Ma`muriy huquq

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
«Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi
« MA`MURIY HUQUQ»
Fani buyicha
Ma`ruza matnlari
Lektor katta o`qituvchi E.Tilewov
Nukus – 2012

MA`RUZA MATNLARI MAZMUNI
1-ma`ruza Davlat boshqaruvining huquqiy asoslari 4
1. Davlat boshqaruvi tushunchasi va funktsiyalari.
2. Davlat boshqaruvida ijro etish va farmoyish berish faoliyatining wziga
xos xususiyatlari.
3. Davlat boshqaruvining tamoyillari
2-ma`ruza Ma`muriy xukukning predmetn, usuli va tizimi 7
1. Ma`muriy xukuk tushunchasi va predmeti.
2. Ma`muriy xukuk va uni boshka huquqiy fanlar bilan wzaro aloqasi.
3. Ma`muriy huquq tizimi.
4. Ma`muriy huquq manbalari.
3-ma`ruza Ma`muriy-huquqiy me`yorlar 10
1. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tushunchasi va wziga xos
xususiyatlari.
2. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tasnifi.
3. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tarkibi.
4. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning harakati
4-ma`ruza Ma`muriy huquqiy munosabatlar 12
1. Ma`muriy-huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari.
2. Ma`muriy-huquqiy munosabat sub`ektlari.
3. Ma`muriy-huquqiy munosabatlarning wziga xos xususiyatlari.
4. Ma`muriy huquq sub`ektlari
5-ma`ruza Davlat boshqaruvi organlari 15
1. Ijro xokimiyati organlarining davlat xokimiyati tizimida tutgan wrni.
2. Ijro xokimiyati organlarining tizimi.
3. Ijro xokimiyati organlari faoliyatining xukukiy asoslari.
4. Ijro xokimiyati organlarining xukukiy makomi.
6-ma`ruza Davlat xizmatchilari 21
1. Davlat xizmati tushunchasi va wziga xos xususiyatlari.
2. Davlat xizmatining huquqiy asoslari va asosiy tamoyillari.
3. Davlat xizmatchilari tushunchasi va tasnifi.
4. Wzbekiston Respublikasida davlat xizmatini wtash tartibi
7-ma`ruza Nodavlat notijorat tashkilotlari 27
1. Nodavlat notijorat tashkilotlari - ma`muriy huquqning sub`ekti sifatida.
2. Nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat boshqaruvidagi ahamiyati
8-ma`ruza Jismoniy shaxslar 30
1. Fuqarolarning ma`muriy-huquqiy holati tushunchasi.
2. Fuqarolarning ma`muriy huquq layoqati va ma`muriy muomala
layoqati.
3. Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari va
majburiyatlari.
4. Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarining kafolatlari
9-ma`ruza Ma`muriy xuquqiy shakllar 35
1. Davlat boshqaruvi shakllari tushunchasi va ularning wziga xos
xususiyatlari.
2. Davlat boshqaruvi shakllari tizimi
10-ma`ruza Ma`muriy xuquqiy usullar 41
1. Davlat boshqaruvi usullari tushunchasi.
2. Davlat boshqaruvi usullarining tasnifi.
3. Ishontirish usullari.
4. Majburlash usullari
11-ma`ruza Ma`muriy javobgarlik 47
1. Ma`muriy javobgarlik tushunchasi va uning asosiy
xususiyatlari.
2. Wzbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik
twg`risidagi qonun hujjatlarining vazifalari.
3. Ma`muriy huquqbuzarlik.
2

4. Ma`muriy jazo choralari tushunchasi va turlari
12-ma`ruza Ma`muriy ish yuritish 52
1. Ma`muriy huquqbuzarlik ishlarini yuritish qoidalari va vazifalari .
2. Ma`muriy huquqbuzarlik ishlarini kwrib chiqishda dalillarning
ahamiyati.
3. Ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi bayonnoma va uni tuzish tartibi.
4. Huquqbuzarlarni ma`muriy ywl bilan ushlab turish, ashyolar va
transport vositalarini kwzdan kechirish, ashyolar va hujjatlarni olib qwyish
13-ma`ruza Davlat boshqaruvida qonuniylik 55
1. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlash tushunchasi.
2. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlash maqsadi va
vazifalari.
3. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlashning huquqiy asoslari
va tamoyillari.
4. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlash usullari
14-ma`ruza Ta`lim va fan sohasini boshqarish 62
1. Wzbekiston Respublikasi ta`lim tizimi.
2. Ta`lim tizimini boshqarish
15-ma`ruza Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish sohasini boshqarish 65
1. Wzbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining
huquqiy maqomi.
2. Tashqi mehnat migratsiyasi.
16-ma`ruza Mudofaa sohasini boshqarish 68
1. Wzbekiston Respublikasida mudofaani tashkil etish.
2. Mudofaa sohasini tartibga soluvchi davlat organlari.
3. Fuqarolarning harbiy majburiyati va harbiy xizmati.
4. Wzbekiston Respublikasida harbiy rwyxatga olish tartibi
17-ma`ruza Ichki ishlar sohasini boshqarish 73
1. Wzbekiston Respublikasida ichki ishlar sohasini boshqaruvchi davlat organlari va
ularning huquqiy maqomi.
2. Ywl harakati xavfsizligi.
3. Wzbekiston Respublikasida pasprot tizimi.
18-ma`ruza Tashqi ishlar sohasini boshqarish 79
1. Wzbekiston Respublikasining tashqi siyosati.
2. Tashqi ishlar sohasini boshqaruvchi davlat organlari va ularning huquqiy maqomi.
19-ma`ruza Adliya sohasini boshqarish 81
1. Wzbekiston Respublikasida adliya sohasini boshqaruvchi davlat organlari va ularning
huquqiy maqomi.
2. Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish.
3. Wzbekiston Respublikasida notariat.
4. Advokatura.
5. Davlat boshqaruv organlari va korxonalarida yuridik xizmat.
3

Ma`ruza – 1. Davlat boshqaruvining huquqiy asoslari.
Reja:
3. Davlat boshqaruvi tushunchasi va funktsiyalari.
4. Davlat boshqaruvida ijro etish va farmoyish berish faoliyatining wziga xos xususiyatlari.
5. Davlat boshqaruvining tamoyillari.
Davlat boshkaruvi tushunchasi. Bizga davlat va xuquk nazariyasi fanidan ma`lumki, turli xil
xukuk sohalari mavjud. Ular bir-biridan tartibga solish predmetiga qarab farqlanadi. Huquqning xar bir
sohasi ma`lum maqsad va vazifalarga ywnaltirilgan bwladi.
Ma`muriy xukuk xam xuquq sohasi bwlib. davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirish
jarayonida yuzaga keluvchi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yig`indisidan iborat. Ma`muriy
xukuk lotincha “administratioa” swzidan olingan bwlib. «boshkaruv huquqi» degan ma`noni anglatadi.
Ma`muriy huquq fanini, uning maqsad va vazifalarini anglab olishdan oldin davlat
boshqaruvi va umuman boshqaruv twg`risida tushuncha hosil qilish lozim.
Xar kanday boshqaruv jamiyatdagi yuzaga keladigan turli-tuman munosabatlarni tartibga solishga
qaratilgan bwladi. Jamiyatda mavjud bwlgan boshqaruv ijtimoiy boshqaruv deb atalib davlat boshqaruvi
uning asosiy turlarian biri bwib hisoblanadi.
Davlat boshqaruvi davlat faoliyatinish alohida bir turi bwlib hisoblaiadi. Davlat boshqaruvi
bevosita davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan amalga oshiriladi,
Xar qanday ijgimoiy boshqaruv, shu jumladan davlat boshqaruvi ma`lum bir maksad va vazifalarga
qaratilgan bwlib bir qator funktsiyalarga tayanadi:
Davlat boshqaruvi funktsiyalari
i s t i q b o l n i b e l g i l a s h , y a ` n i f a n t o m o n i d a n b e r i l g a n ma`lumo tlar va kwlga
kiritilgan yutuq larga asoslangan ho lda, k a n d a y d i r h o d i s a y o k i j a r a y o n l a r n i n g
r i v o j l a n i s h i d a g i w zgarishlarni oldindan kwra bilishdir. Istiqbolni belgilamasdan turib, jamiyatning
xam, ma`lum bir xududning yoki biron-bir tarmoqning kelajagini aniqlab bwlmaydi ;
rejalashtirish, ya`ni u yoki bu faoliyatning yunalishlarini, maqsadi va vazifasi, reja va
kwrsatkichlarini aniqlash, u yoki bu jarayonlarni (iqtisodiy, madaniy, mudofaa va x.k.) rivojlantirish
demakdir;
tashkil etish ya`ni u boshkaruv funktsiya sifatida boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimini
tashkil etishni anglatadi. Tashkil etish funktsiyasi - nimaningdir tizimini, uning bwlaklarini
joylashishi ya`ni ularning wzaro aloqasini va har bir bwlakshshg funktsiyasi nimadan iborat ekanligini
aniqlab beradi. Masalan, muassasa, tashkilot va organlarni tashkil etish, ularni qism (bwlak)larga
ajratish, ularning funktsiyasini, qaysi organga bwysinuvini, xuquq va majburiyatlarini, wzaro aloqalarining
tartibini, tuzilishi va shtatlarini belgilab berish,, moddiy va pul vositalari ajratish, kadrlarni tanlash va
joy-joyiga qwyish vax.k.
tartibga solish . ya`ni kandaydir faoliyatni, u yoki bu xarakatlarni amalga oshirishning rejimini
rnatish demakdir.
Umumii rahbarlik.
Operativ farmoyshi berish ya`ni boshqariluvchi ob`ektning yoki ob`ektlarning operativ faoliyatiga ta`sir
kiluvchi kwrsatma, buyruklarni berishdir.
Kordinatsiyalash ya`ni ma`lum bir maksadga erishish uchun turli korxona, muassasa va
tashkilotlarning wz xarakatlarini wzaro kelishuv asosida amalga oshiriladi. Kontrol` bu funktsiya orkali
boshqariluvchi ob`ektning oldingi, boshlang`ich holatiga qanchalik mos kelishi yoki mos kelmasligi:
ob`ektningboshlangich holati qanchalik buzilganligi: aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish aniqlanadi.
Kontrol` kilish funktsiyasi bilan xisobga olish funktsiyasi chambarchas bog`liq dir. Hisobga
olish orqali resur slar soni, xarajatlar, hujjatlarning xarakati, qarorlarni ijro etish faoliyatining natijalari
aniqlanadi.
Boshqaruv, shu jumladan davlat boshqaruvi xam, bir qator pog`onalardan tuzilgan, ya`ni:
a) Hal qilinishi lozim bwlgan muammoni aniqlash:
b) Uni xal etish rejasini ishlab chikish:
v) Baholash:
g) Qaror qabul kilish :
d) Boshqaruv aktni chiqarish :
e) Ijro ztishni tashkil etish :
j) Ijro etish ustidan nazorat kilish :
Ijtimoiy boshqaruv davlat paydo bwlmasdan xam oldin mavjud bwlgan. Davlag paydo bwlishi bilan
ijtimoiy boshqaruvning ma`lum bir qismi davlat xarakteriga ega bwla boshladi. Lekin shu bilan birga
davlatdan tashqari bwlgan boshqaruv, ya`ni jamoa boshqaruvi xam mavjud. Masalan,
kooperativlarda boshqaruv-boshqarma, rais yoki umumiy yig`ilish tamonidan amalga oshiradi.
Bu jamoa boshqaruvi bwlib hisoblanadi.
Davlat faoliyati turli xil turlarga ( masalan. qonun chiqarish, ijro etish, odil sudlov, prokuror
nazorati va x.k.) bwlinadi. Davlat boshqaruvi xam davlat faoliyati turlaridan biridir. Davlat boshqaruviga xos
bwlgan xususiyatlarni, uning mohiyatini tushunib olish uchun, avallo uni davlat faoliyatining boshqa turlari
bilan taqqoslab kwrish lozim. Masalan davlatning qonunchilik faoliyati. Qonunchilik faoliyati
deganda — Konstitutsiya va uning asosida qonunlarni qabul qilish tushuniladi. Wzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan qonunchilik faoliyatini Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi amalga
oshiradi. Qonunlarni qabul
qilish Oliy Majlisning mutloq vakolatiga kiritilgan bwlib, davlat hayotining muhim masalalari
bwyicha qabul qilinadi. Bu aktlar wzida boshlang`ich, asoslanuvchi huquqiy normalarni
ifodalaydi. Davlat boshqaruvi esa, qonun osti xarakteriga ega bwlgan aktlar (ma`muriy aktlarni) qabul
kiladi. Davlat boshqaruvi tashkillashtiruvchi. ijro-farmoyish beruvchi xarakterga ega. Davlat boshqaruvi aktlar
qonunlarni va boshka normativ aktlarni ijro etish yuzasidan chiqarilishi mumkin.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat
organlaridan bir qator organlar davlat boshqaruv organlari sifatida ajratib kwrsatilgandir. Bu organlar
yuqorida kwrsatilgan funktsiyalarni bajaruvchi organlar bwlib, ular qatoriga Wzbekiston Respublikasining
Prezidenti davlat va ijro etuvchi xokimiyat boshlig`i (UzR Konstitutsmyasi 89-modda)„ vazirliklar,
davlat kwmitalari va ularning mahalliy organlari, xokimlar, xokimiyatlar (WzR Konstitutsiyasi,
102-modda), ularning bwlimlari va boshqarmalari, assotsiatsiya, korporatsiya, kontsern, uyushma,
4

korxona va muassasalarning ma`muriyati kiradi.
Davlat boshqaruv organlari ijro etish va farmoyish berish faoliyatini amalga oshiradi, ijro etish
jarayonida qonunlarning va unga asoslangan hujjatlarning bajarilishini ta`minlash uchun farmoyish berish
huquqiga ega. Shunga kwra bu boshqaruv ijro etish va formoyish berish faoliyati deb xam yuritiladi.
Ijro etish va farmoyish berish faoliyati quyidagi wziga xos xususiyatlarga ega:
Bu faoliyat xalq deputatlari kengashining rahbarligi va nazorati ostida tashkil etiladi (Prezident
va xokimlar boshchiligida)
Bu faoliyat ijtimoiy turmushning barcha tarmoqlari-xalk xwjaligida. ijtimoiy-madaniy, ma`muriysiyosiy
sohalarda va soxalararo tashkil etiladi:
Bu faoliyat xamma vaqt qonunga asoslangan bwladi. Bu esa xamma davlat boshqaruv organlari
qonunga muvofiq wzlariga berilgan vakolatlar doirasida faoliyat kwrsatishlarini ta`minlaydi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga wtish davrida boshqaruv organlarining oldiga yangi vazifalar
qwyilgan. Ular Uzbekiston Respublikasi Prezidenti I..A. Karimovning Wzbekiston Respublikasi Oliy
Kengashi 11 sesiyasida swzlagan nutqlarida ayniqsa batafsil kwrsatib berilgandir.
Binobarin, Wzbekioton davlat mustakiligiga erishganidan keyin wz istiklol va tarakkiyot yulini
tanlab oldi? bu Uzbekistonning kat`iy yulidir.
B u j a r a y o n W z b e k i s t o n d a x o z i r d a y o k b o s h l a n i b k e t d i . Resp ublikaning Oliy
Majlis chiqargan qonunlar ga tayangan holda shu jarayonning huquqiy negizi yaratildi.
Respublikaning barcha fuqarolari va korxonalariga tashabbus hamda tadbirkorlikni
r i v o j l a n t i r i s h u c h u n k e n g i m k o n i y a t l a r b e r i l g a n . B o z o r m.unosabatlarini bosqichma -bosqich
rivojlanib bormoqda.
.Mulkchilikning xilma-xil shakllarini vujudga keltirish. raqobatni avj oldirish, boshqarishning
ma`muriy-buyruqbozlik usullaridan butunlay voz kechish, iqtisodiy omil va vositalarni keng joriy etish
bozor munosabatlarining tub negizidir.
Davlat boshqaruvi-davlat faoliyatining boshka turlari singari siyosiy xarakterga ega bwladi. Buning
sababi shundaki, davlat bu siyosiy tashkilotdir. Davlat faoliyatining barcha turlari davlat xokimiyatini
amalga oshir ishnivg qismlar i b wlib hisoblanadi. Davlat tipi. uning funktsiyalari kwp jihatdan
davlat boshqaruvining mazmuni, yunalishi, hajmi va metodlariga ta`sir kwrsatadi.
Davlat boshqaruvining asosiy ywnalishlari bwlib, uning kengligi, kwp aspektligi va
turlarining xilma-xilligi hisoblanadi.
Yuqoridagilarni umumlashtirib, davlat boshqaruviga quyidagicha ta`rif berish mumkin:
davlat boshqaruvi- davlat organlarining tashkillashtiruvchi ijro etuvchi va farmoyish beruvchi faoliyati
bwlib, qonun asosida amalga oshiriladi.
Davlat boshqaruvining tamoyillari. Davlat boshqaruvining tamoyillari -bu asoslanuvchi qarashlar
(fikrlar) bwlib, uning yordamida davlat boshqaruvini amalga oshiruvchi apparat tashkil etiladi va
funktsiyalanadi. T a mo yi l l a r g a b wys i n i s h l i k x o s d i r . B o s h q ar u v t a mo y i l l a r i ob`ektiv
qonuniylikni aniqlashning va undan aql-idrok bilan foydalanish shakllaridan biri bwlib
hisoblanadi. Tamoyillarga swzsiz rioya kilish lozimdir. Agar boshqaruv tamoyillari buzilsa, u
bevosita amaliy vazifalarni xal etishga twsqinlik qiladi.
Boshqaruvning xar bir tamoyili - uni twlaligicha aks ettirmay, balki ma`lum bir jihatlarini namoyon
qiladi. Shuning uchun xam tamoyillar kwpdir. Shu bilan birga ular chambarchas bog`liqdir.
Tamoyillarning ba`zi birlariga rioya qilish boshqalarining amalga oshirilishiga kwmaklashadi va
aksincha, ma`lum bir tamoyilning buzilishi boshqa tamoyilning buzilishiga xam olib keladi.
Davlat boshqaruvi tamoyillari Wzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida va qonunlarida, davlat boshqaruvida ishtirok etuvchi jamoat tashkilotlarining Ustav
va boshka hujjatlarida aks ettiriladi.
Davlat boshqaruvi tamoyillari ikki guruxga bulinadi;
1 Ijtimoiy - siyosiy tamoyillar.
2. Tashkiliy tamoyillar.
Davlat boshqaruvining ijtimoiy-siyomiy tamoyillariga
quyidagilar kiradi:
Davlat boshqaruvida ommaning ishtiroki tamoyili. Jahondagi kwpgina demokratik davlatlar
singari mamlakatimizda xam jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ommani ke n g i s h ti r o k e ti s h i
ta ` mi n l a n g a n b wl ib, b u ko nstitutsion tarzda mustahkamlab q wyilgan. Uzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 9 -moddasida jamiyat va davlat xayotining eng muhim masalalari xalk muhokamasiga
taqdim etilishi. umumiy ovozga (referendumga) qwyilishi alohida aytilgandir. Shuningdek.
Konstitutsiyaning 32 -moddasiga muvofiq Wzbekiston Respublikasi fuqarolariga jamiyat va davlat
ishlarini boshqarishda bevosita va wz vakillari orqali ishtirok etish huquqiga ega bwlib, bunday
ishtirok etish wz-wzini boshqarish referendumlar wtkazish va davlat organlarining d e m o k r a t i k
t a r z d a t a s h k i l e t i s h y u l i b i l a n a m a l g a oshiriladi.
Mamlakatamizda yashovchi har bir fuqaro bevo sita wzi va boshqalar bilan
birgalikda vakolatli davlat organlariga, muassasalariga va xalk vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar
bilan murojaat kilish huquqiga ega.. Ular tomonidan beriladigan ariza, taklif va shikoyatlar qonunda
belgilangan tartibda va muddatlarda kwrib chiqiladi.
Demokratik markaziyatchilik tamoyili. Demokratik Markaziyatchilik davlat organlari wrtasida
wzaro munosabatlar turini belgilaydi. Demokratik markaziyatchilikning mohiyati yagona markazlashtirilgan
rahbarlikni joylardagi tashabbuskorlik va ijodiy aktivlik bilan uygunlashtirilgan holda amalga
oshirishdir. Bu tamoyil Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasishshg 9, 12, 13, 101, 104 - moddalarida wz
aksini topgan. Davlat boshqaruvi sohasidagi demokratik markaziyatchilik quyidagi shakllarda namoyon bwladi:
- boshkaruv organlarining davlat xokimiyati organlari tomonidan tuzilishi ularga buysunishi;
- quyi boshqaruv organlarining yuqori boshqaruv organlariga bwysunishi;
- yuqori organ huquqiy hujjatlarining quyi organlar uchun
majburiyligi;
- markazlashtirilgan boshqaruvning quyi organlar, korxonalar va tashkilotlarning xwjalik
yuritishidagi mustaqilligi va tashabuskorligi bilan uyg`unlashtirish;
- boshqaruv organlarining ikki tomonlama bwysunishi;
- boshqaruvning kollegial rahbarlik va shaxsiy javobgarlik
asoslarida amalga oshirilishi.
5

Fuqarolarning tengligi tamoyili. Fuqarolarning tengligi Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
8-moddasida kayd etilgan bwlib, unda Wzbekiston xalqini millatidan qat`iy nazar, Wzbekiston
Respublikasining fuqarolari tashkil etishi alohida ta`kidlanadi. Wzbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir
xil huquq va erkinliklarga ega bwlib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoyy kelib chiqishi. e`tikodi, shaxsi va
ijtimoiy mavqeidan qat`iy nazar, qonun oldida tengdirlar.
Qonuniylik tamoyili. Konuniylik tamoyili dvlat boshqaruvida xujjatlarning davlat boshkaruv organlari
tomonidan konunlarni bajarishi maqsadida va wz navbatida qonunga asoslangan holda qabul qilinishi
tushuniladi. Wzbekiston Respublikasi hududida Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining
ustunligi swzsiz tan olinadi. Davlat boshqaruv organlari mansabdor shaxslar,jamoat birlashmalari, fuqarolar
Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish kwradilar. (WR Konstitutsiyasi, 15-modda).
Fuqarolar wz xuquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va
jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga zarar keltirmaslikgi lozim. Konstitutsiyasi 20modda.
Xar bir kimsa erkinlik shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Xech kim qonunga asoslanmagan xolda hibsga
olinishi yoki qamoqtsa saqlanishi mumkin emas. Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan shaxsning ishi sudda
qonuniy tartibda kwrib chiqilib. Uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Xech kim qiynokka
solinishi, zwravonlikka, shavqatsiz yoki inson qadr-kiymatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tayziqa duchor
etilishi mumkin emas (WzR Konstitutsiyasi, 25-26-modda).
Umuman, Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq davlat, u n i n g b a r c h a o r g a n l a r i
q o n u n a s o s i d a i s h o l i b b o r i b . h u k u k i y tartibotni, j amiyat manfaatlarini, fuq ar olar ning
xuq uq va erkinliklarini muhofaza qilishni ta`minlaydi. Davlat boshqaruv organlarining huquqiy
hujjatlari va amaliy faoliyati davlat qonunlariga muvofiq bwlishi shart. Buning uchun davlat boshqaruv
organlarining wzlarigina qonunga bwysunib qolmay, balki wzlariga tegishli bwlgan idora va
tashkilotlarda xam qonunlar ustunligiga erishishi zarur.
Tashkiliy tamoyillarga kuyidagilar kiradi:
♦funktsiya va vakolatlarni taksimlash tamoyili. Bu tamoyil xar bir organning va mansabdor
shaxsning kompetentsiyasi, ularning wzaro munosabatlarini aniq belgilab beradi. Xar bir organning funktsiya
va vakolatini belgilash, boshkaruv apparatida kadrlarni tanlash va joy-joyiga qwyishga kwmaklashadi.
♦kompetentsiya chegarasida javobgarlik tamoyili. Ushbu tamoyilga kwra qaror qabul
qilinayotgan vaqda, u uchun kim javobgar bwlishligi aniq ravshan bwlishi lozim;
♦ boshqaruvda sohaviylik, tarmoq va hududiylikni hisobga
olish tamoyili.
6

Ma`ruza – 2. Ma`muriy xukukning predmetn, usuli va tizimi.
R eja :
1. Ma`muriy xukuk tushunchasi va predmeti.
2. Ma`muriy xukuk va uni boshka huquqiy fanlar bilan wzaro aloqasi.
3. Ma`muriy huquq tizimi.
4. Ma`muriy huquq manbalari.
Ma`muriy huquq tushunchasi va predmeti. Oldingi darslarda aytib wtilganidek ma`muriy huquq davlat
boshqaruvi sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni, ya`ni davlat organlarining ijro etish va farmoyish berish
faoliyati jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan huquq soxasidir.
D a v l a t b o s h q a r u v i i j t i mo i y x a yo t n i n g e n g m u h i m t omonlarini qamrab oladi. Bu jarayonda
xwjalik tashkilotchilik, madaniy,. ma`rifiy ishlarni amalga oshiriladi, ma`muriy-siyosiy masalalarni hal qilinadi.
Davlat boshkaruvini tashkil etish tartibi va boshqaruvni amalga oshirish jarayonida vujudga
keladigan turli-tuman ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalarni wz ichiga olgan huquqning alohida
tarmog`i ma`muriy huquq deb ataladi.
Ma`muriy xukuk tomonida tartibga solinadigan munosabatlar quyidagilardan iborat:
tashkiliy jixatdan biri ikkinchisiga bwysunadigan davlat organlari (Wzbekiston Respublikasi Vazirlar
Maxkamasi bilan vazirliklar; kwmitalar; xokimliklar) wrtasidagi munosabatlar:
bir-biriga bwysunmaydigan davlat idora organlari (ikki vazirlik, ikki xokimlik);
d a vl at idora o r ga n l ari va ul ar ga b u ys u n ad i ga n korxonalar, muassasalar, tashkilotlar wrtasidagi
munosabatlar;
davlat idora organlari va jamoat birlashmalari wrtasidagi munosabatlar;
d avlat idora o r ganlar i va fuqaro lar wr tasid agi munosabatlar.
Shunday kilib, ma`muriy huquq - davlat boshkar uv organlarining ijrochilik va farmoyish
beruvchilik faoliyatiningg samaradorligini oshirishga karatilgan tedbirlarning deyarli barchasi ma`muriy
xukuk normalari yordamida amalga oshiriladi.
Ma`muriy xukuk normalari davlat xukuki normalaridan kelib chikkan xolda, avvalo
boshkaruviga xos bulgan xususiyatlarni va uning boshqa davlat faoliyati turlari (konunchilik, sud,
prokuror nazorati va boshkalar) bilan wzaro munosabatini, shuningdek, davlat boshqaruvi tamoyillarini
mustahkamlaydi. Ma`muriy xukuk normalari davlat organlarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish,
tartibini, uning vazifa va maqsadlarini, vakolatlari xamda huquqiy maqomining boshqa tomonlarini,
tuzilishi va faoliyat jarayonini belgilab beradi. Ushbu normalar davlat apparatiga xizmat kilish tartibini,
xizmatchilarning javobgarligini belgilaydi.
Ma`muriy xuquq normalari shu bilan, birga boshqariluvchi ob`ektlarnnng aloqalarini tartibga solib turadi.
Ushbu normalar rejalashtirish tartibini, moddiy resurslarni taksimlashni, ish xakini beltilashni xam
mustaxkamlaydi.
Ma`muriy xuquq normalari davlat xukuqi normalarini yanada aniqlashtirib va twldirib. fuqarolarning kwpgina
xukuk va majburiyatlarini, ularning boshqaruv organlari orqali amalga oshirish mexanizmini xamda ushbu
xuquqlarni xar kanday buzilishlardan himoya qilishni belgilaydi. Ma`muriy xukuk normalari jamoat
tashkilotlari va jamoat organlarining xukukiy maqomini wrnatishida katta axamiyatga ega.
Ma`muriy xuquq nafaqat boshqaruvni, balki boshqariluvchi faoliyatni xam tartibga soladi. Miool
uchun, yul xarakati koidalari, jamoat joyida yurish-turish koidalari, ov kilish, oavdo, sanitariya va
yongandan saklash koidalari va x.k. boshkaruv organlari ushbu kovdalarning bajarilshp ustidan kontrolni
amaja oshirish, ularning buzilganligida davlat majburlov choralarini kullaydilar. Shunday kilib. ma`muriy
xukuk normalari kanday kilmishlar (xarakat yoki xarakatsizlik) ma`muriy xukuqbuzarlik xisoblanishi,
ma`muriy javobgarlik turi va usulini, bunday xukukbuzarljlarni kwrib chiqish tartibini wrnatadi.
Rus olimi Petrov G.I.ning fikricha «ma`muriy huquq nafakat
davlat boshkaruvini» balki jamoat boshqaruvini xam tartibga
soladi. Davlat jamoat tashkilotlari va organlariga ba`zi bir
huquqiy vakolatlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Masalan, korxona mexnat jamoasining umumiy yig`ilishi yoki
kengashining vakolat doirasini belgilab beradi. Lekin shuni xam
ta`kidlab wtish kerakki, jamoat boshqaruvining kwpgina
tomonlari qonunchilik bilan emas, balki jamoat tashkilotlarining normalari {masalan, Ustav, Nizom) bilan
tartibga solinadi, Ma`muriy huquq davlat boshqaruvining barcha sohalarini, shu jumladan xalq hwjaligi sohasini
boshqarishni tartibga soladi. Lekin "xwjalik huquqi" tarafdorlari ushbu qarashni inkor etishadi.
Ularning tasdiqlashlaricha, xalq xwjaligi sohasidagi boshqaruv munosabatlari xamda korxona va
birlashmalar tomonidan xwjalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar
yagona xujalik munosabatlari hisoblanib, xwjalik huquqi" tomonidan tartibga solinadi. Ma`muriy xukuk fani
tarafdorlarining- fikricha esa, x a l q x wj a l i g i s o h a s i d a g i d a v l a t b o s h k a r u v i - d a v l a t
boshkaruvinig yagona ajralmas qismi bwlib, u ma`muriy xuquq fani tomonidan tartibga solinadi.
Ma`muriy xuquq va uni boshka huquqiy fanlar bilan wzaro aloqasi. Ma`muriy xuquq fani ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi wz usullariga ega. Ma`muriy huquq usullarini fuqarolik-huquqiy tartibga solish
usullarvdan farqlay olish lozim. Sababi, bir xil ijtimoiy munosabatlarning xam ma`muriy xuquq, xam fuqarolik
huquqi bilan tartibga solinishida kerak bwladi (masalan, savdo soxasida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar
ma`muriy xuquq tomonidan xam, fukarolik xuquqi tomonidan xam tartibga oolinadi). Fuqarolik-huquqiy
usullari orqali tartibga solishda tomonalar erki yuridik jihatdan tenglashtirilgan. Ma`muriy huquqda esa xamma
vaqt bir tomonning erki yuqorida turadi, ya`ni bu ma`muriy xuquqda tomonlarning teng emasligini anglatadi.
Ma`muriy huquqda bir tomon davlat-xokimiyat vakolatiga ega bwladi xamda ikkinchi tomon uchun
bajarilishi majburiy bwlgan boshqaruv aktlarini chiqaradi, davlat kontrolini amalga oshiradi, qonunda nazarda
tutilgan hollarda majburiy choralarni qwllaydi. Ikkinchi tomon esa davlat boshqaruvi organi yoki mansabdor shaxs
tomonidan chiqarilgan qarorga buysunishi lozim, qonun buzilgan hollarda esa vakolatli davlat organlariga
shikoyat kilishlari mumkin.
Yukorida aytib wilganlardan, ma`muriy huquqga tomonlarning teng emasligi xususiyati xosdir, degan
xulosaga kelish kerak emas. Chunki, ma`muriy xukuqda kelishish usuli xam mavjuddir. Masalan, ikki organ
wrtasida yuzaga kelgan masalalar wzaro tenglik, ya`ni ikki organ kelishuvi bilan hal etilishi mumkin. Bu
ma`muriy xuquqda gorizontal ma`muriy-xuquqiy munosabatlar mavjudligini anglatadi,
Ma`muriy xuquq fani davlat (konstitutsion) xukuq faniga juda yaqin turadi. Lekin shu bilan birga bu
7

ikki fan wrtasida wzaro farqlar mavjud. Davlat (kanstitutsion) xuquqi fani xuquq tizimida aloxida wrinni
egallaydi. Unda davlatning ijtimoiy
tuzilishi va siyosatning asoslari, davlat bilan shaxs wrtasidagi wzaro munosabatlar. milliy-davlat va ma`muriyxududiy
tuzilish, davlat organlari tizimining asoslari ifodalanan. Davlat xukuki fanining predmeti ma`muriy
xukuk fanining predmetidan
kengdir. Masalan, davlat huquqi barcha davlat organlari uchun umumiy bwlgan tashkil etish va faoliyat
kwrsatish tamoyillarini belgilab beradi. Ma`muriy huquq normalari esa, yuqoridagilarga asoslanib, davlat
boshqaruvida ularni qwllashni tartibga soladi,
Davlat huquqi fukarolarning xuquqlari, erkinliklari va majburiyatlarini belgilab beradi. Ma`muriy huquq esa
davlat huquqining kwpgina normalarini yanada aniqlashtiradi,
fuqarolarning huquqiy maqomini asosiy bwlmagan boshka huquq va majburiyatlar bilan twldiradi, fuqarolar
tomonidan huquq, erkinlik va majburiyatlar bajarilishining boshqaruv mexanizmini belgilab beradi. Masalan,
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan fuqarolar davlat organlari va mansabdor shaxslarning noqonuniy
hatti-xarakatlari ustidan sudga shikoyat kilish huquqiga ega. Ushbu jarayon davlat (konstitutsion) xukuk
normalari bilan tartibga solinadi. Ma`muriy xukuk esa mana shu shikoyatlarning qaysi organga tegishliligini.
shikoyatni kwrib chiqish muddati va tartibini xamda boshka tomonlarni tartibga soladi.
Ma`muriy huquq fuqarolik huquqi bilan chambarchas bog`liqdir. Bu ikki huquq sohasi
ba`zi bir xil ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi, lekin turli usullar yordamida. Masalan, vakolatli davlat
organining buyrug`iga binoan bir xwjalik tashkiloti boshqasiga bino yoki inshoatni beradi. Bunda davlat
boshqaruv organi hokimiyat usuli, ya`ni ma`muriy huquq yordamida ikki xwjalik tashkilotining mulkiy
munosabatini tartibga solib turibdi. Fukarolik huquqi esa mazkur tashkilotlar wrtasida tuziladigan shartnomalarni
tartibga soladi. Fuqarolar ishtirokidagi kwpgina fuqarolik-huquqiy munosabatlari davlat boshkaruv aktlari orqali
yuzaga keladi. Ba`zi hollarda esa mulkiy munosabatlar davlat boshqaruvi aktining wzidan twg`ridan-twg`ri
(ya`ni shartnomasiz, masalan, jarimalarni undirish) kelib chikadi. Ayrim hollarda davlat boshqaruv organlari
davlat organi sifatida emas, balki fuqarolik huquqi normalari asosida xarakat qiluvchi - yuridik shaxs
sifatida namoyon bwladi. Masalan, davlat boshqaruvi organi biron-bir tashkilotdan binoni ijaraga olishi yoki aloqa
korxonasi bilan tuzilgan shartnomaga asosan telefon aloqasidan foydalanishi mumkin. Bunday hollarda davlat
organi boshqaruv organi sifatida xarakat qilmaydi.
Ba`zi bir ma`muriy huquq normalari mehnat huquqi normalari bilan wzaro bog`liq. Ma`muriy
huquq normalari mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi davlat boshqaruv organining (Mexnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining) vakolatini belgilab beradi. Mehnat munosabatlari
sohasidagi boshqaruv aktlarining mazmunini mexnat xuquqi tartibga solib tursa, ma`muriy xukuq esa
ushbu aktlarni chiqarish tartibini belgilaydi. Masalan, fuqaro korxona bilan mexnat shartnomasini
tuzganida mexnat huquqi normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlarga kirishadi. Korxona rahbarining
ishga qabul qilish twg`risida chiqargan buyrugi ma`muriy xuquq tomonidan tartibga solinadi. Davlat
apparatidagi xizmat ma`muriy xukuk tomonidan xam, mexnat xukuki tomonidan xam tartibga solinadi.
Ma`muriy xukuk moliya xuquqi bilan xam bog`liqdir. Moliya xuquqi davlatning moliyaviy faoliyati
sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni, birinchi navbatda esa milliy daromadni tashkil
etuvchi - pul mablag`larining yig`ilishi va taqsimlashni
tartibga soladi.
Moliya huquqida moliyaviy munosabatlarni
tartibga solishda twg`ridan-twg`ri buyruq berish usuli (ya`ni,
ma`muriy huquq usuli) kwp qwllaniladi. Moliya organlarining
kompetentsiyasini belgilovchi huquqiy normalar bir vaqtning wzida
xam ma`muriy huquq, xam moliya huquqi normasi xisoblanadi.
Moliya organlari qarorlarining mazmunini belgilovchi normalar - moliya xukuki normalaridir. Moliya
organlari ishini tashkil etish esa, ma`muriy xukuk normalari bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda,
ma`muriy huquq moliya sohasidagi boshqaruv munosabatlarini tartibga solsa, moliya xuquqi
moliyaviy munosabatlarning wzini tartibga ooladi. Masalan, soliq organlari soliqlarni undirish jarayonida
moliya xukuki tomonidan tartibga solinadigan moliyaviy munosabatlarga kirishadilar. Solik organlari
tomonidan chiqariladigan aktlar ma`muriy huquq tomonidan tartibga solinadi.
Ma`muriy xukuk jinoyat xuquqi bilan xam chambarchas bog`liq..
Ma`muriy huquq wzida kwpgina umummajburiy bwlgan qoidalarni
(masalan, yul xarakati, pasport tizimi, sanitariya va x.k.) wzida
mujassamlashtiradi. Bu koidabuzarliklar uchun ma`muriy javobgarlik belgilangan. Lekin ayrim hollarda ya`ni
takroran sodir etilganda yoki og`ir oqibatlarga olib kelganida, mazkur qoidabuzarlik jinoiy javobgarlikni xam
keltirib chiqarishi mumkin. Ma`muriy xukuk fani qanday xukukbuzarliklar ma`muriy xuquqbuzarlik xisoblanishini
belgilab beradi.
Ma`muriy xukuk tizimi. Ma`muriy xukuk fanining normalari asosan ikki qismga bwlinadi:
a) umumiy qism — davlat boshqaruvining barcha sohalarini qamrab oluvchi normalarni wz ichiga oladi.
Ma`muriy huquqning umumiy qismi tarkibida quyidagi normalar ajralib turadi:
davlat boshqaruvi xususiyatlarni belgilovchi xamda davlat boshqaruvi tamoyillarini mustaxkamlovchi
normalar.
davlat boshqaruv organlarining huquqiy maqomini, faoliyatining shaklini belgilovchi normalar;
davlat xizmatini tartibga soluvchi normalar;
boshqariluvchi ob`ektlarning maqomini belgilovchi normalar;
jamoat tashkilotlarining xukukiy maqomi twg`risidagi normalar;
fukarolarning xukukiy maqomi twg`risidagi normalar;
davlat boshkaruvida ishontirish va majburlash choralari twg`risidagi normalar:
d a v l a t b o s h q a r u v i d a q o n u n c h i l i k n i t a ` m i n l a s h u s u l i t wg ` risidagi normalar.
b) maxsus kism - ma`lum bir sohada xarakat qiluvchi normalarni wz ichiga oladi. Ma`muriy
xuquqning maxsus qismi wz ichiga quyidagilarni oladi;
rejalashgirish, moliya, bank-kredit, solik, xisob-kitob sohalaridagi va tarmoqlararo faoliyatning boshqa
sohalaridagi davlat boshqaruvini tartibga soluvchi normalar;
xalk xujaligi, ijtimoiy-madaniy qurilish va ma`muriy-siyosiy faoliyat sohasidagi davlat boshqaruvini
tartibga soluvchi normalar.
Ma`muriy xuquq manbalari. Ma`muriy xuquq manbalari bwlib, wzida ma`muriy xukukiy normalarni
ifoda etgan davlat xokimiyati va davlat boshqaruvi organlarining (ayrim hollarda esa, boshqa davlat organlarining)
aktlari xisoblanadi, Bu normalar qonunlarda, vakillik organlarining boshqa normativ xujjatlarida,
8

Prezident farmonlarida, Vazirlar Maxkamasi qarorlarida, vazirlik va davlat kwmitalari. xokimlarning
normativ aktlarida namoyon bwladi.
Boshka xuquq sohalari singari ma`muriy xuquqning xam asosiy manbasi bulib, 1992 yil 8 dekzbrda
kabul kilingan Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hisoblanadi.
Konstitutsiyada ijtimoiy tuzum va davlat siyosatining asoslari
mustaxkamlangan, fuqarolarning asosiy xuquqlari, erkinliklari
va majburiyatlar ini. d avlat faoliyatini tashkil etish
tamoyillarini wrnatilgandir. Wzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining I bulimida Wzbekiston davlati siesiy tizimining asosiy tamoyillari kwrsatib
wtilgandir.
Konstitutsiyaning II b wlimida esa fuqarolar ning asosiy xuquklari, erkinliklari va burchlari
kwrsatib wtilgan. Unga kwra Wzbekiston Respublikasi fukarolari shaxsiy (24-31 m), siyosiy (32-35m), iktisodiy
va ijtimoiy (36-42m) xuquqlarga ega bwlib, bir qator burchlarni (47-52m) bajaradilar. Wtgan darslarda aytib
wtilganidek, ma`muriy xukuk konstitutsion xukuk normalaridan kelib chiqqan holda, fuqarolarning davlat
boshkaruvi sohasidagi huquqiy maqomini anik belgilab beradi.
Konstitutsiyaga binoan davlat boshqar uvi organlari tizimiga raxbar lik kiluvchi organ bu -
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasidir. Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 89moddaga
binoan WzR Prezidenti Wzbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi xokimiyat boshligidir.
WzR Prezidenti ayni v a k t d a V a z i r l a r M a x k a m a s i n i n g R a i s i x i s o b l a n a d i . Konstitutsiyada
maxalliy davlat xokimiyati asoslari xam kwrsatib wtilgan.
Wzbekiston Respublikasiniig Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi Kodeksi xam ma`muriy xuquq
manbalari tizimida a l o h i d a b i r w r i n n i e g a l l a y d i . K o d e k s d a m a ` m u r i y h u q u q buzarlik
tushunchasi, ma`muriy javobgarlik tushunchasi va turlari, ma`muriy normalarning xarakat kilishi, ma`muriy
ishlarni kwrib chiqishga vakolatli bwlgan davlat organlari twg`risida kwrsatib wtilgandir.
Ma`muriy huquq manbalariga Wzbekiston Respublikasining Xavo Kodeksi, Bojxona Kodeksi Soliq
Kodeksi va boshqa kodekslarni kiritishimiz mumkin. Bularda fuqarolik va boshqa huquq sohalarining
normalari bilan bir qatorda, ma`muriy huquq normalari xam wz ifodasini topgan.
Ma`muriy huquq manbalari tizimiga bir qancha qonunlar xam kiradi. Masalan, Wzbekiston
Respublikasining 1993 yil 6 mayda qabul qilingan yangi tahriri esa 2003 29 avgustda qabul qilingan
"Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi twg`risida"gi qonuni aloxida wrinni egallaydi. Ushbu
qonunning 1 -moddasiga binoan Vazirlar Maxkamasi davlat organlari tizimiga va uzi tashkil etadigan
xujalik boshkaruv organlariga boshchilik kiladi, ularning xamjixatlik bilan faoliyat kursatishini
ta`minlaydi. Konunning 3-moddasida Vazirlar Maxkamasi faoliyatining asosiy tamoyillari, ya`ni: kollegiallik,
demokratiya va konuniylik, Wzbekistonda yashovchi barcha millat va elatlarning manfaatlarini hisobga
olish tamoyillariga a s o s l a n a d i . Q o n u n d a V a z i r l a r M a h k a m a s i n i n g a s o s i y vakolatlari,
Vazirlar Maxkamasi faoliyatini tashkil etish tartibi hamda Vazirlar Mahkamasining davlat
hokimiyati organlari. jamoat birlashmalari bilan wzaro munosabatlari kwrsatib wtilgan.
1995 yil 30 avgustda kabul kilingan Uzbekiston Respublikasining "Fuqarolarning huquq
va erkinliklarini buzadigan hatti-xaraktlar ustidan sudga shikoyat qilish twg`risida "gi qonuni.
Ma`muriy xukukiy normalar Wzbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Maxkamasi. vazirliklar, davlat
qwmitalari aktlari ma`muriy huquq manbasi sifatida, davlat boshqaruvining ma`lum bir sohalarida xarakat qiladi
(lekin, ba`zi aktlar umummajburiy xarakterga ega bwlishi mumkin).
Ma`muriy xukuk manbalari tizimiga mahalliy davlat xokimiyati organlarining aktlari xam kiradi.
Masalan, ma`muriy javobgarlikni kwzda tutuvchi qarorlar. Bu qarorlar tegishli hududda joylashgan
barcha mansabdor shaxslar va fukarolarga majburiy hisoblanadi.
9

Ma`ruza – 3. Ma`muriy-huquqiy me`yorlar.
Reja:
1. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tushunchasi va wziga xos xususiyatlari.
2. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tasnifi.
3. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tarkibi.
4. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning harakati.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlar tushunchasi va wziga xos xususiyatlari. Har kanday huquq sohasi
huquqiy me`yorlardan iborat bwladi. Bizga oldingi darslardan ma`lumki, ma`muriy huquq fani davlat boshqaruvini
tashkil etish va amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Ma`muriyhuquq
me`yorlari deganda - bu davlat tomonidan wrnatilgan yoki tasdiqlangan (yoki sanktsiyalangan) yurish-turish
qoidasi bwlib, davlat boshqaruvi sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Boshqa huquq sohalari
me`yorlari kabi ma`muriy-huquqiy me`yorlar ham davlat tomonidan muhofaza kilinadi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlar - davlat boshqaruvi sohasida davlat boshqaruvi organlari, davlat
xizmatchilari, shuningdek korxona, muassasa, tashkilotlar, mehnat jamoalari va fuqarolarning qonunchilik bilan
ruxsat etilgan yurish-turish qoidalari chegarasini belgilab beradi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlar davlat boshqaruvi ob`ekt va sub`ektlarining wzaro munosabatlari, boshqaruv
va boshqariluvchi faoliyatning kwpgina tomonlarining huquqiy rejimini belgilab beradi. Ushbu me`yorlar
fuqarolarning huquq va majburiyatlarini, ularni amalga oshirish tartibi va kafolatlarini belgilab beradi.
Xuquq ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etuvchi vosita sifatida doimo, muayyan xulq-atvor, xatti-harakat
qoidasi sifatida wzini namoyon etib, u tegishli hayotiy holatlarda huquq sub`ektlari tomonidan qayta-qayta
qwllanishga mwljallangandir.
Huquq wz ichki tuzilishiga ega. Yaxlit bir tizim sifati-hukuq tizimi wz ichiga huquq tarmoqlarini, huquq institutlarini
oladi. Hukuq tizimining eng kichik, birlamchi tarkibiiy unsuri bwlib, huquk. me`yori hisoblanadi. Agar
huquqni , huquq tizimini bir bino deb qaraydigan bwlsak, huquq me`yori uning bir g`ishti sifatida yoki bir jonli
organizmning eng kichik bir hujayrasi sifatida namoyon bwladi. Shu bois, unda hukuqka xos bwlgan muhim
belgilar jamlangan bwladi. Huquq me`yori hokimiyat tepasida turgan siyosiy kuchlarning amr-irodasini ifodalaydi; davlat
tomonidan wrnatilgan yoki sanktsiyalangan bwladi; barcha huquk, sub`ektlari tomonidan bajarilishi majburiy; aks holda
davlatning majburlov kuchi bilan ijrosi ta`minlanadi; me`yortiv aktlarda va boshqa hukuq manbalarida ifodalanadi. Ayni
paytda, huquq me`yoriga yaxlit bir tizimning eng kichik bwlakchasi sifatida wziga xos jihatlar ham tegashlidir.
Aslida «me`yor» swzi lotincha bwlib, u wzbekchada «qoida»,”namuna” ma`nolarini anglatadi. Darhaqiqat, har bir
me`yor wzida biron-bir xatti-xarakat, xulq-atvor qoidasini, muayyan yurish-turish modelini ifodalaydi. Masalan,
Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 48-moddasiga binoan, fuqarolar Konstitutsiya va konunlarga rioya
etishga, boshqa kishilarning hukuklari, erkinliklari, sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar, - bu
huqukiy me`yor fuqarolarning amaldagi qonunchilikka nisbatan qanday-harakat qilishi twg`risidaga qoidalarni wzida
mustahkamlagan. Shunday qilib, huquq me`yori - barcha huquq sub`ektlargari uchun majburiy bwlgan, davlat tomonidan
wrnatilgan va sanktsiyalangan xatti-harakat qoidasi, xulq-atvor namunasi bwlib, unda ijtimoiy munosabat
qatnashchilarining huquq va majburiyatlari mustahkamlanadi.
Huquq me`yorida mustahkamlangan harakat, xulq-atvor qoidasida jamiyatning, xalq hayotining moddiy
sharoitlari bilan belgilanadigan erki, manfaatlari ifodalanadi. Xuquq me`yori shaxslarning bir-biri bilan bwladigan wzaro
munosabatida qanday xatti-harakat modeliga, namunasiga rioya etishlari lozimligini, ya`ni qaysi harakatlarni sodir
etishlari lozimligini yoki etmaslik mumkin ekanligani kwrsatadi. Shu ma`noda, xuquq me`yori huquqiy xulq mezoni
sifatida wzini kwrsa tadi. Uning tartibga soluvchi vosita sifatidagi ahamiyati shunda kwrinadiki, biron-bir hukuq sub`ekti
(xususan shaxs, organ, muassasa) wz harakatida xuquk, me`yorida mustahkamlangan qoidaga rioya etadi yoki boshqa
huquq sub`ektidan huquq me`yorida belgilangan tegishli xatti-harakatni sodir etishni talab qiladi, shuningdek,
belgilangan qoidaning bajarilmaganligi huquqbuzuvchiga nisbatan ta`asir chorasining qwllanishiga olib keladi.
Huquq sub`ekti huquq me`yorida belgalangan xatti-harakat namunasiga rioya qilgan holatida, xukuq me`yori
wzini xatti-harakat wlchovi, xatti-harakat doirasi va chegarasi sifatida namoyon etsa, unda belgilangan qoida buzilganda
esa, u huquq sub`ektining harakatiga baho berish vositasi sifatida wzini kwrsatadi.
Ma`lumki, huquqning tartibga soluvchilik roli katta tarbiyaviy axamiyatga ega, shu bois xuquq me`yori ham
bwlishi mumkin bwlgan huquq buzilishi hollarining oldini olishga xizmat qiladi, chunki hukuq sub`ekti tomonidan belgilangan
xatgi-harakat qoidasini buzish, muqarrar ravishda unga nisbatan ta`sir choralarining qwllanishiga olib kelad
Huquq me`yori - ijtimoiy me`yorlarning alohida 6ir turidir, u boshqa ijtimoiy me`yorlardan bir qator jihatlari bilan
ajralib turadi. Avvalambor; huquq me`yori umumiy xarakterga egadir. U ijtimoiy munosab qatnashchilarining
barchasiga, ularning xohish-istagiga bog`liq bwlmagan holda tegishli bwladi, ya`ni u biron bir konkret hol va hayotiy
holatga mwljallangan bwlmay, balki ularning muayyan bir kwrinishiga, turiga, ya`ni ijtimoiy munosabatlarning ma`lum
bir kategoriyasiga, turkumiga tegishlidir (masalan: bitimlar tuzish, pensiyaga chiqish tartibinikohdan wtish va hokazo).
Huquqiy me`yorning umumiy xarakterga ega ekanligi avvalambor shunda kwrinadiki, toki huqukiy me`yorda
kwzda tutilgan holatlar yuzaga kelaverar ekan, bu me`yor ham qwllanaveradi, qwllanilgach esa kuchini ywqotmaydi.
Masalan, Wzbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksining 125-moddasi - «Transport vositalaridan
foydalanish qoidalarini buzish» - shu paytgacha sodir etilgan va etilishi mumkin bwlgan ma`muriy huquqbuzarlik holla-rida
qwllaniladi.
Huquqiy me`yorning yana bir muhim jihati uning davlat erki-irodasini, amrini ifoda etishida kwrinadi. Shu bois,
huquq me`yori - muayyan munosabatlar ifodasi yoki muayyan harakatni sodir etishni maslahat beruvchi tavsiyanoma
tarzidagi qoida bwlmay, balki, shu me`yorda kwrsatilgan holatlar yuzaga kelganda qanday harakat qilish lozimligani
belgilovchi-sh hokimona amr - buyruqdir. Zero, har qanday huquq si vakolatli davlat organi tomonqdan wrnatiladi yoki
iyalangan bwladi, shu bois davlat amri-irodasini ifo-(i, umummajburiy koida tariqasida amal qiladi. Huquq sida belgilangan
lozim xatti-harakat qoidasi mabodo ilmasa, uning bajarilishini ta`minlovchi davlatning majburlov choralari harakatga kiradi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tasnifi. Ma`muriy-huquqiy me`yorlar ma`lum bir harakatlarni sodir
etishga majbur qiladi, boshqalarini sodir etishni taqiqlaydi, u yoki bu harakatlarni sodir etishga ruxsat beradi yoki
ma`lum bir harakatlarni sodir etishdan wzini tiyib turishni kwrsatadi. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning kwpgina
qismi imperativ (buyurish) harakteriga ega. Ularning buzilishi esa, yuridik javobgarlikni keltirib chikaradi. Davlat
boshqaruvi organlari va mansabdor shaxslarga qaratilgan me`yorlar - ularga aniq kwrsatib qwyilgan yoki ruxsat
berilgan harakatlarni sodir etish imkoniyatini bersa, boshqariluvchi ob`ektlar va fuqarolarga taqiqlanmagan
harakatlarni , ayrim sohalarda ruxsat berilgan yoki kwrsatib wtilgan harakatlarni sodir etish imkoniyatini beradi.
Yukoridagilarga asoslangan xolda, ma`muriy-huquqiy me`yorlarni tartib wrnatish qoidasiga kwra
kuyidagilarga bwlishimiz mumkin:
A) bajarilishi shart bwlgan me`yorlar - hamma vaqt qandaydir harakatning bajarilishi zarurligini kwrsatadi.
Masalan, qonunchilikka binoan har bir fuqaro 16 yoshga twlgandan swng pasport olishi zarur.
B) taqiqlovchi me`yorlar - kandaydir harakatning bajarilishini taqiqlaydi. Masalan, Wzbekiston Respublikasi
10

Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi Kodeksning 180-moddasiga binoan jamoat joylarida spirtli ichimlik ichish
mumkin emas, ya`ni bu harkat qonun bilan taqiqlab qwyilgan.
V) vakolat beruvchi me`yorlar - bunga kwra fuqarolar me`yorda kwrsatilgan harakatlarni bajarishlari yoki
bajarmasliklari mumkin. Masalan, Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 35-moddasiga binoan har bir shaxs
vakolatli davlat organlariga shikoyat bilan murojaat qilishi ham qilmasligi ham mumkin, buni shaxsning wzi hal
qiladi.
Tartib wrnatish qoidalariga kwra ma`muriy-huquqiy me`yorlarning qaysi turi kwprok qwllanishi davlat
boshqaruvi sohalarining mazmunidan, mohiyatidan kelib chikadi. Masalan, jamoat tartibini saqlash sohasida
bajarilishi shart bwlgan va taqiqlovchi me`yorlar kwprok qwllaniladi, ijtimoiy-madaniy sohalarda esa, vakolat
beruvchi me`yorlar kwprok ishlatiladi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarni har xil asoslarga kwra tasniflash (klassifikatsiyalash) mumkin.
Bir xil darajadagi huquqiy me`yorlar umumiy va maxsus turlarga bulinadi. Masalan, Wzbekiston
Respublikasi Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi Kodeksining birinchi bwlimidagi, ikkinchi bwlimining umumiy
qismidagi, turtinchi va beshinchi bwlimidagi me`yorlar umumiy me`yorlardir. Bu me`yorlarda ma`muriy
huquqbuzarlik va ma`muriy javobgarlikka oid ishlarni yuritish, ma`muriy jazo berish twg`risidagi karorlarni ijro
etish uchun umumiy tamoyillar kwrsatilgan. Kodeksning alohida qismidagi me`yorlar huquqbuzarlikning muayyan
tarkibini aniqlab beradi, shuning uchun ham ular maxsus me`yorlar deb ataladi.
Qoidalarning twliqlik darajasi jixatidan ma`muriy-huquqiy me`yorlar aniqlangan va blanket me`yorlarga
bulinadi. Aniqlangan me`yorlarda qoida twppa-twg`ri aniq kwrsatiladi. Blanket me`yorlarda esa qoida aniq
kwrsatilmaydi, shu masalani xal kiluvchi boshqa me`yorga havola kilinadi. Masalan, Wzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 21-moddasida fuqarolikka ega bwlish va uni ywqotish ososlari hamda tartibi qonun bilan
belgilanadi,-deyilgan. Bu blanket me`yor, chunki shu qoidaning hal qilinishi boshqa qonunga, ya`ni 1992 yilning 2
iyulida qabul qilingan “Wzbekiston Respublikasining fuqaroligi twg`risida”gi qonunga bog`liq.
Xududda qwllanilishi buyicha huquqiy me`yorlar respublika miqyoesida qwllaniladigan va maxalliy xududda
qwllaniladigan me`yorlarga bwlinadi.
Huquqiy me`yorlar qaysi vaqtda amalga oshirilishi va qwllanilishi bwyicha vaqti cheklangan va
cheklanmagan me`yorlarga bulinadi. Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 101-moddasiga binoan
hokimlarning vakolat muddati - 5 yil. Wzbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi Kodeksining
maxsus qismidagi me`yorlarningsh qwllanishi vakti cheklanmagan.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlar moddiy va protsessual me`yorlarga bwlinadi. Moddiy huquqiy me`yorlar
davlat boshqaruv organlarining, jamoa birlashmalarining va fuqarolarning davlat boshqaruvi jarayonidagi huquq va
burchlarini aniqlaydi. Protsessual me`yorlar esa davlat boshqaruv organlarining qanday va qaysi tartibda shaxsiy
ishlarini hal qilishini belgilab beradi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tarkibi. Har kanday huquq sohasining me`yori kabi ma`muriyhuquqiy
me`yorlar ham ichki tuzilishiga ega:
A) gipoteza - ma`muriy-huquqiy me`yorlarning qachon va qaysi vaziyatda qwllanishi mumkinligini kwrsatadi.
Gipoteza mutlaqo aniq yoki nisbiy aniq bwlishi mumkin.
Mutlaqo aniq gipoteza muayyan vaziyatda qwllaniladigan qoidalar, masalan, biror hatti-harakat uchun
jarima solinsa, bu jarima uch oy ichida undirib olinishi kerak. Agar bu muddat wtib ketsa, ma`muriy jarimani
undirib olish mumkin emas
Nisbiy aniq gipotezada biror holatga umumiy tavsif beriladi. Ma`muriy-huquqiy me`yorlar kwpincha nisbiy
aniqlangan gipotezadan iborat bwladi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlar gipotezasida kwrsatib wtilgan holatlar - yuridik fakt hisoblanib, ma`muriyhuquqiy
munosabatlarni keltirib chiqaradi, wzgartiradi yoki bekor qiladi. Masalan, Pasport tizimi twg`risidagi
Nizomda 16 yoshga twlgan fuqarolar pasport olishlari lozimligi hamda pasportni ywqotganda esa ma`muriy
javobgarlikka tortilishlari kwrsatib wtilgan. Ushbu holatda fuqaroning 16 yoshga twlishi (hodisa) va pasportni
yukotish (harakat) yuridik fakt hisoblanadi.
B) dispozitsiya - ma`muriy-huquqiy me`yorning bayonot qismi bwlib, ya`ni biror bir harakatni sodir etishga ruxsat
berilganligi, ma`lm bir harakatni sodir etmaslik va boshqa holatlar ifodalanadi, uning bajarilishi bilan nazarda
tutilgan holat yuz beradi.
V) sanktsiya - ma`muriy-huquqiy me`yorning tashkiliy qismi bwlib, dispozitsiya qoidasi buzilgan holatda davlat va
jamoat tomonidan qanday majburiy chora kwrilishi kwrsatiladi.
Shunday holatlar ham uchrab turadiki, ma`muriy-huquqiy me`yorning gipoteza va dispozitsiyasi bir
huquqiy aktda, sanktsiyasi esa boshqa bir aktda uchrashi mumkin.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning harakati. Ma`muriy-huquqiy me`yorlar boshqa huquq sohasi
me`yorlari singari, ma`lum bir vaqtda, ma`lum bir makonda va ma`lum bir shaxslar doirasida harakat qiladi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning vaqt buyicha harakat qilishi qonun xujjatlarining qaysi vaqtdan
boshlab kuchga kirishiga bog`liqdir. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarni wzida aks ettirgan qonunlarning kuchga kirishi
davlat (konstutsion) huquq me`yorlari bilan tartibga solinadi. Me`yortiy aktlar kuchga kirishining umumiy qoidalari
ham mavjuddir. Bunga kwra ma`muriy-huquqiy me`yorlarni wzida aks ettirgan hujjatlarning kuchga kirish vaqti
bwlib, asosan ijro etuvchiga ma`lum bwlgan vaqt hisoblanadi.
Ma`muriy javobgarlikni nazarda tutuvchi me`yorlar, qoida buyicha, darhol emas, balki ma`lum bir vaqt
wtishi bilan kuchga kiradi. Masalan, maxalliy davlat hokimiyati organlarining ma`muriy javobgarlikni belgilovchi
aktlari 5 kunlik muddat ichida kuchga kiradi.
Qoida bwyicha, me`yorlar harakati ma`lum bir vaqtga mwljallangan bwladi. Lekin, shunday ma`muriyhuquqiy
me`yorlar ham uchraydiki, ularning harakati qandaydir bir voqeaning (favqulotda holat, epidemiya va
h.k.larning) sodir bwlishiga bog`liq bwladi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning makon bwyicha harakatlanishi - me`yortiy aktni chiqaruvchi davlat
organining davlat boshqaruvi organlari tizimida tutgan wrniga bog`liq. Makon bwyicha harakat qiluvchi me`yorlar,
respublika va mahalliy me`yorlarga, umumiy va sohaviy me`yorlarga, shuningdek, ma`lum bir korxona, muassasa
doirasida harakat qiluvchi - lokal` me`yorlarga bulinadi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning jismoniy shaxslar doirasi bwyicha harakatlanishi, ularning tutgan
holatiga bog`liqdir, ya`ni bu me`yorlar umumiy yoki ma`lum bir guruhlarga qwllaniladigan me`yorlarga bwlinadi
(masalan, harbiy xizmatchilar, ywlovchilar, jamoat joylarida bwlgan shaxslarga nisbatan harakat qiladigan
me`yorlar va h.k.lar). Kwpgina ma`muriy-huquqiy me`yorlar faqat davlat organlarining, mansabdor shaxslarning,
korxona, muassasa va tashkilotlarning faoliyatini tartibga solishga qaratilgan bwlishi mumkin.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarni wzida aks ettirgan vazirlikning huquqiy xujjatlari faqat vazirlik tizimi
doirasida harakat qiladi. Davlat qwmitalari va ba`zi vazirliklar tomonidan wrnatilgan qoidalar sohaviylik xarakteriga
ega bwlib, kimning bwysinuvida bwlishdan qat`iy nazar, tegishli korxona, muassasa va tashkilotlar tomonidan
bajarilishi majburiydir.
11

Ma`ruza – 4. Ma`muriy huquqiy munosabatlar.
Reja:
1. Ma`muriy-huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari.
2. Ma`muriy-huquqiy munosabat sub`ektlari.
3. Ma`muriy-huquqiy munosabatlarning wziga xos xususiyatlari.
4. Ma`muriy huquq sub`ektlari.
Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari. Huquqning ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etishi
muammosi davlat va huquq nazariyasi uchun muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy munosabatlarning
xuquq normalari yordamida tartibga solinadigan klsmi huquqiy munosabatlarni tashkil qiladi. Hukuq normalari wz
vazifa va funktsiyalarini huquqiy munosabatlar orqali amalga oshiradi; ijtimoiy munosabatlar shakliga aylantirish, ya`ni
ularni tartibga solish bilan huquq hayotga tatbiq etiladi.
Huquqiy munosabat - wzaro sub`ektiv hukuq va majburiyatlar bilan bog`liq bwlgan shaxslar (ya`ni, huquq
sohiblari) wrtasidagi huquq normalari va muayyan yuridik faktlar asosidagi aloqadir.
Hukuqiy munosabat ta`rifidagi asosiy narsa, avvalo, bu tomonlar wrtasidagi aloqadorlikni aks ettirishdir.
Bunday munosabatlarda kamida ikki tomon huquq sohiblari ishtirok etib, wzaro muloqotga kirishadilar.
Sohiblar bir-biri oldida tegishli sub`ektiv hukuq va majburiyatlarni wtaydilar. Xukuqiy munosabat ishtirokchilarining
hukuq va majburiyatlari bir-biri bilan wzaro mutanosib tarzda bog`liq; bir tomonning hukuqiga ikkinchi tomonning
majburiyati muvofiq, keladi. Masalan, ishga kirish bilan bog`liq hukuqiy munosabatni olaylik. Bunda, ishga qabul qilingan
xodimda muayyan mehnat faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona ma`muriyatida esa tegashli ish haqi twlash
majburiyati paydo bwladi. Ayni paytda, ikkala sohib ham qonunda belgilangan qator huquklardan foydalanadilar.
Yuridik adabiyotda xukuqiy munosabatlarning tabiati masalasi ancha munozarali. Bir gurux olimlar
huquqiy munosabatlarni ijtimoiy munosabatlarning alohida bir turi deb hisoblaydilar (L.S.Yavich, V.K.Babaev,
Yu.I.Grevtsevlar) Boshqa mutaxassislarning ta`kidlashicha: (huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning
alohida bir turi emas, ya`ni ular mulkiy, mehnat, oilaviy, boshqaruv munosabatlari silsilasida mustaqil wrin
tutmaydi: huquqiy munosabatlar faqat ularning yuridik shakli, ifodasi sifatida namoyon bwladi... Ijtimoiy
munosabatlar huquqiy shaklga ega bwlishi mumkin, bunda ular huquqiy munosabatlar deb ataladi». Twg`ri, ijtimoiy
munosabatlarnring hammasi ham xuquqiy normalar vositasida tartibga solinmaydi. Odatda, davlat va jamiyat
manfaatlari nuqtai-nazaridan eng muxim ijtimoiy munosabatlar hukuq bilan tartibga solinadi. Ijtimoiy munosabatlarning
qolgan qismi axloq normalari, siyosiy normalar, jamoat birlashmalari normalari, odat qoidalari, diniy normalar va
hoka-) bilan tartibga solinadi.
Huquqiy munosabatlar quyidagi xususiyat va maxsus belgilar bilan tavsiflanadi: A) Huquqiy munosabat -
ijtimoiy tusdagi munosabat, ya`ni insonlar wrtasidagi munosabat bwlib,, bu ularning faoliyati, xulq-atvori bilan
bevosita bog`liqdir. Aytaylik, mulkdor buyumga nisbatan muayyan huquqlarga ega. Biroq, bu huquklar real hayotiy
mazmunga ega bwlishi uchun mulkdor mazkur buyum ustidan boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishi lozim.
Xususan, mulkdor shaxs buyumni wzga kishiga sotishi, wzining mulkdan foydalanish huquqini unga wtkazishi, hadya
qilishi mumkin. Ayni paytda, ulardan wzining mulk huquqiga rioya etishlarini talab qila oladi. Hukuqiy munosabat har
qanday ijtimoiy munosabat kabi insonlar ongli faoliyatining natijasidir. Kishilar wrtasidagi huquqiy aloqalar ongli va
ularning oqilona faoliyat natijasi hisoblanadi. Huquqiy munosabat ijtimoiy munosabatning maxsus kwrinishi sifatida
rang-barang ijtitimoiy hayotning butun borliga va boyligi bilan uzviy bog`liq hamda mazmunan u bilan belgilanadi. Zero,
har qanday ustqurma voqeligi kabi xuquqiy munosabatlar ham moddiy iqtisodiy munosabatlarga, bazisga asoslanadi. Bu
ustuvor metodologik fikrga yana shuni qwshimcha qilish mumkin:
Huquqiy munosabatlar, nafaqat, iqtisodiy munosabatlarga, balki xayotda huquqning mavjud bwlishini taqozo
etadigan barcha holatlarga ham tayanadi.
Xukuqiy munosabatlarni tavsiflaganda hamisha e`ti-bor beriladigan muhim sifatlardan biri ularning mafkuraviy
tabiatidir. Mafkuraviylikni sobiq totalitar tuzumdaga sinfiylik bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Twg`ri, mafkura
sinfiy intilish va manfaatlarni aks ettirishi mumkin. Biroq, bu hol ular aynan bitta hodisa, degan xulosani bermaydi.
Wz mohiyatiga kwra, mafkura ijtimoiy-siesiy hayotga oid turli qarashlar, nazariyalar tizimidir. Masalan, erkin bozor va
tadbirkorlik munosabatlariga wtish - mafkuradir; davlat va jamiyatning dinga munosabati ham mafkura; aholining kam
ta`minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish ham mafkura va hokazo. Shuningdek, huquq va unga mutanosib
huquqiy munosabatlar hamisha mafkuraviy hodisalar bwlib qoladi. Bu erda, eng muhimi, huquqning tor sinfiy
manfaatlarga emas, aksin-cha, umuminsoniy qadriyatlar va manfaatlarni ifodalashga ywnaltirilganligidir.
Mafkuraviylikning yana bir xususiyati shundaki, huquqiy munosabatlar avvalambor kishilar ongi orqali (huquqiy ong
sifatida mavjud) bwlib, swng real voqelikka aylanadi.
b) Xukuqiy munosabat - hukuk normalarining insonlar xulq-atvoriga ta`siri natijasida vujudga keladigan munosabat.
Hukuq normasi bilan huquqiy munosabat wrtasida uzviy bog`liqlik mavjud. Hayotda faqat yuridik normalarda nazarda
tutilgan hukuqiy munosabatlargina mavjud bwladi. Kishilar wrtasidaga muayyan munosabatlarga hukuqiy norma
kwllanilgach, ular hukuqiy munosabatlarga aylanadi. «Ijtimoiy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishini ixtiyoriy hodisa
emas, balki qonuniy jarayon deb tushunish lozim. Buning sharti shuki, huquqiy normalar tartibga solinuvchi ijtimoiy
munosabatlardan, hukuqiy voqelikdan bevosita kelib chiqishi kerak, chunki hukuqiy normalar munosabatlarni tug`diruvchi
sabab bwlishdan avval ushbu munosabatlar ichki rivojlanishning oqibati, ularning zaruriy, moxiyatiga oid maxsus belgisi
bwlganligidir.
v) Hukuqiy munosabat - kishilarning wzaro sub`ektiv xukuklari va yuridik majburiyatlar vositasidagi
aloqalaridir. Bu aloqaning alohida shakli. Ya`ni, huquq normalari bilan mustahkamlangan hukuk, va
majburiyatlar orqali amalga oshadigan aloqadir. Sub`ektiv hukuk sohibi huquqdor, vakolatli shaxs; yuridik
majburiyatlar egasi - majburiyat wtovchi shaxsdir. Har kanday huquqiy munosabatda huqukdor shaxs qarshisida
majburiyat wtovchi shaxs (inson, tashkilot, davlat idorasi)hozir bwladi. Xuddi shu ma`noda hukuqiy munosabat
individuallashgan (ya`ni, shaxsi aniqdangan) aloqa xisoblanadi. Shaxsini belgilash nomma-nom va ijtimoiy vazifani
bajarishdagi roliga qarab ikki kwrinishda bwladi.
Shaxsini nomma-nom belgalashda huquq soxiblari wz ismi-shariflari, tashkilotlar esa wzlarining twliq
unsur-lari bilan nomlanadilar. Masalan, nikoh munosabatlariga kirishuvchi shaxslarning aiiq ism-shariflari ifoda
etiladi. Yoki mahsulot egkazib berish, yuk tashib berish munosabatlariga kirishgan tashkilotlarning barcha
unsurlari, twliq nomlanishi va boshqa muhim belgilari anik. kwrsatiladi.
Ikkinchi xolatda sub`ektlarni nomma-nom yoki unsurlar (rekvizitlar)ga qarab belgilash talab etilmaydi.
Faqat ularning ijtimoiy roli, vazifasi ta`kidlanadi. Masalan, oldi-sotdi munosabatlarida bir tomon-sotuvchi, ikkinchi
tomon-xaridor. Yoki ma`muriy huquq buzilishi munosabatlarida bir tomonda militsiya xodimi, ikkinchi tomonda
fuqaro va hokazo.
g) Xukuqiy munosabat - irodaviy munosabatdir. Ma`lumki, xuquqiy normalarda muayyan davlat irodasi
ifoda etiladi. Shu bilan birga hukuqiy munosabat vujudga kelishi uchun uni ishtirokchilarining ham irodasi talab
12

qilinadi. Shunday huquqiy munosabatlar borki, ularning vujudga kelishi uchun barcha ishtirokchilar irodasi
bayon etilishi lozim. Aytaylik, nikohga kirayotgan har ikki tomon wz irodasini bildirishi yoki oldi-sotdi
munosabati sotuvchi bilan xaridor xohish-irodasi tufayligina amalga oshishi mumkin. Ba`zi huqukiy munosabatlarda
bir tomon iroda bayon etsa, etarli hisoblanadi. Bunday xukuqiy munosabatlar, xususan, ma`muriy ishlar yoki xuquqni
muhofaza etuvchi idoralar amri bilan kwzg`atiladigan jinoyat ishlari bwlishi mumkin.
d) Xukuqiy munosabat - davlat tomonidan qwriqlanadigan munosabatdir. Yuridik normalarda davlat irodasi va
manfaatlari aks ettirilganligi bois davlat ularning talablari twla-twkis bajarilishini nazorat qilib boradi. Xuquqiy
qoidalar ixtiyoriy bajarilmagan takdirda davlatning majburlash tizimi ishga tushiriladi. Davlat huquqni qwriqlash orqali,
ayni vaqtda, xuquq bilan tartibga solinadigan munosabatlarni ham qwriqlaydi. Huquqiy munosabatlar davlat tomonidan
maxsus tarzda qwriqlanganligi bilan ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlaridan farq qiladi. Davlat tomonidan
qwriqlanadigan huquqiy munosabatlar tizimi jamiyatdagi hukuqiy tartibotning asosini tashkil etadi.
Shunday qilib, hukuqiy munosabat - huquqiy normalarning kishilar xatti-harakati, hulq-atvoriga ta`sir etishi
oqibatida vujudga keladigan, davlat tomonidan qwriklana-digan hamda uning ishtirokchilarida sub`ektiv hukuq va
yuridik majburiyatlar mavjudligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy munosabatlardir.
Jamiyat hayotida yuzaga keladigan hukuqiy munosabatlar nihoyat darajada turli-tumandir.Ularni bir kancha
mezonlar asosida tasniflash mumkin. Huquqiy munosabatlarni kuyidagi mezonlar asosida guruxlash, turlarga ajratish, ya`ni
tasniflash maqsadga muvofiq:
1) Huquq sohalariga tatbiqan, ya`ni huquk normalarining muayyan hukuq soxasiga tegashliligiga qarab hukuqiy
munosabatlar quyidagi turlarga bwlinadi: davlat-huquqiy (konstitutsiyaviy) munosabatlar; fuqaroviy-huquqiy
munosabatlar; jinoiy-hukuqiy munosabatlar; mexnat-huqukiy munosabatlar; moliyaviy-hukuqiy munosabatlar va
hokazo. Shuningdek, mazkur tasniflash doirasida moddiy va protsessual xuquqiy munosabatlar; xususiy-xukuqiy
hamda ommaviy-huquqiy munosabatlar xaqida gapirish lozim.
2) Hukuqiy munosabatlar wzining vazifasi, funktsional belgilanishiga kwra tartibga soluvchi
(regulyativ) vaqwriqpovchi (negativ) turlarga ajratiladi. Bu erda tasniflash mezoni - huquqning
dinamik va statik funktsiyalariya`ni tartibga soluvchi funktsiyasidir. Tartibga soluvchi huqukiy
munosabatlar huquq sub`ektlarining mw`tadil xulq-atvorlari, ya`ni huqukqa muvofiq xatti harakatlari
natijasvda yuzaga keladigan munosabatlardir. Qwriklovchi xuquqiy munosabatlar huquqni buzish sodir
etish va buning uchun jazo tarzida davlat majburlov chorasini kwllash zaruriyati asosida kelib chiqadigan
munosabatlardir.
3) Hukuqiy munosabat ishtirokchilarining huquk va majburiyatlari tengligi yoki hokimlik-bwysunish
(ierarxik) tarzidaligiga qarab bu munosabatlar farqlanadi. Tomonlar mavqeining, xukuq va
majburiyatlarining tengligiga asoslangan hukuqiy munosabatlar, masalan, fuqaroviy-hukuqiy, oilaviyhuquqiy
munosabatlar kwrinishida bwlishi mumkin. Hokimlik va itoat etish (ya`ni, avtoritar)
zmunidagi huquqiy munosabatlar, jumladan, jinoiy-sh, ma`muriy-huqukiy munosabatlar shaklida
bwladi. bir taraf kwproq huquqqa, hokimiyat vakillik vako-atlariga ega. Ikkinchi taraf esa itoat
holatida bwlib, nisbatan kwproq majburiyat wtaydi.
4) Adabiyotlarda kompleks (majmuiy) huquqiy munosabatlar haqida ham gapiriladi. Bunday
munosabatlar uzoq davom eguvchi, nisbatan turg`un, murakkab tarkibli bwlib, ulardagi wzaro huquq
va majburiyatlar kwp qirraliligi bilan namoyon bwladi. Ushbu turdagi munosabatlarga er-xotin wrtasidaga
munosabatlar yoki korxona ma`muriyati bilan xodim wrtasidagi munosabatlar va hokazo misol bwla
oladi. Kompleks huquqiy munosabatlar wz tatbiqi jarayonida bir necha oddiy xuquqiy munosabatlarga
bwlinadi. turlarga ham bwlinadi.
Huqukiy munosabatlarning sub`ektlari. Huquqiy munosabatlarning mazmunini tashkil etuvchi, ularning
vujudga kelishi uchun zarur bwlgan tarkibiy kismlar mazkur munosabatlarning unsurlari deb ataladi. Bular huquqiy
munosabatlarning sub`ekti, ob`ekti, sub`ektiv huquq va yuridik. majburiyatlardir. Hukuqiy munosabat, avvalambor,
insonlar (insonlar jamoasi) wrtasidagi aloqa, bog`lanish, munosabatdir. Shu nuqtai nazardan hukuqiy munosabat wz
ishtirokchilariga, taraflariga ega. Har qanday munosabat ikki yoki undan ortiq shaxslar wrtasidagi bog`lanish, muloqot
sifatida talqin etiladi. Binobarin, muayyan sub`ektlarning mavjud bwlishi huquqiy munosabatlar amalga oshishining
muqarrar sharti hisoblanadi.
Xukuqiy munosabatlar sub`ektlari - huquqiy normalar tufayli muayyan munosabatlar ishtirokchisi hamda
sub`ektiv huquq va yuridik majburiyatlar egasi bwlgan insonlar yoki tashkilotlardir.
Ta`rifdan ma`lum bwlishicha, hukuqiy munosabat sub`ekt-lari ikki toifaga bwlinadi: insonlar yoki jismoniy shaxslar
va tashkilotlar (jamoaviy sub`ektlar). Jismoniy shaxslarga tegishli davlatning fuqarolari, shu mamlakat hududda turgan xorijiy
davlat fuqarolari va fukdroligi bwlmagan shaxslar kiradi. Xukukning jamoaviy sub`ektlariga turli-tuman davlat va nodavlat idoralar
hamda tashkilotlar, shuningdek davlatning wzi ham kiradi. Jamoaviy sub`ektlar sifatida ba`zan ijtimo iy birliklar ham tushuniladi:
masalan, referendum yoki saylovlar wtkazilgan chog`ida - xalq ana shunday sub`ekt hisoblana-di. Fuqaroviy xukuqiy
munosabatlarda jamoaviy sub`ektlar yuridik shaxslar sifatida maydonga chiqadilar.
Wzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida jismoniy va yuridik shaxslar ta`rifi berilgan. Fuqarolar
(jismoniy shaxslar) deganda Wzbekiston Respublikasining fukarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari,
shuningdek fuqaroligi bwlmagan shaxslar tushuniladi. Qonun barcha fuqarolarning xukuq va burchlarga ega
bwlish kobiliyatini (qukuqiy layoqatini) teng ravishda e`tirof etadi. Kodeksning 39-moddasida yuridik shaxs
tushunchasi bayon etilgan.
Unga muvofiq, wz mulkiga, xwjalik yuritishida yoki kundalik boshkaruvida alohida mol-mulkka ega
bwlgan hamda wz majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob bera-digan, wz nomidan mulkiy yoki shaxsiy
nomulkiy huquklarga ega bwla oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majbu-riyatlarni bajara oladigan, sudda
da`vogar va javobgar bwla oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi.
Yuridik shaxsning hukuqiy layokati va muomala layoqatibir vaqtda, ya`ni u tuzilgan paytdan boshlab
vujudga keladi va uni tugatish yakunlangan paytdan e`tiboran tugatiladi.
Yuridik shaxsning maxsus hukuq layoqati uning ustavi, nizomi yoki qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
13

Davlat idoralari va nodavlat tashkilotlar quyida hollarda huquqiy munosabatlarning sohibi bwladilar: a)
wzlarining xokimiyat eki qonunda belgilangan vakolatlarini amalga oshirish orqali; b) jamiyat va davlatning
ijtimoiy-siesiy hayotida foliyatida ishtirok etish orqali; v) xwjalik va mulkiy munosabat bilan bog`liq faoliya
ni amalga oshirish orqali.
Davlatning wzi twligicha huquq sohibi bwlish hola lari ham mavjud. Masalan, xalqaro-huquqiy
munosabalarda ya`ni, xorijiy davlatlar bilan muloqotga kirishganda; davlat huquqiy munosabatlarda, - ya`ni,
federatsiya bilan uning sub`ektlari wrtasida aloqalar amalga oshganda yoki davlat fuqaroligiga qabul qilishda
yoxud davlat wz fuqarosiga faxriy unvonlar berganda va hokazo holatlarda fukaroviy-xuquqiy munosabatlarda, -
ya`ni, davlat mulki bilan bog`liq munosabatlarda, ijtimoiy xarakterdagi tarixiy, milliy, ilmiy, madaniy va
moddiy boyliklarga davlat merosxwr (voris) bwlgan hollarda; jinoiy hukuqiy munosabatlarda, - ya`ni, jinoiy ish
bwyicha hukm yoki fuqarolik ishi bwyicha hal qiluv karori davlat nomidan e`lon qilinadi.
Davlat ishtirok etadigan mulkiy munosabatlar davlat mulki, tashqi savdo, kredit, boj va qarz masalalarida
vujudga keladi. Muayyan hollarda davlat yagona huquq sub`ekta sifatida maydonga chiqadi. Masalan, Konstitutsiya va
amaldagi qonunlarga muvofiq, Wzbekistonda er, er osti boyliklariga, suv va wrmonga, temir ywlga, havo va suv
transportiga, aloqa vositalariga egalik qilish huquqi faqat davlatga tegishlidir. Wzbekiston Reslublikasi - xalqaro
huquqiy munosabatlar sub`ekti, ya`ni ma`lum hukuq va majburiyatlar egasidir.
Ma`muriy huquqiy munosabatlarning wziga xos xususiyatlari. Ma`muriy-huquqiy munosabatlar-bu
ma`muriy-huquqiy me`yorlarga asoslangan huquqiy munosabatlardir, boshqacha aytganda, davlat boshqaruvi
jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlardir.
Ma`muriy-huquqiy munosabatlarning qatnashchilari shu munosabatning sub`ekti hisoblanib, aniq
belgilangan huquq va majburiyatlarga ega. Ma`muriy-huquqiy munosabatlarning mazmunini sub`ektlarning huquq
va majburiyatlari tashkil etadi. Ma`muriy-huquqiy munosabatlarning sub`ektlariga quyidagilarning kiritishimiz
mumkin: davlat organlari va ularning tuzilmalari; mansabdor shaxslar va davlat apparatining boshqa xizmatchilari;
korxona, muassasa, tashkilotlar ularning tuzilmalari va xodimlari; Wzbekiston Respublikasi fuqarolari, xorij
fuqarolari va fuqarolari va fuqaroligi bwlmagan shaxslar.
Ma`muriy huquq sub`ekti. Ma`muriy huquq fanida “boshqaruv sub`ekti”, “ma`muriy huquq sub`ekti” va
“ma`muriy huquqiy munosabat sub`ekti” tushunchalarini farqlay olish lozim. Ma`muriy huquq sub`ekti me`yorlarda
umumiy holda kwrsatib wtilgan bwlishi mumkin.
Ma`muriy huquqiy munosabatlar sub`ekti esa-hamma vaqt aniq kwrsatilgan bwladi.
Ma`muriy huquq sub`ekti uzoq vaqt davomida ma`muriy huquqiy munosabatlarga kirishmasligi, ya`ni
ma`muriy-huquqiy munosabat sub`ekti bwlmasligi mumkin.
M-n, fuqarolar ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etmasalar, ular uzoq vaqt davomida ma`muriy
javoabgarlikka tortilmasliklari (ya`ni ma`muriy huquqiy munosabatlarga kirishmasliklari) mumkin.
Ma`muriy-huquqiy munosabatlarni ikkiga bwlish mumkin, ya`ni doimiy va epizodli munosabatlarga
doimiy munosabatlarga misol qilib davlat organining unga bwysungan korxona, muassasa bilan wzaro munosabati.
Epizodli munosabatlarga misol qilib fuqaroning ma`lum bir harakatni sodir etishga ruxsat berishni swrab davlat
organiga murojat qilishi. ( tadbirkorlik faoliyati bilan ).
Oldingi darslardan ma`lumki ma`muriy huquqning kwpgina normalari davlat boshqaruvining tashkil etilishi
va faoliyat kwrsatishni, uning tuzilmalarining, boshqariluvchi ob`ektlar-korxona, muassasa va tashkilotlar
shuningdek fuqarolar bilan wzaro munosabatlarini tartibga soladi. Ma`muriy-huquqiy munosabatlarda ishtirok
etuvchi tomonlarning biri, ya`ni davlat organi yoki mansabdor shaxs hamma vaqt davlat-hokimiyat vakolatiga ega
bwladi.
Sub`ektlar wrtasida biror xildagi munosabat wrnatilishi uchun muayyan hodisa yoki xarakat sodir bwlishi
lozim. Boshqacha aytganda, ma`muriy-huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, wzgarishi yoki bekor bwlishi
yuridik faktlarga ya`ni voqea, hodisa, harakat yoki harakatsizlikka bog`liqdir.
M-n yigitlarning 18 yoshga twlishlari ular bilan harbiy bwlinmalar wrtasida munosabatlarni yoki farzand
tug`ilishi bilan ota-ona bilan fuqarolik holatlarini qayd qilish organlari wrtasida munosabatlarning yuzaga kelishiga
sabab bwladi.
14

Ma`ruza – 5. Davlat boshqaruvi organlari.
Reja:
1. Ijro xokimiyati organlarining davlat xokimiyati tizimida tutgan wrni.
2. Ijro xokimiyati organlarining tizimi.
3. Ijro xokimiyati organlari faoliyatining xukukiy asoslari.
4. Ijro xokimiyati organlarining xukukiy makomi. «Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati –
davlatning uchta asosiy tayanchidir»
I.A.Karimov 1 .
Demokratik jarayonlar rivojlangan huquqiy davlatlarda davlat hokimiyati - qonunchilik, ijro etish va sud
hokimiyatiga bwlinish tamoyili asosida tashkil etiladi. Hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatlariga ajratish tamoyili hokimiyatning ushbu har bir shoxobchasi mustaqil va boshqasining vakolatiga daxl
qilmagan holda faoliyat kwrsatishini bildiradi. Mazkur tamoyilni hayotga muntazam suratda joriy qilish ywli bilan
hokimiyat shoxobchalaridan birining boshqasiga tegishli vakolatlarni wziga olib qwyish xavfining oldi olinadi.
Hokimiyatlar bwlinishi tamoyili hayotga joriy etilishi uchun «twsiq va cheklovlar» tizimi bilan ham
ta`minlanishi darkor bwladi. «Twsiq va cheklovlar» tizimi hokimiyat shoxobchalaridan birining boshqasiga tegishli
vakolatlarni tortib olishi xavfiga mutlaqo wrin qoldirmaydi va davlat organlarining me`yorida faoliyat kwrsatishini
ta`minlaydi.
Wzbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining tizimi Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan
belgilab berilgan. Konstitutsiyaning 11-moddasiga binoan Wzbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi -
hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bwlinishi printsipiga asoslanadi.
Wzbekiston Respublikasida qonun chiqaruvchi hokimiyati - Wzbekiston Respublikasining Oliy Majlisi
tomonidan, sud hokimiyati esa - Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sud va Oliy xwjalik sudi
tomonidan amalga oshiriladi.
Wzbekiston Respublikasida ijro etuvchi hokimiyatni - Wzbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar
Mahkamasi rahbarligi ostida amalga oshiriladi. Ijro hokimiyati organlari tizimiga oliy organlardan tashqari,
vazirliklar, davlat qwmitalari va ularning tuzilmalari, respublika miqyosidagi korxona, muassasa, tashkilot,
kontsern, korporatsiya, assotsiatsiya, kompaniya va boshqa birlashmalar hamda hokimlar va hokimiyatlar tomonidan
ham amalga oshiriladi. Ular wz huquqiy maqomiga kwra Wzbekiston Respublikasida umumiy, sohaviy va
tarmoqlararo oliy va markaziy davlat boshqaruvini amalga oshiradilar. Bu davlat organlari faoliyati mazmunida
davlat, xwjalik va ijtimoiy-madaniy qurilishga hamda tashqi aloqalarga huquqiy-tashkiliy jihatdan rahbarlik qilish
namoyon bwladi. Ularning har birining huquqiy maqomida, tashkil etilishi va faoliyatida umumiyliklar bilan bir
qatorda wziga xos xususiyatlari ham mavjuddir. Shu boisdan ularni birma-bir kwrib chiqamiz.
Wzbekiston Respublikasi Prezidenti.
Wzbekiston mustaqillikka erishganidan swng davlat boshqaruvining yangi, zamonaviy va samarali tizimi
shakllana boshladi. Prezidentlik boshqaruv usuli - shu tizimning wzagi hisoblanadi. Wzbekistonda prezidentlik
lavozimining paydo bwlishi 1985 yil aprelda boshlangan qayta qurish jarayonlari bilan, ayniqsa 1988-1989
yillardayoq avj olib ketgan iqtisodiy va siyosiy islohotlar bilan bog`liq edi.
Wzbekiston Respublikasida prezidentlik lavozimining paydo bwlishi, ayniqsa uning huquqiy maqomining
belgilanishi uch bosqichni wz ichiga oladi. 2
• Birinchi bosqich - 1990 yil mart-oktyabr oylaridan iborat.
1990 yil 24 martda Wzbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta`sis etish hamda Wzbekiston SSR
Kolntitutsiyasiga wzgartirish va qwshimchalar kiritish twg`risida qonun qabul qilindi. Unga kwra respublikamizda
prezident lavozimi ta`sis qilindi. Bunda demokratik jarayonlarni yanada rivojlantirish, siyosiy wzgarishlarni
chuqurlashtirish, konstitutsiyaviy tuzumni, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va xavfsizligini mustahkamlash,
respublika davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy idoralarining wzaro aloqasini takomillashtirish maqsad etib qwyildi.
Shu munosabat bilan respublika Konstitutsiyasi Prezident haqidagi yangi 12*-bob bilan twldirildi. Undagi
konstitutsiyaviy qoidalar bir necha guruhqa bwlindi:
a) Prezidentni saylash;
b) Prezidentning vakolatlari;
v) Prezidentning boshqa idoralar bilan munosabati;
g) Prezident faoliyatining demokratik qoidalari va h.k.lar.
• Ikkinchi bosqich - 1990 yil 1 noyabrdan yangi Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasigacha bwlgan davrni
wz ichiga oladi.
1990 yil 1 noyabrda Wzbekiston SSRda ijroiya va boshqaruv hokimiyatining tuzilishini takomillashtirish
hamda Wzbekiston SSR Konstitutsiyasiga wzgartirish va qwshimchalar kiritish twg`risida maxsus qonun qabul
qilindi. Natijada mavjud prezidentlik hokimiyati bilan Vazirlar Kengashining ijroiya - boshqaruv hokimiyati qwshib
yuborilib, keyingisi Prezident huzuridagi Vazirlar Mahkamasiga aylantirildi. 3 Prezident ayni bir vaqtda Vazirlar
Mahkamasining Raisi bwlib qoldi, Prezident va hukumat apparati birlashtirildi. Endilikda Prezident nafaqat davlat
boshligi sifatida farmonlar, balki hukumat boshligi sifatida farmoyish va qarorlar ham qabul qiladigan bwldi.
1
I.A.Karimov. Buyuk kelajagimizning ѕuєuєiy kafolati. //Bizdan ozod va obod Vatan єolsin. 2-tom. T., 1996. 97bet.
2
O`zbekiston Respublikasi ijroiya ѕokimiyatining oliy idoralari. //O`zbekiston Respublikasi mustaєil davlat. T.,
Adolat, 1995, 112-126-betlar
3
Prezidentning 1990 yil 15 noyabrdagi Farmoni. //Sovet O`zbekistoni, 1990 y., 21 noyabr.
15

Bundan tashqari wsha vaqtda Vitse-prezident lavozimi ham ta`sis etilgan edi. Lekin wzini oqlamaganligi sababli
1992 yil 4 yanvardagi qonun bilan tugatilib, Wzbekiston Respublikasining Bosh vaziri lavozimi ta`sis etildi. 4 U
Vazirlar Mahkamasiga rahbarlik qiladi va uning ishini tashkil etadi, deb belgilandi.
Respublikamizda prezidentlik institutining yuzaga kelishi va takomillashuvida 1991 yil 18 noyabrida
qabul qilingan «Wzbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi twg`risida»gi qonun jiddiy ahamiyatga ega bwldi. 5
• Uchinchi bosqich - Wzbekistonning mustaqillik Konstitutsiyasi bilan boshlanadi.
Yangi Asosiy qonunga binoan Prezidentning huquqiy maqomi yanada takomillashdi va ma`lum darajada
kengaydi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIX bobi 89-97-moddalarida Wzbekiston Respublikasi
Prezidentining huquqiy maqomi kwrsatib wtildi. Unga kwra Wzbekiston Respublikasining Prezidenti Wzbekiston
Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig`idir.
Wzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga wttiz besh yoshdan kichik bwlmagan, davlat tilini yaxshi
biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil Wzbekiston hududida muqim yashayotgan Wzbekiston Respublikasi
fuqarosi, saylanishi mumkin. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Wzbekiston Respublikasining
Prezidenti bwlishi mumkin emas.
Wzbekiston Respublikasining Prezidenti Wzbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng
va twg`ridan-twg`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish ywli bilan etti yil muddatga saylanadi.
Prezident wz vazifasini bajarib turgan davrda boshqa haq twlanadigan lavozimni egallashi, vakillik
organining deputati bwlishi, tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanishi mumkin emas.
Prezidentning shaxsi daxlsizdir va qonun bilan muhofaza etiladi.
Wzbekiston Respublikasining Prezidenti:
1) fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga
rioya etilishining kafilidir;
2) Wzbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliydavlat
tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar kwradi;
3) mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda Wzbekiston Respublikasi nomidan ish kwradi;
4) muzokaralar olib boradi hamda Wzbekiston Respublikasining shartnoma va bitimlarini imzolaydi,
respublika tomonidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va uning qabul qilingan majburiyatlariga rioya etilishini
ta`minlaydi;
5) wz huzurida akkreditatsiyadan wtgan diplomatik hamda boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv
yorliqlarini qabul qiladi;
6) Wzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun
nomzodlarni Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim etadi;
7) Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga har yili mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va tashqi
siyosatining eng muhim masalalar yuzasidan ma`ruzalar taqdim etadi;
8) ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi; respublika oliy hokimiyat va boshqaruv
organlarining bahamjihat ishlashini ta`minlaydi; vazirliklar, davlat qwmitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa
organlarini tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik Wzbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining palatalari tasdig`iga kiritadi;
9) Senat Raisi lavozimiga saylash uchun nomzodni Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga
taqdim etadi;
10) Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari kwrib chiqishi va tasdiqlashi uchun Wzbekiston
Respublikasi Bosh vaziri nomzodini taqdim etadi;
11) Wzbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan Wzbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi a`zolarini tasdiqlaydi;
12) Wzbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning wrinbosarlarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod
qiladi, keyinchalik bu masalalarni Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tasdig`iga kiritadi;
13) Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga Konstitutsiyaviy sud raisi va sud`yalari, Oliy sud
raisi va sud`yalari, Oliy xwjalik sudi raisi va sud`yalari, Wzbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining
raisi, Wzbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qwmitasining raisi lavozimlariga nomzodlarni
taqdim etadi;
14) viloyat, tumanlararo, tuman, shahar, harbiy va xwjalik sudlarining sud`yalarini tayinlaydi va
lavozimlaridan ozod etadi;
15) viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi,
keyinchalik bu masalalarni tegishli xalq deputatlari Kengashlarining tasdig`iga kiritadi. Konstitutsiyani, qonunlarni
buzgan yoki wz sha`ni va qadr-qimmatiga dog` tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini
Prezident wz qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli;
16) respublika davlat boshqaruv organlarining, shuningdek hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini twxtatadi,
bekor qiladi;
17) Wzbekiston Respublikasining qonunlarini imzolaydi va e`lon qiladi; qonunga wz e`tirozlarini ilova etib,
uni takroran muhokama qilish va ovozga qwyish uchun Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qaytarishga haqli;
18) Wzbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan
tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug`ilganda urush holati e`lon qiladi va qabul qilgan qarorini
uch kun ichida Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining tasdig`iga kiritadi;
19) favqulodda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiyalar)
yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini ta`minlashni kwzlab, Wzbekiston Respublikasining butun hududida
yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etadi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida Wzbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig`iga kiritadi. Favqulodda holat joriy etish shartlari va tartibi qonun
bilan belgilanadi;
20) Wzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qwmondoni hisoblanadi, Qurolli Kuchlarning
oliy qwmondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, oliy harbiy unvonlar beradi;
21) Wzbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorlig`i bilan mukofotlaydi, Wzbekiston
Respublikasining malakaviy va faxriy unvonlarini beradi;
22) Wzbekiston Respublikasining fuqaroligiga va siyosiy boshpana berishga oid masalalarni hal etadi;
23) amnistiya twg`risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga
4 Халє сўзи. 1992 йил, 8 январ.
5 Ўзбекистон овози. 1991 йил, 23 ноябр.
16

taqdimnoma kiritadi va Wzbekiston Respublikasining sudlari tomonidan hukm qilingan shaxslarni avf etadi;
24) Wzbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatini tuzadi. Milliy xavfsizlik xizmati raisini tayinlaydi
va lavozimidan ozod etadi, keyinchalik shu masalalarga doir farmonlarni Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Senati tasdig`iga kiritadi;
25) ushbu Konstitutsiya va Wzbekiston Respublikasining qonunlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni
amalga oshiradi.
Prezident wz vakolatlarini bajarishni davlat idoralariga yoki mansabdor shaxslarga topshirishga haqli emas.
Wzbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish
yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bwlgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar
chiqaradi.
Qonunchilik palatasi yoki Senat tarkibida ularning me`yorl faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bwlmaydigan
ixtiloflar yuz berganda yohud ular bir necha marta Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid qarorlar
qabul qilgan taqdirda, shuningdek Qonunchilik palatasi bilan Senat wrtasida Wzbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining me`yorl faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bwlmaydigan ixtiloflar yuz berganda Wzbekiston
Respublikasi Prezidentining Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qabul qilgan qarori
asosida Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilishi mumkin.
Wzbekiston Respublikasining Prezidenti betobligi sababli wz vazifasini bajara olmasligi Wzbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining palatalari qwshma qaroriga kwra tuzilgan davlat tibbiy komissiyasi xulosasi bilan
tasdiqlangan taqdirda wn kun muddat ichida palatalarning qwshma favqulodda yig`ilishida deputatlar, senatorlar
orasidan uch oygacha bwlgan muddatga Wzbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini vaqtincha bajaruvchi
saylanadi. Bu holda uch oy muddat ichida Wzbekiston Respublikasi Prezidentining umumxalq saylovi wtkazilishi
shart. Vakolati tugashi munosabati bilan iste`foga chiqqan Prezident umrbod Senat a`zosi lavozimini egallaydi.
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi wz faoliyatini Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi twg`risidagi 2003 yil 28 avgustdagi qonun (yangi taxriri) hamda
boshqa qonun hujjatlari asosida olib boradi.
Vazirlar Mahkamasi - Wzbekiston Respublikasining hukumati - iqtisodiyot, ijtimoiy va ma`naviy sohalarning
samarali faoliyat kwrsatishiga, qonunlar ijro etilishiga, Oliy Majlisning boshqa qarorlari, Wzbekistoi Respublikasi
Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari bajarilishiga rahbarlikni ta`minlovchi Wzbekiston
Respublikasining ijro etuvchi hokimiyat organi hisoblanadi.
Vazirlar Makhkamasi davlat boshqaruvi organlari tizimiga va wzi tashkil etadigai xwjalik boshqaruvi
organlariga boshchilik qiladi, ularning hamjihatlik bilan faoliyat kwrsatishini ta`minlaydi.
Vazirlar Mahkamasi Wzbekiston Respublikasi tasarrufiga oid bwlgan, Wzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi va mazkur Qonunga muvofiq wzining vakolatiga kiruvchi davlat va xwjalik boshqaruvining barcha
masalalarini hal etishga haqlidir.
Vazirlar Mahkamasi qonunchilik tashabbusi huquqiga ega.
Vazirlar Mahkamasi wz faoliyatida kollegiallik, demokratiya va qonuniylik, Wzbekiston Respublikasida
yashovchi barcha millatlar va elatlarning manfaatlarini hisobga olish printsiplariga asoslanadi.
Vazirlar Mahkamasi tarkibiga Bosh vazir, Bosh vazirning birinchi wrinbosari va wrinbosarlari, Wzbekiston
Respublikasi vazirlari, davlat qwmitalarining raislari, davlat va xwjalik boshqaruvi boshqa organlarining rahbarlari
kiradilar.
Bosh vazir va uning wrinbosarlari, Vazirlar Mahkamasining a`zolari Wzbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan lavozimga tayinlanadilar va lavozimdan ozod etiladilar, keyinchalik bu masala Oliy Majlis tasdig`iga
kiritiladi.
Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashining Raisi lavozimi buyicha Vazirlar Mahkamasi tarkibiga
kiradi. Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan Oliy Majlis oldida wz vakolatlarini zimmasidan soqit qiladi.
Vazirlar Mahkamasi wz vakolatlari doirasida:
iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy jarayonlarni boshqaradi, mulkchilikning barcha shakllarini uyg`unlashtirish va
ularning tengligi, iqtisodiyotni monopoliyalashtirishdan chiqarish, bozor iqtisodiyotining huquqiy mexanizmini
rwyobga chiqarish asosida erkin tadbirkorlik uchun shart-sharoitlar yaratadi;
xwjalik yuritishning yangi shakllari - kontsernlar, konsortsiumlar, tarmoqlararo birlashmalar, turli
uyushmalar va boshqa ana shunday tashkilotlarni barpo etishga va mustahkamlashga kwmaklashadi, xalq xwjaligi
va aholi talablarini qondirish zaruriyatidan kelib chiqqan holda ular faoliyatini ywnaltiradi va muvofiqlashtiradi;
Wzbekiston Respublikasida pul va kredit tizimini mustaxkamlash chora-tadbirlarini amalga oshirishga
kwmaklashadi, yagona narx siyosatini wtkazish, mehnatga haq twlash miqdorining belgilangan kafolatlarini va
ijtimoiy ta`minot darajasini ta`minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi;
respublika byudjetini, shuningdek, Wzbekiston Respublikasini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish
istiqbollarini va eng muhim dasturlarini ishlab chiqishni va ularning ijrosini tashkil etadi;
boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish, Wzbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qwmitalari, idoralari,
davlat va xwjalik boshqaruvining boshqa organlarini tuzish, qayta tashkil etish va tugatish twg`risidagi takliflarni
ishlab chiqadi;
fan va texnikani rivojlantirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni muxofaza qilish choratadbirlarini
amalga oshiradi;
fuqarolarni ijtimoiy va huquqiy himoya qilish, ularning mehnat qilish huquqini ta`minlash chora-tadbirlarini
kwradi, ijtimoiy ta`minot tizimini takomillashtiradi;
sog`liqni saqlash, xalq ta`limini rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yunalishlarini belgilaydi,
madaniyatni rivojlantirishga kwmaklashadi;
Wzbekiston Respublikasining davlat xavfsizligini va mudofaa qudratini oshirish, davlat chegaralarini
qwriqlashni ta`minlash, davlat manfaatlarini himoya qilish, jamoat tartibini saqlash, fuqarolarning huquqlari va
erkinligini ta`minlash va himoya qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishga kwmaklashadi;
davlat boshqaruv organlarining tabiatni muxofaza qilish tadbirlarini birgalikda wtkazish hamda respublika va
xalqaro ahamiyatga ega bwlgan yirik ekologik dasturlarni amalga oshirish borasidagi ishlarni muvofiqlashtiradi,
katta avariyalar va falokatlarning, shuningdek, tabiiy ofatlarning oqibatlarini tugatish chora-tadbirlarini kwradi;
Wzbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlardagi vakilligini ta`minlaydi,
hukumatlararo shartnoma va bitimlar tuzadi, ularni bajarish chora-tadbirlarini kwradi; tashqi iqtisodiy faoliyat,
ilmiy-texnikaviy va madaniy hamkorlik sohasida rahbarlikni amalga oshiradi.
Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qwmitalari, idoralar hamda davlat va xwjalik boshqaruvining boshqa
organlari ishini muvofiqlashtiradi va ywnaltiradi.
17

