dep sanaladi. Milliy ruwxiyliqta-milliy sezim a`hmiyetli orin iyeleydi. Ata-anani, jasi
u`lkenlerdi ha`m kishilerdi hu`rmetlew milliy ruwxiylig`imizg`a kiredi.
Milliy ruwxiyliq-basqa millet ruwxiylig`inan tu`pten pariqlanatug`in ruwxiyliq degen so`z emes.
Sebebi bizdegi milliy ruwxiyliq basqa xaliqlarda da belgili bir da`rejede uqsas boliwi mu`mkin. Biraq
milliy ruwxiyliqta basqa xaliqlardin` ruwxiylig`i da`l qaytalanbaydi. Milliy ruwxiyliq en` da`slep
tariyxiy qubilis ekenligi menen ajiralip turadi. Ol bir ku`nde, bir jilda, ha`tteki bir a`sirde de boliq
qa`liplesip bolmaydi. Milliy ruwxiyliqtin` tariyxi millettin` ruwxiy qa`liplesiw protsesi menen
baylanisli. Millet bar eken, milliy ruwxiyliq boladi. Milliy ruwxiyliqti joq etiw mu`mkin emes. Milliy
ruwxiyliq da`slep milliy sanada rawajlaniwi menen xarakterlenedi. Milliy sananin` rawajlaniwi milliy
o`zlikti an`lawg`a jeteleydi. Milliy ruwxiyliqtin` tiykarg`i belgisi ha`m o`zegi-milliy a`dep sanaladi.
Milliy ruwxiyliqta-milliy sezim a`hmiyetli orin iyeleydi. Ata-anani, jasi u`lkenlerdi ha`m kishilerdi
hu`rmetlew milliy ruwxiylig`imizg`a kiredi.

2. Jan`a da`wir ja`ha`n ma`deniyati ha`m milliy ma`deniyatimiz dizimi ma`seleleri.
Uliwmainsaniyliq ruwxiyliq uzaq ha`m jaqin o`tmishtegi, ha`zir de ruwxiyliq jaqtan ju`da`
qimbatli, insan qa`lbinde o`shpes iz qaldiratug`in, ma`n`gi jasaytug`in, insaniyattin` sotsial ma`pi, talabi
ushin xizmet etetug`in, olardi jaqsiliqqa bag`darlaytug`in ruwxiy bayliqlar. Uliwmainsaniy ruwxiy
bayliqlarg`a ilim-pa`n, filosofiya, a`debiyat, iskusstvo shig`armalari, oylap tabiw, ruwxiy ma`deniyat
du`rdanalari, uliwmainsaniy a`dep normalari kiredi.
Miynetsu`yiwshilik, jaqsiliq islew, tinishliq, dosliq, hadalliq, watanshilliq h.t.b uliwmainsaniy
ruwxiyliq sanalip, ol ha`rbir xaliq, millette o`zine ta`n ra`wishte ko`rinedi. Bul tu`siniklerdin` milleti
joq. Ol barliq millet, xaliq ushin birdey ta`n.
O`zinin` rawajlaniwi ushin ha`rbir millet uliwmainsaniyliq ruwxiyliq g`a`ziynesinen paydalaniwi,
og`an su`yeniwi tariyxiy za`ru`rlik. Bunisiz zamanago`y, aldin`g`i millet bolip jetilisiw mu`mkin emes.
Uliwmainsaniy ruwxiyliq bayliqlarinan paydalaniw milliy sheklengenlik qabig`inan shetke shig`iwg`a,
du`n`yani ken`irek ko`re biliwge u`yretedi. Biyg`a`rez o`zbekistanimizdin` rawajlaniwinda milliy ha`m
uliwmainsaniy ruwxiyliqtin` mine usi dialektikaliq baylanisin esapqa aliw da`wir talabi.
Orayliq Aziya xaliqlari milliy ruwxiyatinin` qa`liplesiw basqishlari bul u`lkede jasawshi
xaliqlardin` ma`deniy rawajlaniw protsessi menen tikiley baylanisli bolip, usi tarawda ju`z beretug`in
qubilis bolip esaplanadi. Xalqimizdin` ma`deniy rawajlaniwi ju`da` ha`m quramali tariyxiy ha`diseler
quraminan ibarat bolip, o`z ishine birneshe min` jilliqlardi qamtip aladi. A`ne usi quramali ha`m ko`p
min` jilliq ruwxiy qa`liplesiw protsessinen tiykarg`i buwinlardi ajiratip aliwimiz kerek. Bunisiz milliy
ruwxitimizdin` rawajlaniw basqishlari haqqinda pikir ju`rgizip bolmaydi. Ko`p g`ana izertlewshilerdin`,
sonin` ishinde M.Imomnazarovtin` bul boyinsha aytilg`an pikirlerin qollap-quwatlap, onin` pikiri
tiykarinda milliy ruwxiyatimizdin` neshshe min` jilliq tariyxin u`sh iri da`wirge, (ba`lkim to`rt
da`wirge) ajiratip, ko`zden o`tkeriwdi ko`p jag`dayda maqul dep bildik. Olar'
a`. Islamg`a shekemgi milliy ruwxiyatimizdin` rawajlaniwi.
1. Islam aymaqliq ma`deniyati ta`rtibinde milliy ruwxiyatimizdin` orni ha`m a`hmiyeti.
2. Jan`a da`wir ja`ha`n ma`deniyati ha`m milliy ma`deniyatimiz dizimi ma`seleleri. (Biz
na`zerde tutqan to`rtinshi da`wirge ba`lkim, Timur ha`m temuriyler da`wiri ma`deniyatin ayriqsha
da`wir sipatinda talqilaw maqsetke muwapiq boliwi mu`mkin).
Bul da`wirler o`z ishine alg`an tariyxiy da`wirler mu`ddetine ko`re o`z-ara ten` emes. Birinshi
da`wir birneshshe min` jillardi qamtip alsa, ekinshi da`wir a`a`-a`g` a`sirdi (a`000-a`g`00 jildi) o`z
ishine aladi. U`shinshi da`wir bolsa bizin` u`lkemiz-Tu`rkistan ushin derlik a`00-a`o`0 jildi qamtiydi.
Bekkemlew ushin soraular
1 “1ðåçñèçëèê èäåÿñûíû4 1ìåë åòè7 ïðèíöèïëåðèíè4 ìàçìóí-ì1íèñè.
2 @1ðåçñèçëèê 81ì æ1ìèéåòòè äåìîêðàòèëàñòûðû7
A`debiyatlar
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O`zbekiston, 2003
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi, Nukus, Qoraqalpog`iston, 1993
Karimov I.A. Asarlar. 1-1o` jild. T., O`zbekiston, 1996-200h
Islom Karimov. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. G`Ma`naviyatG`, g`00h
Karimov I.A. Wzbekiston XX1 asr busagasida: xavfsizlikka tahdid, barkorarlish shartlari va tarakkiet
kafolatlari. T.u` Uzbekiston, a`99w
Karimov I.A. Jamiyat mafkurasi xalkni-xalk, millatni-millat kilishga xizmat etsin. T.w Uzbekiston, a`999
I.A. Karimov Milliy istiklol mafkurasi-xalk e`tikodi va buyuk kelajakka ishonchdir T.h Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Wzbekiston XX1 asrga intilmokda Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Egali yurt erkin bermas Uzbekiston, g`00a`
I.A. Karimov Ozod va obod vatan, erkin va farovan haet-pirovard maksadimiz Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Biz tanglagan ywl-demokratik tarakkiet va ma`rifiy Dune Bilan hamkorlik ywli. Uzbekiston,
g`00q
I.A. Karimov Vatanimiz tinchligi va xavfsizligi wz kuch kudratimizge, xalkimizning hamjihatligi va
bukilmas irodasiga boglik Uzbekiston, g`00n`
Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni
modernizatsiya va isloh etishdir. T., O`zbekiston, g`00o`
Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo`lmaydi. -T.6 O`zbekiston, g`00o`
Imom Buxariy. Xadis. 4 jildlik. T.6 Qomuslar bosh tahririyati, a`99q

3-tema. Islamg`a shekemgi milliy ruwxiyatimiz tariyxi. A`yyemgi Orayliq
Aziya xaliqlari ruwxiyati tariyxi.
JOBA:
1. Zardushtiyliktin` G`AvestoG` kitabi ha`m tu`rkiy bitikler (jaziwlar).
2. A`yemgi Shumer, Vavilon, Ashshur, a`yemgi Misir, Gretsiya, Hindistan, Qitay derekleri ha`m
Iran shaxinshaxlarinan qalg`an tas bitikler.
3. Arxeologiyaliq estelikler-materialliq zatlar ha`m tu`rli buyimlar.
4. Xaliq awizeki ha`m jazba a`debiyati u`lgileri, u`rip-a`det ha`m meresimler, oyinlar, bayramlar
ha`m basqalar.