Vazirliklar, davlat qwmitalari, idoralar hamda davlat va xwjalik boshqaruvining boshqa organlari haqidagi
nizomlar Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qwmitalari, idoralar hamda davlat byudjetida bwlgan davlat
boshqaruvi boshqa organlarining markaziy apparati xodimlarining sonini va ularga sarflanadigan mablag`lar
miqdorini belgilaydi.
Vazirlar Mahkamasi vazirlarning wrinbosarlarini, davlat qwmitalari raislarining wrinbosarlarini, bosh
boshqarmalar hamda davlat boshqaruvi boshqa organlari rahbarlari va ularning wrinbosarlarini lavozimga tayinlaydi
va lavozimdan ozod etadi.
Vazirlar Mahkamasi xwjalik boshqaruvi organlari rahbarlarini va vazirliklar, davlat qwmitalari, idoralar
hay`atlari a`zolarini, shuningdek, Wzbekiston Respublikasi Іukumati tomonidan tashkil etiladigan xwjalik
boshqaruvi organlari boshqaruvlari a`zolarini tasdiqlaydi.
Vazirlar Mahkamasi zaruriyat bwlganda davlat boshqaruvining wz vakolatiga kiruvchi ayrim masalalari hal
etilishini, agar bu masalalarning hal etilishi qonunchilik bilan Wzbekiston Respublikasi Іukumatining mutlaq
vakolatiga kiritilmagan bwlsa, vazirliklar, davlat qwmitalari va davlat boshqaruvining wziga buysunuvchi boshqa
organlariga berishi mumkin.
Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qwmitalari, idoralar hamda davlat va xwjalik boshqaruvi boshqa
organlarining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi.
Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qwmitalari, idoralar hamda davlat va xwjalik boshqaruvi boshqa
organlarining aktlari amaldagi qonun hujjatlariga zid bwlgan hollarda ularni bekor qilish huquqiga egadir.
Vazirlar Mahkamasining majlislari yilning har choragida kamida bir marta wtkaziladi.
Vazirlar Mahkamasining majlislarini Vazirlar Mahkamasining Raisi yoki uning topshirig`iga binoan Bosh
vazir wtkazadi.
Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq Wzbekiston Respublikasining butun hududida
barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi
majburiy bwlgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
Vazirlar Mahkamasining me`yortiv tusdagi yoki juda muhim ahamiyatga ega bwlgan hujjatlari Vazirlar
Mahkamasining qarorlari shaklida chiqariladi.
Shoshilinch va boshqa joriy masalalar bwyicha hujjatlar Vazirlar Mahkamasining farmoyishlari shaklida
chiqariladi.
Vazirlar Mahkamasining qarorlari Vazirlar Mahkamasining Raisi yoki uning topshirig`iga binoan Bosh vazir
tomonidan imzolanadi.
Vazirlar Mahkamasining farmoyishlari Vazirlar Mahkamasining Raisi, Bosh vazir yoki uning birinchi
wrinbosari tomonidan imzolanadi.
Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, agar ularda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bwlsa,
imzolangan kundan boshlab kuchga kiradi.
Yuqorida aytib wtganimizdek, Wzbekiston Respublikasida ijro etuvchi hokimiyat Wzbekiston
Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi rahbarligi ostida vazirliklar, davlat qwmitalari, davlat va xwjalik
boshqaruvining boshqa organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan vazirliklar va davlat qwmitalari Wzbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan tashkil qilinadi va tugatiladi.
Har bir davlatda vazirliklar va davlat qwmitalarining soni davlatning oldida turgan vazifalarning
bajarilishini tashkil etishga qarab belgilanadi.
Vazirlik - ijro hokimiyatining asosiy tizimlaridan bir hisoblanadi. Vazirliklar belgilangan sohada davlat
siyosatini va boshqaruvni amalga oshirish, shuningdek mazkur sohadagi ijro etuvchi organlarning faoliyatini
muvofiqlashtirish mahsadida tashkil etiladi. Kwrinib turibdiki, vazirlikning ma`muriy-huquqiy maqomi ikki asosiy
holat bilan belgilanadi 6 :
birinchidan, vazirlik sohaviy organ sifatida faoliyat kwrsatadi;
ikkinchidan, muvofiqlashtiruvchi davlat organi sifatida harakat qiladi.
Amaldagi vazirliklar tizimi qanday?
Shuni alohida ta`kidlab wtish lozimki, bir qator vazirliklar azaldan mavjud (masalan, ichki ishlar,
mudofaa, ta`lim, madaniyat, moliya, adliya, qishloq xwjaligi vazirligi va boshqalar), boshqalari esa ma`lum bir
holatlardan yoki davlat ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tashkil topgan (masalan, favqulodda vaziyatlar vazirligi).
Vazirliklar Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga bwysunadi. Vazirliklarning ba`zi birlari
bevosita Wzbekiston Respublikasi Prezidentiga bwysundirilgan (masalan, ichki ishlar, mudofaa vazirligi).
Wzbekiston Respublikasida vazirliklar wz faoliyatlarini Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
qonunlari va ular twg`risidagi Nizomlar asosida amalga oshiradilar. Vazirliklarning Nizomlari Wzbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi, Wzbekiston Respublikasi Prezidenti yoki Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi
hamda Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat rwyxatiga olinadi.
Vazirliklar Nizomida ular faoliyatining asosiy ywnalishlari, vazifalari, huquq va majburiyatlari hamda
boshqa davlat organlari bilan wzaro munosabati belgilab beriladi.
Vazirlik apparati unga yuklangan vazifalarga qarab belgilanadi. Vazirlikka umumiy raqbarlikni
Wzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan,
keyinchalik Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanadigan Vazir boshchilik qiladi. Vazir
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi (ba`zi vazirliklarda Wzbekiston Respublikasi Prezidenti) tomonidan
tayinlanadigan birinchi wrinbosar va wrinbosarlarga ega bwladi.
Vazir:
• vazirlikka yuklangan vazifalarning bajarilishi uchun shaxsan javob beradi;
• vazir wrinbosarlari wrtasida vazifalarni taqsimlaydi va ularning faoliyatini muvofiqlashtiradi;
• vazirlik tuzilmalari, shu jumladan hududiy tuzilmalar rahbarlarining vazifalari va javobgarligini belgilaydi;
• wziga bwysungan organlar faoliyati ustidan kontrolni amalga oshiradi va h.k.lar.
6 Козлов Ю.М., Попов Л.Л. Административное право. Учебник. Москва, Юристъ, 2000, с.176-179.
18

Vazir wz vakolat doirasida, Wzbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari, Vazirlar
Mahkamasi qaror va farmoyishlari asosida va ularni bajarish yuzasidan - buyruqlar, ywriqnomalar, qoidalar,
nizomlar chiqaradi hamda Wzbekiston Respublikasi hududidagi vazirliklar, davlat qwmitalari, boshqa davlat
organlari, korxona, muassasa, tashkilotlar, shuningdek fuqarolar bajarishi majburiy bwlgan boshqa kwrsatmalar
beradi.
Vazirliklar zarur hollarda hamda wz oldida turgan vazifalarni bajarilishini ta`minlash maqsadida qwshma
me`yoriy-huquqiy aktlarni ham chiqarishlari mumkin.
Vazirlikda Vazir (rais) va lavozimi bwyicha vazir wrinbosarlaridan, shuningdek vazirlikning boshqa
rahbar xodimlaridan iborat tarkibda hay`at (kengash) tashkil etiladi. Vazirlik hay`ati (kengashi) tarkibi Vazirning
taqdimiga binoan Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Maqkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlik hay`ati (kengashi)
majlislarida vazirlik faoliyatining asosiy masalalari kwrib chiqiladi hamda tegishli bayonnomalar va qarorlar bilan
rasmiylashtiriladi. Hay`at (kengash) qarorlari Vazir buyruqlari bilan amalga oshiriladi.
Vazirlikda ilmiy-texnik muammolarni kwrib chiqish va asoslantirilgan qarorlarni qabul qilish maqsadida
ilmiy-texnik, maslahat kengashlari, ekspertizalar va turli xildagi komissiyalar tashkil qilinishi mumkin. Ular
twg`risidagi Nizomlar vazir tomonidan tasdiqlanadi.
Vazirliklar bosh boshqarma, boshqarma, departament, bwlim va boshqa xildagi tuzilmalardan tashkil
topgan bwlishi mumkin.
Davlat qwmitasi - ijro hokimiyatining markaziy organlaridan biri bwlib, kollegialik asosida tarmoqlararo
muvofiqlashtirishni amalga oshiradi, shuningdek, faoliyatning ma`lum bir sohasida tartibga solish vazifasini
bajaradi. 7
Davlat qwmitalarining vazirliklardan farqi shundaki, birinchidan, ular kollegial organlar toifasiga kiradi;
ikkinchidan, ular tarmoqlararo muvofiqlashtirish vazifasini bajaradi.
Davlat qwmitalari vazirliklar singari ularga yuklatilgan sohalarda muvofiqlashtirish va umumiy rahbarlik
qilishni amalga oshiradi. Shu jihatidan bu ikkala davlat organi bir-biriga wxshab ketadi, ya`ni ularni yaqinlashtiradi.
Amaliyotda ham vazirlikni davlat qwmitasiga, va aksincha, davlat qwmitasini vazirlikka aylantirish holatlari uchrab
turadi.
Lekin ularning farqini ma`muriy-huquqiy maqomini aniqlashda kwrishimiz mumkin.
Davlat qwmitalari, vazirliklar singari wz faoliyatlarini Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
qonunlari va ular twg`risidagi Nizomlar asosida amalga oshiradilar. Davlat qwmitalarining Nizomlari Wzbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi, Wzbekiston Respublikasi Prezidenti yoki Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi
hamda Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat rwyxatiga olinadi.
Davlat qwmitalari Nizomida ular faoliyatining asosiy ywnalishlari, vazifalari, huquq va majburiyatlari
hamda boshqa davlat organlari bilan wzaro munosabati belgilab beriladi.
Davlat qwmitasi Wzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan
ozod qilinadigan, keyinchalik Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanadigan Rais tomonidan
boshqariladi. Qwmita raisi Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi (ba`zi qwmitalarda Wzbekiston
Respublikasi Prezidenti) tomonidan tayinlanadigan birinchi wrinbosar va wrinbosarlarga ega.
Davlat qwmitasida Rais (rais) va lavozimi bwyicha rais wrinbosarlaridan, shuningdek davlat
qwmitasining boshqa a`zolaridan iborat tarkibda hay`at (kengash) tashkil etiladi. Qwmita hay`ati (kengashi) tarkibi
Raisning taqdimiga binoan Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Maqkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Hay`at (kengash)
majlislarida davlat qwmitasi faoliyatining asosiy masalalari kwrib chiqiladi hamda tegishli bayonnomalar va
qarorlar qabul qilinadi.
Davlat qwmitasida turli mutaxassislardan iborat ilmiy-texnik kengashlar, davlat ekspertizasi kengashlari
va turli xildagi maslahat kengashlari tashkil qilinishi mumkin.
Wzbekiston Respublikasi ijro hokimiyati organlari tizimida mahalliy davlat hokimiyati organlari
alohida wrinni egallaydi.
Mahalliy davlat hokimiyati organlarining huquqiy maqomi Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
Wzbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan «Mahalliy davlat hokimiyati twg`risida»gi
qonun 8 va boshqa me`yoriy-huquqiy aktlar bilan belgilanadi.
Mahalliy davlat hokimiyati organlariga tegishlicha viloyat, tuman, shahar hokimlari boshchilik qiladigan
viloyat, tuman, shahar vakillik (xalq deputatlari Kengashlari) va ijroiya hokimiyati kiradi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100-moddasiga binoan mahalliy hokimiyat organlari
ixtiyoriga quyidagilar kiradi:
• qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta`minlash;
• hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;
• mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig`imlarni belgilash, byudjetdan tashqari
jamgarmalarni hosil qilish;
• mahalliy kommunal xwjalikka rahbarlik qilish;
• atrof-muhitni muhofaza qilish;
• fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta`minlash;
• me`yortiv hujjatlarni qabul qilish hamda Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va Wzbekiston
Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
Mahalliy hokimiyat organlari Wzbekiston Respublikasi qonunlarini, Prezident farmonlarini, davlat
hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshiradilar, xalq deputatlari quyi kengashlari faoliyatiga
raqbarlik qiladilar, respublika va mahalliy ahamiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashadilar.
7 Козлов Ю.М., Попов Л.Л. Административное право. Учебник. Москва, Юристъ, 2000, с.179-181.
8 Ўзбекистоннинг янги єонунлари. №9. Тошкент, Адолат, 1995 й., 3-17-бетлар.
19

Mahalliy davlat hokimiyat organlarini tegishligiga qarab viloyat, tuman, shahar hokimlari boshqaradi.
Viloyat hokimlari va Toshkent shahri hokimi Wzbekiston Respublikasi prezidenti tomonidan tayinlanadi va
lavozimidan ozod qilinadi hamda tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Tuman va
shaharlarning hokimlari tegishli viloyat hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda tegishli
xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Shaharlardagi tumanlarning hokimlari tegishli shahar hokimi,
tumanlarga bwysungan shaharlarning hokimlarini esa tuman hokimi tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi hamda
tegishli xalq deputatlari shahar, tuman Kengashlari tomonidan tasdiqlanadi.
Hokimlar wz ish faoliyatini yakkaboshchilik asosida olib boradi.
Hokimlik instituti qachon va qay maqsadda yuzaga keldi?
Wzbekiston Respublikasining tanlagan taraqqiyot ywliga qisqacha twxtalib wtgan edik. Wtish davrida
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda kuchli ijroiya hokimiyat zarur. Hayot
taqozosiga kwra tarixiy sinalgan an`analarga asoslanib Hokimlik instituti yuzaga keldi.
Wzbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qarori bilan 1991 yil 18 noyabrda Toshkent shahrida hokimlik
lavozimining tashkil etilishi bu boradagi birinchi qadam bwldi.
1992 yil 4 yanvarda esa Wzbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Wzbekiston Respublikasida mahalliy
organlarni qayta tashkil etish haqida Konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Bunda bozor iqtisodiyotiga wtishning
wziga xos shartlari e`tiborga olinib, avvalo ijroiya hokimiyatini mustahkamlash nazarda tutilgan edi.
Mahalliy davlat hokimiyatini isloh qilishda davlat –urilishi borasida tarixan shakllangan milliy, an`anaviy
tajribalarimiz, shuningdek, chet mamlakatlarning ijobiy tajribalaridan muvaffaqiyatli foydalanildi.Toshkent
shahrida, barcha viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik lavozimi joriy etildi hamda ular zimmasiga vakillik va
ijroiya hokimiyatini boshqarish mas`uliyati yuklatildi.
1992 yil aprelda Qoraqalpog`iston Respublikasida ham hokimlik lavozimini joriy etish borasida qonun
qabul qilindi.
1993 yil sentyabrda esa Wzbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Konstitutsiyasiga asoslanib mahalliy
davlat hokimiyati organlari haqida qonun qabul qildi. Qonun va qabul qilingan hujjatlar Hokimlik institutini amalda
qwllash uchun huquqiy asos yaratdi.
Qisqa muddat ichida hokimlar amaliy ishlari bilan wzlarini bir tomondan umumdavlat, ikkinchi tomondan
mahalliy manfaatlarni ifodalovchilar sifatida namoyon etdilar. Ular mamlakatda tinchlik va barqarorlik kafolati
bwlmoqdalar.Viloyat, tuman va shahar hokimlari wz vakolatlarini yakkaboshchilik asoslarida amalga oshiradilar va
wzlari rahbarlik qilayotgan organlarning qarorlari va faoliyati uchun shaxsan javobgardirlar.
Hokim wziga berilgan vakolatlar doirasida tegishli hududdagi barcha korxonalar, muassasalar,
tashkilotlar, birlashmalar, shuningdek mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bwlgan
qarorlar qabul qiladi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 101-moddasiga binoan hokimlarning vakolat muddati -
besh yildir.
Demak Wzbekiston Respublikasida ijro etuvchi hokimiyat tizimi qwyidagicha: Wzbekiston Respublikasi
Prezidenti boshchiligidagi Vazirlar Mahkamasi; Wzbekiston Respublikasining vazirliklari va davlat qwmitalari,
uning tuzilmalari; hokimlar boshchiligidagi mahalliy davlat hokimiyati organlari; respublika miqyosida harakat
qiluvchi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, kontsernlar, korporatsiyalar, assotsiatsiyalar, kompaniyalar va boshqa
birlashmalar.
20

Ma`ruza – 6. Davlat xizmatchilari.
Reja:
1. Davlat xizmati tushunchasi va wziga xos xususiyatlari.
2. Davlat xizmatining huquqiy asoslari va asosiy tamoyillari.
3. Davlat xizmatchilari tushunchasi va tasnifi.
4. Wzbekiston Respublikasida davlat xizmatini wtash tartibi.
Davlat xizmati tushunchasi va wziga xos xususiyatlari. Wzbekiston Respublikasining Davlat
mustaqilligiga erishi bilan wzining taraqqiyot ywlini erkin belgilash imkoniyatiga ega bwldi. Yangi wzbek
davlatchiligining shakllanishi sharoitida davlat va mahalliy organlarni va undagi davlat xizmatini shakllantirish va
huquqiy tartibga solish zaruriyati tug`iladi. Shu sababli davlatimizning taraqqiyoti, birinchi galda, davlat xizmatini
twg`ri tashkil etishga bog`liqdir.
Davlat xizmati mohiyatini va uning asosiy xususiyatlarini aniqlashdan oldin, insonlar tomonidan amalga
oshiriladigan ijtimoiy foydali faoliyat turlari twg`risida tushuncha hosil qilish lozim. Bularni, biz quyidagi
shakllarga bwlishimiz mumkin:
tovarlar, moddiy boyliklar ishlab chiqarish, ma`lum bir xizmatlar kwrsatish;
nomoddiy boyliklar yaratish (ma`naviy boyliklar): kitoblar, maqolalar yozish, kino va videofil`mlar yaratish,
stsenariyalar tayyorlash;
ijtimoiy-madaniy faoliyat (ta`lim, sog`liqni saqlash va h.k.lar);
davlat xizmati, ya`ni davlat va jamiyatning barcha sohalarida faoliyat kwrsatish:
a) ijtimoiy-madaniy sohalarni (ta`lim, sog`liqni saqlash, fan, madaniyat, mehnat va aholini ijtimoiy muqofaza
qilish) boshqarish;
b) iqtisodiyot sohalarini (sanoat, qishloq va suv xwjaligi, qurilish, transport, aloqa, xizmat kwrsatish sohalari)
boshqarish;
v) ma`muriy-siyosiy sohalarni (mudofaa, davlat xavfsizligi, adliya, ichki ishlar, tashqi ishlar) boshqarish;
nodavlat, jamoat, diniy, xalqaro, horijiy tashkilotlarda xizmat kwrsatish;
jamiyatning turli sohalarida ma`lum bir ehtiyojlarni qondirish maqsadida ijtimoiy faoliyat bilan shug`ullanish
va boshqalar.
Taniqli rus huquqshunos olimi Baxrax D.N.ning fikricha: «Insonlarning, shuningdek davlat va jamiyatning
maqsadga muvofiq faoliyat ywnalishlaridan biri - bu xizmatdir. Bu tushuncha turli ma`nolarda: insonning faoliyat
turi sifatida, ijtimoiy-huquqiy institut sifatida, davlat organlarining maxsus tizimi ma`nosida ishlatilishi mumkin.
Xizmat - boshqaruvdan, davlat faoliyatini amalga oshirishdan, boshqaruvni ta`minlashdan aholiga ijtimoiymadaniy
xizmat kwrsatishdan iborat.»
Xizmatning (shu jumladan, ijtimoiy foydali faoliyatning) asosiy turi - bu davlat xizmati hisoblanadi.
Kwpgina darsliklarda davlat xizmati davlat organlari xodimlarining davlat oldida turgan vazifa va funktsiyalarni
amalga oshirishga qaratilgan mehnat faoliyati sifatida kwrsatib wtiladi.
Taniqli rus huquqshunosi Manoxin V.M.ning fikricha : «davlat xizmatining mohiyati, wziga xos
xususiyatlarini, davlat xizmatining vazifa va funktsiyalarini - davlat xizmati va davlat vazifalari, funktsiyalari, davlat
faoliyati shakllarining wzaro nisbati orqali aniqlash mumkin.»
Taniqli rus huquqshunos olimi Kozlov M.ning fikricha: «davlat xizmati deganda - davlat organlarida
amalga oshiriladigan hamda ishchilarining mehnatidan mazmuni va shakli jihatidan farq qiladigan har qanday
faoliyat tushuniladi».
Davlat va mahalliy organlaridagi xizmatning zaruriyati davlatning mavjud bwlishidan, uning vazifa va
funktsiyalaridan, shuningdek davlat organlarini (qonunchilik, ijro etish va sud hokimiyati) tashkil etish ehtiyojidan
kelib chiqadi. Aynan xizmatchilar kwpgina davlat organlari strukturasida, muassasa va tashkilotlarida, boshqaruv
hamda boshqariluvchi tizim ichida personal sifatida harakat qiladi; ularning wz vazifalarini vijdonan bajarishi davlat
va jamiyatda huquqiy tartibotni wrnatishda xizmat qiladi.
Davlat xizmati tushunchasini bir necha ma`nolarda kwrib chiqishimiz mumkin:
ijtimoiy ma`noda, ya`ni rus olimi Baxrax D.N.ning fikricha: “davlat xizmati ijtimoiy kategoriya bwlib,
davlat tashkilotida ma`lum bir lavozimni egallab turgan shaxs tomonidan davlatning kwrsatmasiga kwra ijtimoiy
foydali faoliyatni amalga oshirish”;
siyosiy ma`noda – davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan faoliyat bwlib, davlatning maqsad va
vazifalariga barcha ishlab chiqilgan siyosiy kuch orqali erishish; davlat xizmati jamiyatdagi muvozanatning asosiy
kwrinishidir;
huquqiy ma`noda – davlat-xizmat munosabatlarini huquqiy wrnatish bwlib, mansab majburiyatlari,
xizmatchilarning vakolatlari, davlat organlarining kompetentsiyasini bajarilishi ta`minlanadi. Davlat xizmati
murakkab ijtimoiy-huquqiy institutlardan biri bwlib, uni wrganish davlat xizmatining ijtimoiy va huquqiy asoslarini
tahlil qilishni talab qiladi. Bu institut davlat-xizmat munosabatlarini tartibga soluvchi me`yorlar yig`indisidan iborat
bwlib, u orqali xizmatchilarning huquqlari, majburiyatlari, ularga belgilanadigan cheklovlar, javobgarlik hamda
davlat xizmatini wtash, xizmat munosabatlarining yuzaga kelishi va bekor bwlishi tartibga solinadi. Demak, davlat
xizmati huquqiy institut bwlib, turli huquq sohalarining me`yorlaridan tashkil topadi, kichik institutlarni wz ichiga
oladi;
tashkiliy ma`noda - davlat xizmati davlat apparatining tashkiliy-funktsional elementlari bilan aloqada
bwladi; u quyidagi elementlardan tashkil topgan tizim sifatida namoyon bwladi:davlat apparati faoliyatining
tashkiliy va protsessual asoslarini tashkil etish, lavozimlarning qurilishi va ularning huquqiy kwrinishi, xodimlarni
aniqlash, baholash. Davlat xizmati davlatni mustahkamlashning huquqiy asosi bwlib, davlat hokimiyatini
mustahkamlaydi va fuqarolik jamiyatining normal funktsiyalanishini ta`minlaydi.
Davlat xizmati tushunchasini keng ma`noda olib kwradigan bwlsak, bu davlat organlari tomonidan
boshqaruvning kadrlar funktsiyasini amalga oshirish, davlat organlari apparatida doimiy yoki vaqtincha mansabni
egallab turgan hamda davlat byudjetidan mablag` bilan ta`minlanuvchi barcha shaxslarning faoliyatidir.
Rus olimi Manoxin V.M. tomonidan davlat xizmatiga berilgan tushuncha yuridik adabiyotlarda keng
qwllanilmoqda. Uning fikricha, davlat xizmati - bu davlat organlarini va boshqa tashkilotlarini tashkil etish va
huquqiy tartibga solish bwyicha davlat faoliyatining bir bwlagi hisoblanadi, dalat organlari va tashkilotlarining
faoliyati esa davlat oldida turgan vazifa va funktsiyalarni amalga oshirishga qaratiladi.
Davlat xizmati davlat apparatini boshqarishni tashkil etish va huquqiy tartibga solish bwyicha davlat
faoliyatining asosiy turlaridan biri bwlib, davlat oldida turgan vazifalarning samarali amalga oshirilishini
ta`minlaydi.
Wzbekiston Respublikasida davlat xizmatining asosiy maqsadi - Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
21

va qonunlariga bilan belgilangan tamoyillar va boshqa holatlarga asoslanib, davlat funktsiyalarini amalga oshirish,
uning vazifalarini bajarish, jamiyat va fuqarolar ehtiyojlarining qondirilishini ta`minlashdan iboratdir.
Davlat ximati tushunchasini funktsional ma`noda ham olib qarashimiz mumkin. Funktsional ma`noda
davlat xizmati davlat faoliyatining, davlat organlari apparatining, ma`muriy-boshqaruv tuzilmalari faoliyatining
alohida turi hisoblanadi.
Davlat xizmatchilarining faoliyati turli kwrinishlarda namoyon bwlishi mumkin. Jumladan davlat
xizmatchilari:
farmoyish berish, tartibga solish xarakteridagi vakolatlarni amalga oshiradilar;
boshqaruv tizimida huquqning turli sub`ektlariga nisbatan huquqiy-hokimiyat kwrsatmalarini amalga
oshiradilar, masalan, farmoyish va buyruqlar berish, kwrsatmalar berish va h.k.lar;
yurisdiktsion harakatlarni amalga oshiradilar, ya`ni yuridik va jismoniy shaxslar hamda huquqning boshqa
sub`ektlariga nisbatan davlat majburlov choralarini qwllaydilar, masalan, intizomiy, ma`muriy va boshqalar;
tashkiliy harakatlarni va moddiy-texnik operatsiyalarni amalga oshiradilar, masalan, majlislar, yig`ilishlar,
konferentsiyalar wtkazish;
fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan harakatlarni amalga oshiradilar.
Davlat xizmatchilarining faoliyati muhim huquqiy oqibatlarga olib keladi, chunki ularning faoliyati
jarayonida huquqiy munosabatlar yuzaga kelishi, wzgarishi va bekor bwlishi mumkin. Davlat xizmatchilari
faoliyatining barcha shakllari davlat tomonidan amalga oshiriladigan rahbarlikning zaruriy elementlari bwlib, davlat
hokimiyatini amalga oshirish bilan chambarchas bog`liqdir.
Xizmatchilar aksariyat hollarda ma`muriy funktsiyalarni amalga oshiradilar, masalan, boshqaruv,
tashkillashtirish, kontrol, rejalashtirish, hisobga olish, rahbarlik va boshqalar. Boshqaruv xodimlari wzining
maqsadi, vazifalari, mazmuni va natijalari jihatidan ijtimoiy mehnat bilan band bwladi. Bunday boshqaruv faoliyati
jarayonida, qoida bwyicha, moddiy boyliklar bevosita yaratilmaydi. Bu faoliyat asosan ijtimoiy rivojlanishning,
davlat qurilishining maqsadi, vazifalari va ywnalishlarini ishlab chiqish, aniq bir davlat-ijtimoiy organizmni tashkil
etish, jamiyat faoliyatini tartibga solishga qaratiladi. Xizmatchilarning mehnati - insonlarning ongiga ta`sir etuvchi
intelektual, ruhiy, javobgar faoliyat turi bwlib hisoblanadi.
Davlat xizmatining umumiy xususiyatlariga twxtaladigan bwlsak, ularga quyidagilarni kiritishimiz
mumkin:
birinchidan, davlat xizmatchilarining davlat xizmatini davlat organida nazarda tutilgan shtat jadvali asosida
olib borishi;
ikkinchidan, davlat xizmatchilarining belgilangan pul mukofoti evaziga davlat organi vakolatlarini, mansab
majburiyatlarini amalga oshirishi.
Davlat xizmatchilarining faoliyati turli kwrinishlarga egadir. Jumladan davlat xizmatchilari: farmoyish
berish, tartibga solish xarakteridagi vakolatlarni amalga oshiradilar; boshqaruv tizimida huquqning turli
sub`ektlariga nisbatan yuridik-hokimiyat kwrsatmalarini beradilar; yurisdiktsion harakatlarni amalga oshiradilar,
ya`ni davlatning majburlov choralarini qwllaydilar; tashkiliy harakatlarni va moddiy-texnik operatsiyalarni amalga
oshiradilar; fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta`minlashga qaratilgan harakatlarni
amalga oshiradilar.
Demak, davlat xizmatchilarining faoliyati muhim huquqiy oqibatlarga ega bwlib, huquqiy munosabatlarni
yuzaga keltiradi, wzgartiradi va bekor qiladi.
Davlat xizmatining huquqiy asoslari va asosiy tamoyillari. Wzbekiston Respublikasida barcha
bwg`indagi davlat organlari faoliyatining huquqiy asoslarini yaratish tashabbusi Wzbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimovga tegishlidir. Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaririq ikkinchi sessiyasida
Prezidentimiz tomonidan davlat xizmatini qayta tashkil etishning asosiy tamoyillari, lavozimlar rwyxatini qayta
kwrib chiqish, davlat xizmatchilari huquqlari va majburiyatlarining doirasini belgilash, davlat xizmatini wtash tartibi
bwyicha fikrlar bildirilgan.
Wzbekiston Respublikasida davlat xizmatini huquqiy tartibga solish masalasiga twxtaladigan bwlsak,
kompleks ravishda turli qonunchilik hujjatlari asosida tartibga solinadi. Jumladan, davlat xizmati sohasida yuzaga
keladigan ijtimoiy munosabatlar Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, ma`muriy, moliya, mehnat va boshqa
qonunchilik sohalari bilan huquqiy tartibga solinadi.
Wzbekiston Respublikasida davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyatini tashkil etish asoslarini
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi belgilab bersa, uni amalga oshirish esa davlat xizmati twg`risidagi
qonunchilik hujjatlari asosida tartibga solinadi. Lekin, shuni alohida ta`kidlab wtish lozimki, hozirgi kunga qadar
davlat xizmati twg`risida alohida qonun qabul qilinmagan.
Yuqorida kwrsatib wtganimizdek, davlat xizmatini tashkil etish asoslarini Wzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi belgilab beradi. Konstitutsiyani tahlil qilish shuni kwrsatadiki, milliy davlatchiligimizni tashkil etish
va rivojlantirishda «davlat xizmati instituti» katta ahamiyatga egadir. Davlat xizmatini twg`ri tashkil qilish orqali wz
oldimizga qwygan maqsadlarimizga erishishimiz mumkin. Chunki davlat xizmati ijtimoiy muvozanatni, ichki va
tashqi xavfsizlikni hamda iqtisodiyotni rivojlantirishda barcha infrastrukturalarning funktsiyalanishini ta`minlashda
xizmat qiladi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan belgilab berilgan asosiy vazifalarni bajarishda davlat
xizmati katta rol wynaydi. U demokratik muvozanatni, huquqiy davlatning asosiy tamoyillariga rioya qilinishini
hamda inson huquqlari va erkinliklarining muhofazasini ta`minlaydi. Davlat xizmati orqali davlat siyosati, olib
borilayotgan islohotlar demokratik tarzda hayotga tatbiq qilinadi.
Barcha davlat xizmatchilari wz faoliyatlarini Konstitutsiya va amaldagi qonunlar asosida olib borish,
Konstitutsiya va qonunlardan kelib chiqadigan talablarni hayotga tatbiq qilishlari hamda bu sohada fuqarolarning
huquqlari va qonuniy manfaatlarining ustunligini ta`minlash maqsadida tashkil qilishlari lozim. Davlatimiz oldiga
qwyilgan maqsadlarning rwyobga chiqishi kwp jihatdan davlat organlarini va ularning faoliyatini, ya`ni davlat
xizmatini twg`ri tashkil etishga bog`liqdir.
Demak, Wzbekiston Respublikasida davlat xizmati Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida kwrsatib
wtilgan tamoyillar va boshqa holatlar asosida, ya`ni xalq hokimiyatchiligi (7-14-moddalar), inson va fuqarolarning
huquqlari va erkinliklari (18-52-moddalar), davlat tuzilishi (68-75-moddalar), prezidentlik instituti (89-97moddalar),
Hukumat (98-modda), sud hokimiyati (106-116-moddalar), mahalliy davlat hokimiyati organlari (99-
105-moddalar) va boshqalar asosida tashkil etilishi va rivojlanishi lozim.
Wzbekiston Respublikasida davlat xizmatini tartibga solishda Wzbekiston Respublikasining “Vazirlar
Mahkamasi twg`risida”gi, “Mahalliy davlat hokimiyati twg`risida”gi, «Markaziy banki twg`risida»gi, “Davlat
bojxona xizmati twg`risida”gi, “Davlat soliq xizmati twg`risida”gi va boshqa qonunlari ham katta ahamiyatga
egadir.
Davlat xizmati sohasida yuzaga keladigan munosabatlar Wzbekiston Respublikasi Prezidentining,
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va boshqa davlat hokimiyati organlarining me`yoriy hujjatlari
22

ilan ham tartibga solinadi.
Davlat organlarida xizmatni tashkil etish, xizmatchilarining huquqiy maqomi, davlat xizmatini wtash tartibi
va boshqa masalalar davlat organlarining Nizom va Ustavlari bilan ham tartibga solinadi. Masalan, Wzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 5 maydagi 180-son qarori bilan tasdiqlangan «Wzbekiston
Respublikasi Davlat soliq qwmitasi twgrisida»gi Nizom. Ushbu nizom Wzbekiston Respublikasi Davlat soliq
qwmitasining maqomi, vazifalari, funktsiyalari, vakolatlari va faoliyatining tashkiliy asoslarini belgilab beradi.
Yuqoridagilardan kwrinib turibdiki, davlat xizmatini tartibga solishda konstitutsiyaviy huquq
me`yorlaridan tashqari, ma`muriy, mehnat, moliya, jinoyat va boshqa huquq me`yorlari ham ishtirok etadi.
Bizga ma`muriy huquq fanidan ma`lumki, davlat xizmati ma`muriy huquqning asosiy va rivojlanib
borayotgan institutlaridan biri hisoblanib, davlat xizmatini tashkil etish va amalga oshirish jarayonida yuzaga
keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi ma`muriy-huquqiy me`yorlar yig`indisidan iboratdir.
Davlat xizmati - ma`muriy huquqning asosiy qismlaridan biri bwlib, davlat xizmatini tashkil etish
bosqichida, shuningdek uning funktsiyalanishida deyarli barcha ma`muriy-huquqiy institutlarni - ijro hokimiyati,
davlat boshqaruvi, mahalliy wzini wzi boshqarish, ma`muriy huquq sub`ektlari, davlat va mahalliy boshqaruv
organlari, ma`muriy-huquqiy usul va shakllar, davlat majburlov choralari, ma`muriy javobgarlik, ijro hokimiyati
tizimida kontrol va nazorat va boshqalarni birlashtiradi.
Wzbekiston Respublikasining mehnat huquqi (qonunchiligi) me`yorlari davlat xizmati uchun ma`lum bir
kafolatlarni wrnatib beradi. Mehnat huquqi me`yorlari: davlat xizmatchilari bilan tuziladigan mehnat shartnomalari
(kontrakt)ni tuzishni, tanlov (konkurs) asosida lavozim yoki mansabni egallashni, xizmatchilarning mansab
okladlarini wrnatishni, xizmatchilarga nisbatan qwllaniladigan intizomiy javobgarlikni va uni qwllash tartibini
belgilab beradi. Bundan tashqari mehnat faoliyatidagi asosiy holatlar, ya`ni xizmatchilar mehnat faoliyatining
davomiyligini, dam olishi, mexnat ta`tili, ijtimoiy ta`minot masalalari ham mehnat qonunchiligi bilan tartibga
solinadi. Mehnat qonunchiligi davlat xizmatida ichki tartib qoidalariga rioya etilishini ham ta`minlaydi.
Davlat xizmatini tartibga solishda jinoyat qonunchiligi me`yorlari ham alohida bir wrinni egallaydi.
Jumladan mansabdor shaxs tushunchasi, aynan shu qonunchilikda berilgandir. Davlat xizmatidagi korruptsiyaga
qarshi kurashishda jinoyat qonunchiligi me`yorlarining tutgan wrni kattadir.
Oxirgi vaqtlarda byudjet, soliq, bank va boshqa moliyaviy munosabatlarning rivojlanishi davlat xizmatini
tartibga solishdagi moliya qonunchiligining ahamiyatini yanada oshirdi. Davlatning moliyaviy faoliyati davlat
boshqaruvining bir kwrinishi bwlganligi sababli ham, davlatning moliyaviy faoliyati davlat xizmatchilari tomonidan
amalga oshiriladi. Huquqiy tartibga solish usuliga kwra moliya qonunchiligi ma`muriy qonunchilikka wxshab
ketadi, ya`ni bularning ikkalasi ham davlat hokimiyat kwrsatmalari usuliga va sub`ektlarning tengsizligiga egadir.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir necha moddalari bevosita davlat xizmati bilan bog`liq
bwlib, uning asosiy tamoyillarini mustahkamlaydi. Masalan, davlat xizmatida qonuniylik, inson va fuqarolar
huquqlari va erkinliklarining ustunligi, davlat xizmati sohasida vakolatlarning taqsimlanganligi, davlat xizmatida
ishtirok etuvchi fuqarolarning tengligi va boshqa konstitutsiyaviy tamoyillarni kwrsatib wtishimiz mumkin.
Wzbekiston Respublikasida davlat xizmatini tashkil etishning asosiy tamoyillaridan biri - bu davlat
organlari va mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida mas`ulligidir. Davlat xalq irodasini ifoda etib,
uning manfaatlariga xizmat qiladi. Bu holat huquqiy demokratik davlat qurishning asosiy belgisidir. Davlat, uning
organlari insonlar uchun zarur bwlgan shart-sharoitlarni yaratib beradi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaga binoan Wzbekiston Respublikasida Konstitutsiyaning va
qonunlarning ustunligi swzsiz tan olinadi. Davlat xizmatchilari amaldagi qonunchilik hujjatlariga tayanib,
faqatgina davlat organining vakolat doirasida wz faoliyatlarini amalga oshirishlari, qonunchilik bilan ularga
yuklangan vazifalarni wz vaqtida bajarishlari, berilgan huquqlardan twg`ri foydalanishlari, belgilangan tartibga
rioya qilishlari lozim. Qonuniylik tamoyiliga binoan davlat xizmatini tashkil etish va faoliyat kwrsatishi huquq
me`yorlariga asoslanishi hamda jamiyat va fuqarolarning manfaatlarini ta`minlagan holda amalga oshirilishi lozim.
Davlat xizmati Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida kwrsatib wtilgan davlat hokimiyatining tizimi
asosida, ya`ni hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bwlinishi asosida tashkil qilinadi.
Davlat hokimiyati xalq manfaatlarini kwzlab va Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida
qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. Hokimiyat organlari bir-biridan
mustaqil bwlib, ularning har biri davlat oldida turgan ma`lum bir vazifa va funktsiyalarni amalga oshiradilar.
Huquqiy demokratik davlat qurishning muhim belgilaridan biri - bu davlat vakolatlarini hokimiyat organlari
wrtasida taqsimlashdir.
Qonunchilikka binoan fuqarolar davlat xizmatida bevosita ishtirok etishlari mumkin. Bunday ishtirok
davlat xizmatida ma`lum bir faoliyatni amalga oshirish yoki davlat organlariga murojaat qilish orqali amalga
oshirilishi mumkin. Jumladan, Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 32-moddasiga binoan fuqarolar jamiyat
va davlat ishlarini boshqarishda bevosita va wz vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Konstitutsiyaning
35-moddasiga binoan esa har bir shaxs bevosita wzi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga,
muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif, shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega. Shu holatni ham
alohida ta`kidlab wtish lozimki, davlat xizmatida bevosita ishtirok etishga faqatgina Wzbekiston Respublikasi
fuqarolarigina ega bwlib hisoblanadilar.
Davlat xizmatida ishtirok etuvchi barcha fuqarolar bir xildagi huquqlarga ega bwlib, millati, jinsi, tili, dini,
ijtimoiy kelib chiqishi va boshqa belgilaridan qat`i nazar qonun oldida tengdirlar. Davlat xizmatida fuqarolarning
faoliyat kwrsatishida, mansab yoki lavozim bwyicha harakatlanishida davlat tomonidan teng shart-sharoitlar yaratib
beriladi. Davlat xizmatini amalga oshirishda oshkoralik tamoyili yordamida davlat organlari va davlat
xizmatchilarining faoliyati twg`risidagi ma`lumotlarni olish ta`minlanadi. Har qandy davlat xizmati oshkoralik
tamoyili asosida tashkil etilishi va amalga oshirilishi lozim. Oshkoralik tamoyili orqali bir tomondan fuqarolarning
davlat va jamiyat ishlarida ishtirok etishini, ikkinchi tomondan esa, davlat oldida turgan vazifalarni hal etishda
fuqarolarning fikrini e`tiborga olish ta`minlanadi. Davlat xizmatida oshkoralikni ta`minlash uchun quyidagilar
zarurdir: birinchidan, fuqarolar fikrini inobatga olish mexanizmini tashkil etish;
ikkinchidan, davlat organlari, davlat xizmatchilari faoliyatiga nisbatan fuqarolar bildirgan fikrlar
muhofazasining huquqiy sharoitini yaratish;
uchinchidan, axbort vositalari orqali davlat organlari va davlat xizmatchilarining wz vakolatlarini amalga
oshirish jarayonida oshkoralikni ta`minlash.
Davlat xizmatchilari tomonidan qabul qilinadigan har qanday qaror qonuniy, maqsadga muvofiq va
boshqaruv aktlariga qwyiladigan talablarga mos bwlishi lozim. Qonunga zid yoki vakolat doirasidan tashqari qabul
qilingan qarorlar ijtimoiy munosabatlarga zarar etkazishi mumkin. Shu sababli bunday qarorlarni qabul qilishga
katta e`tibor qaratish lozim.
23