Bizin` en` a`yyemgi ata-babalarimiz ruwxiyati ha`m ag`artiwshilig`i haqqindag`i mag`liwmatlar
a`sirlerden a`sirlerge o`tip, ha`zirge shekem saqlanip qalg`an mif, a`psanalar ha`m a`yemgi jaziwlarda
bizge jetip kelgen. Orta Aziya xaliqlarinin` a`yemgi mif ha`m a`psanalari tu`rli temalarda bolg`an.
Solardan kosmogonik mifler, haywanlar ha`m quslar haqqindag`i mifler, qudaylar ha`m a`psanawiy
qaharmanlar haqqindag`i mifler bolip, olarda jaqsiliq, baxit-saodat, quyash nuri ha`m issiliq, jamanliq,
baxitsizliq, zumet ha`m qorqinishli suwiqqa qarama-qarsi qoyilg`an. Sol tiykarda baxit u`lkesi ha`m
baxitsizliq u`lkesi degen mifler ju`zege kelgen. Jaqsiliq ha`m jamanliq ku`shleri ortasindag`i gu`res
mifologiyaliq obrazlar Mitra, Anaxita, Kayumars, Yima (Jamshid), Elikbek ha`m basqalar obrazlarinda
ja`mlesken. Bular haqqindag`i mifler biz keyingi ma`selede ko`rip o`tetug`in Zardushtiyliktin`
G`AvestoG` kitabina da kirgen.
Islamg`a shekemgi milliy ruwxiyatimiz tariyxi - Bizin` en` a`yyemgi ata-babalarimiz
ruwxiyati ha`m ag`artiwshilig`i haqqindag`i mag`liwmatlar a`sirlerden a`sirlerge o`tip, ha`zirge
shekem saqlanip qalg`an mif, a`psanalar ha`m a`yemgi jaziwlarda bizge jetip kelgen. Orta Aziya
xaliqlarinin` a`yemgi mif ha`m a`psanalari tu`rli temalarda bolg`an.
Mitra-quyash qudayi. Ol adamlarg`a nur, issiliq, baxit-saodat bag`ish etedi. Sonin` menen birge ol
jaqsi qurallang`an bolip, dushpanlarg`a qarsi gu`resedi, adamlardi apattan qutqaradi. Mitra pitpestawsilmas
ku`shke iye bolg`an bahadir palwan sipatinda su`wretlengen. Ol dushpang`a qarsi ayawsizliq
penen sawash ju`rgizedi ha`m oni jen`edi. Mitra ottk ku`ymeytug`in, suwda sho`kpeytug`in, oq
o`tpeytug`in qaharman.
Kayumars haqqindag`i mif te G`AvestoG`g`a kirgen. Mifologiyag`a ko`re Kayumars jer ju`zinde
payda bolg`an birinshi adam bolip, ol Axura Mazda (Xurmuz) ta`repinen jaratilg`an ha`m eki dene
birikpesinen' o`giz ha`m adamnan payda bolg`an. Insaniyattin` tiykarg`i dushpani bolg`an Axriman
Kayumarsti o`ltiredi. Kayumars denesinin` o`giz bo`leginen o`o` tu`rli da`n, a`g` tu`rli o`simlik, siyir
ha`m o`giz, olardan bolsa g`wg` tu`rli paydali haywanlar ju`zege kelgen, denenin` adam bo`leginen
bolsa erkek ha`m hayal jinisi ha`m de metall payda bolg`an dep aytiladi.
Xaliq awizeki do`retiwshiliginde mifologik obrazlar menen birge a`psanawiy qaharmanlar obrazi
da ju`zege kelgen. Bul qaharmanlar adamlardin` tinishlig`i ha`m baxit-saodati ushin gu`resip, pidakorliq
ko`rsetedi. Solardan Gershasp ha`m Elikbek haqqindag`i a`psanalarda aydarha ha`m jinlerdi jen`gen,
o`limnen qoriqpas ma`rt, bahadir, adamlardi qa`wipten qutqariwshi qaharmanlar obrazlari
sa`wlelengen.
A`yemgi Orta Aziya xalqi jaratqan awizeki a`debiyat estelikleri arasinda qaharmanliq eposi
u`lken ha`m a`hmiyetli orin tutadi. Olarda xalqimizdin` shet el basqinshilarina qarsi watandi
su`yiwshilik gu`resi tiykarg`i orindi iyelegen. Solardan Tumaris, Shiroq, Zarina, Rustem, Siyavush
haqqindag`i xaliq awizeki eposlarinda watandi su`yiwshi ha`m pida`kar bahadirlardin` monumental
obrazlari jaratilg`an.
G`TumarisG` eposinda Orta Aziya xaliqlarinin` shet el basqinshilarina, tiykarinan eramizdan
buring`i u` a`sirde bul u`lkege bastirip kirgen iran ahomaniyleri shaxi Kirg`a qarsi massaget
qa`wimlerinin` qaharmanlarsha gu`resi su`wretlengen. Kir a`skerleri qiyratilip, onin` o`zi eramizdan

uring`i o`g`9 jilda sawash maydaninda o`ltirildi, gellesi denesinen bo`leklenip, qan menen toltirilg`an
meske salindi.
G`ShiroqG` eposi da Orta Aziya xaliqlarinin` shet el basqinshilarina qarsi qaharmanlarsha
gu`resin sa`wlelendiredi. Watandi su`yiwshilik ha`m ma`rtlik, watan ha`m o`z xalqi baxit-saodati
jolinda pidayiliq etiwge tayar turiw kibi joqari ruwxiyliq sak qa`wiminin` shopani Shiroq timsalinda
ko`rsetilgen.
A`yemgi tu`rkiy tilde jaratilg`an jazba esteliklerden bizge shekem kelip jetkenlerinen Orxon-
Enesey ha`m uyg`ir tilindegi estelikler saqlanip qalg`an. Orxon-Enesey estelikleri o`-h a`sirlerge tiyisli
bolip, olardan Kul-Tegin, Bilka-qag`on, Tunyukuk qa`bir taslarinda oyip jazilg`an tekstler ayriqsha
a`hmiyetli. Bul jaziwlardi tu`rkiy run jaziwi dep te ju`rgizedi. Run jaziwi-G`jasirin, sirli jaziwG`
degendi an`latadi. Sebebi oni ko`p waqitlarg`a shekem oqiwdin` ila`ji bolmag`an.
Kul-Tegin Bilka-qag`onnin` (ulli qag`an degen ma`nide) inisi bolip, wqg` jili qaytis bolg`an. Ol
urislarda zor qaharmanliqlar ko`rsetken. Kul-Tegin qa`bir tasinda Bilka-qag`annin` tilinen aytilg`an
joqlaw-qayg`i marsiyasi ko`rkem til menen sipatlang`an. Ol o`z inisinin` o`liminen ju`da` qatti
qayg`ig`a tu`sedi.
Kul-Tegin qa`bir tasi jaziwi tu`rk qag`anati ma`mleketinin` ja`miyetlik-siyasiy turmisi, qa`wim
ha`m xaliqlarinin` u`rip-a`detleri, tili ha`m ideologiyasi menen tanistiriwshi derekler.
Orayliq Aziyada ruwxiyat penen birge ag`artiwshiliq ta rawajlang`an. Ag`artiwshiliq
rawajlaniwinin` belgisi sipatinda bul u`lke xaliqlarinin` jaziwin ko`rsetiw mu`mkin. Eramizdan buring`i
birinshi min` jilliq ortalarinda oramiy, grek jaziwlari, parsiy mixxat payda bolg`an. Keyinirek avesto,
xorezm, sug`d, kushon, run (Orxon-Enesey), uyg`ur jaziwi kelip shiqqan.
A`yemgi Orta Aziyada astronomiya, geometriya, geodeziya, matematika, fizika, meditsina
pa`nleri rawajlang`an. Bizge shekem saqlanip qalg`an sog`d kalendari ha`m Beruniy
shig`armalarindag`i mag`liwmatlar bul u`lkede, ayriqsha astronomiya pa`ninin` rawajlang`aninan derek
beredi.
Orta Aziya xaliqlari en` a`yemgi zamanlarda aq suwg`ariw sistemalarin qurg`an. Kanallar
qazg`an, shig`ir ha`m qaraz usili menen suwsiz jerlerge suw shig`arg`an. A`lbette, bul adamlardan
ma`lim da`rejede ta`jiriybe ha`m bilimdi talap etken.
Solay etip, bizge jetip kelgen mag`liwmatlarg`a tiykarlanip, Orayliq Aziya a`yemgi ma`deniyat.
Ruwxiyat ha`m ag`artiwshiliq oshaqlarinin` biri bolg`an degen juwmaq shig`ara alamiz. Biz jas a`wla`d
buni maqtanish etiwimiz kerek.
Áåêêåìëåó Áåêêåìëåó óøûí óøûí ñîðàóëàð
ñîðàóëàð
1 Zardushtiyliktin` «Avesto» kitibi ha`m t6rkiy bitikler.
2.Arxieologiyaliq estelikler-materialliq zatlar ha`m tu`rli buyimlar u`rip-a`det ha`m meresimler.
!äåáèÿòëàð
!äåáèÿòëàð
Êàðèìîâ È.À.Áèçíèíã áîø ìà3ñàäèìèç æàìèÿòíè äåìîêðàòëàøòèðèø âà ÿíãèëàø, ìàìëàêàòíè
ìîäåðíèçàöèÿ âà èñëî8 ýòèøäèð. Ò., %çáåêèñòîí, 2005
Êàðèìîâ È.À. %çáåê õàë3è 8å÷ 3à÷îí 8å÷ êèìãà 3àðàì á5ëìàéäè. -Ò.y %çáåêèñòîí, 2005
Èìîì Áóõàðèé. Õàäèñ. r æèëäëèê. Ò.y #îìóñëàð áîø òà8ðèðèÿòè, 1993
Àáó Íàñð Ôîðîáèé. Ôîçèë îäàìëàð øàùðè. -Ò.y À.#îäèðèé íîìèäàãè õàë3 ìåðîñè íàøðèéîòè. 1993
Òåìóð òóçóêëàðè. -Ò.y Àäàáèéîò âà ñ1íúàò, 1996
Àáäóëëà Àâëîíèé. Òóðêèé ãóëèñòîí å8óä àõëî3. -Ò.y Øàð3 1994
Ôèòðàò. Íàæîò éûëè. –Ò.y Øàð3, 2001
Ìèëëèé èñòè3ëîë 2îÿñè` àñîñèé òóøóíc÷à âà òàìîéèëëàð, Ò. 2001
Ìèëëèé èñòè3ëîë 2îÿñè. Ò. 2005
Àìèð Òåìóð æà8îí òàðèõèäà. ÞÍÅÑÊÎ. Ïàðèæ, 1996

4-tema. Islam aymaqliq ma`deniyati diziminde milliy ruwxiyatimiz tariyxi.
JOBA:
1.Islamda a`dep-ikramliliq-nizam qag`iydalar toplami
2.Musilmanlardin` ja`miyetlik ekonomikaliq, diniy-huqiqiy nizam qag`iydalari.
E. G`ViqoyaG`, G`Muxtasari xidoya, G`Muxtasari vikoyaG` ta`rtip qag`iydalar.
1.Islamda a`dep-ikramliliq-nizam qag`iydalar toplami
Islam dini ko`p xaliqlar arasinda ko`p tarqalg`an dinlerdin` biri. Bul dinge iseniwshi-musilmanlar
ja`ha`nde a` million n`00 min`nan aslam adamdi quraydi.
G`IslamG` so`zi arabsha bolip, G`qudayg`a o`zin tapsiriw, boysiniwG` ma`nisin bildiredi.
Sonliqtan da bul dinge iseniwshiler G`muslimG` dep ataladi, onin` ko`pshilikke tarqalg`an formasi
G`musilmanG` so`zi.
Islam dini Arabstan yarim atawinda u` a`sirdin` aqiri ha`m w a`sirdin` baslarin kelip payda
bolg`an. Onin` tiykarin saliwshi payg`ambar Muxammed (o`w0-u`qg`) Mekkede quraysh qa`wimine
tiyisli shan`araqta du`n`yag`a kelgen.
Islamda a`dep-ikramliq nizam qag`iydalar toplami shariat Xa`-Xa`a` a`sirlerde toliq qa`liplesken.
Shariat nizam-qag`iydalari Quran ha`m sunnat tiykarinda islep shig`ilg`an. Onda musilmanlardin`
ja`miyetlik-ekonomikaliq, diniy. huqiqiy ha`m a`dep-ikramliq turmisin ta`rtipke saliwshi nizamqag`iydalar
belgilep berilgen. Bunday ta`rtip-qag`iydalar G`XidoyatG`, G`ViqoyaG`, G`Muxtasari
xidoyaG`, G`Muxtasari viqoyaG` atli kitaplarda ja`mlengen.
Sha`riyatta nizamlar muqa`ddes esaplanip, og`an ha`rbir mumin-musilman ja`miyetlik
jag`dayinan qa`ttiy nazar allanin` bendesi sipatinda birdey a`mel etiwi talap etilgen.
Qurani karim, hadisler ha`m shariyat ko`rsetpeleri insan ruwxiy-ag`artiwshiliq kamalatinin`
tiykari bolg`an a`dep-ikramliq ta`rbiyasinin` ba`rshe ta`replerin o`z ishine aladi.
Ayriqsha islam haram ha`m hadal ma`selesine musilmanlar itibarin qaratadi. Shariyatta Alla
ta`repinen islewge ruxsat etilgen a`meller, qiliqlar hadal delinedi. Haram bolsa kerisinshe, islew ruxsat
etilmegen isler ha`m a`meller. Alla taala haram islerdi qiliwshilarg`a bul du`n`yada, yaki qiyamet
ku`ninde jazasin a`lbette beretug`ini aytilg`an.
Hadal na`rseler ha`m isler ko`pshilikke ma`lim. Al haram isler qaysilari, bulardi esletip o`tken
maqul. Ma`selen saw bola turip jumissiz ju`riw, qiyanet etiw, sawda-satiqta qiyanet etiw, birewdin`
haqisina, amanatina qiyanet etiw, su`txorliq, uriliq. qaraqshiliq, ma`sku`nemlik, biybat, jala, paraxorliq
ha`m basqalar. qullasi haram insan ha`m ja`miyetke za`lel keltiretug`in is ha`m a`mellerden ibarat.
Bes na`rseden aldin. Bes na`rseni g`a`niymet bilin`' o`limnen burin tirilikti, biytapliqtan burin
salamatliqti, ba`ntlikten burin bos waqitti, kekselikten burin jasliqti, paqirliqtan burin bayliqti.
Para beriwshi de, oni aliwshi da dozaqqa ilayiq.
Hadisten keltirilgen bul na`siyatlardin` ruwxiy a`hmiyetin ta`riplewdin` qa`jeti bolmasa kerek.

2.Musilmanlardin` ja`miyetlik ekonomikaliq, diniy-huqiqiy nizam qag`iydalari.
Islam ilim pa`ndi iyelew, bilimli boliw ju`da` u`lken sawapli is ekenligin qayta-qayta
tastiyiqlaydi. Ma`selen besikten qa`birge shekem ilim izlew lazimlig`in aytadi, ilim ibadattan abzal
degen pikirler de bul so`zimizge da`lil bola aladi. Qurani ka`rimde ilim so`zi wo`0 ma`rtebe ushirasadi.
Din-ruwxiyatimiz ta`rbiyashisi, ilim-du`n`yani ha`m aqiretti biliw qurali, insan bunin` ekewin de
iyelemegi za`ru`r. bizin` babalarimizdin` joli a`ne sonday bolg`an.
Ra`wiyatlarg`a qarag`anda, Abu Ali ibn Sino menen ataqli shax Abusaid Abulxayr ushirasipti.
Erten`ine shayxtin` sha`kirtleri onnan Ibn Sino haqqinda ne deysiz, dep sorag`aninda ol' G`men ne
na`rseni intuitsiya menen bilgen bolsam, ol aqil menen bilip alg`an ekenG` depti. Bunnan ko`rinip
turipti. Ibn Sino du`n`yaliq ilimler alimi, Abusaid Abulxayr bolsa-tasauuif shayxi, ila`hiyat alimi. Lekin
olar bir-birin tu`singen ha`m eki ilim de kerekligin an`lag`an.
Islam bul tek aqiyda emes, en` da`slep, ag`artiwshiliq, ilim esaplanadi. Islam tariyxina na`zer
taslasaq, Muxammed payg`ambarimizg`a shekemgi da`wir arablarda G`johiliyaG` da`wiri dep ataladi
bul nadanliq da`wiri degendi an`latadi. Islam a`ne usi nadanliq da`wiri ornina ken` ma`niste
ag`artiwshiliq, ma`deniyatti ju`zege keltirdi, ilim-pa`n, filosofiya, a`debiyat ha`m iskusstvoni
rawajlandirdi. o`zine say ruwxiyat ha`m ag`artiwshiliqti jaratti. Bizin` ulli babalarimiz islam ruwxiyati
ha`m ag`artiwshilig`i rawajlaniwina u`lken u`les qosip, kalom ilimi, fikh, tasauuif ta`liymatin
rawajlandirdi.
Tasauuif (sufizm) ta`liymati h a`sir ortalarinda payda bolg`an. Da`slep ol zohidlik
(tarkidu`n`yaliq-bul du`n`yanin` zawqinan waz keshiw) ha`reketi ko`rinisinde bolip, Bag`dat, Basra,
Kufa, Damask qalalarinda ken` jayilg`an.