Davlat xizmatchilari tushunchasi va tasnifi.
Davlat xizmatchilari - huquqning individual sub`ektlaridan iborat bwlgan ijtimoiy guruh bwlib, ma`lum bir
xaq evaziga tashkil etiladigan va amaldagi davlat organlari va boshqa tashkilotlarining vazifa va funktsiyalarini
amalga oshiradilar. Har bir tashkil etiladigan tashkilotning normal funktsiyalanishi uchun maxsus tayyorlangan
xizmatchilardan iborat bwlgan ma`lum bir personalga ega bwlishi lozim. Tashkilotlarning turiga qarab huquq
ob`ektlarining quyidagi xizmatchilarini: davlat (davlat organlari), mahalliy organlar, jamoat birlashmalari nodavlat,
tijorat, notijorat, diniy, xususiy, xalqaro tashkilotlarning xizmatchilarini kwrsatib wtish mumkin.
Xizmatchilar twg`risida batafsil tushuncha hosil qilish maqsadida, ularni jamiyatning turli tashkilotlarida
(korxona, muassasalarida) band bwlgan boshqa shaxslardan farqlash lozim:
xizmatchilar turli tashkilotlarda (davlat, mahalliy, nodavlat, tijorat, notijorat, jamoat, diniy) ma`lum bir
mansablarni egallaydilar;
ularning faoliyati aqliy xususiyatga ega, ya`ni ular bevosita moddiy boyliklarni yaratmaydilar. Lekin
xizmatchilar moddiy ishlab chiqarish sohasida ham faoliyat yuritishi mumkin, masalan, tashkiliy, ishlab
chiqarish jarayonini texnologik ta`minlash, loyihalarni tayyorlash, marketing, tadqiqot faoliyati va boshqalar;
xizmatchilar hokimiyat faoliyatini (tashkillashtirish, farmoyish berish, rahbarlik, nazorat) amalga oshiradilar
hamda tegishli tashkiliy-farmoyish berish va ma`muriy-xwjalik vakolatlariga ega bwladi; ular davlat va jamoat
majburlov choralarini qwllashlari mumkin. Har qanday tashkilotdagi xizmatchilar, asosan boshqaruv
funktsiyalarini (bunda, boshqaruv funktsiyasi deganda, turli huquq sub`ektlarining faoliyatini tartibga soluvchi
vosita sifatida tushunmoq lozim) amalga oshiradilar;
xizmatchilar wzlarining vakolatlarini, funktsiyalarini, qoida bwyicha, ma`lum bir xaq evaziga amalga
oshiradilar.
Xizmatchilar wrtasida davlat va mahalliy organlarda faoliyat kwrsatuvchi xizmatchilarni alohida kwrsatib
wtish lozim. davlat va mahalliy organlarining xizmatchilari davlat va mahalliy organlarning manfaatlarini kwzlab,
ularning nomidan harakat qiladilar hamda davlat va mahalliy ma`muriyatning vakillari bwlib hisoblanadilar.
Davlat va mahalliy organlarning xizmatchilari davlat va mahalliy organlar oldida turgan vazifa va
funktsiyalarni amalga oshiradilar. Quyida ularning har biri bilan tanishib chiqamiz.
Davlat xizmatchisi, keng ma`noda, davlat vazifa va funktsiyalarini nafaqat davlat organlarida, balki
davlatning boshqa tashkilot, muassasa va korxonalarida amalga oshiradigan huquqning individual sub`ektidir.
Davlat xizmatchisi, tor ma`noda davlat xizmatida davlat mansabini egallagan shaxsdir, ya`ni davlat
ma`muriyatining tuzilmalari tizimida ma`lum bir mansabni egallaydigan, pul mukofoti evaziga mazkur davlat
organining funktsiyalarini amalga oshiradigan shaxsdir.
Davlat xizmatchilarining aksariyati ijro-farmoyish berish (tashkillashtirish) vakolatlarini va ijtimoiymadaniy
faoliyatni amalga oshirish bilan shug`ullanadilar. Faqatgina ayrim davlat xizmatchilari maxsus davlat
mansablarini egallaydilar va odilsudlovni va prokuror nazoratini (ya`ni, huquqni muhofaza qilish faoliyatini) amalga
oshiradilar.
Davlat xizmatchisi tushunchasini uch ma`noda kwrib chiqish mumkin:
birinchidan, davlat-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmati - bu turli xususiyatdagi va ahamiyatdagi
vakolatlarga ega bwlgan davlatning (davlat organlarining) «quli» hisoblanadi. Xizmatchilar davlatni davlat
ma`muriyatining ichidagi turli ijtimoiy munosabatlarda ham, tashqi aloqalarda ham ifoda etadi. Davlat xizmatchisi
davlat va jamiyat taraqqiyotining mahsuli bwlib, davlat funktsiyalarini amalga oshiradi;
ikkinchidan, ma`muriy-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmatchisi maxsus hokimiyat, tashkillashtiruvchifarmoyish
beruvchi vakolatlarga ega. Davlat xizmatchisi yurisdiktsion (huquqni muhofaza qiluvchi) choralar va
vakolatlarni amalga oshirish va ma`muriy-huquqiy sanktsiyalarni qwllash huquqiga ega bwlgan hokimiyat vakilidir;
uchinchidan, jinoyat-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmatchisi - jinoiy va ma`muriy javobgarlikning
maxsus sub`ekti hisoblanadi (davlat xizmatchisi - mansabdor shaxs - mansab jinoyatlari uchun javobgarlikka
tortiladilar).
Har bir davlat xizmatchisi egallab turgan mansabidan kelib chiquvchi ma`lum bir vazifalarni bajarishi
kerak. Davlat mansabi - bu davlat xizmatchisining «ish» (xizmat) joyi hisoblanadi. Har bir davlat mansabi davlat
xizmatining asosiy elementlaridan biri bwlgan shtat birligiga kiritiladi. Shtat jadvali davlat organi (tashkiloti)da
tashkil etilgan mansablardan iboratdir. Davlat tashkilotlarida mansablar davlat hokimiyati sub`ektlari tomonidan
farmoyish berish tartibida tashkil etiladi.
Xizmatchi ma`lum bir mansabni uzoq vaqt davomida (masalan, butun faoliyati davomida) egallashi
mumkin. Davlat xizmatchisi davlat organida faoliyat yuritishi jarayonida mansab bwyicha harakatlanishi mumkin,
ya`ni davlat xizmatida malaka razryadlar joriy etilgan. Malaka razryadlar davlat xizmatchisiga bir mansabdan
ikkinchi mansabni egallashini (masalan, yuqoriga yoki pastga qarab harakatlanishini) belgilab beradi. Ular butun
professional hayot jarayonida davlat xizmatchisini davlat bilan bog`lab turadi hamda davlat va jamiyatdagi
munosabatlarning muvozanatini ta`minlaydi. G`arbiy Evropa davlatlarining kwpchiligida, agar davlat mansabi bekor
qilinadigan bwlsa, mansabni egallagan shaxs ishdan bwshatilishi mumkin emas, chunki u olgan malaka razryadi
boshqa davlat mansabini egallash huquqini beradi. Malaka razryadi davlat xizmatchisi uchun himoya hisoblanadi.
Yuqoridagi jihatlari bilan malaka razryad davlat mansabidan ajralib turadi.
Alimov X.R. davlat xizmatchisiga kuyidagicha tushuncha beradi: davlat xizmatchisi - bu davlat-hokimiyat
vakolati doirasida ma`lum bir haq evaziga davlat oldida turgan vazifa va funktsiyalarni amalga oshiruvchi shaxsdir.
Davlat xizmatiga faqatgina Wzbekiston Respublikasi fuqarolari kirishi mumkin.
Taniqli rus olimi D.M.Ovsyankoning fikricha: davlat xizmatchisi - bu qonun bilan wrnatilgan tartibda
ma`lum bir pul mukofoti evaziga davlat xizmatidagi davlat mansabi bwyicha majburiyatlarni amalga oshiruvchi
fuqaro hisoblanadi. Davlat xizmatchilari orqali butun jamiyat sohalariga taalluqli bwlgan davlat organlarining
vakolatlari amalga oshiriladi.
Demak, davlat xizmatchisi tushunchasini quyidagicha belgilash mumkin:
birinchidan, davlat xizmatchisi - bu 18 yoshga twlgan, davlat tilini bilgan, professional bilimga ega
bwlgan Wzbekiston Respublikasining fuqarosidir. Davlat xizmatchisi davlat-xizmat munosabatlarining bir tomonini
24

tashkil etadi. Davlat organi hamda xizmatchi wrtasida mehnat shartnomasi tuzilib, unga kwra xizmatchi davlat
organining vakolatlarini, davlat funktsiyalarini bajaradi, davlat qurilishining ma`lum bir maqsadlariga erishish
uchun maxsus vazifalarni hal etadi, davlat (davlat organi) esa wz navbatida xizmatchi oldida: uning huquqlari va
manfaatlarini wrnatadi va ta`minlaydi, ijtimoiy-huquqiy kafolatlar, javobgarlik, pul mablag`i bilan ta`minlash kabi
majburiyatlarga ega bwladi. Davlat xizmatchisi ma`muriyatning vakili, davlat byurokratining bir qismi hisoblanadi.
Davlat xizmatchilarining barcha harakatlari davlat nomidan va uning kwrsatmasi asosida amalga oshiriladi, davlat
esa davlat xizmatchisi faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi va tegishli holatlarda ularga nisbatan majburlov
choralarini qwllaydi. Davlat xizmatchisi faqatgina davlat organida davlat mansabini egallashi mumkin;
ikkinchidan, davlat xizmatchisi davlat xizmatini tartibga soluvchi qonunchilik hujjatlari talablariga mos
kelishi kerak;
uchinchidan, davlat xizmatchisi qonunchilik bilan wrnatilgan tartibda davlat xizmatining pul bilan
ta`minlanadigan davlat mansabini egallaydi. Davlat xizmatini tartibga soluvchi qonunchilik davlat xizmatchisi
faoliyatining mazmunini, uning huquqiy holatini, faoliyatning maqsadi, vazifasi va asosiy ywnalishlarini,
huquqlarni, majburiyatlarni, javobgarlikni, cheklovlarni, kafolatlarni belgilab beradi. Davlat mansablarini faqatgina
davlat xizmatchilari egallashlari mumkin;
twrtinchidan, davlat xizmatchisiga qonunchilikda belgilangan tartibda malaka razryadlar beriladi;
beshinchidan, davlat xizmatchisi davlat funktsiyalarini, davlat organlarining vakolatlarini bajaradilar,
iqtisodiy, ijtimoiy, ma`muriy-siyosiy sohalarda (davlatning moliyaviy faoliyati, madaniyatni rivojlantirish, jamoat
tartibi va xavfsizligini ta`minlash, bojxona va bank ishi, soliqqa tortish, huquqbuzarliklarga qarshi kurashish, ichki
ishlar, tashqi siyosiy faoliyat va h.k.larda) davlat vazifalarini amalga oshiradilar;
oltinchidan, davlat xizmatchisi aksariyat hollarda yuridik oqibatlarni keltirib chiqaruvchi harakatlarni
amalga oshiradilar (masalan, boshqaruv qarorlarini qabul qiladilar, jazoga tortadilar). Bunday harakatlar yuridik
faktlar sifatida namoyon bwlishi va dalil sifatida xizmat qilishi mumkin. Davlat xizmatchilarining bunday
harakatlari davlat va jamiyat hayotida turli ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltirishi, wzgartirishi yoki bekor qilishi
mumkin;
ettinchidan, davlat xizmatchilarining faoliyati, qoida bwyicha ishlab chiqarish xususiyatiga ega emas.
Lekin ularning faoliyati umuman ishlab chiqarish bilan bog`liq emas, degan xulosaga kelmaslik lozim. Chunki,
davlat xizmatchilari ishlab chiqarish jarayonida uni ywnaltirish, boshqarish, loyihalarni tayyorlash va boshqa
funktsiyalar orqali ta`sir kwrsatadi.
Davlat xizmati insonlar ongiga, iqtisodiy hayotga, ishlab chiqarishning texnologik jarayoniga, mehnat jamoalarini
tashkil etilishi va faoliyat yuritishiga ta`sir kwrsatadi.
Barcha davlat xizmatchilarni turli asoslarga kwra guruhlarga bwlishimiz, ya`ni tasniflashimiz mumkin.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan kelib chiqqan holda, ya`ni hokimiyatning uchga bwlinishini e`tiborga
oladigan bwlsak, barcha davlat xizmatchilarni uch guruhga bwlishimiz mumkin: qonunchilik hokimiyati
organlarining xizmatchilari; ijro hokimiyati organlarining xizmatchilari; sud hokimiyati organlarining xizmatchilari.
Davlat xizmatchilarining tasnifi yuridik adabiyotlarda turlicha berilgan. Jumladan, taniqli rus huquqshunosi
Ovsyanko D.M.ning fikricha davlat xizmatchilarini quyidagilarga bwlishimiz mumkin:
1) davlat hokimiyati organlarining faoliyat doirasiga qarab davlat xizmatchilari: respublika miqyosida va mahalliy
miqyosda harakat qiluvchi xizmatchilar;
2) davlat xizmatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda davlat xizmatchilarini: fuqarolik davlat xizmatchilari;
militarlangan davlat xizmatchilari (masalan, harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari xizmatchilari);
3) hokimiyatning bwlinish tamoyilidan kelib chiqqan holda davlat xizmatchilari; qonunchilik hokimiyati; ijro
hokimiyati va sud hokimiyati organlarining xizmatchilari;
4) mansab vakolatlarining hajmiga kwra davlat xizmatchilari: mansabdor shaxslar va mansabdor shaxslar tarkibiga
kirmaydigan boshqa xizmatchilar;
5) xizmat muddatining davomiyligiga kwra davlat xizmatchilarini: ma`lum bir muddatga tayinlanadigan
(saylanadigan) xizmatchilar; belgilanmagan muddatda tayinlangan xizmatchilar; sinov muddati bilan
tayinlangan xizmatchilar va boshqalarga bwlinadi.
Alimov X.R. davlat xizmatchilarining quyidagi twrta guruhini kwrsatib wtadi: rahbarlar, asosiy tarkibga
kiruvchi davlat xizmatchilari, yordamchi xizmatchilar, ma`muriy hokimiyat vakillari.
Demak, davlat xizmatchilari - bu davlat-hokimiyat vakolati doirasida davlat oldida turgan vazifa va
funktsiyalarni ma`lum bir haq evaziga amalga oshiruvchi Wzbekiston Respublikasining fuqarolaridir.
Taniqli rus olimi Yu.N.Starilov barcha davlat xizmatchilarini quyidga asosiy xususiyatlariga qarab
guruhlarga bwlinishini kwrsatadi:
1) davlat-xizmat huquqiy munosabatlarining davom etishiga qarab davlat xizmatchilarni: umrbod davlat
mansabiga tayinlanadigan xizmatchilar; ma`lum bir muddatga davlat mansabiga tayinlanadigan xizmatchilar;
muddati belgilanmagan holda davlat mansabiga tayinlanadigan xizmatchilar; sinov muddati belgilangan holda
davlat mansabiga tayinlanadigan xizmatchilar;
2) harakat doirasiga qarab davlat xizmatchilarini: respublika xizmatchilari; mahalliy xizmatchilar;
3) bilim darajasiga va professional tayyorgarliga qwyilgan talablardan kelib chiqqan holda davlat xizmatchilari:
oliy; bosh; katta; kichik guruhlarga kiruvchi va boshqa davlat xizmatchilarga bwlinadi.
Demak, davlat xizmatchilarini qonunchilik hujjatlari bilan wrnatilgan holatlardan kelib chiqqan holda turli
asoslarga kwra bir necha guruhlarga bwlishimiz, ya`ni tasniflashimiz mumkin.
Wzbekiston Respublikasida davlat xizmatini wtash tartibi. Davlat xizmati huquqiy institutida davlat
xizmatini wtash asosiy element bwlib hisoblanadi. Bu davlat-xizmat munosabatlarining yuzaga kelishi bilan, ya`ni
xizmatchining tegishli mansabni egallashi, mansab bwyicha harakatlanishi, xizmatchilarning faoliyatini baholash va
attestatsiyadan wtkazish hamda davlat-xizmat munosabatlarining tugashi bilan bekor bwluvchi jarayondir.
Davlat xizmatini wtash instituti, - “Davlatning boshqaruv apparati” kitobida kwrsatilishicha, - boshqaruv
apparatiga xodimlarni tanlashdan, xizmat bwyicha harakatlanishni amalga oshirishdan, davlat xizmatidan bwshatish
25

usullarini wrnatish va amalga oshirishdan boshlanadi.
Yuqorida kwrsatib wtganimizdek, davlat xizmatini wtash davlat xizmati huquqiy institutining ichki instituti
bwlib, quyidagilarni tartibga soluvchi huquqiy me`yorlar yig`indisidan iboratdir: davlat mansabini egallash; turli
davlat organlari xodimlarining maxsus professional tayyorgarligi; wrindoshlik; xizmatchilar tomonidan wzlarining
mansab majburiyatlarini bajarishi va huquqlarini amalga oshirishi; malaka razryadlarning, maxsus unvonlarning
berish tartibi; xizmatchilarni rag`batlantirish va ularni javobgarlikka tortish; davlat xizmatchilarining attestatsiyasi;
xizmat bwyicha harakatlanish; xizmatning sharoitlari; davlat xizmatchilarining ijtimoiy-huquqiy himoyasi
(kafolatlar, imtiyozlar, kompensatsiyalar); davlat xizmatining tugashi asoslari va usullari.
Taniqli rus olimi D.M.Ovsyankoning fikricha, davlat xizmatini wtash ikki turdagi huquqiy aktlar bilan
tartibga solinadi. Bu huquqiy aktlar bir-biridan yuridik oqibatlarni yuzaga keltirishi bilan farqlanadi.
Birinchi huquqiy akt - bu normativ huquqiy aktlar bwlib, ular orqali barcha fuqarolar tomonidan wtaladigan
davlat xizmatining umumiy tartibi wrnatiladi. Normativ aktlar orqali davlat xizmatiga qabul qilish tartibi, sinov
muddatini wtash, attestatsiya wtkazish tartibi, davlat xizmati sharoitlarining xususiyatlari, mansablarni egallash,
malaka razryadlarni, ilmiy unvonlarni berish va boshqa masalalar belgilab beradi.
Ikkinchi huquqiy akt - bu individual aktlar. Individual aktlar konkret fuqaro uchun davlat-xizmat huquqiy
munosabatlarini yuzaga keltirishda, wzgartirishda va bekor qilishda yuridik fakt sifatida xizmat qiladi.
Davlat xizmatini wtash davlat xizmati institutining asosiy elementi bwlib, unda davlat xizmatchilarining
huquqiy holatini amalga oshiriladi. Davlat xizmatini wtash - siyosiy va ma`muriy davlat mansablarini twldirish
faoliyati - davlat ma`muriyatida mansablarning davlat xizmatchilari tomonidan ketma-ketlikda almashinuvini,
xizmatchilarning davlat-xizmat huquqiy munosabatlari wzgarishini wz ichiga oladi. Har bir davlat xizmatchisi
individual mansab (xizmat) ywnalishiga egadir. Shuning uchun ham amalda davlat xizmatini wtash ham
individualdir.
Wzbekiston Respublikasi qonunchiligi bilan davlat xizmatiga qabul qilishning, sinov muddatini wtashning
tartibi, davlat xizmati sharoitlarining wziga xos xususiyatlari, xizmatchilarni attestatsiyadan wtkazish tartibi, davlat
mansablarini egallash va boshqalar belgilab berilgandir.
Amaldagi qonunchilikga binoan davlat xizmatiga kirish huquqiga, qoida bwyicha, davlat tilini biladigan,
professional ta`limga ega bwlgan, davlat xizmatiga qwyilgan talablarga javob bera oladigan Wzbekiston
Respublikasining 18 yoshga twlgan fuqarolari egadir. Dalat xizmatiga ishga kirishida, shuningdek uni wtash
jarayonida ma`lum bir, masalan, millati, tili, jinsi, kelib chiqishi, mulkiy ahvoli, e`tiqodi va boshqa belgilarga qarab
cheklovlarning qwyilishi mumkin emas.
Davlat xizmatini wtashning asosiy belgisi - bu davlat lavozimini egallashdir. Davlat lavozimini egallash
fuqaroning mansab huquqlari, majburiyatlari, cheklovlar va huquqiy javobgarlikning sub`ektiga aylanganidan
dalolat beradi. Davlat lavozimlarini egallashda qonunchilikda wrnatilgan hollarda ba`zi bir cheklovlar wrnatilishi
mumkin. Jumladan, fuqarolar quyidagi hollarda davlat xizmatida bwlishi yoki davlat lavozimini egallashi mumkin
emas: birinchidan, fuqaro sud hukmi bilan muomilaga layoqatsiz yoki muomila layoqati cheklangan deb topilgan
bwlsa; ikkinchidan, sud tomonidan fuqaroning belgilangan muddatda davlat lavozimini egallashi taqiqlangan bwlsa;
uchinchidan, tibbiy muassasaning xulosasiga kwra, davlat majburiyatlarini bajarishga noloyiq bwlsa; twrtinchidan,
wzaro yaqin qarindoshlarning bwysunuv asosida davlat xizmatini bitta davlat organida wtashi va boshqa holatlar.
Jumladan, Wzbekiston Respublikasining 1995 yil 21 dekabr qonuni bilan tasdiqlangan Mehnat kodeksining 79moddasiga
binoan wzaro yaqin qarindosh yoki quda-anda bwlgan shaxslarning (ota-onalar, aka-ukalar, opa-singillar,
wg`il va qizlar, er-xotinlar, shuningdek er-xotinlarning ota-onalari, aka-ukalari, opa-singillari va bolalari), basharti
ulardan biri ikkinchisiga bevosita bwysunib yoki uning nazorati ostida xizmat qiladigan bwlsa, bir davlat
korxonasida birga xizmat qilishlari taqiqlanadi. Bu qoidadan istisnolar Wzbekiston Respublikasi Hukumati
tomonidan belgilanishi mumkin.
Davlat xizmatini wtash sharoitlariga esa quyidagilarni kiritishimiz mumkin: xizmat vaqtining, har yilgi
mehnat ta`tilining davomiyligi; qwshimcha mehnat ta`tillari; xizmatchilarning pul ta`minoti; imtiyozlar, kafolatlar
va kompensatsiyalar; davlat ijtimoiy sug`urtasi; xizmat uyi, xizmat avtotransporti bilan ta`minlash tartibi; xizmat
safarida bwlganda ijtimoiy-maishiy va texnik xususiyatdagi xizmatlar.
Davlat-xizmat huquqiy munosabatlarining yuzaga kelishida ikki asosiy huquqiy hujjatni: birinchidan,
mehnat shartnomasi; ikkinchidan, fuqaroni davlat xizmatidagi davlat mansabiga tayinlash twg`risidagi buyruqni
farqlay olish lozim.
Davlat xizmatini wtashdagi asosiy elementlardan yana biri - bu davlat xizmatchilarining xizmat bwyicha
harakatlanishidir. Davlat xizmatchilarining xizmat bwyicha harakatlanishi quyidagicha bwlishi mumkin: xodimning
xizmat bwyicha harakatlanishi maqsadida yuqori mansabni egallashi; bir xil ahamiyatdagi mansabni egallashi; quyi
mansabga wtkazilishi; wqishga kirishi munosabati bilan mansabidan ozod qilish, shuningdek wqishni
tamomlaganidan swng mansabga tayinlanishi.
26

Ma`ruza – 7. Nodavlat notijorat tashkilotlari
Reja:
1. Nodavlat notijorat tashkilotlari - ma`muriy huquqning sub`ekti sifatida.
2. Nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat boshqaruvidagi ahamiyati.
Nodavlat notijorat tashkilotlari - ma`muriy huquqning sub`ekti sifatida. Wzbekiston Respublikasida
nodavlat notijorat tashkilotlarining huqukiy holatlari Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, "Nodavlat
notijorat tashkilotlari» twg`risidagi Wzbekiston Respublikasining qonunida, "Jamoat birlashmalari" twg`risidagi
Wzbekiston Respublikasining qonunida, "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar» twg`risidagi, "Siyosiy
partiyalar" twg`risidagi qonunlarda, Prezident farmonlari va qarorlarida xamda Vazirlar
Mahkamasining qarorlari va farmoyishlarida beligilab berilgandir
Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 56 -moddasiga asosan: Wzbekiston Respublikasida
qonunda belgilangan tartibda rwyxatdan wtkazilgan kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning
jamiyatlari, Xotin-qizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy xarakatlar va
fuqarolarning boshqa uyushmalari jamoat birlashmalari sifatida e`tirof etiladi.
Konstitutsiyaviy tuzimni zwrlik bilan wzgartirishni maqsad
qilib qwyuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va
xavfsizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va
erkinliklariga qarshi chiquvchi, urishni, ijtimoiy, milliy, irqiy
va diniy adovatni targ`ib qiluvchi, xalqning sog`lig`i va
ma`naviyatiga tajovuz qiluvchi siyosiy partiyalarni, maxfiy jamiyat va uyushmalarni hamda
harbiylashtirilgan yoki jamoat birlashmalarini tuzish taqiqlanadi.
Davlat jamoat birlashmalarining huquqi va qonuniy manfatlarini kafolatlaydi, ijtimoiy hayotda ishtirok
etish uchun ularga hukuqiy imkoniyatlar yaratib beradi.Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamoat
birlashmalarining faoliyatiga, Ayni vaqtda jamoat birlashmalari ham davlat organlarining va mansabdor
shaxslarning faoliyatiga aralashishlari mumkin emas.
Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydi va wzlarining demokratik
ywl bilan saylab qwyilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadi. Diniy tashkilotlar va
birlashmalar davlatdan ajratilgan bwlib, qonun oldida tengdirlar. Davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga
aralashmaydi. Uzbekiston Respublikasida 1992 yil mart oyida Wzbekiston Respublikasi Prezidentining
farmoniga asosan Vazirlar Mahkamasi huzurida Diniy ishlar bwyicha qwmita tashkil etildi.
Nodalat notijorat tashkilotlarining davlat boshqaruvida ishtirok etishi quyidagi shakllarda namoyon
bwladi:
davlat organlari bilan wzaro hamkorlikda qaror qabul qilishlari;
davlat organlariga yuklatilgan vazifalarni bajarishda qatnashishi;
davlat boshqaruv organlarining faoliyatini yaxshilash twg`risida takliflar kiritish;
davlat boshkaruv organlarining faoliyati ustidan nazorat wrnatish va fukarolarning huquqiy normalarni
qanday bajarayotganligini tekshirish;
wz tarkibida bwlgan korxonalarning faoliyatini boshqarish kabi huquqlardan foydalanadilar.
Wzbekiston Respublikasining 1991 yil 15 fevral`da qabul qilingan "jamoat
birlashmalari"twg`risidagi qonunga jamoat birlashmalarining faoliyatlari tartibga solinadi.
Jamoat birlashmalarini tuzishdan kwzlangan maqsad mazkur qonuning 3-moddasida belgilangandir.
Jamoat birlashmalari fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy, xuquqlar xamda erkinliklarni
rwyobga chiqarish va ximoya qilish; fuqarolarning faolligi va tashabbuskorligini, davlat va jamiyat ishlarini
boshqarishda ularning ishtiroq etishini rivojlantirish; qasb-kor va xavaskorlik qiziqishlarini kondirish; ilmiy,
texnikaviy va badiiy ijodkorlikni rivojlantiri; axolining sixat-salomatligini saqlash, xayriya faoliyatida
qatnashish; madaniy-ma`rifiy, fizkul`tura-sog`lomlashtirish va sport ishlarini wtkazish; tabiatni, tarix va
madaniyat yodgorliklarini muxofaza qilish; vatan-parvarlik va insonparvarlik tarbiyasi; respublikalararo va
xalqaro aloqalarni kengaytirish, xalqlar wrtasida tinchlik va dwstlikni mustaxkamlash; qonunda
taqiqlanmagan boshqa faoliyatni amalga oshirish maqsadida tuziladi.
Faoliyati jamiyatning axloqiy negizlarini, umumbashariy insonparvarlik qadriyatlarini buzishga
qaratilgan, shuningdek konstitutsion tuzumni g`ayriqonuniy ywl bilan wzgartirish yoki Wzbekiston Respublikasi
va Qoraqalpog`iston xududining birligini buzish, urushni, zwravonlikni va shafqatsilikni, jamiyatni
parchalashga olib boradigan ijtimoiy, shu jumladan sinfiy shuningdek irqiy, milliy va diniy adovatni avj oldirish,
qonun bilan taqiqlangan boshqa xatti-xarakatlar qilish maqsadini kwzlaydigan jamoat birlashmalarining
tuzilishiga ywl qwyilmaydi. Harbiylashtirilgan jamoat birlashmalari va qurolli tuzilmalar, shuningdek diniy
xarakterga ega partiyalar, ularning filiallari va boshqa struktura bwlaklari tashkil etish taqiqlanadi.
Jamoat birlashmalari va ularning idoralari tomonidan qonuniy va demokratik ywl bilan
shakllantirilgan xokimiyat va boshqaruv idoralari xamda xokimiyat vakolatlariga ega bwlganlarga
nisbatan g`ayridemokratik tarzda quch ishlatib tazyiq wtkazish taqiqlanadi. Qonuniy ravishda amal qilib turgan
xokimiyat va boshqaruv idoralari xamda mansabdor shaxslarga demokratik usulda xal etish baxonasi bilan tazyiq
wtkazishga bwlgan xar qanday urinishga Qonun bilan barxam beriladi.
Aholining salomatligi va axloqiga, fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qwriqlanadigan
manfaatlariga tajovuz qiladigan jamoat birlashmalarini tuzish va ularning faoliyati qonunga muvofiq
ta`qib qilinadi deb belgilangandir.
Nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat boshqaruvidagi ahamiyati. Wzbekiston Respublikasida
jamoat birlashmalarini rwyxatdwan wtkazish 1993 yil 12 martdagi Vazirlar Maxkamasining 132-sonli qarori bilan
tasdiqlangan "Wzbekiston Respublikasi hududida faoliyat kwrsatadigan jamoat birlashmalarining rwyxatdan
wtkazish va arizalarini kwrib chiqish "qoidalari asosida amalga oshiriladi.
Wzbekiston Respublikasida diniy tashkilotlarning faoliyat kwrsatishlari qonunan belgilab berilgandir.
Wzbekiston Respublikasining 1998 yil 1 mayda qabul qilingan yangi tahrirdagi "Vijdon erkinligi va diniy
tashkilotlar"twg`risidagi qonun asosidawz faolitlarini olib boradilar.
Vijdon erkinligi fuqarolarning har qanday dinga e`tiqod qilish yoki hech qanday dinga e`tiqod
qilmaslikdan iborat kafolatlangan konstitutsiyaviy huquqidir.
Fuqaro wzining dinga, dinga e`tiqod qilishga yoki e`tiqod etmaslikka, ibodat qilishda, diniy rasmrusumlar
va marosimlarda qatnashish yoki qatnashmaslikka, diniy ta`lim olishga wz munosabatini belgilayotgan
paytda uni u yoki bu tarzda majbur etishga ywl qwyilmaydi.
Voyaga etmagan bolalarni diniy tashkilotlarga jalb etish, shuningdek ularning ixtiyoriga, ota-
27

onalari yoki ularning wrnini bosuvchi shaxslar ixtiyoriga zid tarzda dinga wqitishga ywl qwyilmaydi.
Dinga e`tiqod qilish yoki wzga e`tiqodlar erkinligi milliy xavfsizlikni va jamoat tartibini,
boshqa fuqarolarning hayoti, salomatligi, axloqi, huquqi va erkinliklarini ta`minlash uchun zarur bwlgan
darajadagina cheklanishi mumkin.
Chet el fuqarolari va fuqaroligi bwlmagan shaxslar Wzbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng
ravishda vijdon erkinligi va diniy e`tiqod erkinligi huquqidan foydalanadilar hamda vijdon erkinligi va
diniy tashkilotlar twg`risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun qonunda belgilangan tarzda javobgar bwladilar.
Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining dinga e`tiqod qilish, ibodat, rasm-rusumlar va marosimlarni
birgalikda ado etish maqsadida tuzilgan kwngilli birlashmalari (diniy jamiyatlar, diniy wquv yurtlari, masjidlar,
cherkovlar, sinagogalar, monastirlar va boshqalar) diniy tashkilotlar deb e`tirof etiladi.
Diniy tashkilot Wzbekiston Respublikasining wn sakkiz yoshga twlgan va Wzbekiston Respublikasi
hududida doimiy yashayotgan yuz nafardan kam bwlmagan fuqarolari tashabbusi bilan tuziladi.
Tegishli konfessiyaga qarashli diniy tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish va ywnaltirib borish
uchun ularning Wzbekiston Respublikasi bwyicha yagona markaziy boshqaruv organlari (bundayn keyin
markaziy boshqaruv organlari deb yuritiladi) tuzilishi mumkin.
Markaziy boshqaruv organi Wzbekiston Respublikasining kamida sakkizta hududiy tuzilmasida
(viloyat, Toshkent shahri, Qoraqalpog`iston Respublikasi) faoliyat kwrsatayotgan, tegishli konfessiyalarning
rwyxatga olingan diniy tashkilotlari vakillari ta`sis yig`ilishi (konferentsiyasi) tomonidan tuziladi.
Diniy tashkilotlar Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligida yoki uning joylardagi organlarida
rwyxatdan wtkazilgandan keyin yuridik shaxs maqomiga ega bwladi va qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan tartibda wz faoliyatini amalga oshirishi mumkin.
Tegishli diniy ma`lumotga ega bwlgan Wzbekiston Respublikasi fuqarolari diniy
tashkilotlarning rahbarlari bwlishlari mumkin. Diniy tashkilotlar rahbarligiga Wzbekiston
Respublikasinning fuqarosi bwlmagan shaxslarning nomzodi Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Din ishlari bwyicha qwmita bilan kelishib olinadi.
Wzbekiston Respublikasi hududida faoliyat kwrsatuvchi xalqaro, respublika va viloyatlararo jamoat
birlashmalari, partiyalar, ommaviy jamoat harakatlari va kasaba uyushmalarining ustavlarini rwyxatdan
wtkazish Wzbekiston Respublikasining adliya Vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
Xalqaro jamoat birlashmalar i tuzilmaviy bwlinmalarining (bwlimlari, filiallari) ustavlarini
(nizomlari) rwyxatdan wtkazish ham Wzbekiston Respublikasi adliya Vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
Respublika va viloyatlararo jamoat birlashmalari strukturaviy bwlinmalarining hamda viloyat, tuman,
shahar, poselka, qishloq hududida yoki ikki va undan ortiq tumanlar va shaharlar, poselkalar va qishloqlar
hududida faoliyat kwrsatuvchi jamoat birlashmalarining ustavlari (nizomlari) viloyatlarning adliya
boshqarmalari, Toshkent shahar hokimiyati tomonidan rwyxatdan wtkaziladi.
Wz ustaviga (nizomiga) ega bwlmagan strukturaviy bwlinmalar rwyxatga oluvchi tegishli adliya
organlarida hisob rwyxatidan wtadilar.
X a l q a r o v a x o r i j i y n o d a v l a t n o t i j o r a t tashkilotlarning vakolatxonalari va filiallarini
rwyxatdan wtkazish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
. Jamoat birlashmasi ustavini (nizomni) rwyxatdan wtkazish uchun "Wzbekiston Respublikasida
jamoat birlashmalari twg`risidagi" qonunning 11 moddasida kwzda tutilgan tartib va muddatlarda rwyxatdan
wtkazuvchi organga ariza beriladi. U jamoat birlashmasining rahbar organi
a`zolari tomonidan ismi, familiyasi, otasining ismi, saylangan lavozimi, tug`ilgan yili, yashash joyi va
telefoni kwrsatilgan holda imzolangan bwlishi lozim.
Rwyxatdan wtkazish twg`risidagi arizaga notarius tomonidan tasdiqlangan (yoki ularni bergan
organlar tomonidan tasdiqlangan) quyidagi hujjatlar ilova qilinishi lozim (3 nusxada):
a) "Wzbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari twg`risidagi" Qonunning 10 moddasining
talablariga javob beruvchi jamoat birlashmasining ustavi
b) ustavni qabul qilgan ta`sis yig`ilishi (konferentsiya) yoki umumiy yig`ilishning bayonnomasi.
v) rwyxatdan wtkazish uchun twlov twlanganligidan dalolat beruvchi bank twlov hujjati.
g) "Wzbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari twg`risidagi" qonunning 6-, 8- va 11moddalariningtalablari
bajarilganligini tasdiqlovchi boshqa materiallar, shu
jumladan:
jamoat birlashmasini tashkil qilish tashabbuskorlari (ta`sischilar) twg`risida ma`lumotlar
(tashabbuskorlar fuqarolar uchun familisi, ismi, otasining ismi, tug`ilgan yili, yashash joyi;
jamoat birlashmalari uchun - birlashmaning nomi, rahbar organning manzilgohi, ustavni rwyxatdan
wtkazilgan sanasi va joyi).
"Wzbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari twg`risidagi" qonun kiritilmasdan oldin barpo
qilingan jamoat birlashmalari tashabbuskorlar twg`risidagi ma`lumotlarni davlat va jamoat
organlarining dalolatnomalari, arxiv hujjatlarining nusxalari, ishga tegishli xatlar shaklida taqtsim qilishlari
mumkin;
familiyasi, ismi, otasining ismi, saylangan lavozimi, tug`ilgan yili, manzilgohi va telefoni kwrsatilgan
holda rahbar organ a`zolari twg`risida ma`lumotlar. Bunda bir jamoat birlashmasi rahbar
organining a`zosi bir vaqtda
boshqa jamoat birlashmasi rahbar organining a`zosi bwla
olmaydi;
mazkur jamoat birlashmasining boshqa mamlakatlar, Qoraqalpog`iston Respublikasi, Toshkent shahri
va Wzbekiston Respublikasining viloyatlarida tashkilotlari borligi
twg`risidagi hujjatlar (mazkur hujjatlar xalqaro, respublika yoki viloyatlararo jamoat birlashmalari tashkil
qilinayotgan holda taqtsim qilinadi);
faoliyatni, nashriyot faoliyati va bosma organlarini ta`minlashni wz ichiga olgan holda,
moliyalashtirish manbalari twg`risidagi deklaratsiya; ilk bor tashkil qilinayotgan jamoat birlashmalari
uchun - ijaraga beruvchining tegishli xonalarni berishga roziligi haqida xati; siyosiy partiyalar uchun
kamida sakkiz hududiy sub`ektda
(viloyatda), jumladan, Qoraqalpog`iston Respublikasi va Toshkent shahrida yashovchi kamida besh
ming partiya a`zosining rwyxati, kasaba uyushmalari uchun kamida uch ming fuqaroning rwyxati ilova
qilinadi. Rwyxatlarda imzodan tashqari imzo qwyuvchining familiyasi, ismi, otasining ismi,
tug`ilgan yili, doimiy yashash joyi
kwrsatiladi. Imzo va ma`lumotlar mos ravishda fuqaroning yashash joyida (ish, wqish yoki harbiy
xizmat joyi) tasdiqlanadi.
Jamoat birlashmasining tuzilmaviy bwlinmalari ustavini rwyxatdan wtkazish twg`risidagi arizaga
notarius tomonidan tasdiqlangan ustav (nizom) va Bosh jamoat birlashmasini rwyxatdan wtkazilganligi
28

twg`risidagi dalolatnomalarning nusxasi va jamoat birlashmasining markaziy rahbar organi tomonidan
tasdiqlangan ta`sis hujjatlari ilova qilinadi.
Rwyxatdan wtkazuvchi organ jamoat birlashmasi tomonidan taqtsim qilingan materiallarning
ishonchliligi va joriy qonunchilikka mos ekanligini tekshiradi.
29

Ma`ruza – 8. Jismoniy shaxslar.
Ma`muriy huquqning asosiy sub`ektlaridan biri - bu fuqarolardir. Wzbekiston Respublikasi fuqarolari,
horijiy davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bwlmagan shaxslar ma`muriy-huquqiy munosabatlarga kirishib,
ma`lum bir sub`ektiv huquq va majburiyatlarga ega bwlishlari mumkin.
Fuqarolarning ma`muriy-huquqiy holati deganda - fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari va
majburiyatlarining yig`indisi tushuniladi.
Fuqarolarning huquq va burchlari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslardan, qonun hujjatlarining
umumiy negizlari va mazmuniga kwra fuqarolik huquq hamda burchlarni keltirib chiqaradigan harakatlaridan
vujudga keladi. Masalan, fuqarolik huquq va burchlari quyidagilardan: qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va
boshqa bitimlardan; qonunda huquq va burchlari vujudga kelishining asosi sifatida nazarda tutilgan davlat
organlarining yoki fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlari hujjatlaridan; qonun ywl qwyadigan asoslarda molmulk
olish natijasida; fan, adabiyot, san`at asarlarini yaratish, ixtirolar va boshqa intellektual faoliyat natijasida;
boshqa shaxsga zarar etkazish natijasida; fuqarolarning boshqa harakatlari natijasida.
Fuqarolar wzlariga tegishli bwlgan huquqlarini, shu jumladan ularni himoya qilish huquqini ham wz
xohishlariga kwra tasarruf etadilar.
Fuqarolar wz huquqlarini amalga oshirishdan voz kechishi bu huquqlarning bekor qilinishiga olib
kelmaydi, qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
Fuqarolar wz huquqlarini amalga oshirishi bilan boshqa shaxslarning huquqlarini hamda qonun bilan
qwriqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart.
Fuqarolar wz huquqlarini amalga oshirishda jamiyatning ma`naviy tamoyillari va axloqiy me`yorlarini
hurmat qilishlari lozim.
Fuqarolarning boshqa shaxsga zarar etkazishga, boshqacha shakllarda huquqni suiiste`mol qilishga,
shuningdek huquqni uning maqsadiga zid tarzda amalga oshirishga qaratilgan harakatlariga ywl qwyilmaydi.
Fuqarolarning ma`muriy-huquqiy holatiga tushuncha berishdan avval, fuqarolarning ma`muriy huquq
layoqati va ma`muriy muomala layoqatiga twxtalib wtish lozim.
Fuqarolarning ma`muriy huquq layoqati inson tug`ilishi bilan yuzaga keladi. Ma`muriy huquq layoqati -
fuqaroning tug`ilishi bilan qonunchilikda belgilangan huquq va majburiyatlarga ega bwlishni anglatadi. Huquq
layoqati inson shaxsi bilan bevosita bog`liq bwlib, uni cheklash yoki undan mahrum qilish mumkin emas. Amaldagi
qonunchilikka binoan, ma`muriy huquq layoqati qonunda belgilangan tartibda faqatgina sud tomonidan cheklanishi
mumkin. Fuqarolarning ma`muriy huquq layoqati faqatgina uning vafot etishi bilan bekor bwlishi mumkin.
Fuqarolarning ma`muriy muomala layoqati ma`muriy huquq layoqatidan farq qilgan holda, ma`lum bir
yoshdan yuzaga keladi. Fuqarolarning ma`muriy muomala layoqati - bu fuqarolarning wz hatti-harakatlari bilan
davlat boshqaruvi sohasidagi huquq va majburiyatlarga ega bwlishlari tushuniladi.
Fuqarolarning ma`muriy muomala layoqati 16 yoshdan qisman yuzaga keladi. Masalan, 16 yoshga twlgan
fuqarolar pasport olishga majburdirlar yoki ma`muriy huquqbuzarliklarning (bu huquqbuzarliklar asosan davlat
boshqaruvi jarayonida sodir etiladi) sub`ekti 16 yoshga twlgan aqli raso shaxslar bwlishi mumkin. Demak, davlat
boshqaruvi sohasida fuqarolar muomala layoqatining yuzaga kelishi 16 yoshdan boshlanadi.
Fuqarolar 18 yoshga twlganda twla ma`muriy muomala layoqatiga ega bwladilar, ya`ni Wzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida kwrsatib wtilgan huquq va majburiyatlarni amalga oshirishlari mumkin.
Masalan, Vatanni himoya qilish burchi (umumiy harbiy majburiyat) yoki saylash huquqi 18 yoshdan yuzaga keladi.
Ba`zi holatlarda fuqarolarning ma`muriy muomala layoqati, ya`ni wzlarining harakatlari bilan davlat
boshqaruvi sohasidagi huquq va majburiyatlarga ega bwlishlari ma`lum bir yoshdan, masalan: 21 yoshdan (xalq
deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylanish huquqi); 25 yoshdan (Wzbekiston Respublikasi Oliy
Majlisiga saylanish huquqi); 35 yoshdan (Wzbekiston Respublikasi Prezidentligiga saylanish huquqi) yuzaga kelishi
mumkin.
Fuqarolarning ma`muriy muomala layoqati sud organlari tomonidan cheklanishi mumkin. Masalan, jinoyat
sodir etib fuqaro ozodlikdan mahrum etish jazosini wtayotgan bwlsa, bunday shaxslar ularga tegishli bwlgan ayrim
huquq va majburiyatlarni (misol uchun, saylash va saylanish huquqi, umumiy harbiy majburiyatni) amalga oshira
olmaydilar.
Jumladan Wzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga binoan ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi oqibatida
wz harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaroni sud qonun
hujjatlarida belgilab qwyilgan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topishi mumkin va bunday fuqaroga vasiylik
belgilanadi. Fuqaroning muomalaga layoqatsiz deb topilishiga sabab bwlgan asoslar bekor bwlsa, sud uni
muomalaga layoqatli deb topadi va unga belgilangan vasiylikni bekor qiladi.
Spirtli ichimliklarni yoki giyovandlik vositalarini suiiste`mol qilish natijasida wz oilasini og`ir moddiy
ahvolga solib qwyayotgan fuqaroning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik protsessual qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda cheklab qwyilishi mumkin. Unga homiylik belgilanadi. Bunday fuqaro mayda maishiy
bitimlarni mustaqil tuzish huquqiga ega. U boshqa bitimlarni homiyning roziligi bilangina tuzishi, shuningdek ish
haqi, pensiya va boshqa daromadlar olishi hamda ularni tasarruf etishi mumkin. Biroq bunday fuqaro wzi tuzgan
bitimlar bwyicha va etkazgan zarari uchun mustaqil ravishda mulkiy javobgar bwladi. Fuqaroning muomala layoqati
cheklanishiga sabab bwlgan asoslar bekor bwlsa, sud uning muomala layoqatini cheklashni bekor qiladi. Fuqaroga
belgilangan homiylik sud qarori asosida bekor qilinadi.
Vasiylik va homiylik muomalaga layoqatsiz yoki muomalaga twliq layoqatli bwlmagan fuqarolarning
huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun belgilanadi.
Vasiylar va homiylar wz himoyalaridagi shaxslarning huquq va manfaatlarini har qanday shaxslar bilan
munosabatlarda, shu jumladan, sudlarda ham maxsus vakolatsiz himoya qiladilar.
Demak, fuqarolar wzlarining ma`muriy-huquqiy holatini, faqatgina ma`muriy huquq layoqati va ma`muriy
muomala layoqati mavjud bwlganda, amalga oshirishlari mumkin.
Fuqarolar ma`muriy-huquqiy holatining asosiy tarkibiy qismi - bu fuqarolarning davlat boshqaruvi
sohasidagi huquqlari va erkinliklari hisoblanadi.
Wzbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bwlib, jinsi, irqi, millati, tili,
dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e`tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat`i nazar, qonun oldida teng`dirlar.
Fuqarolar wz huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning`, davlat va jamiyatning`
30
Reja:
1. Fuqarolarning ma`muriy-huquqiy holati tushunchasi.
2. Fuqarolarning ma`muriy huquq layoqati va ma`muriy muomala layoqati.
3. Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari va majburiyatlari.
4. Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarining kafolatlari.

qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur etkazmasliklari shart.
Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari va erkinliklari, birinchi galda, Wzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi bilan belgilangan. Bularga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
•
•
yashash huquqi har bir insonning` uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng` og`ir jinoyatdir.
har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega.
•
•
hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emas.
jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning` ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora kwrib chiqilib,
uning` aybi aniqlanmag`uncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga wzini himoya qilish
uchun barcha sharoitlar ta`minlab beriladi. Hech kim qiynoqqa solinishi, zwravonlikka shafqatsiz yoki inson
qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdag`i tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas.
• har kim wz sha`ni va obrwsiga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar
joyi daxlsizligi huquqiga ega. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning` turar
joyiga kirishi, tintuv wtkazishi yoki uni kwzdan kechirishi, yozishmalar va telefonda swzlashuvlar sirini oshkor
qilishi mumkin emas.
• Wzbekiston Respublikasi Fuqarosi Respublika hududida bir joydan ikkinchi joyga kwchish, Wzbekiston
Respublikasiga kelish va undan chiqib ketish huquqiga ega. Qonunda belgilangan cheklashlar bundan
mustasnodir.
• har kim fikrlash, swz va e`tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim wzi istagan axborotni izlash, olish va uni
tarqatish huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan
boshqa cheklashlar bundan mustasnodir.
• Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e`tiqod qilish yoki hech qaysi dinga
e`tiqod qilmaslik huquqiga ega.
• Wzbekiston Respublikasining` fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda wz vakillari
orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish wzini-wzi boshqarish referendumlar wtkazish va
davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish ywli bilan amalga oshiriladi.
•
•
fuqarolar wz ijtimoiy faolliklarini Wzbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq mitinglar, yig`ilishlar va
namoyishlar shaklida amalga oshirish huquqiga egadirlar.
Wzbekiston Respublikasi fuqarolari kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat
birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga egadirlar.
• har bir shaxs bevosita wzi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq
vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega.
• har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda kwrsatilgan
tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir.
•
•
har kim qariganda, mehnat layoqatini ywqotganda, shuning`dek boquvchisidan mahrum bwlganda va qonunda
nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta`minot olish huquqiga ega.
har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega.
• har kim bilim olish huquqiga ega.
• har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi.
Fuqarolar ma`muriy-huquqiy holatining ikkinchi asosiy tarkibiy qismi - bu fuqarolarning davlat boshqaruvi
sohasidagi burchlari va majburiyatlaridir.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan Wzbekiston Respublikasi fuqarolari quyidagi burchlarni
bajaradilar: Fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning` huquqlari erkinliklari, sha`ni
va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar.
Fuqarolar Wzbekiston xalqining` tarixiy, ma`naviy va madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar.
Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bwlishga majburdirlar.
Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig`imlarni twlashga majburdirlar.
Wzbekiston Respublikasini himoya qilish - Wzbekiston Respublikasi har bir fuqarosinining` burchidir.
Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni wtashga majburdirlar.
Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari va majburiyatlari, ya`ni ma`muriy-huquqiy holati
nafaqat Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan, balki amaldagi qonun hujjatlari bilan ham belgilanadi.
Amaldagi qonunchilik hujjatlaridan kelib chiqadigan bwlsak, fuqarolarning ma`muriy holati tarkibiga
kiruvchi huquqlar va majburiyatlarni twrtta guruhga birlashtirish mumkin:
birinchi guruh - fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda bevosita yoki wz vakillari orqali ishtirok etishi,
davlat xizmatida bwlishi bilan bog`liq bwlgan huquqlar va majburiyatlar tashkil etadi. «Davlat ishlarini»
boshqarishda ishtirok etish juda keng tushuncha bwlib, mohiyatiga kwra, mamlakat hayotining barcha sohalarini
qamrab oladi. Bu guruhdagi fuqarolarning huquq va majburiyatlarining wziga xos xususiyati shundan iboratki,
ularni amalga oshirish fuqarolarning faolligini, hohish-irodasini izhor qilishni talab etadi;
ikkinchi guruh. Davlat boshqaruvi sohasidagi fuqarolar huquq va majburiyatlarining bu guruhini amalga
oshirish nafaqat fuqarolarning faolligini, balki davlat organlari va mansabdor shaxslarning aralashuvi ham talab
qilinadi. Jumladan, davlat organlari yoki mansabdor shaxslarning yordamisiz yoki qwllab-quvvatlashisiz fuqarolar
mitinglar, namoyishlar wtkazish huquqini, wz manfaatlarini himoya qilish uchun birlashish huquqini, davlat
organlariga individual tartibda yoki jamoa bwlib murojaat qilish huquqini, davlat organlari (mansabdor
shaxslar)ning qonunga zid hatti-harakatlari (qarorlari) oqibatida etkazilgan zararni qoplash huquqini va boshqalarni
amalga oshirishi mumkin emas;
uchinchi guruh. Davlat boshqaruvi sohasidagi fuqarolar huquq va majburiyatlarining bu guruhini amalga
oshirish - davlat organlari va mansabdor shaxslardan bu huquqlarni himoya qilish, davlat tomonidan kafolatlash,
ularni amlaga oshirish uchun sharoitlar yaratib berish bwyicha funktsional faoliyatni amalga oshirishlari talab
qilinadi;
Davlat boshqaruvi sohasidagi fuqarolar huquq va majburiyatlarining twrtinchi guruhi - davlat organlari
faoliyatidagi ishtiroki bilan bog`liqdir. Masalan, davlat organlari faoliyatida ilmiy-texnik, ekspert, maslahatchi,
sohaviy yoki ishchi komissiyalarining a`zosi sifatida ishtirok etishi bilan bog`liq bwlgan huquq va majburiyatlar.
Fuqarolar davlat boshqaruvi sohasida wzlarining huquqlari va majburiyatlarini amalga oshirish orqali turli
ma`muriy-huquqiy munosabatlarga kirishadilar. Bu munosabatlar quyidagilar asosida yuzaga kelishi, wzgarishi yoki
bekor bwlishi mumkin:
•
•
fuqarolar tomonidan wzlarining huquqlarini amalga oshirishlari (masalan, oliy wquv yurtlariga kirish huquqini
amalga oshirish);
fuqarolarning wz majburiyatlarini bajarishi (masalan, fuqaroning 16 yoshga twlganda pasport olish
majburiyatini bajarishi);
• davlat organlari (mansabdor shaxslar) tomonidan fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarining buzilishi
(masalan, asossiz ravishda shikoyatni kwrib chiqishni rad etish);
31