Haslinda tasauuif so`zi G`sufiyG` so`zinen, G`sufiyG` so`zi bolsa arabsha G`sufG` so`zinen kelip
shiqqan. Suf dep arablar ju`nnen toqilg`an matani aytadi. Da`slepki da`wirlerde sufiylik jolin tutqan
adamlar basqa a`piwayi adamlardan ajiralip turiwi ushin ju`nnen tigilgen shekpen yaki postin kiyip
ju`riwdi a`det qilg`an, sonin` ushin olardi sufiyler dep atag`an. Du`n`yag`a, bayliqqa mehir qoyiwadamdi
na`psinin` quli qilip qoyadi. Na`psi barliq ha`siretlerdin` sebepshisi, insandi joq qilatug`in
na`rse. Xoja Bahawatdin aytqan eken' G`o`z na`psin`nin` jamanlig`in taniw, o`zligin`di taniwG`
demekdur dep.
Mauerenaxr tasauuif ta`liymatinda Xoja Bahowatdin Naqishbandtin` orni ayriqsha a`hmiyetke
iye. Ol ruwxiy-a`dep-ikramliliq ta`liymatinda danishpanliq pikirge ken` orin beredi. G`Ayipsiz adam
joq, eger biz ayipsiz dos izlesek, dos-yaransiz qalamizG` deydi Bahowatdin Naqishband.
Tasauuif tariqati haqqinda so`z ju`rgizgende Najimatdin Qubra tiykar salg`an qubroviya ta`liymati
tuwrali aytpay ketiw mu`mkin emes. a`g`g`a` jili basqinshi mon`g`ol a`skerleri a`yemgi Xorezmge jetip
keldi. Muhammad Xorezmshax ma`mleketti, puxarani o`z halina taslap qaship ketti. Sol bir qiyin
payitlarda U`rgenichti qorg`awg`a wu` jasar Najimatdin Qubro basshiliq etedi ha`m urista
qaharmanlarsha qaza tabadi. Onin` ismi a`sirler dawaminda xaliq qaharmani sipatinda jasap kelmekte.
.
Qadagalau soraulari.
1. Islam ha`m ruwhiyat. Qurani Karim musilmanlardin` muqa`ddes kitabi
2. Islam dinindegi geypara ruwxiy na`siyatlar
3. Tasauwf tu`sinigi ha`m onin` shaxs manaviy kamalati haqqinda ta`liymatlari
4 Islam Karimov shig`armalarinda islam dini ha`m islamiy qa`driyatlardin` ja`miyette tutqan orni.
5. Islam dinin hakimiyatparaz maqsetlerdi iske asiriwg`a uriniwshiliqlar, olardin` manaviy azg`anliq belgileri
aqiydaparasliq.
A`debiyatlar
Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo`lmaydi. -T.6 O`zbekiston, g`00o`
Imom Buxariy. Xadis. 4 jildlik. T.6 Qomuslar bosh tahririyati, a`99q
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shashri. -T.6 A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. a`99q
Temur tuzuklari. -T.6 Adabiyot va sa`n`at, a`99u`
Abdulla Avloniy. Turkiy guliston ehud axloq. -T.6 Sharq a`99n`
Fitrat. Najot yili. –T.6 Sharq, g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi. T. g`00o`
Amir Temur jahon tarixida. YuNESKO. Parij, a`99u`

5-tema. IX-XII a`sirler ruwxiyati tariyxi.
JOBA:
1. IX-XII a`sirlerdi jaqin ha`m orta shig`is ma`mleketlerinde «Renessans» (oyaniw) da`wiri
2.Entsiklopediyaliq ilim iyeleri, a`jayip alimlar, ma`mleket iyeleri ruuxilik xakkinda
3.Xalifa Mamun da`wirinde Bagdatta Danalar u`yi.
1. IX-XII a`sirlerdi jaqin ha`m orta shig`is ma`mleketlerinde «Renessans» (oyaniw) da`wiri
Orta Aziya tariyxiy waqiyalarg`a bay u`lke boliwi menen bir qatarda a`zelden aq ilim-pa`n,
ma`deniyat ha`m ruwxiyliqtin` orayi. Bul u`lke du`n`yag`a ruwxiyliq ha`m ag`artiwshiliqtin` barliq
tarawlarinda ju`zlep, min`lap ulli insanlardi ta`rbiyalap bergen. Du`n`yaju`zlik ag`artiwshiliqti
do`retiwde ulli ata-babalarimiz girewli orindi iyelegen. a`X-XU a`sirlerdi jaqin ha`m orta Shig`is
ma`mleketlerinde sha`rtli ta`rizde G`RenessansG` (oyaniw) da`wiri dep ataydi. Ruwxiyliq ha`m
ag`artiwshiliqtin` gu`llep jasnawi bul da`wir ushin xarakterli bolg`an. Bul da`wirde entsiklopediyaliq
ilim iyeleri, a`jayip shayirlar, ulli ma`mleket basshilari jetilisip shiqqan. Du`n`yaliq pa`nlerdin` tez
rawajlaniwi ken` dilmashliq iskerligine ta`sir ko`rsetti. Bul protsess a`sirese Xalifa Ma`mun da`wirinde
Bag`datta G`Bayt ul-xikmaG` (Danalar u`yi) payda bolg`an gezlerde tezlesti.
Grek filosofiyasi ha`m meditsinasi, hind esabi, alximiyag`a tiyisli shig`armalar arab tiline
awdarildi. Bunda Orayliq Aziyadan jetilisip shiqqan danishpanlar, al-Xorezmi, al-Farg`oni, al-Farabi,
Ibn Sino, al-Beruni kibi oyshillar u`lken rol` oynaydi.
Axmad al-Farg`oni birneshe ilimiy miynetler do`retken. Onin` G`Astronomiya tiykarlariG` kitabi
sol da`wirdegi astronomiya tarawindag`i bilimlerdin` entsiklopediyasi bolg`an. Onda a`yemgi aspan
bilimleri, onin` qag`iydalari, usillari bayan etilgen. Bul shig`arma XP a`sirde latin tiline awdarilip, ko`p
a`sirler dawaminda Evropada astronomiya boyinsha qollanba, sabaqliq sipatinda xizmet etip kelgen.
Muxammed Musa al-Xorezmi shig`istin` ulli danishpani, entsiklopedist alim. Onin` geodeziya,
geografiya tarawlarindag`i xizmetleri og`ada ulli. Onin` G`Sind HindG`, G`Quyash saati haqqinda
risolaG`, G`jer formasi haqqinda kitapG`, G`Tariyx haqqindaG`, G`Muzika boyinsha risolaG` h.t.b
shig`armalari bar.
Shig`istin` filosoiyaliq, sotsialliq, a`dep-ikramliq pikirinin` rawajlaniwin Abu Nasr al-Farabiysiz
ko`z aldimizg`a keltiriw qiyin. Ol G`Shig`istin` AristoteliG`-ekinshi mug`a`llim degen ataqqa iye
bolg`an. Shig`ista a`yemgi gretsiyanin` en` belgili filosofi Aristotel G`birinshi mug`a`llimG` dep
atalg`an edi. Farabidin` sotsialliq-filosofiyaliq ko`z qarasinin` orayinda insannin` baxit-ig`balg`a erisiwi
haqqindag`i ideya turadi. Ol o`z xalqin baxitqa jeteklewshi, pu`tkil xizmet ha`m uaziypalarin usi
maqsetke qaratiwshi sha`ha`rdi en` jaqsi, paziletli dep biledi.
Ja`ha`n ma`deniyati ha`m mariypatina u`lken u`les qosqan, shig`i ha`m Evropada G`Shayx-ur
rays-alimlar baslig`iG` atag`ina erisken allama Abu Ali Ibn Sinonin` ilimiy miyrasi biz ushin bmybaha
g`a`ziyne. Ol o`z o`miri dawaminda n`o`0 den artiq shig`arma do`retken. Onin` G`Tib konunlariG` atli
kitabi a`sirler dawaminda shig`is ha`m batis meditsinasinda tiykarg`i qollanba bolip xizmet etip
kelmekte. Onin` do`retpelerinin` tek a`00 g`ana bizge shekem jetip kelgen. Olardin` qatarina orta a`sir
iliminin` barliq a`hmiyetli tarawlarin o`z ishine alg`an logika, fizika, matematikalardi toliq qamrap
alg`an G`Kitab ash-shifoG`, G`Kitob ul-insofG`, G`DonishnomaG`, G`Lisnut-tayrG` (Quslar tili)
siyaqli shig`armalari kiredi. Ol o`zinin` filosofiyaliq-a`dep-ikramliq shig`armalarinda hu`kimdarlardi
nizamsizliqqa qarsi gu`resiwge shaqiradi, xaliqtin` talaplarina g`ulaq saliwg`a, a`dillik penen is tutiwg`a
shaqiradi. A`dillik-insan ko`rki dep tu`sindiredi. Onin` pikirinshe, jaqsiliq-danaliqta, danaliq bolsa
ha`dislerdi biliw arqali payda boladi.
a`X-XP a`sirler ruwxiylig`i ha`m ag`artiwshilig`i rawajlaniwinda Xa` a`sirdin` ko`zge ko`ringen
shayiri Yusuf Xas Xajib te girewli orin tutadi. Ol o`zinin` jalg`iz da`stani G`Qutadg`u biligG` (Baxitqa
baslawshi bilim) menen belgili. Bul da`stan a`0u`9 jili jazilg`an bolip, oni shayir Qashqar ha`kimi
Sulayman Arislang`a bag`ishlag`an. Oni xanlardan baslap qara puxara xaliqqa shekem bg`ri tamsanip
tin`lag`an, oqig`an. Kitapti Chin danishpanlari G`Patshalardin` a`dep qag`iydalarig`, Mochin
patshalariniq aqilgo`yleri G`Ma`mlekettin` qa`wipsizligiG` dep atag`an. Shig`is oqimislilari G`Amirler

ziynetiG`, Iran ulamalari G`Tu`rkiy shaxnamaG`, turanliqlar G`Qutadg`u biligG` yag`niy G`Baxitqa
keltiriwshi bilimG` dep atag`an.
Yusuf Xas Xajib kitabinda ko`rsetilgenindey Karaxaniyler ma`mleketi hu`kemetin bekkemlew,
kelispewshiliklerdi ta`rtipke saliw, ol da`wirdegi hu`kimdarlardin` tiykarg`i mashqalasi edi. Mine
usinday ma`mleketti basqariw usili, siyasatti, nizam ta`rtipleri, sonday aq xaliqtin` u`rip-a`detlerin
o`zinde ja`mlegen nizamnama sipatinda G`Qutadg`u biligG` ju`zege keldi. Shig`arma a`dep-ikramliq
u`git-na`siyatlar menen suwg`arilg`an, ruwxiyliq ta`repten og`ada bahali ta`rbiya sabaqlig`i xizmetin
atqardi. Usi shig`arma ushin og`an Xas Xajib, yag`niy ulli xannin` arnawli ma`slahatshisi atag`i
berilgen. Da`stan qaharmanlari-ha`kim Ku`ntuwdi a`dalat timsali. wa`zir Aytoldi-baxit timsali
sipatinda, wa`zirdin` uli Ug`dulmish-aqil timsali sipatinda su`wretlengen.
XP a`sirdin` aqiri XSh a`sirdin` birinshi yariminda jasag`an shayir Axmed Yugnakiydin` bizge
shekem G`Hibatul hakoyiqG` (Haqiyqatliq siylig`i) da`stani jetip kelgen. Bul do`retpede
Xorezmshaxlar da`wirindegi Yugnak qalasinin` basqariwshisi, zamanlasi Turg`il Qilish Sipahsalarbek
bin Shijo A`mir Muxamedtin` insaniy paziletlerin, o`z xalqina islegen g`amqorlig`in hu`rmet etip, usi
hu`rmettin` belgisi sipatinda onin` atina bag`ishlap jazg`an.
Shig`istin` ja`ne bir ulli danishpanlarinin` biri Unsurul-maomiy Qayqavus. Ol ma`mleketti ilim
tiykarinda basqariwdi qa`legen, adamlar arasindag`i qarim-qatnas, a`dep-ikramliliqqa u`lken ma`ni
beretug`in adam bolg`an. Ol u`lken ta`rbiyaliq xarakterge iye bolg`an Shig`istin` ulli didaktikaliq
shig`armalarinin` biri bolg`an G`QabusnamaG`nin` avtori. Qiriq to`rt baptan ibarat bolg`an bul
kitaptin` ha`rbir babinda adamzat ta`rbiyasinin` en` a`hmiyetli ma`seleleri sheshilip bariladi.
Qayqovustin` aytiwinsha adamzat baxtinin` gilti-miynet.
Bekkemleu ushin soraular
1. 1X-X11 a`sirlerdi jaqin ha`m orta shig`is ma`mleketlerinde «Renesans» (oyaniw) da`wiri
haqqinda
2. Entsiklopediyaliq ilim iyeleri, a`jayip alimlar, ma`mleket iyeleri ruuxilik xakkinda.
3.Xalifa Mamun da`wirinde Bagdatta Danalar u`yi.
Paydalang`an a`debiyatlar
1.Abilov ?. Milliy 2oya, ma`naviy omillar.-T.. «Ma`naviyat», qooo.
2.Alimova D. Insoniyat tarixi-2oya va mafkuralar tarixidir. -T. «Yangi asr avlodi», w00q.
3.Amir Temur jo8on tarixida. YuNESKO. Parij, qooy.
4.Avesto Yasht kitobi. - T. «Shar3», w00q.
5.Tilab Ma8mudov. Avesto 8a3ida. - T. «Shar3», w000.
6.Abdura8imova N.,Ergashev F.R. Turkistonda chor mustamlaka tizimi. - T.. «Akademiya», w00w.
7.Barot Boy3obilov. «Shar3», qooo.
8.Boboev Ј., Јofurov Z. Milliy isti3lol mafkurasi va tara33iyot. - T. «Yangi asr avlodi», w00q.
9.Buyuk siymolar, allomalar. - T. «Ma`íàâèÿò», qoot

6-tema. Amir Temur ha`m temuriyler dinastiyasi da`wirindegi
ruwxiyliq tariyxi.
JOBA:
1.A`mir Temurdin` xaliq aldindag`i xizmetleri.
2.Amir Temurdin el jurtti o`z tuwi astina ja`mlestiriu sebepleri
3. Amir Temur ruuxiyliginin baska xaliklarga tasiri, zulimliqtan azat boliwiga ja`rdemi.
1.A`mir Temurdin` xaliq aldindag`i xizmetleri.
Amir Temur a`qqu` jildin` 9 aprelinde Shaxrisabzdin` Xuja Ilgor awilinda du`n`yag`a kelgen.
Temurdin` jaslig`i ha`m jigitshilik jillari ma`mleket awir ja`miyetlik-siyasiy jag`dayg`a tu`sip qalg`an
da`wirlerge dus keldi. Uzaq ha`m mashaqatli gu`reslerden son` Amir Temur o`z qarsilaslarin jen`ip.
ha`kimiyatti qolg`a kirgizdi. Mayda feodallardi birlestirip, orylastirilg`an ma`mleket payda etti. Onda
ekonomikaliq ha`m ma`deniy o`zgerisler isledi.
Amir Temurdin` tariyx aldindag`i xizmeti ulli. Birinshiden ol el-jurtti o`z tuwi astina birlestire
aldi, oraylastirilg`an iri feodal ma`mleketin jaratti. Bunin` menen o`nermentshilik, sawda-satiqtin`
rawajlaniwina bekkem jag`day jaratip berdi. Ekinshiden, Amir Temur birqatar xaliqlar ha`m jurtlardin`
zulimliqtan azat boliwina ja`rdem berdi. Ma`selen sol da`wirdin` en` qu`diretli hu`kimdarlarinan
esaplang`an Bayazit Jildirimdi jen`ip, Balkan yarim atawi ha`m Evropa xaliqlarina azatliq alip berdi.
Altin Orda xani Toqtamisqa qarsi eki ma`rtebe shabul jasap, Rossiyanin` mon`g`ollar hu`kimdarlig`inan
qutiliwin q00 jilg`a tezlestirdi.
Sahibqirannin` jaratiwshiliq tarawindag`i tariyxiy xizmetleri u`lken. Amir Temur ha`m onin`
a`wla`dlari ha`reketleri menen qurilg`an medreseler, meshitler, saraylar, bazarlar, qalalar, kanallar ha`m
basqa qurilislardin` san sanag`i joq. Amir temurdin` tikkiley basshilig`inda qurilg`an Biybixanim
meshiti, Guri Amir. Axmad Yassavi, Zan`gi Ata maxbaralari, Aqsaray ha`m Shoxi Zinda memorialliq
kompleksleri, saray-bag`lar solardin` qatarina kiredi.
Tariyx bul eski du`n`yada ju`da` ko`p ja`hangirlerdi ko`rgen. Amir Temurdin` olardan parqi
sonda. Ol o`mir boyi jaratiwshiliq penen mashqul bolg`an. Onin` G`qay bir jerden bir tas alsam, ornina
on tas qoydirdim, bir terek kestirsem, ornina on na`l otirg`izdimG` degen so`zleri onin` jaratiwshiliq
islerin tastiyiqlaydi. G`eger bizin` qu`diretimizdi bilmekshi bolsan`iz, qurg`an bina`larimizg`a qaran`G`
degende Amir Temur da`slep o`z xalqina. Keleshek a`wla`dlarina mu`ra`jat etken desek aljaspaymiz.
Ha`rqanday ja`miyet rawajlaniwin ilim-bilimsiz ko`z aldig`a keltirip bolmaydi. Bunday joqari
pazilet sahipqirannin` urpag`i Mirza Ulig`bekke o`tkeni gu`mansiz. Onin` ma`mleket basshisi boliwi
menen birge ulli alim da`rejesine jetiwinde babasi Amir Temurdin` xizmeti og`ada u`lken bolg`an.