• fuqarolar tomonidan majburiyatlarning bajarilmasligi (masalan, belgilangan tartibda harbiy xizmatni wtamaslik)
Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari va majburiyatlarining amalga oshirilishini ta`minlash
maqsadida, davlat tomonidan ma`muriy-huquqiy kafolatlar wrnatilgandir. Bu kafolatlarning asosi Wzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasida kwrsatib wtilgandir. Konstitutsiyaga binoan davlat fuqarolarning` Konstitutsiya va
qonunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta`minlaydi.
Har bir shaxsga wz huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar,
jamoat birlashmalarining` gayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi.
Voyaga etmagnlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg`iz keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir.
Fuqarolar huquqlari va erkinliklarining kafolatlari jumlasiga, asosan iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy va huquqiy
kafolatlar kiradi.
Fuqarolar huquqlari va erkinliklarining iqtisodiy kafolatlari. Davlat tomonidan beriladigan iqtisodiy
kafolatlar - sanoatning samarali ishlashini; mustahkam moliyaviy va pul tizimini; ish haqining, pensiya va
nafaqalarning wz vaqtida berilishini; aholi yashashining minimumi va ular manfaati yaxshilashini hamda
boshqalarni ta`minlaydi.
Fuqarolar huquqlari va erkinliklarining siyosiy kafolatlari. Davlat bu kafolatlar orqali shaxsning
jamiyat va davlatda tutgan wrnini; inson huquqlari va erkinliklarining oliy qadriyat ekanligini; kwp partiyaviylikni;
fikrlarning xilma xilligini; mustahkam davlat hokimiyatini ta`minlaydi.
Fuqarolar huquqlari va erkinliklarining tashkiliy kafolatlari. Davlat boshqaruvi sohasida fuqarolar
huquqlari va erkinliklarining tashkiliy kafolatlari - huquqni muhofaza qiluvchi, kontrolni amalga oshiruvchi va
nazorat qiluvchi turli tuman organlar tizimini wz ichiga oladi. Bularga: sud, prokuratura, ichki ishlar, adliya,
advokatura, notariat, turli xildagi nazorat organlari va boshqalar kiradi. Yuqorida kwrsatib wtilgan barcha tuzilmalar
amaldagi qonunlar asosida hamda qonun hujjatlarini ijro etish maqsadida hamda fuqarolarga berilgan huquqlar va
majburiyatlarning hayotga tatbiq etilishini ta`minlash uchun wz faoliyatlarini amalga oshiradilar.
Fuqarolar huquqlari va erkinliklarining yuridik kafolatlari. Yuridik kafolatlarni ikkiga: sud va sud
tashqari turlarga bwlish mumkin. Bunda fuqarolar huquqlari va erkinliklarining kafolati bwlib - butun qonunchilik
hisoblanadi. Rus huquqshunos olimlarining fikricha, qonunlar va qonunosti hujjatlarining fuqarolar huquqlari va
erkinliklarining chinakam kafolati bwlishi uchun quyidagilar talab qilinadi:
birinchidan, davlatda fuqarolar huquqlari va erkinliklarini bekor qiluvchi yoki ma`lum ma`noda cheklab
quyuvchi qonunlar va qonunosti hujjatlarining qabul qilinishi mumkin emas;
ikkinchidan, fuqarolar huquqlari va erkinliklari ayrim holatlarda, ya`ni asosiy qonunda belgilangan tartibda
cheklanishi mumkin. Masalan, konstitutsiyaviy yoki davlat tuzumini himoya qilish, shaxslarning sog`lig`i, huquqlari
va erkinliklarini himoya qilish, davlatning mudofaasini va xavfsizligini ta`minlash maqsadlarida fuqarolar huquqlari
va erkinliklari cheklanishi mumkin;
uchinchidan, qonunchilikda cheklanishi mumkin bwlmagan fuqarolar huquqlari va erkinliklarining
kwrsatib wtilishi. Masalan, insonlarning yashash huquqi, shaxslarning qadr-qimmati, sha`ni, shaxsiy qayotning
daxlsizligi, vijdon erkinligi va boshqalar;
twrtinchidan, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga daxldor bwlgan me`yortiv hujjatlarning rasmiy
holda ommaga e`lon qilinmagan bwlsa, qabul qilinishi mumkin emas. 9
Demak, joriy qonunlarda fuqarolar huquqlari va erkinliklarining yuridik kafolatlari ikki tartibda: sud va
suddan tashqari tartibda kafolatlanishi belgilangan bwlishi lozim.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida hamda joriy qonunlarida fuqarolar huquqlari va erkinliklarining
ikkala tartibi ham wz ifodasini topgandir. Jumladan, Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasida
fuqarolar huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning sud tartibi kwrsatib wtilgandir. Amaldagi qonunchilikka
binoan sudlar tomonidan fuqarolik, jinoiy, ma`muriy, xwjalik va boshqa ishlar kwrib chiqiladi. Bundan tashqari,
fuqarolarning huquqlari va ekrinliklarini sud tartibida himoya qilishni ta`minlash maqsadida 30 avgust 1995 yilda
Wzbekiston Respublikasining «Fuqarolar huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan
sudga shikoyat qilish twg`risida»gi qonun ham qabul qilingandir. Qonunga binoan har bir fuqaro davlat organlari,
korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlari yoki
mansabdor shaxslarning g`ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) bilan wz huquqlari yoki erkinliklari buzilgan deb
hisoblasa, shikoyat bilan sudga murojaat qilish huquqiga ega.
Davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning wzini wzi
boshqarish organlari va mansabdor shaxslarning sudga shikoyat qilishga loyiq kollegial yoki yakka tartibdagi xattiharakatlari
(qarorlari) jumlasiga:
fuqaroning huquqlari va erkinliklarini buzgan;
fuqaroning wz huquqlari va erkinliklarini rwyobga chiqarishiga monelik tug`dirgan;
fuqaro zimmasiga qonunga xilof ravishda qandaydir majburiyat yuklatilishiga sabab bwlgan xattiharakatlar
(qarorlar) kiradi.
Shikoyat fuqaroning xohishiga qarab yo u yashaydigan joydagi sudga yoki organ joylashgan erdagi, yoxud
xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyat qilinayotgan mansabdor shaxsning ish joyidagi sudga beriladi.
Sud shikoyatni kwrib chiqishga qabul qilgach:
tegishli organlar va mansabdor shaxslardan zarur materiallarni talab qilib oladi;
fuqaroning iltimosiga kwra yoki wz tashabbusi bilan shikoyat qilinishiga sabab bwlgan xatti-harakat
(qaror)ning ijrosini twxtatib turish masalasini hal qiladi.
Sudga shikoyat bilan murojaat qilish uchun quyidagi muddatlar belgilanadi:
fuqaro wz huquqlari va erkinliklari buzilganligidan xabar topgan kundan boshlab uch oy;
fuqaro yuqori turuvchi organ, mansabdor shaxsning shikoyatni qanoatlantirishni rad etish haqidagi yozma
bildirishini olgan kundan boshlab bir oy;
agar fuqaro wz shikoyatiga yozma javob olmagan bwlsa, shikoyat berganidan keyin bir oy muddat wtgan
kundan boshlab bir oy.
Fuqaroning davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning
wzini-wzi boshqarish organlari, mansabdor shaxslar xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyati sud tomonidan
fuqaroviy sudlov ishlarini yuritish qoidalari asosida kwrib chiqiladi.
Shikoyatni kwrib chiqish natijalari bwyicha sud qaror chiqaradi. Sud shikoyatning asosliligini aniqlagach,
ustidan shikoyat berilgan xatti-harakatni (qarorni) qonunsiz deb topadi, fuqaroning talablarini qanoatlantirish
majburiyatini yuklaydi yoki uning buzilgan huquqlari va erkinliklarini wzgacha ywl bilan tiklaydi.
Sudning qonuniy kuchga kirgan qarori barcha davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar,
jamoat birlashmalari, fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar uchun majburiy
va uni bajarish shart.
Sudning qarori xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyat berilgan organ yoki mansabdor shaxsga,
9 Kozlov Yu.M., Popov L.L. Administrativnoe pravo. Moskva, Yurist`, 2000, s.130
32

shuningdek fuqaroga qaror qonuniy kuchga kirgach kechi bilan wn kun ichida yuboriladi.
Yuqoridagilardan kwrinib turibdiki, fuqarolar huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda sud tartibi alohida
ahamiyatga egadir.
Fuqarolar huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning ikkinchi tartibi - bu suddan tashqari, ya`ni
ma`muriy tartibdir.
Wzbekiston Respublikasi «Fuqarolar huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar
ustidan sudga shikoyat qilish twg`risida»gi qonunning 4-moddasiga binoan fuqaro wz huquqlari va erkinliklarini
buzadigan xatti-harakatlar (qarorlar) ustidan shikoyat bilan bevosita sudga yoki tobelik tartibida yuqori turuvchi
organga yoxud mansabdor shaxsga murojaat qilish huquqiga ega.
Tobelik tartibida yuqori turuvchi organ, mansabdor shaxs shikoyatni bir oylik muddatda kwrib chiqishlari
shart. Agar fuqaroning shikoyatini qanoatlantirish rad qilingan bwlsa yoki u shikoyat bergan kundan boshlab bir oy
mobaynida javob olmagan bwlsa, sudga shikoyat bilan murojaat qilishga haqli.
Bundan tashqari, Wzbekiston Respublikasining 6 may 1994 yilda qabul qilingan «Fuqarolarning
murojaatlari twg`risida»gi qonunga binoan Wzbekiston Respublikasining fuqarolari davlat va jamoat ishlarini
boshqarishda ishtirok eta borib, Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarida wzlariga
berilgan huquqlar va erkinliklarni rwyobga chiqara borib:
wzlarining qonuniy huquqlari va manfaatlarini himoyalab murojaat qilishga;
davlat va jamoat birlashmalarining vakolatli organlari buzilgan huquqlarini tiklashiga haqlidirlar.
Murojaatlar yakka tartibda yoki jamoa bwlib ifodalangan bwlishi mumkin hamda og`zaki yoki yozma
shakldagi taklif, ariza yoxud shikoyat kwrinishida kiritiladi.
Murojaatlarda fuqarolarning familiyasi, ismi, otasining ismi, yashash joyi twg`risidagi ma`lumotlar
kwrsatilgan, taklif, ariza yoki shikoyatning mohiyati bayon etilgan bwlishi lozim. Ushbu ma`lumotlar
kwrsatilmagan murojaatlar anonim xat hisoblanadi va kwrib chiqilmaydi.
Murojaatlar ularda qwyilgan masalalarni hal etish vakolatiga kiradigan davlat organiga, jamoat
birlashmasiga, korxona, muassasa, tashkilot yoki mansabdor shaxsga, shuningdek barcha darajadagi deputatlarga
ywllanadi.
Murojaatlar ularda qwyilgan masalalarni hal etish vakolatiga kirmaydigan davlat organiga, jamoat
birlashmasiga, korxona, muassasa yoki tashkilotga yuborilgan bwlsa, 5 kun muddatdan kechiktirmay tegishli
organlar yoki mansabdor shaxslarga jwnatiladi va bu haqda fuqaroga ma`lum qilinadi.
Belgilangan tartibda berilgan murojaatlar kwrib chiqilishi shart. Murojaatlarni qabul qilishni rad etish
taqiqlanadi.
Basharti murojaatlarda ularni tegishli organlar yoki mansabdor shaxslarga jwnatish uchun zarur
ma`lumotlar aks ettirilmagan bwlsa, ular xuddi shu muddatda tegishli tushuntirishlar.
Fuqarolarni va ularning oila a`zolarini ular murojaat qilish vositasida wz huquqlarini rwyobga
chiqarayotganliklari yoki himoya qilayotganliklari uchun ta`qib ostiga olish man etiladi. Hech kim biron-bir
murojaatni himoyalash xatti-harakatlarida ishtirok etishga majbur qilinmasligi lozim.
Murojaatlarning kwrib chiqilishi vaqtida davlat organlarining, jamoat birlashmalarining, korxonalar,
muassasalar va tashkilotlarning xodimlari tomonidan fuqarolarning wz roziligisiz ularning shaxsiy hayotiga doir
ma`lumotlarning yoki davlat siri yoxud qonun muhofazasidagi boshqa sir hisoblangan ma`lumotlarning,
fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga putur etkazadigan wzga axborotlarning oshkor etilishiga ywl
qwyilmaydi. Shuningdek murojaatga daxldor bwlmagan, fuqaroning shaxsi twg`risidagi ma`lumotlarni surishtirib
bilishga ham ywl qwyilmaydi. Fuqaroning iltimosiga binoan uning shaxsiga doir har qanday ma`lumot oshkor
etilmasligi kerak.
Fuqarolarning ommaviy axborot vositalariga ywllagan murojaatlaridan jamoat fikrini wrganish va
matbuotda aks ettirish uchun foydalaniladi.
Takliflar fuqarolarning davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning
faoliyatini yaxshilashga qaratilgan murojaatlaridir.
Arizalar fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini rwyobga chiqarish twg`risida iltimos bayon
etilgan murojaatlardir.
Arizalarni kwrib chiqish wz vakolatiga kiradigan davlat organlari, jamoat birlashmalari, ularning
mansabdor shaxslari, mulkchilik shaklidan qat`i nazar korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning rahbarlari hamda
boshqa mansabdor shaxslari:
arizalarni har tomonlama, xolisona va wz vaqtida kwrib chiqishlari;
qonunga asoslangan qarorlar qabul qilishlari va ularning ijrosini ta`minlashlari;
arizalarni kwrib chiqish natijalari twg`risida fuqarolarga ma`lum qilishlari shart.
Arizada bayon etilgan talablarni qondirishning rad etilishi fuqaroga rad etishning sabablari kwrsatilgan
holda yozma tarzda ma`lum qilinadi.
Shikoyatlar davlat organlarining, jamoat birlashmalarining, mulkchilik shaklidan qat`i nazar korxonalar,
muassasalar, tashkilotlarning, mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari yoxud qarorlari tufayli fuqarolarning
buzilgan huquqlari va qonuniy manfaatlarini tiklash talab qilingan murojaatlardir.
Davlat organining, jamoat birlashmasining, korxona, muassasa, tashkilotning, mansabdor shaxsning xattiharakati
yoki qarori ustidan shikoyat bwysunuv tartibiga qarab, yuqori turuvchi organ yoki mansabdor shaxsga
yoxud sudga beriladi.
Yuqori turuvchi davlat organiga, jamoat birlashmasining organiga yoki mansabdor shaxsga davlat organi
yoki jamoat birlashmasining organi tomonidan xatti-harakat sodir etilganligi yoki qaror qabul qilinganligi fuqaroga
ma`lum bwlib qolgan vaqtdan e`tiboran bir yildan kechiktirmay shikoyat bilan murojaat qilinishi mumkin. Uzrli
sabablarga kwra wtkazib yuborilgan muddat shikoyatni kwrib chiqayotgan organ tomonidan tiklanadi.
Yuqori turuvchi davlat organining, jamoat birlashmasining, mansabdor shaxsning qarori ustidan qonun
hujjatlarida belgilangan muddatda sudga shikoyat qilinishi mumkin.
Fuqaro shikoyatni shaxsan berishga yoki bu ishga boshqa shaxsni vakil qilishga haqlidir.
Fuqaroning manfaatlarini kwzlab boshqa shaxs ham shikoyat berishi mumkin. Voyaga etmaganlar va
muomalaga layoqatsiz shaxslar manfaatlarini kwzlab ularning qonuniy vakillari shikoyat bilan murojaat qiladilar.
Shikoyatga fuqarolarning murojaati bwyicha avval qabul qilingan qaror yoki uning kwchirmasi,
shuningdek shikoyatni kwrib chiqish uchun zarur bwlgan boshqa hujjatlar ilova qilinadi.
Fuqarolarning shikoyatlarini xatti-harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilinayotgan organlar yoki
mansabdor shaxslarning wziga jwnatish taqiqlanadi.
Davlat organi, jamoat birlashmasi, korxona, muassasa, tashkilotga shikoyat bilan murojaat qilgan fuqaro:
shikoyatni tekshirayotgan shaxsga wz dalil-isbotlarini shaxsan bayon qilish;
tekshirishga doir materiallar bilan qonunchilik talablariga rioya qilgan holda tanishish;
qwshimcha materiallar taqdim etish yoki shikoyatni kwrib chiqayotgan organning ularni swrab olishini
iltimos qilish;
33

advokat yoki boshqa shaxsning xizmatlaridan foydalanish; shikoyatni kwrib chiqish natijalari twg`risida
yozma javob olish; etkazilgan zarar qonunda belgilangan tartibda qoplanishini talab qilish huquqiga egadir.
Davlat organlari, jamoat birlashmalari, mulkchilik shaklidan qat`i nazar korxonalar, muassasalar va
tashkilotlar, ularning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari wz vakolatlari doirasida:
shikoyatlarni xolisona, har tomonlama va wz vaqtida tekshirishlari;
shikoyatga sabab bwlgan noqonuniy qarorni bekor qilishlari yoki wzgartirishlari, g`ayriqonuniy xattiharakatlarning
oldini olish yuzasidan shoshilinch chora-tadbirlar kwrishlari, qoidabuzarliklarga olib kelgan sabablar
va shart-sharoitlarni aniqlashlari;
fuqarolarning buzilgan huquqlari tiklanishini, shikoyat munosabati bilan qabul qilingan qaror amalda ijro
etilishini ta`minlashlari;
fuqaroga shikoyatni tekshirish natijalari va qabul qilingan qarorning mohiyati twg`risida yozma tarzda
ma`lum qilishlari shart.
Davlat organlari, korxonalar, muassasalar yoki tashkilotlarda rahbar yoki uning wrinbosari, jamoat
birlashmalarida esa saylab qwyiladigan organlar yoki ular vakolat bergan shaxslar shikoyat bwyicha qaror qabul
qilishga haqlidirlar.
Fuqarolarning takliflari taklif tushgan kundan e`tiboran bir oy muddat ichida kwrib chiqiladi, qwshimcha
wrganishni talab etadigan takliflar bundan mustasno bwlib, bu haqda taklif kiritgan shaxsga ma`lum qilinadi.
Arizalar va shikoyatlar davlat organiga, jamoaat birlashmasiga, korxona, muassasa va tashkilotga tushgan
kundan e`tiboran bir oy muddat ichida hal etiladi, ular masalani mohiyatan hal etishlari, qwshimcha wrganishlar va
tekshirishni talab qilmaydigan masalalarni esa 15 kundan kechiktirmay hal etishlari shart.
Ariza yoki shikoyat hal etish uchun maxsus tekshiruvlar wtkazish, qwshimcha materiallarni swrab olish
yoki boshqa chora-tadbirlar kwrish zarur bwlsa, tegishli organ, korxona, muassasa, tashkilot rahbari yoki
rahbarining wrinbosari ariza yoki shikoyatni hal etish muddatini, istisno tariqasida, uzaytirishi mumkin, biroq bu
muhlat bir oydan oshmasligi lozim bwlib, bu haqda ariza yoki shikoyat bergan shaxsga ma`lum qilinadi. Bunda
murojaatni kwrib chiqish umumiy muddati ikki oydan oshmasligi kerak.
Murojaatni kwrib chiqishni g`ayrihuquqiy tarzda rad etganlik, murojaatlarni kwrib chiqish muddatlarini
uzrli sabablarsiz buzganlik, asossiz, qonunga zid qarorlar qabul qilganlik yoxud fuqarolarning shaxsiy hayotiga doir
ma`lumotlarni oshkor etganlik, shuningdek fuqarolarning murojaatlari twg`risidagi qonun hujjatlarini boshqacha
tarzda buzganlik, basharti bunday xatti-harakatlar ma`muriy yoki jinoiy javobgarlikka sabab bwlmasa, mansabdor
shaxslarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda intizomiy javobgarlikka tortishga sabab bwladi.
Fuqarolarni u davlat organiga, jamoat birlashmasiga, korxona, muassasa, tashkilotga murojaat qilganligi
sababli yoxud murojaatdagi tanqid uchun ta`qib ostiga olganlik, shuningdek fuqarolarning murojaatlari twg`risidagi
qonun hujjatlarini davlat yoki jamoat manfaatlariga yoxud fuqarolarning qonun bilan muhofaza qilinadigan
huquqlariga jiddiy zarar etkazish tarzida buzganlik aybdor shaxslarni qonun hujjatlariga muvofiq jinoiy
javobgarlikka tortishga sabab bwladi.
34

Ma`ruza – 9. Ma`muriy xuquqiy shakllar.
Reja:
1. Davlat boshqaruvi shakllari tushunchasi va ularning wziga xos xususiyatlari.
2. Davlat boshqaruvi shakllari tizimi:
a) davlat boshqaruv aktlari.
b) ma`muriy-huquqiy shartnomalar.
v) qonunchilikda kwrsatilgan boshqa yuridik ahamiyatli harakatlar.
Wzbekiston Respublikasi - bozor iqtisodiyoti munosabatlariga bosqichma-bosqich wtar ekan, uning
davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh qilish dasturining muhim qoidalaridan biri qonunlarning ustivorligini
ta`minlash, qonuniylik va huquqiy tartibotni mustahkamlashdir.
Har qanday boshqaruv jamiyatda yuzaga keladigan turli-tuman ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solishga qaratilgan bwladi. Jamiyatda mavjud bwlgan boshqaruv - ijtimoiy boshqaruv bwlib, davlat boshqaruvi
uning asosini tashkil etadi.
Boshqaruvning, shu jumladan davlat boshqaruvining mavjud bwlishi uchun ikkita asosiy element
bwlishi shart: birinchidan, bwysunuv; ikkinchidan esa davlat-hokimiyat vakolati.
Huquqshunos olimi Yu.M.Kozlov fikricha, boshqaruv - bu nimaningdir (yoki kimningdir) ustidan
rahbarlik qilish ma`nosini anglatadi.
Kwpgina huquqshunos olimlari, jumladan P.T.Vasilenkov, davlat boshqaruvini ijro hokimiyatiga
tenglashtiradi, ya`ni uning fikricha davlat boshqaruvi davlatning ijro hokimiyati organlari tomonidan, qonunlarni
ijro etish va jamiyat sohalariga rahbarlikni amalga oshirishga qaratilgan faoliyatdan iborat, deydi.
Davlat boshqaruvi davlat faoliyatining boshqa turlari singari, hokimiyat xarakteriga egadir. Buning
sababi shundaki, davlat - fuqarolarning siyosiy tashkilotidir. Davlat faoliyatining barcha turlari davlat
hokimiyatini amalga oshirishning qismlari bwlib hisoblanadi.
Davlat tipi, uning funktsiyalari kwp jihatdan u tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv
faoliyatining mazmuniga, uning ywnalishiga, hajmi va usullariga ta`sir kwrsatadi.
Yuqoridagilarga asoslanadigan bwlsak, davlat boshqaruvi - davlat organlarining ijrochilik va
farmoyish berish faoliyati bwlib, davlat qurilishi, iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy, ma`muriy-siyosiy va
tarmoqlararo sohalarga rahbarlik qilishdan iborat bwlgan hamda qonunosti xususiyatiga ega bwlgan faolitdir.
Davlat boshqaruvi davlat organlarining boshqa faoliyat turlaridan farq qiligan holda, quyidagi wziga
xos xususiyatlarga egadir:
birinchidan, bu faoliyat bevosita davlat hokimiyati organlarining (masalan Wzbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi va xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlarining) rahbarligi ostida amalga oshiriladi;
ikkinchidan, davlat boshqaruvi jamiyatning barcha sohalarini - iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy,
ma`muriy-siyosiy va tarmoqlararo sohalarni qamrab oladi;
uchinchidan, davlat boshqaruvi qonunlarga asoslangan holda va qonunlarni ijro etish maqsadida
amalga oshiriladigan ijrochilik va farmoyish berish faoliyati hisoblanadi.
Hozirgi jarayonda davlat boshqaruvida markaziy wrinni quyidagilar egallaydi:
• jamiyatning iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy va ma`muriy-siyosiy sohalarida davlat siyosatini (davlat
miqyosidagi ustuvor ywnalishlarni) ishlab chiqish va amalga oshirish. Masalan, xususiylashtirish,
monopoliyadan chiqarish, uy-joy, energetika, investitsion faoliyat va boshqalar;
• xwjalik hayotining huquqiy va tashkiliy asoslarini (masalan, tadbirkorlik faoliyatining davlat tomonidan
tartibga solinishi, mulkchilikning barcha shakllari tengligi ta`minlash, mulkdorlarning huquqlarini himoya
qilish, monopoliyaga qarshi kurashish) joriy etish va amalga oshirish;
• davlat sektoridagi korxonalar va muassasalarni boshqarish;
• nodavlat sektoridagi turli ob`ektlarning (korxona, muassasa va tashkilotlarning) funktsiyalanishini tartibga
solish;
• xwjalik, ijtimoiy-madaniy va ma`muriy-siyosiy qurilish sohasidagi ob`ektlarning funktsiyalanishini
muvofiqlashtirish;
• davlat boshqaruvi sohasidagi fuqarolarning va yuridik shaxslarning huquqlari amalga oshirilishini ta`minlash;
• boshqariladigan va tartibga solinadigan ob`ektlar faoliyati ustidan davlat kontrolini va nazoratini amalga
oshirish. Mohiyatiga kwra yuqorida kwrsatib wtilganlar ijro hokimiyati organlarining asosiy funktsiyasi, ya`ni
davlat boshqaruvi faoliyatining asosiy ywnalishlari hisoblanadi.
Davlat boshqaruvining mazmunini ikki asosiy element belgilab beradi. Bular: davlat boshqaruvi
shakllari va davlat boshqaruvi usullaridir.
Davlat boshqaruvi shakllari - davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv faoliyatining
tashqi kwrinishini belgilab beradi.
Davlat boshqaruvi shakllarining kategoriyasi nafaqat nazariy, balki amaliy ma`noda ham katta
ahamiyatga egadir. Aynan ma`lum bir shakl orqali boshqaruv usuli boshqaruv ta`siriga ega bwladi. Boshqaruv
shakllari boshqaruv usullarining amalga oshirilishiga xizmat qilib, u orqali boshqaruv funktsiyalari rwyobga
chiqariladi. Boshqaruv usullarining va boshqaruv funktsiyalarining shakl orqali amalga oshirilishi sababli ham,
shakllar boshqaruv faoliyatining tashqi kwrinishi hisoblanadi.
Huquqshunos olimi Kozlov Yu.M.ning fikricha: davlat boshqaruvi shakllari ikki kwrinishda namoyon
bwlishi mumkin:
1) ijro hokimiyatini amalga oshirish shakli sifatida;
2) davlat boshqaruv faoliyatining shakli sifatida.
35

Davlat boshqaruvi shakllari ulardan kelib chiqadigan yuridik oqibatlarga kwra ikkiga bwlinishi
mumkin, ya`ni huquqiy shakllar va nohuquqiy shakllar.
Davlat boshqaruvining huquqiy shakllaridan hamma vaqt ma`lum bir yuridik oqibatlar kelib chiqadi.
Davlat organlari tomonidan boshqaruv faoliyatini amalga oshirshda eng kwp qwllaniladigan shakllar ham, aynan
huquqiy shakllar hisoblanadi.
Davlat boshqaruvining nohuquqiy shakllari esa yuridik oqibatlarni keltirib chiqarmaydi. Ularning
asosiy vazifasi davlat boshqaruvining huquqiy shakllari amalga oshirilishiga xizmat qilishdir. Boshqacha
aytganda nohuquqiy shakllar orqali huquqiy shakllar rwyobga chiqariladi.
Huquqshunos olimi X.R.Alimovning fikricha: davlat boshqaruvining huquqiy shakllari ikkiga
bwlinadi: huquq me`yorlarini wrnatish; huquq me`yorlarini qwllash.
Davlat boshqaruvining nohuquqiy shakllari ham ikkiga bwlingan: tashkiliy chora-tadbirlarni amalga
oshirish; moddiy-texnik operatsiyalarni amalga oshirish.
Boshqa olimlarning fikricha esa, davlat boshqaruvining shakllarini: huquqiy aktlarni qabul qilish;
tashkiliy ishlar wtkazish; moddiy-texnik tadbirlarni qwllashga bwlish mumkin.
Davlat boshqaruvida akt qabul qilishda farmoyish berish huquqi yaqqol kwrinib turadi. Huquqiy akt
qabul qilish ywli bilan davlat boshqaruv organi wz vakolatidan foydalanadi.
Davlat boshqaruv organlariga huquqiy akt qabul qilish uchun turli vakolatlar beriladi. Davlat
boshqaruv organlari huquqiy aktlar yordamida yangi umumiy tartibni wrnatishlari mumkin yoki bir shaxsgagina
tegishli holatni belgilashlari mumkin.
Tashkiliy tadbirlar davlat boshqaruvida eng kwp uchraydi. Bu tadbirlar davlat boshqaruvida qwyilgan
vazifalarni bajarish uchun odamlarni jipslashtirish, apparatda aloqalarni mustahkamlash, boshqaruv ishini tashkil
etish uchun qwllaniladi. Ularni qwllash uchun hech qanday huquqiy akt qabul qilinmaydi. Bu tashkiliy ishlar bir
xil masalalar bwyicha ma`ruza qilish, majlis wtkazish va boshqa tarzda amalga oshiriladi.
Moddiy-texnik tadbirlar huquqiy kuchga ega bwlmasdan, ularning yordamida: hujjatlarni tayyorlash,
axborotlar yig`ish, ularni tahlil qilish huquqiy akt qabul qilish uchun uning loyihasini e`lon qilish kabilan
ifodalanadi. Ularning yordamida davlat boshqaruvining yuqorida kwrsatib wtilgan tadbirlari amalga oshiriladi,
boshqaruv ishlari mexanizatsiyalashtiriladi va avtomatizatsiyalashtiriladi.
Yuqorida kwrsatib wtilgan davlat boshqaruvi shakllari bir-biri bilan chambarchas bog`liqdir. Shu
sababli davlat boshqaruvida ulardan kompleks ravishda foydalaniladi. Kwrsatilgan shakllardan foydalanish
vaqtida davlat boshqaruv organlari hamma vaqt davlat nomidan ma`muriy-huquqiy munosabatlarda qatnashadi.
Davlat boshqaruvining moddiy-texnik shakllari, Yu.M.Kozlovning fikricha, boshqaruv personali
tomonidan emas, balki, ularga xizmat kwrsatuvchi personal tomonidan amalga oshiriladi. Tashkiliy harakatlar
esa, moddiy-texnik shakllardan farq qilgan holda, ularni davlat xizmatchilari - ma`muriy-boshqaruv ishchilari
tomonidan amalga oshiriladi.
Ma`muriy-huquqiy shakllar turli-tuman kwrinishlarga ega bwlib, davlat boshqaruvi harakatlarining
wziga xos tizimini tashkil etadi:
A) huquqiy ifodalanish darajasiga kwra: asosiy (huquqiy aktlarni qabul qilish) va unga asoslanuvchi, ya`ni
ma`lum bir huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi harakatlar (rwyxatga olish, ruxsat berish, nazorat,
ogohlantiruv, cheklov, ta`minlov harakatlari, litsenziyalash, sanktsiyalash va boshqalar). Barcha holatlarda
boshqaruvning huquqiy aktlarini qabul qilish bilan bog`liqligini inobatga olish lozim;
B) natidalarga kwra: pozitiv tartibga solish (ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini tasdiqlash) yoki davlat
boshqaruvi sohasidagi negativ hodisalarga e`tibor berish;
V) ywnaltirilganligiga kwra: davlat boshqaruvi sohasidagi ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etuvchi (tashqi
ywnaltirilganlik) yoki quyi boshqaruv apparatiga ta`sir etuvchi (ichki ywnaltirilganlik);
G) hajmiga kwra: umummajburiy yoki konkret ob`ektga qaratilgan;
D) masshtabiga kwra: ijro hokimiyatining butun tizimi (davlat boshqaruvi) yoki mazkur ijro organi ichida ishchi
apparatni tugatish (wzini qayta tashkil etish);
E) vakolat doirasiga kiradigan masalalarni hal etish usullari va xususiyatiga kwra: protsedur (masalan, boshqaruv
qarorini tayyorlash va qabul qilish) yoki protsessual (masalan, ma`muriy ish yuritish doirasida);
J) sub`ekt bwyicha ifodalanishiga kwra: bir tomonlama ifodalash yoki ikki va kwp tomonlama ifodalash
(masalan, ma`muriy-huquqiy shartnomalar);
Z) tashabbuskorlikka kwra: ijro hokimiyati sub`ektlarining wzining tashabbusi bilan yoki boshqalarning
tashabbusi bwyicha (masalan, fuqarolarning shikoyatlari bwyicha);
I) qwllash sharoitlariga kwra: me`yorl ijtimoiy hayot yoki favqulodda yoki harbiy holatda;
K) davlat boshqaruvining boshqa sub`ektlariga bwlgan munosabatga kwra: qonunchilik (davlat vakillik
organlari) yoki sud organlari bilan bwladigan munosabatlarda qwllaniladigan;
L) boshqaruv ob`ektining xususiyatiga kwra: mulkchilik shakliga kwra (davlat, kooperativ, aktsionerlik, tijorat,
jamoa, xususiy, yakka ob`ektlar);
M) yuridik mohiyatiga kwra: ruxsat beruvchi, taqiqlovchi yoki majburiyat yuklovchi bwlishi mumkin.
Shunday qilib yuqoridagilarga asoslanadigan bwlsak, davlat boshqaruvi, shu jumladan ijro hokimiyati
faqatgina ma`muriy-huquqiy shakllar orqali amalga oshirilishi mumkin. Davlat-boshqaruv faoliyati ikkala shakl
orqali ham, ya`ni huquqiy va nohuquqiy shakl orqali ifodalangan bwlishi mumkin.
Davlat boshqaruvi oldida turgan vazifa va funktsiyalarni amalga oshirishning birinchi va asosiy shakli - bu
davlat boshqaruv aktlarini qabul qilishdir.
36

Davlat boshqaruvi aktlari - ijro hokimiyatining vakolatli sub`ekti tomonidan bir tomonlama tartibda qabul
qilinadigan, ma`muriy-huquqiy me`yorlarni wrnatishga qaratilgan yoki davlat boshqaruvi vazifa va funktsiyalarini
amalga oshirish maqsadida ma`muriy-huquqiy munosabatlarni wrnatadigan, wzgartiradigan va bekor qiladigan
hujjatdir. Alimov X.R.ning fikricha, boshqaruv faoliyatining asosiy shakllaridan biri - davlat boshqaruv organlari
tomonidan huquqiy aktlar chiqarishdir. Bu aktlar yordamida boshqaruv organlari wz oldiga qwyilgan vazifalarni
bajaradi va kwpgina boshqaruv masalalarini hal qiladi. Boshqaruv aktlarida hamma vaqt davlat organi yoki
mansabdor shaxsning farmoyishi bayon qilinib, uning bajarilishi tashkiliy ishlar va ishontirish ywli bilan, kerak
bwlgan paytlarda esa majburlash ywli bilan amalga oshiriladi. Boshqaruv organlarining aktlari qonuniy ravishda wz
vakolati doirasida hujjat tuzish talablariga rioya qilgan holda chiqarilishi kerak. Boshqaruv aktini qabul qilish
hamma vaqt yuridik natijalarga olib keladi.
Davlat boshqaruv organlari aktlarining yuridik kuchi har xil bwlishiga qaramasdan uning hamma talablari
bajarilishi kerak. Huquqiy aktni chiqarish uchun uning nima maqsadda qabul qilinayotganligini aniqlash, loyihasini
tayyorlash va uni tegishli organlarga yoki mansabdor shaxs kwrib chiqishi uchun taqdim etishi zarur. Bu jarayon
huquqiy aktlarni tayyorlash faoliyati deb ataladi. Boshqaruv aktini tayyorlash faoliyati davlat organi tomonidan
maxsus tartibga solinadi. Masalan, kim qanday aktlarni chiqarish huquqiga ega; qancha muddatda loyiha
tayyorlanishi kerak; loyihani kim kwrib chiqishi va qwl qwyishi zarur; loyiha qanday qismlardan iborat bwlishi
lozim; qaysi masalalar va kim bilan kelishib olinishi lozim; kim loyihani tayyorlash uchun javob beradi kabi
masalalar davlat organi tomonidan hal qilinadi.
Boshqaruv aktlarining loyihalari amaldagi qonunchilik talablariga qanchalikjavob berishi yoki bermasligi
ana shu organning yuridik xizmat xodimlari tomonidan tekshirib chiqilishi kerak. Huquqiy aktlarning loyihasi kwrib
chiqilgandan keyin u kollegial ravishda yoki yakka tartibda tasdiqlanadi. Shundan keyin bu akt matbuotda chop
etiladi. Davlat boshqaruv aktlarining kuchga kirish muddati shu aktning wzida kwrsatiladi, agar matbuotda
kwrsatilmagan bwlsa, akt qabul qilingan paytdan kuchga kirgan hisoblanadi.
Davlat boshqaruv aktlari - bu qonun hujjatlarida kwrsatib wtilgan tartibda, davlat organlari yoki ularning
mansabdor shaxslari tomonidan vakolat doirasida qabul qilinadigan hamda huquqiy oqibatlarga olib keladigan
qonunosti rasmiy hujjat hisoblanadi.
Davlat boshqaruv aktlarining wziga xos xususiyatlari sifatida, huquqshunos olimi Yu.M.Kozlov
quyidagilarni kwrsatib wtadi:
1) davlat boshqaruv aktlari - boshqaruv qarorining huquqiy kwrinishi bwlib hisoblanadi. Ijro hokimiyati
organi (mansabdor shaxs) uni qabul qilish orqali davlat boshqaruvi vazifa va funktsiyalarini amalga
oshirish maqsadida u yoki bu masalani (umumiy yoki individual masalani) hal etadi;
2) davlat boshqaruv akti - ijro hokimiyati yoki davlat-boshqaruv faoliyatining vakolatli sub`ekti tomonidan
hamda amaldagi qonun hujjatlari va ma`muriy-huquqiy me`yorlar bilan belgilab berilgan vakolat
doirasida qabul qilinadi;
3) davlat boshqaruv akti - ijro hokimiyati yoki davlat-boshqaruv faoliyatining vakolatli sub`ekti tomonidan
bir tomonlama tartibda qabul qilinadi;
4) davlat boshqaruv akti - ijro hokimiyati tegishli sub`ektining huquqiy-hokimiyat irodasini ifodalab, unda
davlat-boshqaruv faoliyatining hokimiyat tabiati wz ifodasini topadi;
5) davlat boshqaruv akti wzida ma`lum bir boshqaruv ob`ektiga qaratilgan huquqiy-hokimiyat kwrsatmasini
ifodalaydi hamda u imperativlik (ya`ni, bajarilishi majburiy bwlgan) xususiyatga egadir;
6) davlat boshqaruv akti davlat boshqaruvi jarayonida yurish-turish (xulq-atvor) qoidalarini belgilab beradi;
7) davlat boshqaruv akti ma`muriy-huquqiy munosabatlarni yuzaga kelitirsh, wzgartirish yoki bekor qilish
uchun asoslarni yaratib beradi (ya`ni ma`muriy huquqiy me`yorlarni wrnatadi, wzgartiradi yoki bekor
qiladi) yoki konkret huquqiy munosabatlarni bevosita yuzaga kelitirishi, wzgartirishi yoki bekor qilishi
mumkin;
8) davlat boshqaruv akti qonunosti xususiyatiga ega, ya`ni ijro hokimiyatining tegishli sub`ekti tomonidan
Konstitutsiya va amaldagi qonunlar asosida hamda ularni ta`minlash va ijro etish maqsadida qabul
qilinadi;
9) davlat boshqaruv akti davlatning boshqa aktlari tizimida ma`lum bir wringa ega bwlib, yuqori turuvchi
boshqaruv aktlariga mos kelishi lozim bwladi;
10) davlat boshqaruv akti xizmat hujjatlarining wziga xos yuridik turlaridan biri bwlib, ijro hokimiyati
organlari (mansabdor shaxslar) faoliyatida foydalaniladi. Boshqaruv aktlaridan farq qilgan holda xizmat
hujjatlari (turli xildagi ma`lumotnomalar, hisobot hujjatlari, axborot ma`lumotlari, guvohnoma,
bayonnoma, taftish va tekshirish aktlari va boshqalar) ma`lum bir yuridik xususiyatlarga ega bwlishi
mumkin, lekin bohqaruv akti sifatida namoyon bwlmaydi. Chunki bu hujjatlar boshqaruv aktiga xos
bwlgan barcha xususiyatlarga ega emas;
11) davlat boshqaruv akti, qoida bwyicha, yozma yuridik hujjat sifatida chiqariladi, lekin og`zaki tartibda
ifodalangan ham bwlishi mumkin (masalan, harbiy boshqaruv tizimida xizmat munosabatlari doirasida
rahbar va unga bevosita buysunuvchi xodim wrtasida);
12) davlat boshqaruv akti ma`lum bir rasmiy wrnatilgan qoidalarga rioya qilingan holda, ya`ni uni loyihasini
tayyorlash, kwrib chiqish, ekspertiza, tasdiqlash va boshqalarni wrnatuvchi qoidalarga asoslangan holda
qabul qilinadi. Shu narsani alohida ta`kidlab wtish lozimki, bunday tartibni wrnatuvchi umumiy qoidalar
mavjud emas. Ba`zi bir boshqaruv aktlarini tayyorlash idoraviy xususiyatga ega;
13) davlat boshqaruv akti unda kwrsatilgan talablarning bajarilmaganligida, huquqni himoya qilish
xususiyatiga ega bwladi, ya`ni aybdor tomonning javobgarligini yuzaga keltirishi mumkin.
Demak, davlat boshqaruv aktlari - qonunga asoslangan tartibda ijro hokimiyati yoki boshqaruv faoliyati
vakolatli sub`ektining bir tomonlama huquqiy-hokimiyat irodasini ifolash bwlib, davlat boshqaruv faoliyatining
vazifa va funktsiyalarini amalga oshirish maqsadida ma`muriy-huquqiy me`yorlarni yoki ma`muriy-huquqiy
munosabatlarni wrnatishga, wzgartirishga va bekor qilishga qaratiladi.
Davlat boshqaruv aktlarining bunday ma`nodagi tushunchasi, boshqaruvchi va boshqariluvchi wrtasidagi,
ya`ni boshqaruv sub`ekti va ob`ekti wrtasidagi munosabatlarni belgilab beradi.
Davlat boshqaruv aktlari orqali qonun hujjatlarida kwrsatib wtilgan umumiy huquqiy me`yorlar yanada
aniqlashtiriladi.
Davlat boshqaruv aktlari wz doirasiga kwra nafaqat davlat boshqaruvi bilan chegaralanadi. Bir qator
holatlarda boshqa ijtimoiy munosabatlarni, ya`ni ma`muriy huquq emas, balki boshqa huquq sohalarining
munosabatlarini tartibga soladi. Kwpgina hollarda bu moliyaviy, mehnat, er va boshqa munosabatlardir.
Davlat boshqaruv aktlari twg`risida batafsilroq tushuncha hosil qilish maqsadida, ularni sud organlari
tomonidan qabul qilinadigan aktlar bilan taqqoslab kwrish lozim. Boshqaruv aktlari wzining pozitiv xarakteriga
kwra, davlat va jamiyat hayotining turli sohalariga ta`sir kwrsatish maqsadida ijro hokimiyatining funktsiyalanishini
37

ta`minlaydi. Sud organlarining aktlari esa, aniq ifodalangan yurisdiktsiyaviy xususiyatga egadir. Bundan tashqari,
davlat boshqaruv aktlari sud aktlarini bekor qilishi yoki wzgartirishi mumkin emas, sud aktlari esa boshqaruv
aktlarini bekor qilishi yoki wzgartirishi mumkin. Boshqaruv aktlari ayrim holatlarda sud jarayonida dalil vazifasini
bajarishi mumkin.
Davlat boshqaruv aktlarining tasnifi. Davlat boshqaruv aktlari bir necha asoslarga kwra bir necha
turlarga tasniflanishi (guruhlanishi) mumkin. Jumladan, huquqshunos olimi X.R.Alimov davlat boshqaruv aktlarini
quyidagilarga bwladi:
1) yuridik xususiyatiga kwra boshqaruv aktlari me`yortiv va individual aktlarga bwlinadi;
2) makondagi harakati bwyicha boshqaruv aktlari respublika miqyosidagi va mahalliy miqyosdagi aktlarga
bwlinadi;
3) qancha muddatgacha amalda bwlishiga kwra boshqaruv aktlari muddati cheklangan va cheklanmagan
aktlarga bwlanadi;
4) aktning qaysi organ tomonidan qabul qilinishiga kwra quyidagilarga bwlinadi:
a) Wzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilinadigan boshqaruv aktlari (farmon va
farmoyish);
b) Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadigan boshqaruv aktlari
(farmoyish va qaror);
v) vazirliklar, davlat qwmitalari va respublika miqyosida harakat qiluvchi davlat organlari (kontsern,
korporatsiya, assotsiatsiya, kompaniya va boshqalar) tomonidan qabul qilinadigan boshqaruv aktlari
(buyruq, ywriqnoma, kwrsatma va boshqa qarorlar);
g) hokimlar tomonidan qabul qilinadigan boshqaruv aktlari (farmoyish va qaror);
5) akt qabul qiluvchi organlarning vakolatiga kwra boshqaruv aktlari umumiy, sohaviy va tarmoqlararo
aktlarga bwlinadi;
6) shakli bwyicha boshqaruv aktlari yozma va og`zaki aktlarga bwlinadi.
Davlat boshqaruv aktlarining yanada aniqroq tasnifi huquqshunos olimi Yu.M.Kozlov tomonidan berilgan.
Uning fikricha, ijro hokimiyatining maqsadi, vazifasi va funktsiyalari turli kwrinishdagi boshqaruv aktlari orqali
amalga oshiriladi. Boshqaruv aktlarini tasniflashning birinchi asosi - bu aktlarning yuridik xususiyatidir. Boshqaruv
aktlari yuridik xususiyatiga kwra me`yortiv va individual aktlarga bwlinishi mumkin.
Normativ aktlar boshqaruv faoliyatining tartibga soluvchilik funktsiyasini ifodalaydi. Ularda turdosh
boshqaruv munosabatlarini tartibga soluvchi ma`muriy-huquqiy me`yorlar kwrsatib wtilgan bwlib, boshqaruv
jarayoni sub`ektlarining yurish-turishini, xulq-atvorini belgilab beradi hamda uzoq muddatga mwljallab chiqariladi.
Normativ aktlar ijro hokimiyati jarayonini ifodalovchi eng samarali vositadir. Normativ aktlar - bu qonunosti
ma`muriy huquq ijodkorligi yoki huquq wrnatish akti hisoblanadi. Normativ aktlar orqali:
A) yuqori yuridik kuchga ega bwlgan, ya`ni qonunlarda kwrsatib wtilgan me`yorlar yanada
aniqlashtiriladi;
B) davlat boshqaruvi sohasidagi namunaviy qoidalar belgilanadi;
V) turli xildagi ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar hayotga tatbiq qilainadi;
G) ijro apparati bwg`inlarining tashkiliy-huquqiy maqomi belgilab beriladi;
D) fuqarolar va jamoat birlashmalarining konstitutsiyaviy maqomi amalga oshirilishining mexanizmi
ta`minlanadi;
E) davlat boshqaruvi sohasida amalga oshiriladigan ma`lum bir cheklovlar va taqiqlar wrnatiladi, maxsus
huquq berilishi yoki majburiyatlar yuklanishi mumkin;
J) boshqaruv munosabatlari turli ishtirokchilari wzaro aloqasining asosiy ywllari shakllantiriladi;
E) davlat boshqaruvi sohasida wrnatilgan tartibning muhofaza qilinishi amalga oshiriladi va boshqalar.
Normativ aktlar ma`muriy huquqning asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Ular ma`muriy-huquqiy
munosabatlarni yuzaga keltirish, wzgartirish va bekor qilishda huquqiy asos bwlib xizmat qiladi.
Shunday qilib, me`yortiv aktlar orqali boshqaruvning muhim, printsipial muammolari hal qilinadi. Ijro
hokimiyati organlarining (mansabdor shaxslarning) me`yortiv ma`muriy-huquqiy aktlarni qabul qilish vakolati
rasmiy tartibda mustahkamlangan ularning kompetentsiyasi orqali belgilanadi.
Individual aktlar, ya`ni yakka tartibdagi yoki ma`muriy aktlar. Individual aktlar naormativ aktlardan farq
qilgan holda, huquqni ijro etish (huquqni ta`minlash) xususiyatiga ega. Wzining yuridik mazmuniga kwra bu aktlar
farmoyish berish aktlari bwlib hisoblanadi. Ularda ijro hokimiyati sub`ektlarining konkret yuridik-hokimiyat irodasi
ifoda etiladi. bunday huquqiy-hokimiyat irodasining ifodalanishi quyidagilarda namoyon bwladi:
birinchidan, bu aktlar orqali individual ma`muriy ishlar yoki davlat boshqaruvi sohasida yuzaga keladigan
masalalar hal qilinadi;
ikkinchidan, bu aktlar konkret shaxslarga qaratilgan bwladi;
uchinchidan, bu aktlar konkret ma`muriy-huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiradi, wzgartiradi va bekor
qiladi.
Individual aktlar davlat boshqaruvi jarayonida keng qwllaniladigan boshqaruv qarorlaridan biri
hisoblanadi. Masalan, boshqaruv apparatida biron bir shaxsni u yoki bu lavozimga tayinlash twg`risidagi bwyruq,
ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsga ma`muriy javobgarlikni qwllash twg`risidagi qaror va boshqalar.
Individual aktlar hamma vaqt ma`muriy-huquqiy me`yorlarni qwllovchi akt bwlib hisoblanadi. lekin
ularning ahamiyati faqatgina shu bilan cheklab qwyish, maqsadga muvofiq emas. Bu aktlar boshqa huquq
sohalarining me`yorlarini qwllashda ham xizmat qiladi. Individual aktlarni qabul qilishga qwyiladigan asosiy talab -
ularning me`yortiv ma`muriy-huquqiy aktlar asosida bwlishidir. Agar individul akt me`yortiv ma`muriy-huquqiy akt
asosida qabul qilinmasa, haqiqiy emas deb topiladi.
Normativ aktlar umumiylik xususiyatiga ega bwlib, uzoq muddatga mwljallab chiqarilsa, individual aktlar
konkret shaxslarga qaratib chiqariladi va ularning amalda bwlishi odatda ma`lum bir holatga bog`liq bwladi.
Individual aktda kwrsatilgan harakatning amalga oshirilishi bilan u wz kuchini ywqotadi.
Ba`zi bir aktlar wzida ham me`yortiv ham individual aktning xususiyatlarini qamrab olishi mumkin.
Bunday aktlar aralash akt deb ataladi. Masalan, biron bir akt orqali davlat organi qayta tashkil qilinib, bir vaqtning
wzida uning tashkiliy-huquqiy maqomi ham belgilab beriladi hamda konkret shaxs rahbar etib tayinlanadi. Ayrim
holatlarda aralash aktlarni alohida guruhga kiritishga harakat qilishadi. Lekin bunga hech qanday asos ywq.
Davlat boshqaruvi aktlari boshqa xususiyatlarga kwra ham tasniflanishi mumkin. Masalan ularni
nomlanishiga qarab ham bir necha guruhlarga bwlish mumkin. Har bir ijro hokimiyati organlari Konstitutsiya va
qonunlar bilan yoki qonunosti aktlari bilan wrnatilgan ma`lum nomalanishdagi aktlarni qabul qiladi. Masalan,
Prezidenti farmon va farmoyish, hukumat farmoyish va qaror, vazirliklar va davlat qwmitalari buyruq, ywriqnoma,
qaror, farmoyish va kwrsatmalar qabul qiladi.
Davlat boshqaruv aktlarini muhofaza qilish uslubiga kwra ikkiga bwlish mumkin:
A) intizomiy javobgarlik choralari bilan muhofaza qilinadigan davlat boshqaruv aktlari;
B) ma`muriy javobgarlik choralari bilan muhofaza qilinadigan aktlar.
38