Amir Temurdin` ruwxiyatti belgilewshi basli qag`iydasi-onin` pu`tkil o`miri boyi a`mel etken
G`Ku`sh-a`dalattaG` degen urani esaplanadi. Bunda Amir Temur o`miri ha`m xizmetinin` pu`tkil
mazmuni ja`mlengen. Amir Temurdin` ruwxiy ha`m ag`artiwshiliq ko`z-qaraslari onin` o`z perzentleri,
aqliq-shawliqlarina. Taxt iyelerine qaldirg`an u`git-na`siyatlari G`Temur tu`ziklerindeG` o`z
sa`wleleniwin tapqan. Onda minanday qatarlardi oqiw mu`mkin' G`Ju`z min` atliq a`sker qila almag`an
isti bir duris ila`j benen a`melge asiriw mu`mkinG`

2.Amir Temurdin el jurtti o`z tuwi astina ja`mlestiriu sebepleri
Timur ha`m Temuriyler dwiri, uliwma Shig`is, sonin` ishinde Orta Aziya ilim-pa`ni,
mma`deniyati, ruwxiyati, a`debiyat ha`m iskusstvo rawajlaniwinda a`hmiyetli basqish, jan`a tariyxiy
da`wir, tu`pkilikli burilis esaplanadi. Orta Aziya xaliqlari arasinan jetilip shiqqan ulli oy-pikir
iyelerinin` pu`tkil bir a`wla`di tap sol da`wirde qa`liplesti ha`m do`retiwshilik penen shug`illandi.
Pu`tkil du`n`yag`a ati ma`lim tariyxshilar Sharofiddin Ali yazdiy, Mirxond, Xondomir, Davlatshoh
Samarkandiy, alimlar-Ulug`bek, ali Quschi. Kazizoda Rumi, filosof-shayirlar- Abdurahmon Jami,
Alisher Navoiy, Lutfiy. Sakkokiy, atoiy, su`wretshiler Kamoliddin bekzod, Qosim Ali, Mirak Naqqosh
ha`m basqalar solar qatarinan.
Kamoliddin Behzod ha`m onin` sha`kirtleri do`retiwshiliginde joqari basqishqa ko`terilgen
su`wretshilik ko`rkem o`neri shig`is oyaniw da`wiri jetiskenliklerinin` biri. Behzod o`zinin`
ta`kirarlanbas shig`armalar, go`zzal miniatyura ko`rkem o`neri ha`m a`jayip talanti menen tek Shig`ista
emes. Ba`lki pu`tkil du`n`yada o`shpes iz qaldirdi. G`ekinshi MoniyG`, G`Shig`is RafaeliG` dep joqari
da`rejede ta`riplengen Behzod sheber so`z ustalari-ja`miy, xusain Bayqara. Shaybonixan ha`m
basqalardin` portretlerin jaratqan joqari ruwxiyat iyesi esaplanadi.
Timuriyler da`wiri ilim-pa`n, ma`deniyat, ag`artiwshilig`inin` rawajlaniwi Mirzo Ulig`bek
(a`q9n`-a`n`n`9) ati menen baylanisli. Ol o`zi tiykarin salg`an observatoriya ha`m ilim-ag`artiwshiliq
orayina tu`rli tarawlarda is alip bariwshi a`00 den aslam talant iyelerin jiynap, do`retiwshilik islerin alip
barg`an. Bular Qazizada Rumi. Giesiddin Jamshid. Ali Kuschi. Mavlono Ahmad, Muhammad Havofiy,
Abdul Ali Birjoniy, Mirim Chalabiy. Muniddin Koshi kibi zamannin` za`berdes alimlari edi.
Mirzo Ulug`bek sol tiykarda Samarkandta G`Samarkand akademiyasiG`-G`Ulug`bek
akademiyasina tiykar salg`an edi. G`Ziji jadidi KuraganiyG` (Kuraganiydin` jan`a astronomik kestesi)
ha`m G`To`rt ulis tariyxiG` atli shig`armalarinin` avtori boldi. Tariyxshi alim Davlatshoh
Samarkandiydin` jaziwina qarag`anda G`Ulug`bek geometriya salasinda Evklidqa, astronomiya
tarawinda ptolomeyge uqsar ediG`.
Timuriyler da`wiri ruwxiyati ha`m ag`artiwshilig`i rawajlaniwina o`zlerinin` an`li o`miri ha`m
xizmetin insannin` baxit-saodatina, xaliqlar tinishlig`i, abadanliq isleri, ilim-pa`n, a`debiyat ha`m
ko`rkem o`ner islerine bag`ishlag`an eki ulli oy-pikir iyesi Abdurahmon Jami (a`n`a`n`-a`n`9g`) ha`m
Mir Alisher Navoiy (a`n`n`a`-a`o`0a`) ismleri menen baylanisli.
Abdurahmon Jami G`Xirodnamoi IskandarG` (Iskender aqilnamasi) shiqarmasinda el-ulis da`rti
menen jasawshi, onin` arziw-datina qulaq tigiwshi hu`kimdar sipatin jaratadi.
O`zbek xalqinin` ulli perzenti, oyshil, ma`mleketlik g`ayratker, o`zbek a`debiyati ha`m tilinin`
tiykarin saliwshi Alisher Nawayi Orta Aziyanin` ruwxiy ha`m ag`artiwshiliq pikiri rawajinda ayriqsha
orin tutadi. Ol a`debiyat, ko`rkem o`nerdin` tu`rli tarawlarina tiyisli qiriqtan aslam shig`armalar
jaratqan. G`Chor devonG`, G`XamsaG`, G`Mahbubul kulubG`, G`Muhokamatul-lug`ataynG`,
G`Majolisun-nafisG`, G`Lisonut-tayrG` ha`m basqalar solardin` qatarina kiredi.
Nawayi pu`tkil o`miri boyi insan su`yiwshilikti jirlap, oni ulig`lap o`tken. Adamlardin` g`aminda
boliw, jaqsiliq qiliw onin` o`mirinin` mazmuni bolg`an. Onin` qa`birine mina so`zler jazilg`an' G`Shohi
g`aribonG`, yag`niy g`a`ripler, jalg`izlar, fahriyler shahi.
Bekkemleu ushin soraular
1 Amir Temur ruuxiyliginin baska xaliklarga tasiri
2 Zulimliqtan azat boliwiga ja`rdemi
A`debiyatlar
Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo`lmaydi. -T.6 O`zbekiston, g`00o`
Imom Buxariy. Xadis. 4 jildlik. T.6 Qomuslar bosh tahririyati, a`99q
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shashri. -T.6 A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. a`99q
Temur tuzuklari. -T.6 Adabiyot va sa`n`at, a`99u`
Abdulla Avloniy. Turkiy guliston ehud axloq. -T.6 Sharq a`99n`
Fitrat. Najot yili. –T.6 Sharq, g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushunccha va tamoyillar, T. g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi. T. g`00o`
Amir Temur jahon tarixida. YuNESKO. Parij, a`99u`

7-tema. XUI-XIX a`sirler da`wiri ruwxiyati.
JOBA:
1.XUI-XIX a`sirlerde Orta Aziya xaliqlari ruwxiy-ag`artiwshiliq oy-pikirlerinin` rawajlaniwi
2. Orta Aziyada u`sh xanlik dauiri ruuxiyligi.
E. Xindistanda Baburiyler da`wirindegi danishpanlardin` do`retiwshiliginde.
XUI-XIX a`sirlerde orta Aziya xaliqlari ruwxiy-ag`artiwshiliq oy-pikirinin` rawajlaniwi eki
jo`neliste bardi. Birinshisi Orta Aziyanin` o`zinde ju`z berdi. Ekinshisi hindistanda Baburiyler
da`wirindegi Orta Aziyaliq danishpanlardin` do`retiwshiliginde o`z sa`wleleniwin tapti.
XUII a`sirdin` ekinshi yarimi ha`m XUa`a`a` a`sirdin` baslarinda Orta Aziyada ruwxiyag`artiwshiliq
ko`z qarastin` rawajlaniwi Baborahim Mashrab (a`u`o`q-a`wa`a`) ismi menen
shen`bershes baylanisli. Mashrabtan bay ruwxiy miyras qalg`an. Mashrab sol waqitta Jaqin ha`m Orta
Shig`is ma`mleketlerinde tarqalg`an tasauuiftin` qa`lenderlik ag`imina isenim berip, o`zinin` qosiqlari
menen ja`miyettegi a`dalatsizliqqa qarsi gu`res alip bariwg`a ha`reket qilg`an. O`z g`a`zellerinde a`depikramliq,
ruwxiy pa`klikke erisiw, turmistag`i unamsiz illetlerge qarsi gu`resti jirladi.
Ol o`zi jasap atirg`an da`wir ha`kimlerinen a`dalatti ku`tti. ha`tte olarg`a mu`ra`ja`t etip, xaliqqa
g`amqorliq qiliwdi, olardi arziw-halina qulaq saliwdi soradi.
Mashrab adamlardi bayliqqa qiziqpawg`a, o`zgelerge jaqsiliq etiwge, saxiyliqqa, hadal boliwg`a,
o`z miyneti menen jasawg`a, na`psin tiyiwg`a shaqirdi.
Mashrab o`z do`retiwshiliginde a`dep-ikramliq ma`selelerine qatti itibar berip, adamlardi jaramas
is-ha`reketlerden, ta`kabbirliq ha`m jalg`an so`ylewden saqlaniwg`a u`gitledi. Onin` ruwxiy-a`depikramliq
du`n`yaqarasinda perzenttin` ata-anani hu`rmet etiwi, olardi jaqsiliqqa shaqiriw ideyasi
a`hmiyetli orin tutadi.
XUa`a` a`sirdin` ekinshi yarimi ha`m XUa`a`a` a`sirdin` baslarinda ekinshi jo`neliste
do`retiwshilik penen shug`illang`an Orta Aziyaliq oyshillardan biri Mirza Abdulqodir Bedil (a`u`n`n`a`wg`a`)
boldi. Onnan ju`da` bay ruwxiy miyras qalg`an. Og`an Shig`is Gegeli degen ataq, sipat
berilgen, bul onin` zamaninin` ha`m de Shig`istin` ulli ruwxiyat-ag`artiwshiliq iyesi bolg`anlig`in
ko`rsetedi.
Bedil o`z shig`armalarinda da`slep insan haqqinda, miynetkesh diyxan haqqinda ayriqsha mehir,
hu`rmet penen so`z etedi. Ol insandi rasaliq, milliy ha`m diniy isenimlerinen qattiy nazar hu`rmet
izzetke sazawar joqari zat dep biledi. Insan barliqtin`, a`lemnin` taji. Insan o`z baxitin o`zi jaratatug`in
zat dep qaraydi. Insannin` ma`n`giligin belgilewshi usillardin` biri ilim, deydi ulli oyshil.
XUa`a`a`-Xa`X a`sirler ruwxiylig`i ha`m ag`artiwshilig`i rawajlaniwinda turdi, Xuvoydo.
Gu`lxaniy, Maxmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz ha`m basqalardin` orni
ha`m roli ulli.
Xa`X a`sirde Orta Aziyada ruwxiyliq ha`m ag`artiwshiliqtin` rawajlaniwi Ahmad Donish
(a`hg`w-a`h9w) do`retiwshiligi ha`m ag`artiwshiliq xizmeti menen shen`bershes baylanisip ketkenligin
ayriqsha atap o`tiwimiz mu`mkin. Ol insan tu`rli pa`nlerdi iyelep, du`n`ya sirlarin bile aladi deydi.
O`zbek ag`artiwshilig`i Muqimiy, Furkat, Avaz Utar, Zavqiy ha`m basqalardin`
do`retiwshiliginde de ayriqsha orin tutadi.
Ag`artiwshiliq ideyalari Behbudiy. Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Fitirat, Chulpon, Abdulla
Qodiriylar xizmeti ha`m do`retiwshiliginde millet azatlig`i ushin gu`res penen baylanisip ketkenligin
ayriqsha atap o`tiwimiz kerek.
Solay etip, Orta Aziya xaliqlarinin` ruwxiy ha`m ag`artiwshiliq ko`z qaraslari xalqimizdin` bay
ruwxiy miyrasinin` ajiralmas bo`legi bolip esaplanadi. Orta Aziya xaliqlari ruwxiy ha`m ag`artiwshiliq
ko`z qaraslarinda insan ha`m onin` paziletleri, ta`lim-ta`rbiya, a`dep-ikramliq mashqalalari orayliq
orindi iyelep keldi. Onda kamil insan mashqalasi o`zine ta`n ra`wishte o`z sheshimin tapqanlig`in
ayriqsha atap o`tiwimiz mu`mkin.

Bekkemleu ushin soraular
1.XU-X1X a`sirlerde Orta Aziya xaliqlari ruwxiy-ag`artiwshiliq oy-pikirlerinin` rawajlaniwi
2. Orta Aziyada 6sh xanlik dauiri ruuxiyligi.
3. Xindistanda Baburiyler da`wirindegi danishpanlardin` do`retiwshiliginde.
A`debiyatlar
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O`zbekiston, 2003
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi, Nukus, Qoraqalpog`iston, 1993
Karimov I.A. Asarlar. 1-1o` jild. T., O`zbekiston, 1996-200h
Islom Karimov. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. G`Ma`naviyatG`, g`00h
Karimov I.A. Wzbekiston XX1 asr busagasida: xavfsizlikka tahdid, barkorarlish shartlari va tarakkiet
kafolatlari. T.u` Uzbekiston, a`99w
Karimov I.A. Jamiyat mafkurasi xalkni-xalk, millatni-millat kilishga xizmat etsin. T.w Uzbekiston, a`999
I.A. Karimov Milliy istiklol mafkurasi-xalk e`tikodi va buyuk kelajakka ishonchdir T.h Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Wzbekiston XX1 asrga intilmokda Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Egali yurt erkin bermas Uzbekiston, g`00a`
I.A. Karimov Ozod va obod vatan, erkin va farovan haet-pirovard maksadimiz Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Biz tanglagan ywl-demokratik tarakkiet va ma`rifiy Dune Bilan hamkorlik ywli. Uzbekiston,
g`00q
I.A. Karimov Vatanimiz tinchligi va xavfsizligi wz kuch kudratimizge, xalkimizning hamjihatligi va
bukilmas irodasiga boglik Uzbekiston, g`00n`
Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni
modernizatsiya va isloh etishdir. T., O`zbekiston, g`00o`
Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo`lmaydi. -T.6 O`zbekiston, g`00o`
Imom Buxariy. Xadis. 4 jildlik. T.6 Qomuslar bosh tahririyati, a`99q
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shashri. -T.6 A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. a`99q
Temur tuzuklari. -T.6 Adabiyot va sa`n`at, a`99u`
Abdulla Avloniy. Turkiy guliston ehud axloq. -T.6 Sharq a`99n`
Fitrat. Najot yili. –T.6 Sharq, g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushunccha va tamoyillar, T. g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi. T. g`00o`
Amir Temur jahon tarixida. YuNESKO. Parij, a`99u`

8-tema. Kolonialliq ha`m bag`inin`qiliq jillarindag`i ruwxiyat tariyxi.
JOBA:
1.Xaliqtin` ma`deniyat ha`m ruwxiylig`in joq etiw, milliy til, u`rip-a`detler kamalatina jol bermeslikke
uriniular.
2.Patsha Rossiyasinin Orta Aziyadagi baskinshilik siyasati.
3. Tu`rkistan Muxtariyatinin xalik ruuxiligi jolindagi xizmeti.
Tariyxtan ma`lim, bir xaliqti o`zine bag`indiriwdi go`zlegen ku`shler en` da`slep oni o`zliginen,
tariyxinan, ma`deniyatinan juda etiwge umtiladi. Basip aling`an ma`mleket xaliqlari ma`deniy-ruhxiy
rawajlaniwin buwip qoyiw, basqinshi ma`mleketler ta`repinen kolonialliq ta`rtiplerin saqlap turiw tariyx
sinawinan o`tken da`stu`riy jollardin` biri bolip esaplanadi. Basqinshi ma`mleket basip alg`an xaliqlardi
bara-bara o`zine sin`dirip jiberiwdi, bunin` ushin o`z ideologiyasi ha`m ideyalarin olarg`a ma`jbu`riy
ornatiwdi, ma`deniyatqa itibar bermey, milliy tili, milliy u`rip-a`detleri ha`m milliy qa`diriyatlari
rawajlaniwina jol bermeslikti o`z siyasatinin` tiykarg`i maqseti dep biledi.
Qitay danishpani Konfutsiy bunnan g`w00 jil burin o`z imperatorina minanday ma`sla`hat bergen
eken' . G`Hu`kimdarim, eger bir ma`mleketti basip alip, ol jerde uzaq hu`kimdarliq etpekshi bolsan`iz,
en` da`slep sol jerde jasap atirg`an xaliqti o`z tariyxiy ma`deniyatinan maxrum etin`, ruwxiy ta`sirdi
ku`sheytin`. O`z ma`deniyatinan ayrilip, ruwxiy bosliq halg`a ushirag`an xaliq ja`mlespeydi, ishki
azaplarg`a duwshaker boladi, sizge qarsiliq ko`rsete almaydi. Bunday halg`a kelgen xaliqti,
ma`mleketti basqariw qiyin bolmaydiG`.