Davlat boshqaruv aktlariga qwyiladigan talablar. Amaldagi qonun hujjatlariga binoan davlat
boshqaruv aktlari belgilangan talablarga mos ravishda qabul qilinishi lozim. Jumladan:
1) davlat boshqaruv aktlari – Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, Wzbekiston Respublikasi
qonunlariga hamda Wzbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlariga zid bwlishi mumkin emas;
2) davlat boshqaruv aktlari - Konstitutsiya va qonunlarda belgilangan vakolat doirasida tegishli ijro
hokimiyati organlari (mansabdor shaxslar) tomonidan yoki davlat-boshqaruvi faoliyatining vakolatli
sub`ekti tomonidan qabul qilinishi lozim;
3) yuqori turuvchi organlarning huquqiy aktlarini inobatga olgan holda qabul qilinishi lozim;
4) huquqiy asoslangan bwlishi, ya`ni qabul qilishning maqsadi va asoslari, shuningdek uni qabul qilishdan
kelib chiqadigan yuridik oqibatlar kwrsatib wtilgan bwlishi lozim;
5) quyi turuvchi organlarning, korxona, muassasa va tashkilotlarning kompetentsiyasini (vakolatini) yoki
operativ mustaqilligini cheklashga qaratilmagan bwlishi lozim;
6) jamoat birlashmalarining va boshqa nodavlat tashkilotlarining qonun bilan belgilangan huquqlari va
qonuniy manfaatlarini cheklashga qaratilmagan bwlishi lozim;
7) qonun hujjatlari bilan belgilangan shaklda va tartibda qabul qilinishi lozim.
Albatta, davlat boshqaruv aktlarini qabul qilishda qwyiladigan asosiy talablardan biri - bu uning
konstitutsiya va qonunlar bilan wrnatilgan fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga qarshi qaratilgan bwlishi
mumkin emas.
Davlat boshqaruv aktlariga boshqa xildagi talablar ham wrnatilgan bwlishi mumkin. Masalan, optimallik,
twliq va aniq ifoda etish, belgilangan rekvizitlarga (muhr, imzo, ijro muddati, nazorat va boshqalarga) rioya qilish,
kollegiallikka rioya qilish va h.k.lar.
Davlat boshqaruvining asosiy shakllaridan biri - bu davlat organlari faoliyatida shartnomalarni tuzish
hisoblanadi. Davlat organlari boshqaruv faoliyatini amalga oshirish vaqtida bir necha xildagi shartnomalarni
tuzishlari mumkin: fuqarolik-huquqiy shartnomalar; ma`muriy-huquqiy shartnomalar.
Davlat organlari faoliyatida fuqarolik shartnomalarini tuzish Wzbekiston Respublikasi fuqarolik
qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Fuqarolik-huquqiy shartnomalarda davlat organlari yuridik shaxs sifatida
harakat qiladi va bu munosabatlar wzaro tenglikka asoslanadi. Bu shartnoma munosabatlarida ishtirok etuvchi
tomonlar wzaro bog`liq bwlgan huquq va majburiyatlarga ega bwladi.
Shu narsani alohida ta`kidlab wtish lozimki, davlat organlari ma`muriy-huquqiy shartnomalarni qabul
qilish orqaligina boshqaruvni amalga oshirishlari mumkin, ya`ni davlat organlari tomonidan fuqarolik-huquqiy
shartnomasini tuzish boshqaruv shakli hisoblanmaydi. Shu sababli boshqaruv shakli twg`risida gapirganda, kwproq
e`tiborni davlat organlari tomonidan tuziladigan ma`muriy-huquqiy shartnomalarga qaratish lozim.
Amaldagi qonunchilik hujjatlarida ma`muriy-huquqiy shartnomalar degan termin ishlatilmagan. Shu
nuqtai nazrdan, ma`muriy-huquqiy shartnomalar masalasi hozirgi kunga qadar dolzarb bwlib hisoblanadi.
Ma`muriy-huquqiy shartnomalarning boshqa shartnomalardan asosiy farqi shundan iboratki, ularda davlat
organi davlat organi sifatida, ya`ni davlat-hokimiyat vakolatidan foydalangan holda ishtirok etadi. Ma`muriyhuquqiy
shartnomalarda tomonlar wzaro teng bwlib hisoblanmaydi. Bunday shartnomalarda asosiy talablarni bir
tomon (davlat organi) belgilab beradi.
Fuqarolik-huquqiy shartnomalar, yuqorida qayd qilinganidek, fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga
solinsa, ma`muriy-huquqiy shartnomalar ma`muriy qonunchilik bilan tartibga solinadi. Ma`muriy huquq fanidan
bizga yaxshi ma`lumki, ma`muriy qonunchilik davlat boshqaruvini tartibga solishga qaratilgan. Ma`muriy
qonunchilik orqali tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarda davlat organi (mansabdor shaxs) ishtirok etganligi
sababli tengsizlikka asoslanadi. Bu munosabatlar bir tomonlama tartibda yuzaga kelishi, wzgarishi va bekor bwlishi
mumkin.
Ma`muriy-huquqiy shartnomalar davlat organi oldida turgan vazifa vafunktsiyalarni amalga oshirish
maqsadida tuziladi.
Ma`muriy-huquqiy shartnomalarning mazmunini davlat organining vakolati tashkil etadi. Masalan, ichki
ishlar organlaridagi qwriqlov bwlimi bilan yuridik shaxs wrtasida ma`lum bir ob`ektni qwriqlash bwyicha tuzilgan
shartnoma. Mazkur shartnoma ma`muriy-huquqiy shartnoma hisoblanib, u orqali davlat organi wz oldida turgan
vazifa va funktsiyalarni amalga oshiradi.
Demak, yuqoridagilarga asoslanadigan bwlsak, davlat organlari (mansabdor shaxslar) boshqaruv
jaryonida ma`muriy-huquqiy shartnomalarni tuzish orqali boshqaruv faoliyatini amalga oshiradilar. Ma`muriyhuquqiy
shartnomalar davlat organlarining vakolatini (ularning vazifa va funktsiyalarini) amalga oshirishda xizmat
qiluvchi - davlat boshqaruv shakllaridan biri hisoblanadi.
Davlat organlari (mansabdor shaxslar) boshqaruv faoliyatini amalga oshirish vaqtida amaldagi qonun
hujjatlari bilan belgilab berilgan boshqa yuridik ahamiyatli qarakatlarni ham sodir etishlari mumkin. Jumladan
bunday harakatlarga fuqarolarning murojaatlarini kwrib chiqish kiradi.
Wzbekiston Respublikasining 6 may 1994 yilda qabul qilingan «Fuqarolarning murojaatlari twg`risida»gi
qonunga binoan Wzbekiston Respublikasining fuqarolari davlat va jamoat ishlarini boshqarishda ishtirok eta borib,
Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarida wzlariga berilgan huquqlar va erkinliklarni
rwyobga chiqara borib: wzlarining qonuniy huquqlari va manfaatlarini himoyalab murojaat qilishga; davlat va
jamoat birlashmalarining vakolatli organlari buzilgan huquqlarini tiklashiga haqlidirlar.
Murojaatlarning kwrib chiqilishi vaqtida davlat organlarining, jamoat birlashmalarining, korxonalar,
muassasalar va tashkilotlarning xodimlari tomonidan fuqarolarning wz roziligisiz ularning shaxsiy hayotiga doir
ma`lumotlarning yoki davlat siri yoxud qonun muhofazasidagi boshqa sir hisoblangan ma`lumotlarning,
fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga putur etkazadigan wzga axborotlarning oshkor etilishiga ywl
qwyilmaydi. Shuningdek murojaatga daxldor bwlmagan, fuqaroning shaxsi twg`risidagi ma`lumotlarni surishtirib
bilishga ham ywl qwyilmaydi. Fuqaroning iltimosiga binoan uning shaxsiga doir har qanday ma`lumot oshkor
etilmasligi kerak.
Takliflar fuqarolarning davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning
faoliyatini yaxshilashga qaratilgan murojaatlaridir. Davlat organi, jamoat birlashmasi, korxona, muassasa, tashkilot
taklifni har tomonlama kwrib chiqishi va fuqaroning iltimosiga binoan kwrib chiqish natijalari twg`risida unga
ma`lum qilishi shart.
Arizalar fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini rwyobga chiqarish twg`risida iltimos bayon
etilgan murojaatlardir. Arizalarni kwrib chiqish wz vakolatiga kiradigan davlat organlari, jamoat birlashmalari,
ularning mansabdor shaxslari, mulkchilik shaklidan qat`i nazar korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning rahbarlari
hamda boshqa mansabdor shaxslari: arizalarni har tomonlama, xolisona va wz vaqtida kwrib chiqishlari; qonunga
asoslangan qarorlar qabul qilishlari va ularning ijrosini ta`minlashlari; arizalarni kwrib chiqish natijalari twg`risida
39

fuqarolarga ma`lum qilishlari shart. Arizada bayon etilgan talablarni qondirishning rad etilishi fuqaroga rad
etishning sabablari kwrsatilgan holda yozma tarzda ma`lum qilinadi.
Shikoyatlar davlat organlarining, jamoat birlashmalarining, mulkchilik shaklidan qat`i nazar korxonalar,
muassasalar, tashkilotlarning, mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari yoxud qarorlari tufayli fuqarolarning
buzilgan huquqlari va qonuniy manfaatlarini tiklash talab qilingan murojaatlardir. Davlat organining, jamoat
birlashmasining, korxona, muassasa, tashkilotning, mansabdor shaxsning xatti-harakati yoki qarori ustidan shikoyat
bwysunuv tartibiga qarab, yuqori turuvchi organ yoki mansabdor shaxsga yoxud sudga beriladi. Yuqori turuvchi
davlat organiga, jamoat birlashmasining organiga yoki mansabdor shaxsga davlat organi yoki jamoat
birlashmasining organi tomonidan xatti-harakat sodir etilganligi yoki qaror qabul qilinganligi fuqaroga ma`lum
bwlib qolgan vaqtdan e`tiboran bir yildan kechiktirmay shikoyat bilan murojaat qilinishi mumkin. Uzrli sabablarga
kwra wtkazib yuborilgan muddat shikoyatni kwrib chiqayotgan organ tomonidan tiklanadi. Yuqori turuvchi davlat
organining, jamoat birlashmasining, mansabdor shaxsning qarori ustidan qonun hujjatlarida belgilangan muddatda
sudga shikoyat qilinishi mumkin. Fuqaro shikoyatni shaxsan berishga yoki bu ishga boshqa shaxsni vakil qilishga
haqlidir. Fuqaroning manfaatlarini kwzlab boshqa shaxs ham shikoyat berishi mumkin. Voyaga etmaganlar va
muomalaga layoqatsiz shaxslar manfaatlarini kwzlab ularning qonuniy vakillari shikoyat bilan murojaat qiladilar.
Shikoyatga fuqarolarning murojaati bwyicha avval qabul qilingan qaror yoki uning kwchirmasi, shuningdek
shikoyatni kwrib chiqish uchun zarur bwlgan boshqa hujjatlar ilova qilinadi. Fuqarolarning shikoyatlarini xattiharakatlari
va qarorlari ustidan shikoyat qilinayotgan organlar yoki mansabdor shaxslarning wziga jwnatish
taqiqlanadi.
Davlat organlari, jamoat birlashmalari, mulkchilik shaklidan qat`i nazar korxonalar, muassasalar va
tashkilotlar, ularning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari wz vakolatlari doirasida: shikoyatlarni xolisona, har
tomonlama va wz vaqtida tekshirishlari; shikoyatga sabab bwlgan noqonuniy qarorni bekor qilishlari yoki
wzgartirishlari, g`ayriqonuniy xatti-harakatlarning oldini olish yuzasidan shoshilinch chora-tadbirlar kwrishlari,
qoidabuzarliklarga olib kelgan sabablar va shart-sharoitlarni aniqlashlari; fuqarolarning buzilgan huquqlari
tiklanishini, shikoyat munosabati bilan qabul qilingan qaror amalda ijro etilishini ta`minlashlari; fuqaroga shikoyatni
tekshirish natijalari va qabul qilingan qarorning mohiyati twg`risida yozma tarzda ma`lum qilishlari shart.
Davlat organlari, korxonalar, muassasalar yoki tashkilotlarda rahbar yoki uning wrinbosari, jamoat
birlashmalarida esa saylab qwyiladigan organlar yoki ular vakolat bergan shaxslar shikoyat bwyicha qaror qabul
qilishga haqlidirlar.
Fuqarolarning takliflari taklif tushgan kundan e`tiboran bir oy muddat ichida kwrib chiqiladi, qwshimcha
wrganishni talab etadigan takliflar bundan mustasno bwlib, bu haqda taklif kiritgan shaxsga ma`lum qilinadi.
Arizalar va shikoyatlar davlat organiga, jamoaat birlashmasiga, korxona, muassasa va tashkilotga tushgan
kundan e`tiboran bir oy muddat ichida hal etiladi, ular masalani mohiyatan hal etishlari, qwshimcha wrganishlar va
tekshirishni talab qilmaydigan masalalarni esa 15 kundan kechiktirmay hal etishlari shart.
Ariza yoki shikoyat hal etish uchun maxsus tekshiruvlar wtkazish, qwshimcha materiallarni swrab olish
yoki boshqa chora-tadbirlar kwrish zarur bwlsa, tegishli organ, korxona, muassasa, tashkilot rahbari yoki
rahbarining wrinbosari ariza yoki shikoyatni hal etish muddatini, istisno tariqasida, uzaytirishi mumkin, biroq bu
muhlat bir oydan oshmasligi lozim bwlib, bu haqda ariza yoki shikoyat bergan shaxsga ma`lum qilinadi. Bunda
murojaatni kwrib chiqish umumiy muddati ikki oydan oshmasligi kerak.
Fuqarolarning murojaatlari twg`risidagi qonun hujjatlarini talablariga rioya etilishi usidan nazoratni
davlat hokimiyati organlari, shuningdek wzlariga bwysunuvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda -
vazirliklar, davlat qwmitalari va idoralar ta`minlaydilar.
Davlat boshqaruv organlarining boshqaruv jarayonida amalga oshiradigan ikkinchi yuridik ahamiyatli
harakatlari - bu notarial harakatlarni amalga oshirishdir.
Wzbekiston Respublikasining 26 dekabr 1996 yilda qabul qilingan «Notariat twg`risida»gi qonunga
binoan Wzbekiston Respublikasida notariatning vazifasi jismoniy hamda yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy
manfaatlarini notariuslar tomonidan qonunlarda nazarda tutilgan notarial harakatlarni amalga oshirish ywli bilan
himoya qilishni ta`minlashdan iboratdir.
Mazkur qonunning 26-moddasiga binoan quyidagilar notarial tasdiqlangan hujjatlarga tenglashtiriladi:
kasalxonalarda, gospitallarda, boshqa statsionar davolash muassasalarida davolanayotgan yoki qariyalar
va nogironlar uylarida yashayotgan fuqarolarning ushbu kasalxonalar, gospitallar va boshqa davolash
muassasalarining bosh shifokorlari, ularning tibbiyot bwyicha wrinbosarlari yoki navbatchi shifokorlari, shuningdek
gospitallarning boshliqlari, qariyalar va nogironlar uylarining direktorlari va bosh shifokorlari tomonidan
tasdiqlangan vasiyatnomalari;
Wzbekiston Respublikasining Davlat bayrog`i ostida suzib yurgan kemalarda safarda bwlgan
fuqarolarning shu kemalarning kapitanlari tomonidan tasdiqlangan vasiyatnomalari;
qidiruv ekspeditsiyalarida yoki shunga wxshash boshqa ekspeditsiyalarda bwlgan fuqarolarning shu
ekspeditsiyalar boshliqlari tomonidan tasdiqlangan vasiyatnomalari;
harbiy xizmatchilarning, harbiy qismlar joylashgan, notariuslar bwlmagan punktlarda esa, shu qismlarda
ishlovchi harbiy xizmatchi bwlmagan shaxslarning, ular oila a`zolarining hamda harbiy xizmatchilar oila
a`zolarining harbiy qismlarning komandirlari tomonidan tasdiqlangan vasiyatnomalari va ishonchnomalari;
ozodlikdan mahrum etish joylaridagi yoki qamoqdagi shaxslarning tegishli muassasalar boshliqlari
tomonidan tasdiqlangan vasiyatnomalari va ishonchnomalari.
Demak, yuqoridagilarga asoslangan holda aytishimiz mumkinki, davlat organlari (mansabdor shaxslar)
nafaqat boshqaruv aktlarini qabul qilish yoki ma`muriy-huquqiy shartnomalarni tuzish, balki boshqa yuridik
ahamiyatli harakatlarni sodir etish orqali ham davlat boshqaruvini amalga oshiradilar.
40

1. Davlat boshqaruvi usullari tushunchasi.
2. Davlat boshqaruvi usullarining tasnifi.
3. Ishontirish usullari.
4. Majburlash usullari.
Ma`ruza – 10. Ma`muriy xuquqiy usullar.
Reja:
Boshqaruv jarayonidagi muayyan vazifalarni bajarishda shaxslarning irodasi va ongiga ta`sir kwrsatuvchi
turli usullardan foydalaniladi. Bu boshqaruv usullari deb ataladi.
Davlat boshqaruv usullari - davlat tomonidan boshqaruv sohasidagi vazifalar qanday hal qilinishi
tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, ular boshqaruv faoliyatining sifat tomonini belgilab beradi. Shuning uchun
ham boshqaruv sifatini yaxshilash. Uning samaradorligini oshirish kwp jihatdan boshqaruv usullarini
takomillashtirishga bog`liqdir. Davlat wz oldiga qwyilgan maqsadlarga erishish ywlida hamda vazifa va
funktsiyalarni bajarish uchun turli xil usullardan foydalanadi.
Boshqaruv apparati wz vazifasi va funktsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun har bir boshqaruv organi
va ularning tizimi ma`lum jihatdan tashkillashtirilgan bwlishi lozim.
Huquqshunos olimi Yu.M.Kozlovning fikricha, ijro hokimiyatini (boshqaruv faoliyatini) amalga oshirish
jarayonida boshqaruv usullarining tutgan wrni kattadir. Boshqaruv jarayoni boshqaruv sub`ektining tegishli ob`ektga
bevosita maqsadga muvofiq ta`sir etishi bilan tugallanadi. Aynan shu orqali davlat-boshqaruv faoliyatining maqsadi,
vazifa va funktsiyalari amalga oshiriladi. Lekin bu uchun boshqaruv ta`sirini ifodalovchi ma`lum bir uslublar,
vositalar tizimi zarurdir. Demak, ijro hokimiyati organlarining boshqaruv ob`ektiga boshqaruv ta`sirini wtkazishga
qaratilgan uslub va vositalar - davlat boshqaruv usullari hisoblanadi.
Davlat boshqaruv usullari quyidagi wziga xos xususiyatlarga egadir:
1) boshqaruv usullari - davlat-boshqaruv faoliyati jarayonida amalga oshiriladi hamda ijro hokimiyatining
maqsadli ywnalishi bilan chambarchas bog`liqdir;
2) boshqaruv usullari - ijro hokimiyati sub`ektlari tomonidan ularga berilgan vakolatlarni amalga oshirish
vositasi sifatida qwllaniladi;
3) boshqaruv usullarida ijro hokimiyati sub`ektlarining yuridik-hokimiyat irodasi wz ifodasini topadi;
4) boshqaruv ta`sirining aniq bir usulini tanlash - boshqaruv ob`ektiga bevosita bog`liq bwladi (masalan,
mulkchilik shakli, individual yoki jamoa xarakteri, idoraviy mansubligi);
5) boshqaruv ta`siri me`yortiv va individual aktlarda nazarda tutilgan tartibda amalga oshirilishi sababli,
boshqaruv usullari ma`lum bir shaxslarga majburiy kwrsatmalarni wrnatishda, ayrim hollarda esa
umummajburiy qoidalarda wz ifodasini topadi;
6) boshqaruv usullari ularni ifoda etuvchi yuridik shaklga muhtoj bwladi. Aynan yuridik shakl boshqaruv
usuliga majburiylik xususiyatini beradi.
Huquqshunos olimi X.R.Alimovning fikricha, ma`muriy-huquqiy munosabatlar qatnashchilarining wz
burchlarini qonuniy bajarishlarini ta`minlash uchun ikki asosiy usul. Ya`ni ishontirish va majburlash usullari
qwllaniladi. Ishontirish davlat boshqaruvining hamma qatnashchilariga nisbatan qwllanilishi mumkin bwlsa,
majburlash boshqaruv qoidalarini buzgan shaxslarga nisbatan qwllaniladi. Majburlash wz ichiga tarbiyalash
elementlarini qamrab oladi. Majburlash hamma vaqt huquqiy me`yorlar orqali qwllaniladi, majburlashning turlari,
hajmi, uni qwllash asoslari va ijro etish qoidalari qonunlarda aniq kwrsatib wtiladi. Davlat boshqaruv usullari
ma`muriy va iqtisodiy usullarga bwlinishi mumkin.
Ma`muriy usullar boshqaruv sub`ektlariga davlat ta`sirini wtkazish orqali amalga oshirilib, ular
yordamida sub`ektlar oldiga vazifalar qwyiladi, tartib-qoidalar wrnatiladi, shuningdek sub`ektlarning nima qilishi
aniqlanadi. Bunda mabodo vazifalar va tartib-qoidalar bajarilmasa. Sub`ektlar yuridik javobgarlikka tortiladi.
Davlat boshqaruvida ma`muriy usullarni qwllash tarmoq yoki sohalaaro ekanligiga kwra farq qiladi.
Tarmoq boshqaruv organlari ma`muriy usullarni wzlariga bwysunuvchi organlarga hamda tarmoq oldiga qwyilgan
vazifalarni bajarish jarayonida paydo bwlgan munosabat qatnashchilariga nisbatan qwllaydi. Sohalararo boshqaruv
organlari esa ma`muriy usullarni wzlariga bwysungan organlarga nisbatan qwllabgina qolmasdan, balki ularga
tegishli bwlmagan organlarga va ma`muriy huquqning boshqa sub`ektlariga nisbatan ham qwllaydi. Chunki
sohalararo davlat boshqaruv organlari wz vakolatlari yuzasidan tegishli axloq tartiblarining barcha tomonidan
boshqarilishini nazorat qilib turadilar.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga wtish munosabati bilan davlat boshqaruv faoliyatida iqtisodiy usullar
ham keng qwllanilmoqda. Boshqaruvda iqtisodiy usullar: xalq xwjaligida qabul qilinayotgan boshqaruv
qarorlarining iqtisodiy asoslash; tashkil qilingan mukofotlash fondidan foydalanish orqali boshqariladigan
ob`ektlarga moddiy ta`sir kwrsatish; boshqaruv ob`ektlarini moddiy qiziqtirish uchun iqtisodiy vositalardan (narx,
mukofot, ishga xaq twlash, foyda) foydalanib, ularga bevosita ta`sir kwrsatish uchun kerak.
Davlat boshqaruv usullarini ahamiyati va harakat doirasiga qarab ikki guruhga bwlish mumkin: umumiy
usullar - boshqaruv jarayonining muhim bosqichlarida barcha funktsiyalarni yoki asosiy funktsiyalarni bajarish
uchun foydalaniladigan usullar; maxsus usullar - ma`lum bir boshqaruv jarayoni bosqichida ma`lum bir
funktsiyalarni amalga oshirish uchun foydalaniladigan usullar.
Davlat boshqaruvining umumiy usullari, wz navbatida. Bir necha guruhlarga bwlinadi:
1) hokimiyat vakolatidan foydalanish xususiyatiga kwra:
• ishontirish usullari;
• majburlash usullari;
2) maqsadiga kwra:
• kuzatish choralari. Kuzatish usuli - zaruriy usullardan biri bwlib, wz asosiga kwra boshqaruv organlari
faoliyatitning passiv usuli hisoblanadi. kuzatish usuli orqali kuzatilayotgan ob`ektning faoliyati olingan
ma`lumotlarni analiz qilish va baholash orqali ijobiy deb topilsa, boshqaruv organlari shuning wzi bilan
qanoatlanadi. Agar kuzatish jarayonida qandaydir noxush holatlar yoki ish holatini wzgartirishga twg`ri kelib
qolsa, boshqaruv organlari aktiv usullardan, masalan, kontrol qilish yoki ta`sir etish choralarini ishlab chiqish
usullaridan foydalanadi;
• kontrol usuli. Kontrol termini davlat boshqaruvi sohasida turli xil ma`nolarda ishlatiladi. Ba`zi hollarda kontrol
korxona, muassasa, tashkilot, mansabdor shaxs yoki fuqarolar u yoki bu qonunning yoki davlat organlarining
qandaydir kwrsatmalariga yoxud ularga yuklangan majburiyatlarga rioya etilishini tekshirish faoliyati sifatida
namoyon bwladi. Kontrolning bu kwrinishi - davlat kontroli yoki soha ichidagi kontrol yoxud moliyaviy kontrol
deb yuritiladi. Kontrol termini u yoki bu sohaning rivojlanishini, bwysunuvlikning barqarorligini ta`minlashga
qaratilgan faoliyat sifatida ham ishlatiladi. Masalan, hayotda shunday tushunchalar mavjud: barcha holatlarni
davlat wz kontroli ostiga oladi yoki biron bir holatning kontroldan chiqib ketishi. Ushbu misolda kontrol
41

tushunchasi wz ahamiyatiga kwra, boshqaruv tushunchasiga yaqin turadi. Lekin kontrolga qaraganda boshqaruv
tushunchasining hajmi kengroqdir. Kontrol termini ba`zi hollarda kuzatish ma`nosida ham ishlatilishi
mumkin.oddiy kuzatuvdan farq qilgan holda, kontrol ish holatiga ma`lum bir ta`sir etishni nazarda tutishi
mumkin;
• ta`sir etish choralarini ishlab chiqish;
3) boshqariluvchi ob`ektga ta`sir etish uslubiga kwra:
• twg`ridan-twg`ri ta`sir etish usullari. Bu usullar korxona, muassasa, tashkilot, mansabdor shaxslar va
fuqarolarning faoliyatiga davlat boshqaruv organlarining majburiyatlarini belgilash, hokimiyat vakolatlariga
tayanuvchi buyruqlarni berish ywli bilan twg`ridan-twg`ri ta`sir etish uslubidir. Ta`sir etishning bu usuli
boshqaruv sub`ektlariga davlat ta`sirini wtkazish orqali amalga oshirilib, ular yordamida sub`ektlar oldiga
vazifalar qwyiladi, tartib-qoidalar wrnatiladi, shuningdek sub`ektlarning nima qilishi aniqalanadi. Davlat
boshqaruvida bu usullarni qwllash tarmoq yoki sohalararo ekanligiga kwra farqlanadi;
• egri ta`sir etish usullari. Bozor iqtisodiyotiga wtish munosabati bilan boshqaruv faoliyatida egri usullar keng
qwllanilmoqda. Bu usullar ham mehnat jamoalarining mansabdor shaxslar va fuqarolarning yurish-turishiga
ta`sir etuvchi uslublar hisoblanadi. Bu usullar boshqariluvchi ob`ektga twg`ridan-twg`ri emas, balki egri ta`sir
etadi, ya`ni egri ta`sir etish usullarini qwllash boshqariluvchilarda ma`lum bir qiziqishni uyg`otish uchun
iqtisodiy shart-sharoitlarni yaratib berishni anglatadi. Bunda boshqariluvchilarning qanday harakat qilishi
twg`ridan-twg`ri kwrsatib qwyilmaydi;
4) boshqariluvchi ob`ektga ta`sir etish darajasiga kwra:
• tartibga solish usuli. Tartibga solish deganda boshqaruvning tegishli sohasida umumiy siyosatni va me`yortiv
aktlarda ularni amalga oshirishni davlat tomonidan moliyalashtirish vositasida belgilanishi tushuniladi. Uning
asosida huquqiy tartibga solish yotadi. Tartibga solish boshqariluvchilarning yurish-turishini va faoliyatining
maqsadi chegarasini belgilaydi hamda ularga wz vazifalarini hal etish uslublarini, yurish-turish variantlarini
tanlashda mustaqillik beradi. Bu usul odatda umumiy va markaziy vakolatli organlar faoliyatida qwllaniladi;
• umumiy rahbarlik usuli. Umumiy rahbarlik boshqaruvning yoki bu sohaga, uning rivojlanishini rejalashtirishga,
bwysunuvchi boshqaruv organlarining faoliyat ywnalishiga hamda wziga qarashli bwlgan ob`ektlarni kontrol
qilishga umumiy siyosatni tatbiq etish (wtkazish) demakdir;
• bevosita boshqaruv. Bevosita boshqaruv bu belgilangan maqsad va vazifalarga asoslangan holda boshqariluvchi
ob`ektlarga twg`ridan-twg`ri va doimiy tarzda ta`sir etishdir. Bu operativ xarakterdagi kundalik boshqaruvdir.
Bu usul boshqaruv organining bevosita bwysunuvida bwlgan ob`ektlarga nisbatan qwllaniladi. Bevosita
boshqaruv usuli boshqariluvchi ob`ektlarning mustaqilligini chegaralab qwyadi.
Hozirgi vaqtda, ya`ni korxona va birlashmalar xwjalik mustaqilligining kengayib borishi sharoitida,
kwproq tartibga solish va umumiy rahbarlik usullari qwllanilmoqda.
Davlat boshqaruvini amalga oshirishda davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan
ishontirish usullari keng qwllaniladi.
Ishontirish usullari davlat boshqaruvining umumiy usullaridan biri bwlib, davlat-hokimiyat vakolatidan
foydalanish xususiyatidan kelib chiqadi.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga wtish jarayonida davlat tomonidan kwpgina sohalarda tub islohotlar
amalga oshirilmoqda. Respublika fuqarolari bu islohotlarning mohiyatini qanchalik yaxshi tushunsalar, bu jarayon
shunchalik oson kechadi va amaliyotda samarali natijalar beradi.
Davlat wz oldida turgan turli vazifalar va funktsiyalarni bajarish faoliyati jarayonida, bozor iqtisodiyotiga
asoslangan bir qancha usullardan foydalanadi. Davlat wz faoliyatini amalga oshirish vaqtida, birinchi navbatda
xalqning ishonchiga tayanadi. Aynan mana shunday usullardan biri - bu ishontirish usullaridir.
Ishontirish usuli, davlat boshqaruvi usuli sifatida, insonlarning ongi va hulq-atvoriga ruhiy ta`sir kwrsatib,
ulardan shu davlatda wrnatilgan tartibga rioya qilishni nazarda tutadi.
Davlat boshqaruvi sohasida ishontirish usuli bir necha shakllarda namoyon bwlishi mumkin. Masalan
ishontirish usuli quyidagilar orqali amalga oshirilishi mumkin:
• xalqning wz siyosiy tajribalarini orttirishga yordamlashish. Bunday tajriba xalq tomonidan saylovlarda,
davlat organlari faoliyatida, jamoat tashkilotlarining va har xil komissiyalarning ishlarida qatnashishi
natijasida ortirriladi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan Wzbekiston Respublikasi fuqarolari davlat va jamiyat
ishlarini boshqarishda bevosita va wz vakillari orqali, refferendumlarda ishtirok etish, wzini wzi boshqarish
organlari orqali ishtirok etishlari mumkin. Bundan tashqari, Wzbekiston Respublikasi fuqarolari aktiv va passiv
saylov huquqlariga egadir. Fuqarolar jamoat birlashmalariga, ya`ni siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari, ommaviy
harakatlar va boshqa xildagi birlashmalarga birlashib, wzlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini amalga
oshirishlari mumkin. Fuqarolar bevosita wzlari yoki boshqalar bilan birga davlat organlariga, mansabdor shaxslarga,
jamoat birlashmalariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilishi mumkin.
Qonunchiligimizda fuqarolarning bunday huquq va erkinliklarining kwrsatib wtilishi, bevosita
ishontirishga, ya`ni davlat oli borayotgan faolitga, amaldagi qonunchilikka va huquq tartibotga rioya qilishga
qaratilgandir;
• davlat boshqaruv organlari tomonidan wtkaziladigan tarbiyavyi va tashviqot-targ`ibot ishlari olib borish
natijasida fuqarolarga demokratik tamoyillarga sadoqatli, yuqori ongli bwlish, wrnatilgan tartiblarni hurmat
qilish, ana shu tartibni buzuvchilarga qarshi keskin kurashish hislari uqdiriladi;
• davlat qarorlarini ommaga tushuntirish ishontirishning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. Bu ishda
ma`ruzaviy targ`ibot, umumiy-siyosiy va madaniy-tarbiyaviy ishlarning, radio, televidenie, kino, adabiyot
va san`atning ahamiyati kattadir;
• jamiyat mafaantlarini poymol qiluvchi shaxslarni tanqid qilish. Bunday shaxslarni tanqid qilish majlislarda,
rwznomalarda, radioda va televidenie kwrsatuvlarida tashkil etiladi. Bu usul faqat huquqbuzarga
nisbatangina qwllanilmay, balki boshqa fuqarolarga ham tarbiyaviy ta`sir wtkazadi;
• yangiliklarni qwllab-quvvatlash va uni ommalashtirish ham ishontirishning samarali shakllaridandir. Bu
jamiyatning vazifalarini tezroq va sifatli bajarilishiga, omma ongining yuksalishiga yordam beradi,
fuqarolarning tashabbuskorligini oshiradi;
• rag`batlantirish usuli orqali ham mehnatkashlarga moddiy va ma`naviy ta`sir wtkaziladi, natijada ularning
ongi va ish qobiliyati oshadi.
Ishontirishning amaliy natijasi omma ijtimoiy faoliyatining kundan-kunga oshishida, ularning yangi
demokratik jamiyat qurishda qatnashishida yaqqol kwrinib turadi.
Ishontirish usulining mazmuni, Popov L.L.ning fikricha, turli tuman bwlib, tarbiyalash, tashkillashtirish va
davlat organlari faoliyati va qabul qiladigan qarorlarini tushuntirish bwyicha targ`ibot ishlarini olib borish,
42

jamiyatga qarshi qaratilgan hatti-harakatlarni qoralash, yaxshi jihatlarni, tajribani kwrsatish va tarqatish va boshqa
shakllarda ifodalanadi.
Davlat boshqaruvi faoliyatini amalga oshirish jarayonida davlat organlari (mansabdor shaxslar) tomonidan
nafaqat ishontirish usullari, balki majburlash usullari ham qwllaniladi. Davlat boshqaruvining majburlash usullari
boshqaruvning umumiy usullaridan biri bwlib, davlat-hokimiyat vakolati xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Ma`muriy huquq fanida ma`muriy majburlash tushunchasi bilan bir qatorda, ma`muriy huquq bwyicha
javobgarlik va ma`muriy javobgarlik tushunchalari ham mavjuddir. Bu tushunchalarining har biri wziga xos
xususiyatlarga ega bwlib, bir-biridan ajralib turadi.
Ma`muriy huquq bwyicha javobgarlik ma`muriy majburlash va ma`muriy javobgarlik tushunchalarini wz
ichiga oladi. Ma`muriy huquq bwyicha javobgarlik deganda - ma`muriy qonunchilik hujjatlari bilan qwriqlanadigan
tartibni buzgan taqdirda davlat tomonidan qwllaniladigan javobgarlik tizimi tushuniladi. Ma`muriy qonunchilik
hujjatlari buzilganda fuqarolik-moddiy, intizomiy, ma`muriy va jinoiy majburlash choralari harakatga kelishi
mumkin. Demak, ma`muriy huquq bwyicha javobgarlik ma`muriy huquq fanida asosiy elementlardan biridir.
Ma`muriy huquq bwyicha javobgarlikning asosini - ma`muriy majburlash tashkil etadi. Ma`muriy
majburlash - davlat boshqaruvi jarayonida ma`muriy huquqbuzarlikni oldini olish, cheklash va aybdor shaxsni
javobgarlikka tortish maqsadida shaxsning ongiga, yurish-turishiga moddiy, ma`naviy va jismoniy ta`sir etish
hisoblanadi. ma`muriy majburlash ma`muriy javobgarlik tushunchasiga qaraganda kengroq bwlib, wz ichiga nafaqat
huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsga ma`muriy javobgarlikni qwllashni, balki ma`muriy huquqbuzarlikni oldini
olish choralarini, ma`muriy huquqbuzarlikni cheklash choralarini va jamoat ta`siri choralarini olishi mumkin.
Ma`muriy javobgarlik esa, ma`muriy huquqbuzarlik uchun qwllaniladigan yuridik javobgarlikning bir turidir.
Boshqaruv jarayonida ma`muriy majburlash choralari quyidagicha namoyon bwlishi mumkin:
davlat boshqaruv organlarining faoliyati sifatida, ya`ni majburlash choralarini faqat qonun talablarini yoki
yuqori turuvchi davlat boshqaruv organlarining qonuniy talablarini ixtiyoriy ravishda bajarmagan shaxslarga
nisbatan qwllash;
etish.
davlat boshqaruvining usuli sifatida, ya`ni tashkilotlar va fuqarolarning hulqiga (yurish-turishiga) ta`sir
Davlat hokimiyatidan qaerda foydalanilsa, majburlash choralarining elementlari barcha holatlarda mavjud
bwladi. Hokimiyatni amalga oshirish uchun uning kwrsatmalariga bwysunishni talab etadi. Bwysunish, odatda,
ixtiyoriy bwlib, twg`ridan-twg`ri majburlashga tayanmaydi. Lekin bir qator holatlarda bwysunuv majbarlash
usullarisiz amalga oshirilsa ham, ularni ixtiyoriy deb aytish mumkin emas, bwysunuv bwysunuvchining hohishirodasiga
oid ravishda amalga oshiriladi. Shu bilan birga bwysunuvning ixtiyoriyligi har qanaqa majburlashning
ywqligini bildirmaydi. Hokimiyat majburlashining elementlari qonunning va boshqaruv aktlarining barcha
kwrsatmalarida uchraydi, chunki ularning hammasi majburlovchi xarakterga ega va davlatning kuchiga tayanadi.
Qonunchilikni va huquqiy tartibotni ta`minlash, davlat organlari tomonidan davlat intizomini saqlash
maqsadida qwllaniladigan majburiy choralar jumlasiga intizomiy va ma`muriy majburlash choralarini kiritish
mumkin.
Intizomiy majburlash - davlat xizmati doirasida twg`ridan-twg`ri xizmat bwysunuvi mavjud bwlganida
qwllaniladi. Intizomiy majburlash quyi turuvchi boshqaruv organlari, uning tarkibiy bwlinmalari yoki ma`lum bir
xizmatchilar tomonidan yuqori turuvchi organlar, mansabdor shaxslarning farmoyishlarini tegishlicha va wz vaqtida
bajarilishini ta`minlash maqsadida qwllaniladi. Intizomiy majburlash choralari bir tomondan, tegishli farmoyishni
bajarishni talab etish, majburlashga qaratilgan ruhiy, irodaviy majburlash bwlsa, ikkinchi tomondan, intizomiy
javobgarlikni (asl ma`noda) anglatadi.
Ma`muriy majburlash, yuqorida kwrsatib wtilganidek, davlat boshqaruvi sohasida ma`muriy
huquqbuzarliklarni oldini olish, cheklash va aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish maqsadida qwllaniladi.
Ma`muriy majburlash shaxslarning ongigi hulq-atvoriga (yurish-turishiga) moddiy, ma`naviy va jismoniy ta`sir
etishni nazarda tutadi.
Ma`muriy majburlash davlat majburlovining boshqa turlaridan farq qilgan holda, quyidagi wziga xos
xususiyatlarga egadir:
ma`muriy majburlash choralarining maxsus vakolat berilgan davlat boshqaruv organlari tomonidan
(masalan, ichki ishlar, soliq, bojxona, yong`in nazorati, davlat sanitariya nazorati va boshqa organlar) va ularning
mansabdor shaxslari tomonidan qwllaniladi. Ayrim hollarda ma`muriy majburlash choralari boshqa davlat organlari
(prokuratura, sud) tomonidan yoki jamoat tashkilotlari tomonidan ham qwllanilishi mumkin;
ma`muriy majburlash choralarini qwllash xizmat bwysunuvi bilan bog`liq emas, ya`ni ma`muriy
majburlashni qwllashda ob`etning sub`ektga bwysunishi shart emas (intizomiy majburlashni qwllashda esa aksincha,
ya`ni majburlash chorasini qwllash uchun ob`ekt sub`ektga bwysunishi shart hisoblanadi). Ma`muriy majburlash,
ob`ektning kimga bwysunishidan yoki qanday tashkiliy-huquqiy shaklga ega ekanligidan, mulkchilik shaklidan qat`i
nazar, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qwllaniladi;
ma`muriy majburlash ma`muriy huquqbuzarlikning oldini olish (ogohlantirish choralari), ma`muriy
huquqbuzarlikni cheklash (ehtiyot choralari) va ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsni javobgarlikka tortish
(jazo choralari) maqsadida qwllaniladi. Demak, ma`muriy majburlashning asosi - bu ma`muriy huquqbuzarlikdir.
Wzbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksning 10-moddasiga binoan ma`muriy
huquqbuzarlik deganda - qonun hujjatlariga binoan ma`muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga,
fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi
g`ayrihuquqiy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi;
davlatning intizomiy majburlash choralari faqatgina xizmat-mehnat munosabatlari sohasida intizomni
saqlash maqsadida qwllanilsa, ma`muriy majburlash choralari - davlat intizomini, qonuniylikni va huquq tartibotni
ta`minlash maqsadida qwllaniladi. Ya`ni, ma`muriy majburlash choralari davlat boshqaruvi sohasida boshqaruvning
vazifa va funktsiyalarini amalga oshirish maqsadida qwllaniladi;
ma`muriy majburlash choralari insonlarning nafaqat ongiga, hulq-atvoriga moddiy va ma`naviy ta`sir
etishni, balki jismoniy ta`sir etishni ham wz ichiga oladi;
43

ma`muriy majburlash choralari ijtimoiy xavfi mavjud bwlmagan hatti-harakatlar uchun qwllaniladi (aynan
shu erda, ma`muriy majburlashning jinoiy majburlashdan farqini kwrishimiz mumkin. Jinoiy majburlash choralari
ijtimoiy xavfi mavjud bwlgan hatti-harakatlar uchun qwllaniladi). Bundan tashqari, ma`muriy majburlash jinoiy
majburlashdan farqli ravishda, sudlanganlik oqibatini yuzaga keltirmaydi.;
ma`muriy majburlash choralarini qwllash jarayonining soddalashtirilganligi. Ma`muriy majburlash
choralari bitta harkatning sodir etilishi bilan (masalan, ywl harakatini buzgan haydovchiga nisbatan ywl harakati
xavfsizligi xodimining tuzgan bayonnomasi) qwllanilishi mumkin va boshqalar.
Ma`muriy majburlash uch guruh choralarni wz ichiga oladi:
1) ma`muriy huquqbuzarlikni oldini olishga qaratilgan choralar, ya`ni ma`muriy ogohlantirish choralari.
Ma`muriy ogohlantirish choralari - davlat va jamiyat manfaatlarini, fuqarolarning xavfsizligini himoya
qilish maqsadida hamda kelib chiqishi mumkin bwlgan zararli oqibatlarni bartaraf etish yoki huquqbuzarliklarni
oldini olish vositasi sifatida qwllaniladi. Ma`muriy ogohlantiruv choralari ma`muriy chegaralashlar kwrinishida yoki
u yoki bu tashkilotlar va fuqarolar kategoriyasiga nisbatan ma`lum bir ma`muriy harakatlarni sodir etish shakli
sifatida namoyon bwladi. Ma`muriy ogohlantiruv choralariga quyiddagilarni kirtishimiz mumkin:
a) insonlar yoki hayvonlar wrtasida yuqumli kasalliklar tarqalganida, karantin e`lon qilish;
b) davlat chegaralarini yopib qwyish (ya`ni davlat va uning fuqarolarining manfaatlarini va xavfsizligini
ta`minlash maqsadida);
v) ywl harakatini cheklash yoki twxtatish;
g) majburiy tartibda uydan kwchirish;
d) buyumni haq twlash sharti bilan olib qwyish;
e) transport vositasi ustidan texnik nazoratni wrnatish;
j) davlat sanitariya nazorati;
z) yong`in xavfsizligi choralari;
i) hujjatlarni tekshirish;
k) ichki ishlar organlariga fuqarolarni olib kelish , rwyxatdan wtkazish va rasmiy ogohlantirish;
l) ozodlikdan mahrum etish joylaridan bwshatilgan shaxslar ustidan ma`muriy nazoratni wrnatish va boshqalar.
Ma`muriy ogohlantiruv choralarining ayrimlari bilan tanishib chiqamiz. Masalan, hujjatlarni tekshirish.
Ma`muriy majburlovning eng kwp tarqalgan choralaridan biri - bu hujjatlarni tekshirishdir. Ichki ishlar xodimlari
fuqaro pasportini yoki shaxsni tasdiqlovchi boshqa hujjatlarni tekshirish huquqiga egadir. Hujjatlarni tekshirish
faqatgina bunday vakolatga ega bwlgan shaxs tomonidangina tekshirilishi mumkin.shuni narsani alohida ta`kidlab
wtish lozimki, fuqaroning tegishli hujjatining bwlmasligi, uni ma`muriy tartibda ushlab turishga asos bwlmaydi.
Hujjatlarni tekshirishning alohida turlaridan biri bwlib - avtotransprot vositasini boshqaruvchi shaxsning
hujjatlarini tekshirish hisoblanadi. Haydovchining hujjatlari, birinchidan, avtotransport vositasini boshqarish
huquqini beruvchi hujjatning bor ywqligini aniqlash, ikkinchidan, avtotransport vositasi orqali tashilayotgan
yukning tegishli hujjatlari mavjud yoki mavjud emasligini tekshirishdan iboratdir.
Hujjatlarni wz vaqtida va asosli tekshirish turli xildagi qonunbuzilishlarining, shu jumladan jinoyatning
oldini olishda xizmat qiladi.
Ozodlikdan mahrum etish joylaridan bwshatilgan shaxslar ustidan ichki ishlar organlarining ma`muriy
nazorati.
Ushbu majburlash chorasi Wzbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan «Jazoni ijro
etish muassasalaridan bwshatilgan shaxslar ustidan ichki ishlar idoralarining ma`muriy nazorati twg`risida»gi qonun
bilan tartibga solinadi. Qonunga binoan jazoni ijro etish muassasalaridan bwshatilgan shaxslar ustidan ichki ishlar
idoralarining ma`muriy nazorati tarbiyaviy oldini olish ta`sir choralarining majmuini ifodalab, nazorat ostidagilarga
nisbatan qonunda kwzda tutilgan cheklashlarni qwllashdan iborat bwladi.
Ma`muriy nazoratning asosiy maqsadi ilgari sudlanganlar tomonidan takror jinoyatlar sodir etilishining
oldini olish, ularda ijobiy ijtimoiy ywlga kirib olishini shakllantirishdan iboratdir.
Ma`muriy nazorat ostiga olingan shaxslarga nisbatan quyidagi cheklashlar qwllanilishi mumkin:
a) kuning ichki ishlar idoralari belgilab qwygan vaqtida uy (kvartira)dan chiqib ketishini taqiqlash;
b) tuman (shahar)ning muayyan joylarida bwlishini taqiqlash;
v) ichki ishlar idoralari (militsiya)ning ruxsatisiz tuman (shahar)dan tashqariga chiqib ketishni taqiqlash;
g) rwyxatdan wtish uchun har oyda bir martadan twrt martagacha militsiyaga kelib uchrashish.
Sud`yaning qarori ma`muriy nazoratni wrnatish uchun asos hisoblanadi.
Ma`muriy nazoratni wrnatish twg`risidagi masala sud`ya tomonidan taqdimnoma olingan paytdan boshlab 10
kundan kechikmay hal qilinadi.
Ma`muriy nazorat olti oydan bir yilgacha muddatga belgilangan. Ma`muriy nazorat muddati ichki ishlar
idoralarining taqdimnomasiga binoan har safar yana olti oyga uzaytirilishi mumkin, lekin uzaytirilgan nazorat
muddati mazkur jinoyat uchun belgilangan sudlanganlik muhlatining tugashi yoki sudlanganlikning olib tashlanishi
uchun qonunda nazarda tutilgan muddatlardan oshmasligi lozim. Nazorat ostidagi shaxs wziga belgilangan vaqt
ichida tuzalish ywlliga wtmagan, jamoat tartibini buzayotgan, fuqarolarning qonuniy manfaatlariga putur
etkazayotgan yoki wziga nisbatan qwllanilayotgan cheklashlarga rioya etmayotgan taqdirda ma`muriy nazorat
muddatini uzaytirishga ywl qwyiladi.
Ma`muriy nazorat quyidagi hollarda twxtatiladi:
a) ma`muriy nazorat olib borish uchun belgilangan muddat tugaganidan keyin, agar uni uzaytirishga asos
bwlmasa;
b) muddatidan ilgari, basharti nazorat ostida bwlgan shaxs tuzalish ywliga qat`iyan wtganligi, ishda va
turmushda wzini yaxshi tomondan kwrsatganligi aniqlangan bwlsa;
44

v) nazorat ostida bwlgan shaxsning sudlanganlik muhlati tugagan yoki sudlanganligi olib tashlangan
hollarda.
2) ma`muriy huquqbuzarlikni cheklash (ehtiyot) choralari.
Ma`muriy huquqbuzarlikni cheklash choralari - ma`muriy huquqbuzarlikni oldini olish, sodir etilayotgan
huquqbuzarlikni cheklash, twxtatish hamda keyoinchalik aybdor shaxsni javobgarlikka tortish maqsadida
qwllaniladi.
Ma`muriy huquqbuzarlikni cheklash choralari, ya`ni ehtiyot choralari - huquqbuzarliklarni va ulardan kelib
chiqadigan zararli oqibatlarni majburiy tarzda tugatish vositasi sifatida foydalaniladi. Bu choralar huquqbuzarlik
sodir bwlganida uni cheklash, davom etishiga ywl qwymaslik va keyinchalik ma`muriy javobgarlikka tortishni
ta`minlash maqsadida qwllaniladi.
Ma`muriy ogohlantiruv choralari huquqbuzarlik sodir etilmasdan oldin qwllanilsa, ehtiyot choralari
huquqbuzarlik sodir etilayotgan vaqtda uni twxtatish va aybdor shaxsni javobgarlikka tortishni ta`minlash
maqsadida qwllaniladi. Ehtiyot choralari javobgarlik choralariga wxshab ketsada, ularning asosiy vazifaslaridan biri
bwlib - javobgarlikka tortishni ta`minlash hisoblanadi.
Ma`muriy huquqbuzarlikni cheklash choralariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
a) ma`muriy tartibda ushlab turish. Wzbekiston Respublikasida ma`muriy ushlash tartibi Wzbekiston
Respublikasining Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksi bilan tartibga solinadi. Mazkur kodeksga binoan
ma`muriy ywl bilan ushlab turish twg`risida bayonnoma tuzilib, unda: bayonnoma tuzilgan sana va joy, bayonnoma
tuzgan shaxsning lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi; ushlab turilgan shaxs haqidagi ma`lumotlar; uni ushlab
turish vaqti, joyi va uning asoslari kwrsatiladi. Bayonnoma uni tuzgan mansabdor shaxs va ushlab turilgan shaxs
tomonidan imzolanadi. Ushlab turilgan shaxs bayonnomani imzolashdan bosh tortgan taqdirda, bayonnomaga shu
haqda yozib qwyiladi. Ushlab turilgan shaxsning iltimosiga kwra, u ushlab turilgan joy haqida uning qarindoshurug`lari,
advokat, ish yoki wqish joyidagi ma`muriyat xabardor qilib qwyiladi. Voyaga etmagan shaxs ushlab
turilgani haqida uning ota-onasi yoki ular wrnini bosuvchi shaxslar albatta xabardor qilinadi.
Ma`muriy ywl bilan ushlab turish uch soatdan ortiq davom etishi mumkin emas. Ayrim hollarda alohida
zarurat munosabati bilan Wzbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ma`muriy ywl bilan ushlab turishning
boshqacha muddatlari belgilanishi mumkin. Chegara tartibini yoki Wzbekiston Respublikasi davlat chegarasi orqali
wtish punktlaridagi tartibni buzgan shaxslar bayonnoma tuzish uchun uch soatgacha muddatga ushlab turilishi
mumkin, huquqbuzarning shaxsini va huquqbuzarlik holatlarini aniqlash uchun zarur bwlgan hollarda esa - ushlash
paytidan boshlab yigirma twrt soat ichida prokurorga yozma tarzda ma`lum qilib, uch sutkagacha yoki
huquqbuzarda wzining shaxsini tasdiqlovchi hujjat bwlmasa, prokurorning sanktsiyasi bilan wn sutkagacha
muddatga ushlab turilishi mumkin.
Ma`muriy ywl bilan ushlab turish muddati huquqbuzarni bayonnoma tuzish uchun olib kelish paytidan
boshlanadi, mast holdagi shaxslar uchun esa - ular hushyor tortgan vaqtdan boshlanadi;
b) transport vositasini boshqarishni taqiqlash.
Jamiyat rivojlanishi bilan ywllarda ywlovchilarning va transport vositalarining harakati ham rivojlanib
boradi. Avtomobillar va unga tenglashtirilgan transport vositalari atrofdigilarga ma`lum bir xavfni tug`dirishi
mumkin.
Avtotransport vositalarining harakatlanish xavfsizligini ta`minlovchi asosiy omil - bu ularning texnik
jihatdan sozligi hisoblanadi.
Amalda bwlgan avtotransport vositalarining (avtomobilan, avtobuslar, troleybuslar, mototsikllar,
motoroller va boshqalar) sozligi ustidan nazoratni ywl harakati xavfsizligi organlari amalga oshiradi.
Avtotransport vositalari harakatining xavfsizligini ta`minlash maqsadida ywl harakati xavfsizligi
organlari - texnik jihatdan nosoz bwlgan avtotransport vositalarini boshqarishni taqiqlab qwyish vakolatiga egadir.
Avtotransport vositasini boshqarishni taqiqlash ham, ma`muriy huquqbuzarlikni cheklashning boshqa
choralari singari, huquqbuzarlikni oldini olishga qaratilgandir;
v) Transport vositasini boshqarishdan chetlatish, mastlik holatini aniqlash uchun tekshiruvdan wtkazish.
Wzbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksiga binoan transport vositalarini
boshqarayotgan mastlik holatida deb hisoblashga etarli asoslar bwlgan shaxs transport vositasini boshqarishdan
chetlashtirilishi va mastlik holatini aniqlash uchun belgilangan tartibda tekshiruvdan wtkazilishi kerak. Mazkur
shaxsni tekshirishga yuborish va bu tekshiruvni wtkazish Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, Sog`liqni
saqlash vazirligi va Adliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi;
g) ashyolar va hujjatlarni olib qwyish.
Huquqbuzarlarni ushlash, shaxsiy kwrikdan wtkazish yoki ashyolarini kwzdan kechirish vaqtida
aniqlangan huquqbuzarlik sodir etish quroli yoki bevosita shunday ashyolar bwlmish ashyo va hujjatlar tegishli
organlarning mansabdor shaxslari tomonidan olib qwyiladi. Olib qwyilgan ashyo va hujjatlar ma`muriy
huquqbuzarlik twg`risidagi ishlar kwrib chiqilgunga qadar shunday ashyo va hujjatlarni olib qwyish huquqi berilgan
organlar (mansabdor shaxslar) tomonidan belgilab beriladigan joylarda saqlanadi, ish kwrib bwlinganidan keyin esa,
uni kwrib chiqish natijalariga qarab, bu ashyo va hujjatlar belgilangan tartibda musodara qilinadi yoki egasiga
qaytarib beriladi yoxud ywq qilib yuboriladi, ashyolar haq twlab olib qwyilgan taqdirda esa - sotib yuboriladi.
Ashyo va hujjatlar olib qwyilgan taqdirda bu xususda bayonnoma tuziladi yoki ma`muriy huquqbuzarlik
twg`risidagi bayonnomaga yoxud buyumlarni kwzdan kechirib chiqish yoki ma`muriy ywl bilan ushlab turish
haqidagi bayonnomalarga tegishli yozuv yozib qwyiladi.
Transport vositalarini boshqarish huquqini beruvchi guvohnomani olib qwyish Wzbekiston Respublikasi
Ichki ishlar vazirligi, kichik hajmli kemalarni boshqarish huquqini beruvchi guvohnomani va ov qilish huquqini
beruvchi guvohnomani olib qwyish esa - Wzbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qwmitasi
belgilagan tartibda amalga oshiriladi.
Wz xizmat burchini bajarish vaqtida huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan uning ashyolarini olib
qwyish, shaxsiy kwrikdan wtkazish va ashyolarni kwzdan kechirib chiqish juda zarur bwlgan hollardagina
qwllaniladi.
Ma`muriy huquqbuzarlikni cheklash choralariga – majburiy tartibda davolash, shaxlarni vaqtincha ishdan
chetlashtirish, korxonalarning faoliyatini ma`lum bir muddatga twxtatib qwyish, ichki ishlar organlari tomonidan
wqotar qurolining ishlatilishi, sambo usullarining qwllanilishi kabi choralar ham qwllanilishi mumkin.
3) ma`muriy jazo choralari.
Ma`muriy jazo choralari ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan qwllaniladi. Ma`muriy jazo
javobgarlikka tortish chorasi bwlib, u ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsni qonunlarga rioya etish va ularni
hurmat qilish ruhida tarbiyalash, shuningdek ana shu huquqbuzarning wzi tomonidan ham, boshqa shaxslar
45

tomonidan ham yangi huquqbuzarlik sodir etilishining oldini olish maqsadida qwllaniladi.
Ma`muriy huquqbuzarlik sodir etganlik uchun quyidagi ma`muriy jazo choralari qwllanilishi mumkin:
Jarima. Jarima ma`muriy huquqbuzarlik sodir etishda aybdor shaxsdan davlat hisobiga pul undirishdir.
Jarimaning miqdori ma`muriy huquqbuzarlik sodir etilgan vaqtdagi, davom etayotgan ma`muriy huquqbuzarlik
uchun esa bu huquqbuzarlik aniqlangan vaqtdagi belgilab qwyilgan eng kam oylik ish haqidan kelib chiqqan holda
belgilanadi. Fuqarolarga solinadigan jarimaning eng kam miqdori eng kam ish haqining ellikdan bir qismidan,
mansabdor shaxslarga esa - wndan bir qismidan kam bwlmasligi kerak. Fuqarolarga solinadigan jarimaning eng kwp
miqdori eng kam ish haqining besh baravaridan, mansabdor shaxslarga esa - wn baravaridan oshmasligi kerak.
Qonunlarda nazarda tutilgan ayrim hollarda ba`zi huquqbuzarliklar uchun fuqarolarga - eng kam ish haqining wn
baravarigacha va mansabdor shaxslarga - wn besh baravarigacha miqdorda jarima solinishi mumkin. Mahalliy
davlat hokimiyati organlarining qarorlari bilan belgilanadigan jarimaning eng kwp miqdori ushbu Kodeksning 6moddasiga
binoan fuqarolarga - eng kam ish haqining uch baravaridan, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan
oshmasligi kerak.
Ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bwlgan ashyoni
haqini twlash sharti bilan olib qwyish. Ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita
shunday narsa bwlgan ashyoni haqini twlash sharti bilan olib qwyish shu ashyoni majburiy tarzda tortib olib, uni
keyinchalik sotib yuborish hamda sotishdan tushgan pulni ashyoning sobiq egasiga tortib olingan ashyoni sotish
xarajatlarini chegirib tashlagan holda topshirishdan iboratdir. Wqotar qurollar va wq-dorilarni haqini twlash sharti
bilan olib qwyish asosiy tirikchilik manbai ovchilik bwlgan shaxslarga nisbatan qwllanilishi mumkin emas.
Ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bwlgan ashyoni
musodara qilish. Ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bwlgan
ashyoni musodara qilish shu ashyoni haqini twlamasdan majburiy tarzda davlat mulkiga wtkazishdan iborat bwlib,
bu chora: tuman (shahar) sudining ma`muriy ishlar bwyicha sud`yasi tomonidan; bojxona organlari tomonidan
aktsiz markalari qwyilmagan tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarni Wzbekiston Respublikasi hududiga olib
kirilganda, transportirovka (xalqaro tranzit bundan mustasno) qilinganda va saqlanganda, shuningdek eksport
qilinishi man etilgan buyumlar va mahsulotlar Wzbekiston Respublikasi tashqarisiga olib chiqib ketilayotgan
hollarda; soliq organlari Wzbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliqqa oid jinoyatlarga qarshi
kurashish departamenti va uning joylardagi bwlinmalari tomonidan aktsiz markalari qwyilmagan tamaki
mahsulotlari va alkogolli ichimliklar saqlanganda, realizatsiya qilinganda, shuningdek yashirin ravishda ishlab
chiqarilganda. Wqotar qurollar va wq-dorilarni, boshqa ov qurollarini musodara qilish asosiy tirikchilik manbai
ovchilik bwlgan shaxslarga nisbatan qwllanilishi mumkin emas.
Muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan (transport vositasini boshqarish huquqidan, ov qilish
huquqidan) mahrum etish. Muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan (transport vositalarini boshqarish
huquqidan, ov qilish huquqidan) mahrum qilish chorasi tuman (shahar) sudining ma`muriy ishlar bwyicha sud`yasi
tomonidan uch yilgacha muddatga qwllaniladi. Bunday huquqdan mahrum qilish muddati wn besh kundan kam
bwlmasligi kerak. Nogironligi sababli transport vositalaridan foydalanadigan shaxslarga nisbatan transport
vositalarini boshqarish huquqidan mahrum qilish chorasi qwllanilishi mumkin emas, transport vositalarini alkogol`
ichimlikdan, giyovandlik vositasi ta`siridan mast bwlgan holda yoki wzgacha tarzda mast bwlgan holda boshqarish
hollari, shuningdek wzlari ishtirokchi bwlgan ywl-transport hodisalari sodir etilgan joydan ketib qolish hollari
bundan mustasnodir. Asosiy tirikchilik manbai ovchilik bwlgan shaxslarga nisbatan ov qilish huquqidan mahrum
etish chorasi qwllanilishi mumkin emas.
Ma`muriy qamoqqa olish. Ma`muriy qamoqqa olish uch sutkadan wn besh sutkagacha muddatga,
favqulodda holat tartibi sharoitida esa, jamoat tartibiga tajovuz qilganligi uchun - wttiz sutkagacha muddatga
qwllaniladi. Ma`muriy qamoqqa olish tuman (shahar) sudining ma`muriy ishlar bwyicha sud`yasi tomonidan,
favqulodda holat tartibi sharoitida esa, shuningdek harbiy komendant yoki ichki ishlar organi boshlig`i tomonidan
belgilanadi. Ma`muriy qamoqqa olish chorasi homilador ayollarga, uch yoshgacha bolasi bwlgan ayollarga, wn twrt
yoshgacha bwlgan bolasini yakka wzi tarbiyalayotgan shaxslarga, wn sakkiz yoshga twlmagan shaxslarga, birinchi
va ikkinchi guruh nogironlariga nisbatan qwllanilishi mumkin emas.
46

Ma`ruza – 11. Ma`muriy javobgarlik.
Reja:
1. Ma` muriy javobgarlik tushunchasi va uning asosiy xususiyatlari.
2. Wzbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik twg`risidagi qonun
hujjatlarining vazifalari.
3. Ma` muriy huquqbuzarlik.
4. Ma` muriy jazo choralari tushunchasi va turlari.
Ma` muriy javobgarlik tushunchasi va uning asosiy xususiyatlari. Ma`muriy
javobgarlik-bu yuridik javobgarlikning maxsus turi hisoblanadi. Ma`muriy javobgarlikning
wziga xos bwlgan belgilari mavjuddir. Mazkur javobgarlik huquq normasi asosida kelib
chiqadi, huquq normlarni buzganlik uchun qwllaniladi, vakolatli davlat organlarining
yurisdiktsion aktlari bilan aniqlashtiriladi, davlat majburlashi bilan bog`liq b wladi. Boshqa
tomondan ma`muriy javobgarlik ma`muriy majburlashning tarkibiy qismi b wlib, uning
barcha sifatlarini wzida mujassam qiladi. Sudan tashqari bwysunishlik doirasida amalga
oshiriladi. Shuningdek ma`muriy javobgarlik wziga xos b wlgan quyidagi xususiyatlarga
ham egadir.
Ma`muriy javobgarlikning asosi bwlib ma`muriy huquqbuzarlik hisoblanadi.
Ma`muriy javobgarlik ma`muriy-jazo choralarini q wllash bilan bog`liq bwladi.
Ma`muriy qilmishlar jinoyatlarga nisbatan kam zararli bwlganligi sababali ma`muriy jazo
choralari jinoiy jazoga nisbatan yumshoqroq bwladi.
Ma`muriy jazo choralari keng doiradagi vakolatli organlar va mansabdor shaxslar
tomonidan q wllaniladi.Hozirgi vaqtda sud organlari tomonidan, vakolatli davlat organlari
tomonidan ma`muriy jazo choralari qwllaniladi.
Ma`muriy javobgarlikning sub`ekti b wlib faqatgina jismoniy shaxslar hisoblanadi.
Ma`muriy jazo choralari davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan
wzlariga bwysunmaydigan ob`ektlarga nisbatan qwllaydilar.
Wzbekiston Respublikasining qonunchiligi huquqbuzarni ma`muriy javobgarlikdan
ozod qilishni ham nazarda tutgandir. Bu Wzbekiston Respublikasining Ma`muri y
javobgarlik twg`risidagi kodeksning 21-moddasida qayd etilgandir. “Sodir etilgan ma`muriy
huquqbuzarlik kam ahamiyatli b wlgan taqdirda, shu ishni kwrib chiqish vakolatiga ega
bwlgan organ (mansabdor shaxs) huquqbuzarni ma`muriy javobgarlikdan ozod etib, uni
ogohlantirish bilan kifoyalanishi mumkin.
Qonunchilik bilan ba`zi toifadagi shaxslarni ma`muriy huquqbuzarlik uchun
ma`muriy javobgarlikka emas balki intizomiy javobgarlikka tortilishi belgilab qwyilgan.
Wzbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksning 16-moddasiga
binoan harbiy xizmatchilar va yig`inga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar, shuningdek
ichki ishlar organlarining oddiy va boshliqlar tarkibiga mansub shaxslar ma`muriy
huquqbuzarligi uchun intizom ustavlarga muvofiq javobgar bwladilar. Mazkur shaxslar ywl
xarakati qoidalarini, ov qilish, baliq tutish va baliq zahiralarini saqlash qoidalarini,
bojxona qoidalarini buzganliklari uchun umumiy asoslarda ma`muriy javobgarlikka
tortiladilar.
Yuqorida kwrsatilgan shaxslarga nisbatan ma`muriy qamoqqa olish choralarini
qwllash mumkin emas. Muddatli xizmatdagi harbiy xizmatchilarga jarima solinishi mumkin
emas. Ma`muriy javobgarlikka ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan paytda wn olti yoshga
twlgan shaxslar tortiladilar. Wn sakkiz yoshgacha bwlgan ma`muriy huquqbuzarlik sodir
etgan shaxslar vo yaga etmaganlar ishlari bwyicha ko missiyalar twg`risidagi nizomda
kwrsatilgan choralar qwllaniladi.
Mansabdor shaxslar Wzbekiston Respublikasining qonunchiligiga binoan boshqaruv
tartibini, davlat va jamoat tartibini saqlash, tabiiy muhitni muhofaza qilish sohasida
belgilangan qoidalarga va bajarilishini ta`minlash wz xizmat vazifalariga kiradigan boshqa
qoidalarga rioya etmaganlik bilan bog`liq ma`muriy huquqbuzarlik sodir etganliklari uchun
ma`muriy javobgarlikka tortilishlari mumkin.
Mansabdor shaxs tushunchasining wzi ham muayyan qiziqish uyg`otadi. Ma`muriy
huquqda mulkchilik shaklidan qat`i nazar korxona, muassasa, tashkilotda muayyan
mansabni egallab turgan shaxs basharti unga rahbarlik, tashkiliy far mo yish berish,
tekshiruv-nazorat vazifalari yoki moddiy boyliklar harakati bilan bog`liq bwlgan vazifalar
yuklatilgan b wlsa mazkur shaxs mansabdor shaxs hisoblanadi.
Wzbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik twg`risidagi qonun
hujjatlarining vazifalari. Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi Respublikasi qonunlarining
vazifasi b wlib inson va jamiyat faravonligi ywlida fuqarolarning huquq va erkinlilarini,
mulkni, davlat va jamiyat tartibini, tabiiy muhitni muhofaza qilishni, qonuniylikni
ta`minlashni ma`muriy huquqbuzarliklar twg`risidagi ishlarning wz vaqtida va ob`ektiv
ravishda kwrib chiqlishini shuningdek bunday huquqbuzarliklarning oldini olshini
ta`minlash, fuqarolarning Wzbekiston Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etish ruhida
tarbiyalash hisoblanadi.
Bu vazifalarni amalga oshirishlikk uchun qonunlar (WzR
MJtK) qanday harakat yoki harakatsizlik ma`muriy
huquqbuzarlik bwlib hisoblanishini, m a`muriy huquqbuzarlik sodir qilgan shaxsga qaysi organ
qanday ma`muriy jazo chorasini qanday tartibda qwllash tartibini belgilaydi.
Qonunlar bilan ma`muriy javobgarlik twg`risidaga qonunchilik sohasida va ma`muriy javobgarlik
twg`risida qarorlar qabul qilish bwyicha Wzbekiston Respublikasi, Qoraqalpog`iston Respublikasi va
mahalliy hokimiyat organlarining kompetentsiyasi belgilab qwyilgan.
Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi qonun hujjatlari sohasida Wzbekiston Respublikasining
vakolatlariga quyidagilar kiradi: ma`muriy javobgarlik twgrisidagi qonun hujjatlarining
printsiplar ini aniqlash va umu miy qoidalarini belgilab berish;
ma`muriy javobgarlikka sabab bwladigan harakat yoki harakatsizlikni, ma`muriy
47

huquqbuzarlik twg`risidagi ishlarni kwrib chiqish vakolatiga ega bwlgan organlar tizimini
(mansabdor shaxslarni), mazkur ishlarni yuritish va chiqarilgan qarorlarning ijrosi tartibini
belgilash;
ma`muriy javobgarlik twg`risidagi qonun hujjatlari sohasida Qoraqalpog`iston Respublikasining
vakolatlarini belgilash;
v ilo ya t la r va T o s h k e n t s ha h ar ho k i mi ya t va k i ll i k organlari hamda hokimlari ma`muriy
javobgarlik nazarda t u t i l a d i g a n q a r o r q a b u l k i l i s h l a r i m u m k i n b w l g a n masalalar doirasini
belgilash.
Qoraqalpog`iston Respublikasining shuningdek xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar
Kengashlari va ularning hokimlarining ma`muriy javobgarlik twg`risidagi qonun hujjatlari sohasida
vakolatlari:
Jamoat tartibini saq lash masalalari b wyicha, b u masalalar Wzbekisto n
Respublikasining Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi Kodeksi bilan tartibga solinmagan bwlsa,
shuningdek tabiiy ofatlar va epidemiyalarga qarshi kurash masalalari bwyicha ma`muriy javobgarlik
belgilash;
Buzilganda ma`muriy javobgarlik yuzaga keladigan qoidalarni belgilash; ov qilish yoki baliq tutish,
shuningdek hayvonot dunyosidan foydalanishning boshqa turlarini amalga oshirish qoidalari; hayvonlarni
karantinga qwyish va boshqa veterinariya-sanitariya qoidalari; it va mushuk boqish qoidalari; shaharlarni va
boshqa aholi punktlarini obodonlapp l irish qoidalari; shaharlardagi daraxtlarni shikastlantirish yoki ularni
wzboshimchalik bilan kesib tashlash; yonilg`i-moylash materiallari bilan, dori-darmon vositalari yoki tibbiy
buyumlar bilan qwld a sazdo qilish yohud shaxarlarda belgilanmagan joylarda qwlda savdo qilish; bozorlarda
savdo qilish qoidalari.
Wzbekistan Respublikasining ma`muriy huquqbuzarlik va ma`muriy javobgarlik twg`risidagi qonun
hujjatlari xilma-xil. Ularni shartli ravishda uch guruhga bwlish mumkin.
Umumiy tarzda ma`muriy javobgarlik belgilaydigan
qonun hujjatlariga.
Tegishli davlat idoralari va mansabdor shaxslarning
ma`muriy javobgarlik qwllash sohasidagi vakolati bayon
qilingan qonunlariga.
Muayyan nojwya qilmishlar uchun aniq ma`muriy jazo
chorasi nazarda tutilgan qonun hujjatlariga.
Wzbekiston Bespublikasining kwpchilik qonunlarida ularni
buzganlik uchun yuridik javobgarlik (jumladan,
ma`muriy javobgarlik) qwllanishi mumkinligi twg`risida umumiy qoidalar mavjuddir.
Ikkinchi guruhga kiradigan qonun xujjatlari (m: soliq xizmati twg`risida, davlat sanitariya nazorati
twg`risida, sudlar twg`risida va h.k.)da tegishli davlat organlari va mansabdor shaxslarning ma`muriy jazo
choralari qwllash huquklari belgilab qwyilgan.
Muayyan nojwya qilmishlar uchun aniq ma`muriy jazo choralari belgilaydigan uchinchi gurux,
qonunlarga buzganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish twg`risida qonuni, Wzbekiston Resiublikasining Ma`muriy
javobgarlik twg`risidagi, Bojxona twg`risidagi ksdekslari misol bwla oladi.
Wzbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik twg`risidagi qonun hujjatlari ichida Wzbekiston
Respublikaning Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi Kodeksi alohida wrin tutadi.
Kodeks Wn ikkinchi chaqiriq Wzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining wn oltinchi sessiyasida
1994 yil 22 sentyabrda qabul qilingan va 1995 yil 1 apreldan amalga kiritilgan. Kodeks besh bwlim, 31 bobdan
iborat. Birinchi bwlim ma`muriy javobgarlik twgrisidagi umumiy
qoidalarni wz ichiga olgan. Bular, jumladan, ma`muriy
javobgarlik twg`risida Wzbekiston Respublikasi qonun
hujjatlarining umumiy tavsifi va vazifalari, asosiy
printsiplari; Wzbekiston Respublikasi, Qaraqalpog`iston
Respublikasining ma`muriy javobgarlnk twgrisidagi qonuniy hujjatlari sohasida hamda Wzbekiston
Respublikasi. mahalliy davlat hokimiyati organlarining ma`muriy
javobgarlik twg`risida qarorlar qabul qilish borasida
vakolatlari; ma`muriy huquqbuzarlik uchun ta`sir kwrsatish
choralarini qwllanish vaqtida qonuniylikni ta`m inlash;
ma`muriy javobgarlik twg`risidagi qonun hujjatlarining amal qilishiga oid qoidalardan iborat.
Kodeksning ikkinchi bwlimi ikki qismdan iborat. Umumiy qismida ma`muriy huquqbuzarlik
tushunchasi, ma`muriy jazo choralari tizimi va ularning qwllanilishi tartibi belgilab qwyilgan.
Maxsus qismida ijtimoiy hayotning turli sohalarida
sodir bwlishi mumkin bwlgan ma`muriy huquqbuzarliklarning asosiy tavsifi va qwllaniladigan jazo choralari
bayon qilingan: fuqarolarning huquq, va erkinliklariga tajovuz qiladigan huquqbuzarliklar; axoli
sog`lig`ini saqlash sohasidagi; mulkka tajovuz qiluvchi; tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish
sohasidagi; sanoatdagi, qurilishdagi va issiqlik hamda elektr energiyasidan foydalanish sohasidagi;
qishloq xwjaligidagi va veterinariya-sanitariya qoidalarini buzganlik uchun; transportdagi, yul xwjaligi
va aloqa sohalaridagi, fuqarolarning turar joy huquqlariga taalluqli, kommunal xizmat va obodonlashtirish
sohasidagi; savdo, tadbirkorlik va moliya sohasidagi; odil sudlovga tajovuz qiluvchi; jamoat tartibiga
tajovuz qiluvchi; boshqaruvning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar va ular uchun qwllaniladigan
ma`muriy javobgarlik choralari.
Uchinchi bwlim ma`muriy huquqbuzarliklar twg`risidagi
ishlarni kwr ib chiqishga vako lati b wlgan o r ganlar
(mansabdor shaxslar) va ularga taalluqli bwlgan ma`muriy
huquqbuzarliklarni belgilashga bag`ishlangan.
Kodeksning twrtinchi bwlimida ma`muriy huquqbuzarlik
twg`risidagi ishlarni yuritish tartibi va printsiplari,
dalillarga baho berish tartibi, ma`muriy huquqbuzarlik
twg`risidagi ishlarni yuritish ishtirokchilarining huquqlari
va majburiyatlari, ma`muriy huquqbuzarlik twgrisidagi
ishlarni kwrib chiqish, ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ish yuzasidan chiqarilgan qaror ustidai shikoyat
berish va protest bildirish va ularni kwrib chiqish tartibi bayon qilingan.
Beshinchi bwlim jazo qwllash twg`risidagi qarorlarni ijro etish tartibini belgilaydi.
Ma`muriy huquqbuzarlik. Wzbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksi
48

ma`muriy huquqbuzarlikka quyidagicha ta`rif bergan: «Ma`muriy huquqbuzarlik deyilganda qonun hujjatlariga
binoan ma`muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga,
mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g`ayrihuquqiy aybli (qasddan
yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi« (Kodeksning 10-moddasi) .
Ma`muriy javoabgarlik twg`risidagi qonunlarda nazarda tutilgan huquqbuzarliklar uchun ma`muriy
javobgarlik, basharti bu huquqbuzarliklar wz xususiyatiga kwra jinoiy javobgarlikka tortishga sabab
bwlmagan taqdirda amalga oshiriladi.
Ma`muriy huquqbuzarlik belgilarining xarakteristikasida eng muhimi kilmish (nojwya harakat)
tushunchasidir. Bu irodaviy xulq-atvor kwrinishi bwlib, wz ichiga xulq-atvorning ikki jihatini oladi: harakat
yoki harakatsizlik. Harakat majburiyatlarni, qonun talablarini f a o l b a j a r m a s l i k , s h u n i n g d e k
t a q i q l a n g a n x a r a k a t l a r n i b a j a r i s h l t k t u s h u n i l a d i . ( ov qilish qoidalarini buzish, YHHN
organining vakolatli xodimining transport vositasini twxtatish twg`risidagi talabini bajarmaslik va h.k.).
Harakatsizlik majburiyatni bajarmaslikning passiv shakli (yong`in xavfsizligi qoidasini
bajarmaslmk, erdan foydalanuvchi tomonidan yovvoyi wtlar bilan kurash tadbirlarini kwrmaslik va b).
Ma`muriy huquqbuzarlikning xarakterli belgilari:
1. Bu zararli oqibatlarni keltirib chiqargan yoki k e l t i r i b c h i q a r i s h i m u m k i n
b w l g a n , i j t i m o i y munosabatlarga tajavuz qiluvchi g`ayriijtimoiy qilmishdir.
2. Bu g`ayrihuquqiy qilmish. Ma`muriy nojwya qilmish -bu ma`muriy ta`sir choralari bilan
muhofaza qilinadigan ma ` m uri y va boshqa huquq tarmoqlari normalari ni buzadigan
qilmishdir.
Wzbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi qonun analogiyasini man etadi, ma`muriy
nojwya qilmishning zaruriy belgisi bwlib huquqqa zidligi hisoblanadi. « M a ` m u r i y
h u q u q b u z a r l i k u c h u n h e c h k i m q o n u n hujjatlarida belgilangan asoslar va tartibdan boshqacha
tarzda ta`sir kwrsatish chorasiga tortilishi mumkin emas”deyiladi. Wzbekiston Respublikasining MJtKning 8moddasida.
Ma`muriy javobgarlik shaxs tomonidan Wzbekiston Respudlikasi MJtKda yoki boshqa normativ
aktda nazarda tutilgan huquqbuzarlik sodir. qilingandagina yuzaga kelishi mumkin.
3. Bu aybli qilmish, ya`ni huquqbuzarning irodaviy, ongli munosabati bwlib, unga nisbatan
e`tiroz qwzg`atadi, tanbehga sabab bwladi.
4. Ma`muriy jazo choralarini qwllanish mumkinligi
ma`muriy huquqbuzarlikning umumiy xususiyati hisoblanadi. Ma`muriy sanktsiyalarni qwllash
ma`muriy huquqbuzarlik sodir etilgan barcha hollarda shart bwlmasada, ularni qwllanish
mumkinligi ma`muriy huquqbuzarlik uchun shart bwlgan alomatdir.
Ma`muriy huq uq b uzar likning belgilar ini uning yuridik tarkibidan farq qilish lozim.
Yuridik tarkib deganda g`ayriijtimoiy qilmishni q o nun b ilan wr natilgan ma`muriy
huq uq b uzar lik deb hisoblash uchun zaruriy belgilari yig`indisi anglanadi. Ma`muriy huquqbuzarlik
tarkibining elementlari bwlib o b ` e k t , o b ` e k t i v t o m o n , s u b ` e k t , s u b ` e k t i v t o m o n hisoblanadi.
Ma`muriy nojwya qilmishning ob`ekti - ijtimoiy munosabatlar. Muayyan qilmishlar mavjud
ijtimoiy munosabatlarga zarar etkazishi mumkin bwlganligi uchun g`ayriijtimoiy hisoblanadi va
ma`muriy jazo choralari qwllanish tahdidi ostida taqiqlab qwyiladi. Ma`muriy nojwya
qilmishning ob`ekti bwlib har qanday ijtimoiy m u n o s a b a t e m a s , b a l k i m a ` m u r i y j a z o c h o r a s i
b i l a n muhofaza qilinadigan munosabatlar hisoblanadi.
Nojwya qilmishning ob`ektiv tomoni bu qilmishning ma`muriy huquq normalarida qayd
qilingan tashqi namoyon bwlishini tavsiflovchi belgilaridir. Ularning ichida eng asosiysi nojwya
qilmishning wzidir (tolon-toroj, savdo qilish, sakdash, bosh tortish va h.k.). Qilmish harakat va
harakatsizlik kwrinishlarida bwlishi mumkin.
Qilmish-huquqbuzarlikning wzagi, uning atrofida huquqbuzarlikning boshqa belgilari (usuli,
vaqti, joyi va holati). Kwp hollarda nojwya qilmish tarkibida joy (jamoat joylari, chegara zonasi, temir ywl,
aerodrom, shahar atrofida qatnovchi poezd, metro, vagonniig tomi va b) va vaqt (kechki vaqt va h.k.)
belgilari mavjud bwladi.
Huquqbuzarlikni sodir qilish usuli, vositalari, etkazilgan zararning mikdori ham kwp
hollarda uning ob`ektiv tomonini tashkil qiluvchi belgilar qatoriga qwshiladi.
Nojwya qilmishning sub`ekti bwlib uni sodir qilgan, ya`ni harakatida qonunda bayon
qilingan qilmish mavjud bwlgan shaxs hisoblanadi.
Amaldagi qonunchilik bwyicha ma`muriy huquqbuzarlikning sub`ekti sifatida quyidagilar tan
olinadi: individual (yakka) sub`ektlar: fuqarolar va maxsus ma`muriy-huquqiy maqomga ega bwlgan
shaxslar (transport haydovchilar, tashkilot xodimlari, rahbarlari, muqaddam ma`muriy javobgarlikka
tortilgan shaxslar va u l a r g a t e n g l a i g g i r i l g a n y u r i d i k s h a x s t a s h k i l q i l m a s d a n tadbirkorlik
faoliyati bilan shug`ullanuvchi shaxslar.
Hozirgi vaqtda kwp huquqbuzarlik turlarining
sub`ektlari sifatida mansabdor shaxslar emas, yuridik
shaxslar tan olinadi (m:erlarni kimyoviy va radioaktiv
m o d d a l a r b i l a n i f l o s l a n t i r i s h v a e r q o n u n l a r i n i
boshqacha tarzda buzish, qurilish sohasida huquqbuzarliklar va b. Masalan,
Wzbekiston Respublikasining . 2000 yil 15 dekabrdagi «Yuridik shaxslar ning qur ilish
sohasida huq uqbuzarlik uchun javobgarligi twg`risida» qonunida yuridik shaxslarga
ma`muriy jaryma solinishi mumkinligi belgilab qwyilgan.
Ma`muriy huquqbuzarlikning sub`ektiv tomoni nojwya qilmish sub`ektining wzining
g`ayrihuquqiy harakati yoki harakatsizligiga bwlgan ruhiy munosabatini anglatadi. U qasd yoki
ehtiyotsizlik shaklida ifodalanishi mumkim. Lyb -ma`muriy huquqbuzarlik sub`ektiv tomonining
zaruriy belgisi.
Sub`ektiv tomonining majburiy belgisi bwlgan qasd yo ki extiyo tsizlik k wr inishidagi
ayb d an tashq ar i yana fakul`tativ belgilari (maqsad, bahona) ham bwliish mumkin.
Shaxs, uning qilmishida ma`muriy huquqbuzarlik tarkibining barcha elementlari mavjud
bwlgandagina, ma`muriy javobgarlikka tortilishi mumkin. Nazariyada va a ma l i yo td a k wp ho ll ard a
ma ` mu r i y x u h uq b u zar li k n i n g jinoyat va intizomiy nojwya qilmish bilan munosabati
t wg `r isida ma sala uchr ab turadi. Ayniqsa ma`muriy huquqbuzarlik bilan jinoyat wrtasidagi
farq masalasida turli fikrlarni uchratish mumkin. Ba`zi adabiyotlarda ma`muriy huquqbuzarlik
(nojwya qilmish)da ijtimoiy xavfning ywqligi tufayli u jinoyatdan farq qiladi, degan fikr bildiriladi .
Twg`ri, ma`muriy huquqbuzarlikning ta`rifi bayon qilingan Wzbekiston Respublikasining
49

Ma`muriy javobgarlmk twgrisidagi kodeksining 10 moddasida ma`muriy huquqbuzarlikning belgisi
sifatida uning ijtimoiy xavfliligi alohida ajratib kwrsatilmagan. Biroq, shu moddaning wzida muayyan
sohalarda ijtimoiy munosabatlarga (shaxs, ularning huquq va erkinliklari, mulkchilik, davlat va jamoat tartibi va
h.k.) tajovuz qilish, g`ayri huquqiy, aybli xususiyatlari uning ijtimoiy xavfliligini bildiradi, deb fikr yuritishga
asos bwladi. Bu qilmishlar ijtimoiy xavfli bwlganligi uchun ham qonun hujjatlarida ular uchun huquqiy (ma`muriy)
javobgarlikka tortish nazarda tutilgan bwladi.
Ikkinchidan, barcha davlat va huquq nazariyasiga oid adabiyotlarda ijtimoiy xavflilik umuman
huquqbuzarlik (jumladan, ma`muriy huquqbuzarlik)ning majburiy belgisi sifatida qayd qilinadi. Demak,
ushbu qoidaga asosan ma`muriy nojwya qilmish, agar u ijtimoiy xavfli deb tan olinmasa, huquqbuzarlikning
bir turi dsb hisoblanmasligi kerak bwladi. Binobarin, ma`muriy huquqbuzarlik bilan jinoyat wrtasidagi farqni
ularning birida ijgimoiy xavflilik alomati bor, ikkinchisida ywwligida dsb qayd qilmasdan, balki bu
xavflilikning turli darajada ekanligida, deb tan olish asosli bwladi.
Jinoyat va ma`muriy huquqbuzarlikni ajratuvchi yuridik mezonlar jinoyat va ma`muriy
qonunchilikda mavjud bwlibg tegishli huquqbuzarlik tarkiblarining barcha elementlari (ob`ekt, ob`ektiv
tomon, sub`ekt, sub`ektiv tomon)ga tegishli bwlishi mumkin. Masalan, qonunga binoan ba`zi jinoyatlarning
sub`ekti 13-14 yoshga twlgan shaxslar bwlishi mumkin bwlgani holda ma`muriy huquqbuzarlik uchun 16 yosh
belgilangan; transport haydovchisi tomonidan ywl qoidalarini buzilishi natijasida jabrlan)gvchiga engil tan jarohati
etkazilishi ma`muriy huquqbuzarlik hisoblansa, shu harakatlar oqibatida shaxsga og`ir yoki wrtacha og`irlikdagi
zarar etkazilishi jinoyat deb tan olinadi. Shu uchun huquqbuzarlikning xarakterini, uning yuridik
tabiatini a niqlash uc h ui shund a y harakat uc hu n j avo b garlik belgilaydigan qonunchilikni har
tomonlama taqqoslab wrganish talab qilinadi. Zero bu juda katta amaliy ahamiyatga ega bwlib,
Wzbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksi talabidan ham kelib chiqadi:
«U s hb u ko d eksda nazar d a tutil gan h u q u q b u z a r l i k u c h u n m a ` m u r i y j a v o b g a r l i k , b a s h a r t i
b u h u q u q b u z a r l i k w z x u s u s i y a t i g a k w r a j i n o i y javobgarlikka tortishga sabab bwlmagan taqdirda,
amalga oshiriladi..Ma`muriy huquqbuzarlikning intizomiy nojwya qilmishdan farqi shundaki, keyingisi,
qoida tariqasida, mehnat, xizmat munosabatlari jarayonida yuz beradi.
Ma`muriy jazo choralarining tushunchasi va asosiy turlari. Wzbekiston Respublikasining
Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksining 22-moddiga binoan ma`muriy jazo javobgarlikka tortish chorasi
bwlib, u ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsni qonunlarga rioya etish va ularni hurmat qilish
ruhida tarbiyalash, shuningdek ana shu huquqbuzarning wzi tomonidan ham, boshqa shaxslar tomonidan
ham yangi huquqbuzarlik sodir etilishining oldini olish maqsadida qwllaniladi.
Wzbekiston Respublikasining MJtKda -ma`muriy jazo choralarining quyidagi turlarini belgilangan:
jarima; ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bwlgan
ashyoni haqini twlash sharti bilan olib qwyish; ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki
bevosita shunday narsa bwlgan ashyoni musodara qilish; muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan
(transport vositasini boshqarish huquqidai, ov qilish huquqidan) mahrum qilish; ma`muriy qamoqqa olish.
Bundan tashqari Wzbekiston Respublikasining Bojxona kodeksida litsenziyani yoki malaka
atgestati ( gu vo x no ma si)ni chaqirib olish jazosini ha m iazarda tutiladi.
Ma`muriy jazo choralari vakolatli davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan
maxsus individual (yakka) aktlar chiqarish ywli bilan qwllaniladi. Jazo choralari ma`muriy
majburlashning boshqa turlaridan shu bilan farq qiladiki, jazo choralari huquqbuzar uchun
«jazolangan xolati”ni vujudga keltiradi. Bu holat qonunda belgilangan muddatda davom etib,
huquqbuzarlarni tarbiyalashning bir elementi bwlib xizmat qiladi.
Wzbekiston Respublikasining Ma`muriy j a v o b g a r l i k t w g ` r i s i d a g i k o d e k s i m a ` m u r i y
j a z o c h o r a l a r i n i a s o s i y v a q ws h i m c h a c h o r a l a r g a a j r a t a d i . Ashyo larni haqini t wla sh
sharti b ila n o lib ku yi sh yo ki musodara qilish ham asosiy, ham qwshimcha ma`muriy jazo
tariqasida, qonun bilan nazarda tutilgai boshqa ma`muriy jazo choralari esa faqat asosiy jazo
tariqasida qwllanishi mumkin.
Bitta ma`muriy huquqbuzarlik uchun yo asosiy yoki ham asosiy, ham qwshimcha jazo
chorasi qwllanilishi mumkin.
Jarima ma`muriy huquqbuzarlik sodir etishda aybdor shaxsdan davlat hisobiga pul undirishdir.
Jarimaning miqdori ma`muriy huquqbuzarlik sodir etilgan vaqtdagi, davom etayotgan
ma`muriy huquqbuzarlik uchun esa bu huquqbuzarlik aniqlangai vaqtdagi belgilab qwyilgan eng kam
oylik ish haqidan kelib chiqqai holda belgilanadi.
Fuqarolarga solinadigan jarimaning eng kam mikdori eng kam ish haqining ellikdan bir
qismidan, mansabdor shaxslarga esa - wndan bir qismidan kam bwlmasligi kerak. Fuqarolarga
solinadigan jarimaning- eng kwp miqdori eng kam ish haqining besh baravaridan, mansabdor
shaxslarga esa wn baravaridan oshmasligi kerak. Qonunlarda nazarda tutilgan ayrim hollarda
ba`zi huquqbuzarliklar uchun fuqarolarga - eng kam ish haqining wn baravarigacha va
ma n s abdor s ha x s lar g a - wn b e s h b aravarigacha mi q d o r d a jarima solinishi mumkin. Xuddi
shu mikdorda jarima, m a s a l a n , W z b e k i s t a n R e s p u b l i k a s i n i n g 2 0 0 1 y i l 2 9 avgustdagi «Jinoiy
jazolarning liberallashtirilishi munosabati balan Wzbekistan Respublikasining Jinoyat jinoyat protsessual
kodekslari hamda ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksga wzgartirish va qwshimchalar kiritish haqida
qonuni bilan wrnatildi.
Ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa
bwlgan ashyoni haqini twlash sharti bilan olib qwyish, shu ashyoni majburiy tartibda tortib olib, uni
keyinchalik sotib yuborish hamda sotishdan tushgan pulni ashyoning egasiga tortib olingan ashyoni sotish
harajatlarini chegirib tashlagan holda topshirishdan iboratdir.
Ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa
bwlgan ashyoni musodara qilish shu ashyoni haqini twlamasdan majburiy tarzda davlat mulkiga
wtkazishdan iborat bwlib, bu chora tuman (shahar) sud`yasi tomonidan qwllaniladi. Basharti Wzbekiston
Respublikasi qonunlarida boshqa qoida nazarda tutilmagan bwlsa, faqat huquqbuzarning shaxsiy mulki
bwlgan ashyogina musodara qshshnishi mumkin.
Muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan (transport vositalarini boshqarish huquqidan,
ov qilish huquqidan) maxrum qilish chorasi tuman (shahar) sud`yasi tomonidan uch yilgacha muddatga
qwllaniladi. Buiday huqukdan mahrum qilish muddati wn besh kundan kam bwlmasligi kerak.
Wq otar qurollar va wq-dorilarni haqini twlash sharti
bilan olib qwyish va musodara qilish asosiy tirikchiligi ovchilik bwlgan shaxslarga, maxsus
huquqdan
(transport vositalarini boshqarish) mahrum qilish nogironligi sababli transport vositalaridan foydalanadigan
50

shaxslarga nisbatan qwllanilishi mumkin emas. Transport vositalarini alkogol` ichimlikdan,
giyohvandlik vositasi ta`siridan mast bwlggan holda yoki wzgacha tarzda mast bwlgan holda
boshqarish hollari, shuningdek wzlari ishtirokchi bwlgan ywl-transport hodisalari sodir etilgan
joydan ketib qolish hollari bundan mustasnodir.
Ma`muriy qamoqqa olish uch sutkadan wn besh sutkagacha muddatga, favqulodda holat tartibi sharoitida esa
jamoat tartibiga tajovuz qilganligi uchun - wttiz sutkagacha muddatga qwllaniladi. Ma`muriy qamoqqa olish tuman
(shahar) sud`yasi tomonidan, favqulodda holat tartibi sharoitida esa,
shuningdek harbiy komendant yoki ichki ishlar organi boshlig`i tomonidan belgilanadi.
Ma`muriy qamoqqa olish chorasi homilador ayollarga, uch yo shgacha bolasi b wlga n
ayollarga, wn twrt yo shgacha b wlgan bolasini yakka wzi tarbiyalayotgan shaxslarga, wn sakkiz
yoshga t w l m a g a n s h a x s l a r g a , b i r i n c h i v a i k k i n c h i g u r u h nogironlariga nisbatan
qwllanilishi mumkin emas.
Wzbekiston Respublikasining Bojxona kodeksida litsenziya va malaka attestati
(guvohnomasi)ni chaqirib olishdan iborat jazo chorasi belgilangan. Bunday hujjatlar r u x s a t
b e r i s h t i z i m i t a r t i b i d a v a m u a y y a n m u d d a t g a beriladi. Litsenziya va malaka aggestati
muayyan faoliyat bilan shug`ullanish huquqini beradi, ularni chaqirib olish esa ,bu huqukdan
mahrum qiladi. Shu sababli bu chora ham maxsus huqukdan mahrum qilish jazosining bir turi
bwladi. Litsenziyani chaqirib olish huqukdan mahrum qilish chorasidan nima bilan farq qiladi?
Birinchidan, huqukdan mahrum qilish faqat fuqarolarga nisbatan qwllaniladi. Litsenziyani chaqirib
olish esa yuridik shaxslarga ham qwllaniladigan ta`sir chorasi hisoblanadi. Ikkinchidan, h u q u k d a n
ma h r u m q i l i s h u c h yi l g a c h a m u d d a t g a a ma l g a oshiriladi. Litsenziya va malaka attestatini
qaytarib olish tamoman muddatsiz bwladi. Biroq, bu shaxs litsenziya yoki malaka attestatidan
umrbod mahrum bwladi, degan swz emas. Sha xs kerakli h uj j atlarni takdim etib, t wlo vlarni
t wla ga nidan s wn g yangi litse nziya oli shi mu m kin.
51