Ma`deniyat ha`m ruwxiylig`in joq etiw, milliy til, u`rip-a`detler kamalatina jol bermeslik basip
aling`an xaliqti jilawda uslap turiwdin` en` za`ru`r ha`m na`zik jollarinan biri ekenligin basqinshilar
mudami jaqsi bilgen. Sonin` ushin da kolonizatorlar ha`m basqinshilar qitay danishpani aytqan
ga`plerdi aldin ala rejelestirip qoyadi.
Shin`g`isxan da Orta Aziya jerin basip alip atirg`aninda o`z sa`rkardalarina' qalalarg`a nadan,
axmaq adamlardi basliq etip tarlan`lar, olardi qollap-quwatlan`lar ha`m ko`klerge ko`terip maqtay
berin`ler, jergilikli xaliqlardin` aqilli, bilimli, abiroy-itibarli adamlarin joq qilin`lar, dep tapsirma beredi
eken. Bul siyasattin` da teren` oylang`an sebepleri bolg`an. O`z ma`deniyatinan, abiroy-itibarli, dana
wa`killerinen juda bolg`an xaliq ruwxiy basshisiz qalip, birlese almaydi.
Ilim-pa`n ha`m ma`deniyat, ruwxiyliqtin` en` rawajlang`an oraylarinan bolg`an Tu`rkistandi
zorliq joli menen basip alg`an patsha hu`kemeti xaliqti bag`inin`qiliq ha`m qulliq joli menen, siyasiy
ha`m ruwxiy pa`s halatta uslap turiwdi kolonialliq siyasatinin` orayliq ma`selelerinin` biri dep esapladi.
A`ne usi jawiz ha`m ma`kkar siyasatti a`melge asiriwdin` tiykarg`i jol-jobalarin islep shig`iw ushin iste
nelerden baslaw kerekligi haqqinda usinislar ha`m sheshimler beriw tapsirmasi menen patsha hu`kemeti
ko`pshilik alimlar ha`m basqa da taraw adamlarin Rossiyadan Tu`rkistang`a jiberdi.
Patsha Rossiyasinin` Tu`rkistandag`i siyasati milliy oy-pikirdi joq etiw, milliy qa`diriyatlardi
ayaq asti etiw, olardi pu`tkilley umittiriwg`a qaratilg`an edi. Olar bul u`lkede sawatsizliq, bilimsizlik
jag`dayin ju`zege keltiriw ha`m oni bekkemlewden ma`pdar edi.Patshanin` kolonialliq siyasatin
Shig`ista qan ha`m qilish penen ju`zege keltirgen generallardin` biri M.D.Skoblev' G`Milletti joq etiw
ushin oni qiriw sha`rt emes, onin` ma`deniyatin, tilin, iskusstvosin joq etsen` bolg`ani, tez arada o`zi joq
boladiG`-dep bildirgen edi. Onin` mine si G`danaG` ko`rsetpesi Tu`rkistandag`i ruwxiyat,
ag`artiwshiliq ha`m ma`deniyat ma`selesinde a`melge asirg`an nadanliq ha`m jawizliqlar ushin qollanba
bolip xizmet qildi.
Patsha hu`kemeti kolonialliq siyasatin pash etken, xaliqti erkinshik ha`m azatliqqa, bilim ha`m
ma`deniyatqa shaqirg`an, milliy qa`diriyatlarimizdi qollap-quwatlag`an, sol jolda japa shegip qurban
bolg`an ulli qa`lib iyesi Abdurauf Fitirat o`zinin` G`Tu`rkistanda ruslarG`, shig`armasinda' G`Ko`rdim,
gezdim, sittim, oqidim. Ma`mleketler arasinda Tu`rkistanimiz kibi baxitsiz bir ma`mleket joq
shig`ar...Rus kapitalistleri menen rus poplarinin` sadiq isenimli qarawillari bolg`an eski Rusiya
hu`kemeti eliw jil arasinda Tu`rkistandag`i tu`rk balalarinin` paydalarina bir de is ko`rdi me.
Ko`rmekshi boldi ma. Mine bul sorawg`a G`joqG`tan basqa juwabimiz joq. Jurtimiz eliw bir jil a`sker

na`zeri astinda turg`anlig`i ushin biz Evropanin` ma`deniyatli milletleri menen ko`rise almadiq,
olardin` ja`miyetlik ha`m ekonomikaliq pikirlerinen paydalana almadiq. Bizin` ko`zlerimizdi
ashirmaytug`in pikiri ushin pikiri ashiq tatar tuwisqanlarimizdin` Tu`rkistannan jer almaqshi bolg`an
ha`m Tu`rkistanda mektep ashpaqshi bolg`anlig`i ma`n etildi...G` dep jazg`an edi. Abdurauf Fitirattin`
qa`lbindegi so`zi bolg`an bul qatarlarda kolonialliq siyasattin` ba`rshe ta`repleri pash etilgen edi.
Rossiyada Oktyabr` awdarispag`inan keyin, sovet hu`kemetinin` da`slepki jillarinda basqa
respublikalarda bolg`anlig`i siyaqli, O`zbekistanda da, a`lbette, ma`deniy, ag`artiwshiliqtin` rawajlaniwi
boldi, ta`big`iy ha`m ja`miyetlik pa`nler birqansha o`sti, milliy ziyalilar qatari birqansha ken`eydi,
ekonomikada, ja`miyetlik siyasiy turmista unamli o`zgerisler boldi. Bug`an ko`z jumiw mu`mkin emes.
Lekin O`zbekistan Ga`rezsizlikke shekemgi o`tken jetpis to`rt jil ishinde ma`deniy ag`artiwshiliq
rawajlaniw imkaniyatlarinan toliq paydalana almadi. Oray ta`repinen ju`rgizilgen ma`mleketlik
siyasatqa bola milliy an`imiz, milliy tilimiz, tariyximiz, u`rip-a`detlerimizdin` rawajlaniwina jol
bermeytug`in tosqinliqlar payda boldi.
Prezidentimiz Islom Karimov G`Tariyxiy xotirasiz kelajak yuqG` shig`armasinda
tastiyiqlag`aninday' G`...Shuralar zamaninda tariyxiy haqiyqatti biliwge umtiliw quwatlanilmas edi,
hu`kim etiwshi ideologiya ma`plerine xizmet etpeytug`in derekler xaliq ko`zinen ila`ji barinsha jiraq
saqlanar ediG`.
Insanlardin` ruwxiy-a`dep-ikramliq ta`rbiyasin ta`miynlewge ko`meklesetug`in muqa`ddes kitap
Qurani Ka`rim, Hadisi Sharif, Al-Buxari, At-Termezi, Shayx Najimaddin Qubro. Az-Zamaxshariy,
Bahauaddin Naqishband siyaqli ulama shig`armalari xaliqtan jasirildi. Olarg`a ot qoyildi, suwlarg`a
ag`izildi.Eski jaziwdi bilgen, molla dep at alg`an kisiler qamaqqa alindi.
Tek te g`a`rezsizlikke eriskennen keyin diniy qa`diriyatlarg`a bolg`an bunday unamsiz
mu`na`sibetlerge tiyim salindi. O`tmishte ayaq asti bolg`an ruwxiy ha`m aqartiwshiliq miyrasimizg`a
g`a`rezsizlik jillarinda ko`z qaras pu`tkilley o`zgerdi. Milliy ruxiy miyrasimiz qayta tiklenip, xalqimiz
qa`lbinde teren` tamir urmaqta.
Áåêêåìëå¢ Áåêêåìëå¢ óøûí óøûí ñîðà¢ëàð
ñîðà¢ëàð
q.Õàëû3òû4 ì1äåíèÿò 81ì ðó7õûéëû2ûí æî3 åòè7, ìèëëèé òèë, 6ðèï-1äåòëåð
êàìàëàòûíà æîë áåðìåñëèêêå óðûíûóëàð.
W.Ïàòøà Ðîññèÿñûíûí Îðòà Àçèÿäàãû áàñêûíøûëûê ñèÿñàòû.
E. Ò6ðêèñòàí Ìóõòàðèÿòûíûí õàëûê ðóóõûëûãû æîëûíäàãû õûçìåòè.
A`debiyatlar
I.A. Karimov Vatanimiz tinchligi va xavfsizligi wz kuch kudratimizge, xalkimizning hamjihatligi va
bukilmas irodasiga boglik Uzbekiston, g`00n`
Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni
modernizatsiya va isloh etishdir. T., O`zbekiston, g`00o`
Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo`lmaydi. -T.6 O`zbekiston, g`00o`
Imom Buxariy. Xadis. 4 jildlik. T.6 Qomuslar bosh tahririyati, a`99q
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shashri. -T.6 A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. a`99q
Temur tuzuklari. -T.6 Adabiyot va sa`n`at, a`99u`
Abdulla Avloniy. Turkiy guliston ehud axloq. -T.6 Sharq a`99n`
Fitrat. Najot yili. –T.6 Sharq, g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushunccha va tamoyillar, T. g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi. T. g`00o`
Amir Temur jahon tarixida. YuNESKO. Parij, a`99u`