Ma`ruza – 12. Ma`muriy ish yuritish.
Reja:
1. Ma`muriy huquqbuzarlik ishlarini yuritish qoidalari va vazifalari .
2. Ma`muriy huquqbuzarlik ishlarini kwrib chiqishda dalillarning ahamiyati.
3. Ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi bayonnoma va uni tuzish tartibi.
4. Huquqbuzarlarni ma`muriy ywl bilan ushlab turish, ashyolar va transport vositalarini kwzdan
kechirish, ashyolar va hujjatlarni olib qwyish.
Ma`muriy huquqbuzarlik ishlarini yuritish qoidalari va vazifalari. Ma`muriy huquqbuzarlik bwyicha
ish yuritish bu-ma`muriy jarayon mezonlari bilan tartibga solinadigan davlat organlari va boshqaruv organlarining
ma`muriy huquqbuzarliklar twg`risidagi ishlarni hal qilib, ma`muriy javoabgarlik choralarini qwllashlikka
qaratilgan faoliyatdir.
Ma`muriy tartibda ish yuritishning` har bir qismi wziga xarakterga va xususiyatga ega bwlgani
uchun u bir necha bosqichlarga bwlinadi.Har bir bosqichlarda ish yuritishning umumiy maqsadlariga
nisbatan hisoblangan ma`lum bir harakatlar amalga oshiriladi va bu faoliyatta yakun yasaydigan maxsus
ma`muriy huquqiy normalarni belgilovchi hujjat bilan rasmiylashtiriladi.
Bunday aktning qabul qilinishidan keyin yanga bosqich boshlanadi, Ma`muriy huquqbuzarliklar
twg`risidagi ishlar bwyicha ish yuritish jarayonini biz asosan olib boramiz, ya`ni: ma`muriy
tergov (yoki «Ishni qwzg`atish»), ma`muriy huquqbuzarliklar twg`risidagi ishlarni kwrib chiqish,
ma`muriy hukukbuzarlik twg`risidagi ish yuzasidan chiqarilgan xususida shikoyat berish va protest bildirish,
ma`muriy jazo qwllanish twg`risidagi qarorlarni ijro etish bilan bog`liq shakllarda olib boriladi.
Ma`muriy ququqbuzarlik bwyicha ish yuritish tartibi Wzbekiston Respublikasining Ma`muriy
Javobgarlik twg`risidagi kodeksi, Oliy majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar va qarorlar, Prezident
farmonlari, va qarorlari, Vazilar Maxkamasining qarori va mahalliy davlat hokimiyati organlarining
qarorlari bilan beliglanadi. Ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ishlarni yuritish vazifalari: har bir ishning
holatini wz vaqtida, har tomonlama, twla va ob`ektiv ravishda aniqlab chiqishdan, bu ishni qonun hujjatlariga
muvofiq, holda hal etishdan, chiqarilgan qarorlarni ijrosini ta`minlashdan, shuningdek ma`muriy
huquqbuzarlik sodir etish sabablari va bunga olib kelgan shart-sharoitlarni aniqlashdan, huquqbuzarlikning
oldini olishdan fuqarolarni Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etish tartibida
tarbiyalashdan, qonuniylikning mustaxkamlashdan iboratdir.
Quyidagi holatlar mavjud bwlgan taqdirda ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ishlarni yuritishni
boshlash mumkin emas boshlangan ish esa tugatilishi lozim bwladi: ma`muriy huquqbuzarlik hodlisasi yoki
alomati bwlmasa; ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs 16 yoshga twlmagan bwlsa; g`ayri-huquqiy
harakat yoki xarakatsizlik sodir etgan shaxs aqli noraso bwlsa; shaxs harakatni zaruriy mudofa holatida
qilgan bwlsa; amnistiya akti chiqishi, agar u ma`muriy jazo chorasini qwllanishini bekor qilsa; ma`muriy
javobgarlikni belgilovchi hujjat bekor qilingan bwlsa; ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ishni kwrib
chiqish paytiga kelib Ushbu kodeksda kwrsatilgan muddat wtib ketgan bwlsa; ma`muriy javobgarlikka
tortilayotgan shaxs xususida shu fakt yuzasidan ma`muriy jazo qwllanish twg`risidagi vakolatli organ
(mansabdor shaxs) qaror chiqargan bwlsa yoki ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ishlarni tugatish
twg`risida chiqarilgan qaror bekor qilinmagan bwlsa, shuningdek mazkur fakt yuzasidan jinoyat ishi
qwzg`atilgan bwlsa; shaxs ish yuritila boshlagan paytda vafot etgan bwlsa.
Ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi shi barcha fuqarolarning jinsi, ijtimoiy e`tiqodidan qat`iy
nazar, qonun oldida va shu ishni kwrib chiquvchi organ oldida tenglik asosida kwrib chiqiladi.
Ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ish wzbek tilida qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi
kwpchilik aholi swzlashadigan tilda yuritiladi. Ish yuritilayotgan tilni bilmaydigan ish ishtirokchilariga
tarjimon orqali ish materiallari bilan twliq tanishishi va ishni mohiyati bwyicha kwrib chiqish chog`ida
qatnashish huquqi, shuningdek wz ona tilida swzlashish huquqiga ega bwladilar.
Ma`muriy huquqbuzarlik ishlari ochiq ravishda kwriladi. Ma`muriy huquqbuzarlik ishlarni kwrib
chiqishni tarbiyaviy va ogohlantirish rolini oshirish maqsadida bunday ishlar huquqbuzarning ish, wqish
joyidagi jamoalarda yoki yashash joyida kwrib chiqilishi mumkin.
Prokuror ma`muriy xukuqbuzarlik twg`risidagi ishlarni yuritish chog`ida qonlarning ijrosi
ustidan nazoratni amalga oshirar zkan: ma`muriy xukukbuzarlik twg`risida ish kwzg`atishga; ish materiallari
bilan tanishib chiqishga;
ish yuritish vaqtida organlar (mansabdor shaxslar)ning harakatlari qonuniyligini tekshirishga; ishni kwrib
chiqish vaqtida vujudga kelgan masalalar xususida iltimosni bayon etishga, xulosalar berishga; ta`sir kwrsatish
choralarini twg`ri qwllanilganligini tekshirishga; ishni kwrib chiqishda qatnashishga; ma`muriy huquqbuzarlik
twg`risidagi ish yuzasidan qabul qilingan qarorga yoki shikoyat yuzasidan chiqarilgan hal qiluvchi qarorga
protest keltirishga; qonunda kwrsatilgan boshqa xarakatlarni amalga oshirishi mumkin.
Ma`muriy huquqbuzarlik ishlarini kwrib chiqishda dalillarning ahamiyati. Ma`muriy xukukbuzarlik
twg`risidagi ishga oid dalillar haqiqiy ma`lumot hisoblanadi. Shu ma`lumotlarga asoslanib tegishli vakolatlya organlar
(mansabdor shaxslar) ma`muriy xuquqbuzarlik holati yuz bergan yoki bermaganligini shaxsning ayibdorligini va ishni
tug`ri xal etish uchun ahamiyatli bwlgan boshqa holatlarni qonunda belgilangan tartibda aniqlaydi.
Ma`muriy huquqbuzarlikning holatini kwrib chiquvchi organning (mansabdor shaxs) dalillarni wz ichki ishonchi
asosida baholaydi, ishning barcha xolatlarini har tomonlama twla-twkis va ob`ektiv ravishda tekshirib chiqadi.
Ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ishga oid dalillar har qanday faktik ma`lumotlardan iborat bwlib,
organlar va mansabdor shaxs shu ma`lumotlarga asoslanish ma`muriy xuquqbuzarlik holati yuz bergan yoki
bermaganligini, muayyan shaxsning wzi sodir etishda ayibdorligini va ishni twg`ri kwrib chiqish uchun
ahamiyatli bwlgan boshqa holatlarni qonunda belgilagan tartibda aniqlaydi.
Bu ma`lumotlar quyidagi vositalar: ma`muriy
huquqbuzarlik twg`risidagi bayonnoma, ma`muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxsning
tushuntirishlari, jabrlanuvchi, guvohlarning kwrsatmalari, ekspert hulosasi, ashyoviy dalillar, ashyo va xujjatlarni olib
qwyish twg`risida tuzilgan bayonnoma, shuningdek boshqa materiallar bilan beligilanadi.
Basharti ishni kwrib chiqish paytida organ (mansabdor shaxs) huquqbuzarlik holatida jinoyat alomatlari
bor degan xulosaga kelsa, materiallarni prokurorga topshiradi.
Ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi bayonnoma va uni tuzish tartibi. Ma`muriy huquqbuzarlik
bwyicha ish yuritishning birinchi bosqichi — ish qwzg`atishdir. Bunda vakolatli manabdor shaxs
52

yoki jamoat tashkiloti yohud tashabbuskor jamoat organlari vakili tomonidan ma`muriy huquqbuzarlik sodir
qilinganligi twg`risida bayonnoma tuziladi.
Ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi bayonnomada: shu bayonnoma tuzilgan sana va joy, bayonnomaning
tuzgan shaxsning lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi huquqbuzarning shaxsiga oid ma`lumotlar; ma`muriy
huquqbuzarlik sodir etilgan joy, vaqt va bu xujuqbuzarlikning mohiyati, shunday huqukbuzarlik uchun
javobgarlikni nazarda tutuvchi normativ hujjat, agar guvohlar va jabrlanuvchilar bwlsa, ularning ism va
familiyalari yashash joylari, huquqbuzarning tushuntirishlari, ishni hal qilish uchun zarur bwlgan `oshqa
ma`lumotlar kwrsatiladi. Basharti huquqbuzarlik tufayli moddiy zarar etkazilgan bwlsa, bu xam
bayonnomada kwrsatiladi.
Bayonnoma uni tuzgan shaxs va ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs tomonidan imzolanadi,
guvohlar va jabrlanuvchilar bwlgan taqdirda esa-bayonnoma mazkur shaxslar tomonidan imzolanadi.
Huquqbuzarlik sodir etgai shaxs bayonnomani imzolashdan bosh tortgan taqdirda, bu haqida yozib
quyiladi. Huquqbuzarlik sodir etgan shaxs bayonnomaning mazmuni yuzasidan bayonnomaga ilova
qilinadigan tushuntirish va muloxazalarni berishga, shuningdek maekur bayonnomaga imzo chekishdan
bosh tortish sabablarini bayon etishga haqli hisoblanadi.
Bayonnoma tuzish vaqtida huquqbuzarga Ushbu kodeksning 294 modadsida nazarda tutilgan uning
huquq va burchlari tushuntiriladi va bu haqida bayonnomaga yozib qwyiladi.
Bayonnoma boshqa hujjatlar va ish bwyicha ashyoviy dalillar bilan birga huquqbuzarlik sodir
etilgai yoki aniqlangan paytdan boshlab bir sutkadan kechiktirmay ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ishlarni
kwrib chiqish vakolatiga ega bwlgan organga yuboriladi.
Basharti fuqaro wzi sodir etgan huqukbuzarlik faktiga e`tiroz bildirmasa va unga joyning wzida
solinadigan jarimaning miqdori eng kam ish qaqining ikkidan bir va ywl harakati qoidalarining buzilishi
natijasida kelib chiqadigan bwlsa shuningdek solinadigan jarima jazosining miqdori eng kam oylik ish
haqqining bir baravaridan oshib ketmaydigan bwlsa hamda huquqbuzar sodir etgan huquqbuzarlik holatiga
e`tiroz bildirmaydigan bwlsa bayonnoma tuzilmaydi. Huquqbuzar tabiatni muxofaza qilish jamoatchi
inspektorlar, ovchilik jamoatchilik inspektorlari, baliqlarni muhofaza qilish jamoatchi inspektorlari va
wrmonlarning jamoatchi inspektoralri tomonidan ushlab keltirilishi mumkin.
Yuridik shaxslarning qwriqlanadigan ob`ektlarga, boshqa xil mol —mulkiga tajovuz qilish bilan bog`liq
huquqbuzarlik sodir etilgan taqdirda huquqbuzar harbiylashtirilgan soqchilik xodimlari tomonidan
huquqbuzarlik harakatiga barham berish, hzgquqbuzarning shaxsini aniqlash va huquqbuzarlik
twg`risida bayonnoma tuzish uchun xarbiylashtiriligan soqchilik xizmati binosiga yoki
militsiyaga ushlab keltirilishi mumkin.
Huquqbuzarni olib kelish iloji boricha qisqa muddatda amalga oshirilishi lozim. Fuqarolarning wzini wzi
boshqarish organ binosiga olib kelingan shaxs bu erda bir soatdan ortiq ushlab turilishi mumkin emas.
Ma`muriy ywl bilan ushlab turishg ashyolar va transport vositalarini kwzdan kechirish, ashyolar va
hujjatlarni olib qwyish. Boshqa ta`sir kwrsatish choralari qwllanib bwlingandan keyin ma`muriy huquqbuzarlikni
twxtatish, huquqbuzarning shaxsini aniqlash, basharti bayonnoma tuzish zarur bwlib, uni huquqbuzarlik sodir
etilgan joyning wzida tuzish imkon bwlmagan taqdirda ma`muriy huquqbuzarliklar twg`risida bayonnoma tuzishg
ishlarining wz vaqtida va twg`ri kwrib chiqilishini ta`minlash va ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi
ishlar yuzasidan chiqarilgan qarorlarni ijro etish maqsadida mazkur shaxsni maxmuriy ywl bilan ushlab
turishga, shaxsan kwrikdan wtkazishga, uning ashyolari, transport vositalarini kwzdan kechirishga va
ashyo hamda hujjatlarni olib qwyishga ywl qwyiladi.
Ushbu moddada maqsadda tutilgan maqsadlarda shaxsni ma`muriy ywl bilan ushlab turish, shaxsan kwrikdan
wtkazish, uning ashyolari, transport vositalarini kwrikdan kechirish va ashyo hamda hujjatlarini olib qwyish tartibi
ushbu Kodeks va Wzbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Ma`muriy ywl bilan ushlab turish twg`risida bayonioma tuzilib, unda; bayonnoma tuzilgan joy va sana,
bayonnoma tuzgan shaxsning lavozimi, famshshyasi, ismi, otasining ismi, ushlab turilgan shaxs haqida ma`lumotlar;
uni ushlab turish vaqtig joyi, uning asoslari kwrsatiladi.
Bayonnoma uni tuzgan mansabdor shaxs va ushlab turilgan shaxs tomonidan imzolanadi. Ushlab turilgan
shaxs bayonnomani imzolashdan bosh tortgan taqdirda, bayonnomaga shu haqida yozib qwyiladi.
Ushlab turilgan shaxsning iltimosiga kwra, u ushlab turilgan joy haqida uning qarindosh— urug`lari,
advokati, ish yoki wqish joyidagi ma`muriyat xabardor qilib qwyiladi. Voyaga etmagan shaxsushlab turilgani
haqida uning ota —onasi yoki ularning wrnini bosuvchi shaxlar albatta habardor qilinadi.
Ma`muriy ywl bilan ushlab turish bw ishga Wzbekiston Respublikasi qonun hujjatlari bilan vakolat berib
qwygan organlar ( mansab dor shaxslar) to mo nidangina amalga oshirilishi mumkin.
Ushbu Kodeksning 61, 198 —moddalarida nazarda tutilgan h u q u q b u z a r l i k l a r s o d i r e t i l g a n
t a q d i r d a — s h u q w r i q l a n a d i g a n o b ` e k t j o y l a s h g a n e r d a g i h a r b i y soqchilikning katta
mansabdor shaxsi tomonidan; Qurolli kuchlar chegara va ichki qwshinlarning transport vositalarini
boshqaruvchi haydovchilar yoki boshqa shaxslar M.J. Kodeksining 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131,
132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 141 — moddalarida nazarda atutilgan huquqbuzarliklarni sodir etgan taqdirda
— harbiy avtomobil` inspektsiyasining mansabdor shaxslar tomonidan; Kodeksning 60 — moddasida, 69 —
moddasida (qishloq xwjaligiga mwljallanganga erlar bundan mustasno), 77, 79, 81, 83, 84, 90, 91, 92, 94,
162, 198 — moddalarda nazarda tutilgan huquqbuzarlaiklar sodir etilgan taqdirdaWzbekiston
Respublikasi Tabiatni muxofaza qilish davlat qwmitasining organlarining mansabdor shaxslari
tomnidan; ( W zbekisto n Respublikasning 19 97 yil 2 5 ap rel` Q o n u n n i t a r i h k d a W z b e k i s t o n
R e s p u b l i k a s i O l i y Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil, 4 —5 son, 126~modda). Ushbu Kodeksning
198, 227 — molddalarida nazarda tutilgan huquqbuzarlik sodir etilgan taqdirda bojxona organlari
xizmatchilari tomonidan; Ushbu Kodeksning 194, 204, 205 — moddalarida nazarda tutilgan huquqbuzlik
sodir etilgan taqdirda harbiy patrul` tomonidan; Ushbu Kodeksning 1 U2 — moddasining ikkinchi va uchinchi
qismlarida nazarda tlti man (radioelektron vositalarini yoki yuqori chastotali qurilmalarni sotish yoxud
wzgacha doimiy yoki vaqtinchalik fo ydalanish uchun berish qismi), 164 — moddasining ikkinchi
qismida, 166, 170 — moddalarida, 176 — moddasining ikkinchi qismida, 198 — moddasida nazarda
tutilgan hukuqbuzarliklar sodir etilgan taqdirda — davlvt soliq organlarining mansabdar shaxslari
tomonidan.
Ma`muriy ywl bilan ushlab turish uch s oatdan ortiq davom etishi mumkin ema. Ayrim
hollarda alohida zarurat m u n o s a b a t i b i l a n W z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i q o n u n hujjatlarida
ma`muriy ywl bilan ushlab turishning boshqacha moddalari belgilanishi mumkin.
Chegara tartibini yoki Wzbekiston Respublikasi davlat
chegarasi orqali wtish punktlaridagi tartibni buzgan shaxslar
bayonnoma tuzish uchun uch soatgacha muddatga ushlab turilishi
53

mumkin, huquqbuzarlarning shaxsini va huquqbuzarlik
holatlarini aniqlash uchun zarur bwlgan hollarda esa — ushlab
paytidan boshlab yigirma twrt soat ichida prokurorga yozma
tarzda ma`lum qilib, uch sutkagacha yoki huquqbuzarda wzining
shaxsini tasdiqlovchi hujjat bwlmasa, prokurorning sanktsiyasi bilan wn sutkagacha muddtga
ushlab turilishi mumkin.
Ushbu Kodeksning 56, 57, 58, 61, 90 —moddalarida 164 — moddasining ikkinchi qismi, 170, 183, 184,
191, 194, 195, 201, 204, 205, 206, 210 — moddalarida 225 —moddasining birinchi qismida nazarda
tutilgan ma`muriy huquk.buzarlik sodir etigan yoxud wzining shaxsi twg`risidagi
ma`lumotlarni yashirgan shaxslar huquqbzarlik twg`risidagi ishi ma`muriy ishlar bwyicha sud`ya
yoki ichki ishlar organi boshlig`i (boshliq urinbosari) tomonidan kwrib chiqilgunga qadar, lekin yigirma twrt
soatdan kwp bwlmagan muddatga ushlab turilishi mumkin.
M a ` m u r i y y w l b i l a n u s h l a b t u r i s h m u d d a t i huquqbuzarlarning bayonnoma tuzish uchun
olib kelish paytidan boshlanadi, mast holdagi shaxslar uchun esa ular hushyor tortgan vaqtdan boshlanadi.
Shaxsni kwrikdan wtkazish ichki ishlar organlarining, harbiy soqchilik, xavo tarnsportining,
bojxona organlari va chegara qwshinlarining vakolatli shaxslari, Wzbekiston Respublikasi qonunlari
bevosita nazarda tutilgan hollarda esa, shunga vakolati bwlgan boshqa organlar tomonidan amalga
oshirilishi mumkin.
Shaxsni kwrikdan wtkazish kwrikdan wtkazilayotgan shaxs bilan bir jinsli bwlgan shaxslar
tomonidan va shu jinsdagi ikkita xolis guvoh ishtirok etgan holda amalga oshirilishi mumkin.
A s h y o l a r n i k w z d a n k e c h i b c h i q i s h i c h k i i s h l a r organlarining, harbiy
soqchilik, xavo tarnsportining, bojxona organlarining, chegara qwshinlarining, soliq
organlarining Wzbekiston Respublikasi Tabiatni muxofaza q i l i s h D a v l a t q w m i t a s i o r g a n l a r i n i n g
W z b e k i s t o n Respublikasi qonui hujjatlarida bevosita nazarda tutilgan h o l l a r d a e s a , s h u n i n g d e k
t e g i s h l i v a k o l a t i b w l g a n organlarning boshqa vakolatli shaxslari tomonidan amalga oshiriladi.
Ashyolarni, ov qilish va baliq tutish qurollarini, qwlga kiritilgan mahsulotlar va boshqa
buyumlarni kwzdan kechirish, odatda, shu ashyo va buyumlar kimning mulki yoki egaligrgga
bwlsa, wsha shaxs ishtirokida amalga oshiriladi. Kechiktirib bwlmaydigan hollarda, mazkur ashyolar,
buyumlarni mulkdorsiz (egasiz) ikkita xolis guvoh ishtirokida ham kwzdan kechirib chiqilishi mumkin.
Shaxsiy kwrikdan wtkazish va ashyolarni kwzdan kechirish twg`risida bayonnoma tuziladi yoki
ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi bayonnomaga yoxud ma`muriy ywl bilan ushlab turish
twg`risidagi bayonnomaga tegishlicha yozib qwyiladi.
Bojxona muassasalarida shaxsiy kwrikdan wtkazish va ashyolarni kwzdan kechirish bojxonaga
doir qonun hujjatlari bilan belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
54

Ma`ruza – 13. Davlat boshqaruvida qonuniylik.
Reja:
1. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlash tushunchasi.
2. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlash maqsadi va vazifalari.
3. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlashning huquqiy asoslari va tamoyillari.
4. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlash usullari.
Wzbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligiga erishganidan keyin, wz taraqqiyot ywli – bozor
iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish ywlini tanladi. Bu
Wzbekiston Respublikasining qat`iy ywlidir.
Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi chiqargan qonunlarga tayangan holda davlat boshqaruvining
huquqiy negizi yaratildi. Respublikaning barcha fuharolariga va korxona, muassasa va tashkilotlariga tadbirkorlikni,
tashabbuskorlikni rivojlantirishga keng imkoniyatlar yaratib berildi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarini bosqichmabosqich
rivojalantirish ta`minlanmoqda.
Respublikamizda mulkchilikning xilma-xil shakllarini vujudga keltirish va ularga teng shart-sharoitlar
yaratib berish, korxona, muassasa va tashkilotlar wrtasida raqobatni avj oldirish, boshqarishning oldingi usulidan
(ya`ni, ma`muriy-buyruqbozlik usulidan) butunlay voz kechish, iqtisodiy omil va vositalarni keng joriy etish – bozor
munosabatlarining tub negizidir.
Wzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi faoliyatini tartibga soluvchi bir qator qonunchilik hujjatlari
qabul qilingan bwlib, hozirgi vaqtda rivojlanish jarayonidadir. Bu qonunchilikning asosini - Wzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi tashkil etadi.
Konstitutsiyaning 15-moddasiga binoan Wzbekiston Respublikasida Wzbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi swzsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat
birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish kwradilar. Demak, Konstitutsiya va qonunlarga
rioya qilish qonuniylik tushunchasining mazmunini tashkil etadi.
Huquqshunos olimi Yu.M.Kozlov davlat boshqaruvida qonuniylik quyidagi xususiyatlar bilan izohlanishini
kwrsatib wtadi:
birinchidan, barcha uchun qonunlarning umummajburiyligi. Aynan shunda qonun talablarining ustunligini,
uning oliy yuridik kuchini kwrishimiz mumkin. Hech kimga qonunni chetlab wtishiga yoki qonundan wzini ustun
qwyishiga ruxsat berilmaydi;
ikkinchidan, qonuniylikning yagonaligi;
uchinchidan, qonuniylik va maqsadga muvofiqlikni qarama-qarshi qwyishning man etilishi. Qonunning wzi
maqsadga muvofiqlikning namoyon bwlishining yuqori darajasidir;
twrtinchidan, qonuniylik va aholi huquqiy madaniyatining chambarchas bog`liqligi;
beshinchidan, har qanday qaror qabul qilganda qonuniylik va adolat bir wrinda turishi lozim;
oltinchidan, davlat boshqaruvida qonuniylik uni buzganlik uchun javobgarlik muqarrar belgilanganligida
ta`minlanishi mumkin.
Huquqshunos olimi A.A.Karmolitskiyning fikricha qonuniylik davlat boshqaruvi jarayonida alohida
ahamiyatga ega bwlib, bu quyidagi holatlar bilan belgilanadi:
birinchidan, boshqaruv davlat va mahalliy organlar faoliyatining kwp qismini qamrab oladi. Boshqaruv
jarayonida davlat organlarining iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy va ma`muriy-siyosiy qurilishga rahbarlik qilish singari
faoliyati amalga oshiriladi. Qonuniylikka rioya qilish mazkur tizim oldida turgan vazifa va funktsiyalarning samarali
amalga oshirilishini belgilab beruvchi asosiy vosita hisoblanadi;
ikkinchidan, boshqaruv sub`ektlari wzlarining funktsiyalari va vakolatlarini amalga oshirish orqali huquqni
qwllash faoliyatini olib boradilar. Bu boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish bilan bog`liqdir;
uchinchidan, boshqaruv faoliyati kwpgina sub`ektlar (ijro hokimiyati organlari, mansabdor shaxslar va
boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Aynan ular fuqarolar bilan, turli xildagi tashkilotlar bilan munosabatga
kirishadi. Aynan ularning qonunga rioya qilishi va wzlariga yuklatilgan vazifa va funktsiyalarni aniq va twg`ri ijro
etilishi jamiyat hayotiga wz ta`sirini kwrsatadi;
twrtinchidan, boshqaruv organlari jamiyat hayotining keng va turli xildagi sohalarini qamrab oluvchi huquq
ijodkorligi faoliyatini amalga oshiradilar. Davlat boshqaruvi organlari tomonidan me`yoriy hujjatlarning qabul
qilinishi birinchi navbatda qonuniylikka asoslanadi. Davlat organlari huquq ijodkorligi faoliyatining qonun doirasida
olib borilishi, ular kafolatini mustahkamlaydi;
beshinchidan, boshqaruv organlari ma`muriy majburlov choralarini qwllash sohasida keng vakolatlarga
egadir. Davlat organlari ma`muriy yurisdiktsiyani amalga oshira borib, yuzaga kelgan nizolarni mustaqil hal
etadilar, davlatning majburlov choralarini qwllash orqali huquqbuzarlarga ta`sir kwrsatadilar.
Qonuniylik deganda, Q.T.Xolmwminov fikricha, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat
birlashmalari hamda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan amaldagi qonunlar va me`yortiv-huquqiy hujjatlarning
aniq va og`ishmay bajarilishidir. Qonuniylikning asosiy vazifasi - mamlakatning ijtimoiy va davlat tuzumini
mustahkamlash, bozor iqtisodiyotiga wtish uchun mulkning turli shakllariga ywl ochish va ularni qwriqlash,
fuqarolarning huquqlari, ekrinliklari va burchlarini mustahkamlashdir.
Wzbekiston Respublikasida qonuniylikni ta`minlash bir necha kafolatlar tizimi bilan ta`minlanadi.
Jumladan kafolatlarning iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy, huquqiy va ijtimoiy kafolatlar tizimi mavjuddir. Davlat
boshqaruvini amalga oshirish jarayonida barcha sub`ektlar faoliyati aynan shularga tayanadi.
Davlat boshqaruvining samarali amalga oshirilishi nafaqat qonuniylik bilan, balki boshqaruv jarayoni
ishtirokchilarining intizomga rioya qilishi bilan ham ta`minlanadi. Intizom nafaqat qonunlarga, balki yuqori turuvchi
davlat organlarining me`yortiv hujjatlari bilan wrnatilgan tartibga ham rioya qilinishini ta`minlaydi.
Huquqshunos olimi A.A.Karmolitskiyning fikricha davlat intizomi deganda - davlat va uning vakolatli
organlari tomonidan wrnatilgan tartib va qoidalarga barcha fuqarolarning ongli ravishda bwysunishi, xulq-atvor
qoidalariga rioya qilishidir, davlat xizmatchilarining esa umumiy va mansab majburiyatlarini hamda rahbarlarning
qarorlarini bajarishi tushuniladi.
Davlat intizomi boshqaruv jarayonida ishtirok etuvchi barcha sub`ektlarning faoliyatini tashkil etishni va
hamkorlikda harakat qilishini belgilab beruvchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqadigan bwlsak, davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylikni ta`minlashga
qaratilgan choralar, davlat intizomni mustahkamlashga ham xizmat qiladi.
Huquqshunos olimi A.A.Karmolitskiy davlat boshqaruvida qonuniylik va intizom tushunchalari bilan bir
55

qatorda maqsadga muvofiqlik tushunchasini qwyadi. Jumladan uning fikricha, qonuniylik tushunchasi maqsadga
muvofiqlik tushunchasi bilan chambarchas bog`liqdir. Maqsadga muvofiqlik - bu davlat organlari harakatlarining
wz oldiga qwygan maqsadlariga asoslanishidir. Maqsadga muvofiqlik fuqarolarga, jamiyat va davlatga faqatgina
qonunga zid bwlmaganida, naf keltirishi mumkin.
Maqsadga muvofiqlik faqatgina qonun doirasida bwlishi mumkin. Aynan shulardan kelib chiqib,
qonuniylik va maqsadga muvofiqlikning birligi twg`risida gapirishimiz mumkin.
Wzbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi va tobora chuqurlashib
borishi bilan, davlat organlari mustaqilligining oshishi, yangi xwjalik yurituvchi sub`ektlarning tashkil etilishi
hamda oxirgi vaqtlarda kwpgina vakolat beruvchi me`yorlarning yuzaga kelishi bilan maqsadga muvofiqlik ham
kengayib, takomillashib bormoqda.
Wzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylik va intizomni ta`minlashga qaratilgan
davlat organlarining faoliyati quyidagilarga qaratilgandir: davlat organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatida
qonun buzilishlariga ywl qwymaslik; bunday qonun buzilishlarini wz vaqtida aniqlash, chelash va bartaraf etish;
qonun buzilishlarining kelib chiqishiga sabab bwlgan shart-sharoitlarni aniqlash; qonuniylik va intizomning
buzilishiga ywl qwygan shaxslarni tegishli javobgarlikka tortish; qonuniylik va intizom buzilishiga olib kelgan
shart-sharoitlarni bartaraf etishga qaratilgan choralarni ishlab chiqish va qabul qilish; qonun buzilishi uchun
javobgarlikning muqarrar qwllanilishini belgilash va boshqalar.
Davlat organlarining faoliyatida qonuniylik va intizomni ta`minlash maqsadida tegishli chora-tadbirlar
majmui amalga oshiriladi. Bu: birinchidan, davlat organlari tizimini takomillashtirish va ular huquqiy holatining
aniq belgilanishi; ikkinchidan, davlat xizmatchilarining huquqlari va umumiy va mansab majburiyatlarini, shaxsiy
javobgarlik doirasini belgilash; uchinchidan, fuqarolarning buzilgan huquqlari va qonuniy manfaatlarini ma`muriy
va sud tartibida tiklashga qaratilgan me`yoriy hujjatlarni qabul qilish; twrtinchidan, fuqarolarni qonunlarga rioya
etish ruhida tarbiyalash, ularning huquqiy madaniyatini oshirish va boshqalar.
Shu bilan birga, davlat organlarining maxsus tizimi mavjud bwlib, ularga davlat boshqaruvi jarayonida
qonuniylik va intizomni ta`minlash va mustahkamlash vazifasi yuklatilgan.
Kwpgina huquqshunos olimlari davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylik va intizomni ta`minlashning
asosiy usuli sifatida kontrol va nazoratni kwrsatib wtadi. Jumladan, huquqshunos olimi D.M.Ovsyankoning fikricha,
davlat organlari faoliyatida qwllaniladigan turli huquqiy va tashkiliy shakl va usullar, amaliy uslublar umumiy holda
qonuniylikni ta`minlash uusullari hisoblanadi hamda bu - kontrol va nazoratdir.
Huquqshunos olimi A.A.Karmolitskiyning fikricha esa, davlat boshqaruvida qonuniylik tashkiliy-huquqiy
vositalar orqali ta`minlanadi. Wz mazmuniga kwra ular qonuniylik va intizomni ta`minlash usullari hamda uning
tizimini anglatadi. Qonuniylikni ta`minlash jarayonida davlat organlari wz vakolatlari doirasida kontrolni hamda
uning kwrinishlari bwlgan nazorat va ijro etishni tekshirishni amalga oishradilar.
Demak, A.A.Karmolitskiy kontrol va nazoratdan tashqari, qonuniylik va intizomni ta`minlashning uchinchi
usuli bwlgan - tekshirishni ham kiritadi.
Huquqshunos olimi D.D. Tsabriya davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlash usullari sifatida
quyidagilarni kwrsatib wtadi: kontrol (ijro etishni tekshirish); nazorat; shikoyat qilish huquqi.
Huqushunos olimi X.R.Alimov esa, davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlashning usullari
sifatida quyidagilarni kwrsatib wtadi: davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kontrol va ijro etishni
tekshirish; prakuratura organlarining umumiy nazorati; sud organlarining faoliyati; ma`muriy nazorat; jamoat
kontroli; davlat organlari va mansabdor shaxslarning qonunga zid harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilish.
Demak, yuqoridagilarga asoslanadigan bwlsak, kwpgina huquqshunos olimlari davlat boshqaruvida
qonuniylik va intizomni ta`minlashning asosiy usullari sifatida - kontrol, nazorat va tekshirish usullarini kwrsatib
wtishadi. Yuridik adabiyotlardan kelib chiqadigan bwlsak, davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni
ta`minlashning asosiy usuli - bu kontroldir. Kontrol kwp qirrali tushunchadir. Kontrol tushunchasi davlat
organlarining funktsiyasi, ya`ni boshqaruv faoliyatining turi sifatida yoki qonuniylik va intizomni ta`minlash usuli
sifatida namoyon bwlishi mumkin.
Kontrol - bu kontrol ostiga olingan ob`ektning belgilangan doiradan chetga chiqmasligi ustidan olib
boriladigan kuzatish va tekshirish jarayonidir.
Davlat organlari faoliyati ustidan kontrolni amalga oshirishning mazmunini quyidagilar ochib beradi:
birinchidan, vakolatli davlat organlari (qonunchilik, ijro va sud hokimiyati organlari) qonun hujjatlarida belgilangan
tashkiliy-huquqiy usullarni qwllash orqali kontrol ostiga olingan sub`ektlar faoliyatida qonun buzilishlariga ywl
qwyilganligini aniqlash; ikkinchidan, qonun buzilishlariga ywl qwyilgan bwlsa, ularni wz vaqtida bartaraf etish;
uchinchidan, qonun buzilishi natijasida buzilgan huquqni tiklash; twrtinchidan, qonun buzilishiga ywl qwygan
shaxslarni javobgarlikka tortish; beshinchidan, qonuniylik va intizom buzilishi holatlarining oldini olish choralarini
ishlab chiqish va boshqalar.
Kontrol - rahbarlik (boshqaruv) faoliyatining ajralmas elementi hisoblanadi. Kontrolni amalga oshirish
jarayonida kontrol ostiga olingan ob`ektning holati tahlil qilinadi va unga baho beriladi; hal etilmay qolgan
masalalar aniqlanadi; amaliy tajriba umumlashtiriladi va qwllaniladi; ijro etuvchilarga turli xildagi yordam beriladi.
Shu bilan birga kontrol – rahbarlik darajasini oshirishni, uni twg`riligi va samaradorligini tekshirishning vositasi
hisoblanadi.
Shunday qilib kontrol, davlat organlari oldiga qwyilgan vazifalarning bajarilishini, ularning faoliyatida
qonuniylik va intizomning ta`minlanishini belgilovchi asosiy vositadir.
Qonuniylik va intizomni ta`minlash jarayonida qonun buzilishini ogohlantirish va cheklashda kontrlning
wrni kattadir.
Kontrol davlat boshqaruvi jarayonida qwllaniladigan boshqa usullardan farq qilgan holda, quyidagi wziga
xos xususiyatlarga egadir: kontrolni amalga oshiruvchi davlat organi (mansabdor shaxs) va kontrol ostiga olingan
ob`ekt wrtasida bwysunuv mavjud bwladi; kontrol ob`ekti bwlib nafaqat qonuniylik va intizom, balki kontrol olib
boruvchi organning kontrol ob`ekti ma`muriy-xwjalik faoliyatiga aralashish vakolatiga ega bwlganligi sababli,
maqsadga muvofiqlik ham bwlishi mumkin; kontrolni amalga oshiruvchi organ kontrol ostiga olingan ob`ektning
qarorlarini bekor qilish vakolatiga ega bwladi; kontrolni olib boruvchi organ kontrol ostiga olingan ob`ektning
faoliyatida qonun buzilishiga ywl qwyilgan bwlsa, ta`sir etish choralarini (masalan, majburlov choralarini) qwllash
vakolatiga ega bwladi.
Kontrol turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin: hisobotlarni, ma`lumot va axbortlarni kwrib chiqish;
kontrol ostiga olingan ob`ektning harakatlarini kuzatish, ekspertiza, tekshirish (masalan, davlat rwyxatiga olish,
litsenziyalash, sertifikatlash masalalari bwyicha); ma`lum bir lavozim yoki mansabni egallovchi shaxslarning
shaxsiy va ishchanlik xususiyatlarini wrganish; kontrol ostiga olingan ob`ektning faoliyatini muvofiqlashtirish;
shikoyatlarni kwrib chiqish va boshqalar.
Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlashning ikkinchi asosiy usuli - bu nazoratdir. Nazorat
- bu maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan wziga bwysunmagan ob`ekt faoliyatida qonuniylik va intizomni
56

ta`minlash maqsadida amalga oshiriladigan davlat kontrolining bir turidir. Nazorat olib borish jarayonida nazorat
ostiga olingan ob`ektning faoliyatiga faqatgina qonuniylik (maqsadga muvofiqlik emas) nuqtai nazaridan baho
beriladi. Nazoratni amalga oshirish vaqtida nazorat ostiga olingan ob`ektning ma`muriy-xwjalik faoliyatiga
aralashishga ywl qwyilmaydi.
Nazorat twg`risida batafsil tushuncha hosil qilish uchun, uni kontrol bilan taqqoslab kwrish lozim. Kontrol
tushunchasi nazoratdan farq qilib, hamma vaqt yuqori organlar tomonidan ularga bwysunuvchi quyi organlar
faoliyatini tekshirish jarayonida qwllaniladi. Kontrol usulini qwllash huquqiga ega bwlgan organlar wzlariga
bwysunuvchi ob`ektlarning moliyaviy, xwjalik, tashkiliy va boshqa xildagi faoliyatini wrganib chiqib, ushbu
faoliyat davomida ularning qonunlarga qay darajada rioya qilinganligi, maqsadga muvofiqligini aniqlaydilar. Agar
qonun buzilganligi aniqlansa, aybdor shaxslarga nisbatan davlat majburlov choralarini (masalan, intizomiy
javobgarlik choralarini) bevosita qwllashlari mumkin. Nazorat olib boruvchi organlar esa, wzlariga bwysunmagan
ob`ektlar faoliyati ustidan nazorat wrnatishlari mumkin. Nazorat maxsus davlat nazorati organlari tomonidan yoki
prokuratura organlari tomonidan amalga oshiriladi. Nazorat jarayonida aniqlangan kamchiliklar, qonun buzilishlari
bevosita hal qilinmaydi yoki aybdor shaxslar bevosita javobgarliika tortilmaydi. Nazorat vaqtida aniqlangan
kamchiliklar, qonun buzilishlari twg`risida nazorat olib borilgan organ (tashkilot) bwysungan yuqori organga yoki
tegishli davlat organlariga (masalan, sud, prokuratura organlariga) murojaat qilish mumkin.
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqadigan bwlsak, kontrol tushunchasi nazoratga qaraganda kengroqdir.
Nazorat kontrol olib borish vaqtida kontrol kwrinishi sifatida namoyon bwlishi mumkin.
Davlat nazorati, kwpgina yuridik adabiyotlarda, ikkiga bwlingan: prokuror nazorati va ma`muriy nazorat.
Shu narsani alohida ta`kidlab wtish lozimki, Wzbekiston Respublikasi qonunchiligida kontrol tushunchasi
berilmagan, ya`ni biron bir qonunchilikda kontrol swzini uchratish mumkin emas.
Wzbekiston Respublikasi qonunchiligida davlat boshqaruvida qonuniylikni ta`minlashning asosiy usuli
sifatida - nazorat kwrsatib wtilgan. Jumladan, Wzbekiston Respublikasining 24 dekabr 1998 yilda qabul qilingan
«Xwjalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish twg`risida»gi qonunga binoan xwjalik
yurituvchi sub`ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish quyidagi ywllar bilan amalga oshiriladi: tekshirish,
shu jumladan taftish, muqobil tekshirish, nazorat tartibida tekshirish; statistika axborotlarini va boshqa axborotlarni
tahlil qilish; idora qaramog`idagi organlarni tekshirishdan wtkazish.
Amaldagi qonun hujjatlariga binoan:
tekshirish - xwjalik yurituvchi sub`ektlar tomonidan qonunlar hamda wz faoliyatini tartibga soluvchi
boshqa qonun hujjatlari qanday bajarilayotganligini nazorat qiluvchi organlarning bir marta nazorat qilishi;
taftish - moliya va soliq masalalari bwyicha qonun hujjatlariga rioya etilishi, soliq, davlat statistika
organlariga hamda banklarga taqdim etiladigan hisobga olish va hisobot ishlarining twg`riligi ustidan nazoratni
amalga oshirish maqsadida xwjalik yurituvchi sub`ektlarning buxgalterlik, moliya va boshqa hujjatlarini tekshirish;
muqobil tekshirish - operatsiyalar birligi tufayli wzaro bog`liq bwlgan va turli xwjalik yurituvchi
sub`ektlardagi yoki bir xwjalik yurituvchi sub`ektning turli bwlinmalaridagi hujjatlarini taqqoslashdan iborat
tekshiruv;
nazorat tartibidagi tekshirish - xwjalik yurituvchi sub`ektlarning ilgarigi tekshirishda kwrsatilgan
qoidabuzarliklarni bartaraf etishi ustidan nazorat qiluvchi organlar amalga oshiradigan teshirish hisoblanadi.
Xwjalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilishning asosiy tamoyillari
quyidagilardan iboart:
birinchidan, nazorat qiluvchi organlar faoliyatida qonuniylik, xolislik va oshkoralik;
ikkinchidan, yuridik va jasmoniy shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish;
uchinchidan, xwjalik yurituvchi sub`ektlarning faoliyatiga aralashmaslik.
Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlashda qwllaniladigan usullardan yana biri - bu
tekshirishdir. Tekshirish - tekshirish ostiga olingan sub`ektlar tomonidan qonunlar hamda wz faoliyatini tartibga
soluvchi boshqa qonun hujjatlari qanday bajarilayotganligini kontrol qilishdir. Tekshirish kontrolning bir kwrinishi
hisoblanadi.
Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta`minlashda jamoat nazoratining tutgan wrni kattadir. Lekin
bizning qonunchiligimiza jamoat nazorati batafsil yoritib berilmagandir. Faqatgina Wzbekiston Respublikasining 14
aprel 1999 yilda qabul qilingan «Fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlari twg`risida»gi qonunning 10moddasiga
binoan shaharcha, qishloq, ovul fuqarolar yig`ini va shahardagi mahalla fuqarolar yig`ini:
qonunlar va boshqa qonun hujjatlarining, shuningdek wz qarorlarining ijro etilishi ustidan jamoatchilik
nazoratini amalga oshiradi.
Wzbekiston Respublikasi huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish ywlini tanlagan ekan,
albatta bu jarayonda davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda, qonuniylik va huquq tartibotni ta`minlashda fuqarolar
ishtiroki keng ta`minlanishi lozim. Fuqarolar tomonidan amalga oshiriladigan jamoatchilik nazoratini yanada
takomillashtirish lozim bwladi. Chunki, jamoatchilik nazoratini kengaytirish davlatning fuqarolar va jamiyat
oldidagi mas`uliyatini yanada oshiradi, davlat organlari va ularning mansabdor shaxslarining faqat qonun asosida
hamda qonun doirasida harakatlanishini mustahkamlaydi.
Wzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylik va intizomni ta`minlashda
fuqarolarning shikoyat qilish huquqi ham katta ahamiyatga egadir. Amaldagi qonunchilikka binoan fuqarolar davlat
organlari va mansabdor shaxslarning qonunga zid hatti-harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilish huquqiga
egadir. Bu wz ifodasini asosiy qonunimiz bwlgan - Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham topgan.
Respublikamizda mulkchilikning xilma-xil shakllarini vujudga keltirish va ularga teng shart-sharoitlar yaratib
berish, korxona, muassasa va tashkilotlar wrtasida raqobatni avj oldirish, boshqarishning oldingi usulidan (ya`ni,
ma`muriy-buyruqbozlik usulidan) butunlay voz kechish, iqtisodiy omil va vositalarni keng joriy etish – bozor
munosabatlarining tub negizidir.
Wzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi faoliyatini tartibga soluvchi bir qator qonunchilik hujjatlari
qabul qilingan bwlib, hozirgi vaqtda rivojlanish jarayonidadir. Bu qonunchilikning asosini - Wzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi tashkil etadi.
Bizga ma`lumki, Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1992
yil 8 dekabrda bwlib wtgan wn ikkinchi chaqiriq wn birinchi sessiyasida qabul qilindi. Wzbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov ta`kidlab wtganidek: “Tabiiyki, har qanday davlatning yuzi, obrw-e`tibori uning
Konstitutsiyasi hisoblanadi. Zotan, Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan
Qomusnomadir. Wu ma`noda Asosiy qonunimiz xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini
aks ettiradi. Chunki uni ishlab chiqish va muhokama etishda butun xalq ishtirok etadi. Bir swz bilan aytganda,
Konstitutsiyamiz tom ma`noda xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsulidir”. 10
10 И.А.Каримов. Биздан озод ва обод Ватан єолсин. 2-том, Тошкент, 1996. 93-б.
57

Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - davlat boshqaruvining asosiy huquqiy manbasi sifatida uni
tashkil etish va amalga oshirish asoslarini belgilab bergan. Konstitutsiyaning bir necha moddalri bevosita davlat
boshqaruvini huquqiy tartibga solishga qaratilgandir. Jumladan, Konstitutsiyaning 1-moddasida Wzbekiston –
suveren demokratik respublika, deb kwrsatilgan. Mazkur moddada wzbek davlatchiligining tub mohiyati berilgan,
ya`ni Wzbekiston suveren davlatdir. Suverenitet – har qanlday davlatning eng muhim, ajralmas belgilaridan biridir.
Wzbekiston – demokratik davlatdir. Bu insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy
e`tiqodlaridan qat`i nazar, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta`minlab beradigan davlatdir. Wzbekistonda
davlatni boshqarish shakli respublikadir. Respublika - xalq hokimiyati demakdir. Respublika – eng asosiy
umuminsoniy huquqiy boyliklardan biri. Boshqaruvning respublika shakli davlat idoralari vakolatlarini aniq belgilab
berishni, qonun chiqaruvchi va ijroiya organlarining saylab qwyilishini anglatadi.
Konstitutsiyaga binoan, davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari
va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas`uldirlar. (2-modda) Mazkur konstitutsiyaviy me`yor orqali
fuqarolar manfaatining ustunligi qonuniy ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan. Davlatning fuqarolar
oldidagi mas`uliyatining mavjudligi demokratik huquqiy davlatning muhim belgilaridan hisoblanadi. Davlat qonun
doirasida insonlar uchun zarur shartg`sharoitlarni yaratib bermog`i lozim. Shuning uchun ham davlat xalq irodasini
ifodalamog`i, uning manfaatlari, hohish-istaklariga xizmat qilmog`i lozim.
Wzbekiston Respublikasi wzining milliy-davlat va ma`muriy-hududiy tuzilishini, davlat hokimiyati va
boshqaruvi organlarining tizimini belgilaydi, ichki va tashqi siyosatini amalga oshiradi. Mazkur konstitutsiyaviy
qoidadan kelib chiqadigan bwlsak, Wzbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida wzining davlat hokimiyatini va
davlat boshqaruvi organlarining tizimini belgilab beradi. Konstitutsiyaning beshinchi bwlimi aynan shu masalarni
yoritib berishga qaratilgandir.
Wzbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini kwzlab va Wzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga
oshiriladi. Konstitutsiyada nazarda tutilmagan tartibda davlat hokimiyati vakolatlarini wzlashtirish, hokimiyat
idoralari faoliyatini twxtatib qwyish yoki tugatish, hokimiyatning yangi va muvoziy tarkiblarini tuzish
Konstitutsiyaga xilof hisoblanadi va qonunga binoan javobgarlikka tortishga asos bwladi. Demak, Wzbekiston
Respublikasida davlat hokimiyatini, shu jumladan boshqaruv faoliyatini qonunlarda nazarda tutilgan tartibda
tuzilgan davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat organlari faqatgina qonun hujjatlarida kwrsatib
wtilgan vakolat doirasida harakat qilishlari mumkin. Davlat organlarining Konstitutsiya va qonunlarga swzsiz itoat
etishi va shu asosda faoliyat kwrsatishi huquqiy davlatning muhim belgisi hisoblanadi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan Wzbekiston xalqi nomidan faqat ikki davlat organi -
Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Wzbekiston Respublikasi Prezidenti ish olib borishi mumkin.
Wzbekiston Respublikasi davlat hokimiyati tizimi – hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatiga bwlinishi printsipiga asoslanadi. Mazkur konstitutsiyaviy me`yor orqali davlat hokimiyatining tashkil
etilishi va faoliyat tartibi vakolatlarning taqsimlanishi tamoyili asosida amalga oshirilishi belgilangan. Hokimiyat
vakolatlarini taqsimlash tamoyili huquqiy davlatning eng muhim belgilaridan biridir. Prezidentimiz I.A.Karimov
kwrsatib wtganlaridek: “Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati – davlatning uchta asosiy tayanchidir”.
Davlat wz faoliyatini inson va jamiyat farovonligini kwzlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik printsiplari
asosida amalga oshiradi.
Wzbekiston ijtimoiy adolat jamiyatidir. Kuchli ijtimoiy siyosat adolatli jamiyat va demokratik davlat barpo
etishning asosiy mezonidir. Shu wrinda, Wzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi fikrlarni
keltirmoqchiman: “Davlatning faol islohotchilik mavqeida butun diqqat-e`tiborni iqtisodiyotni sog`lomlashtirish
muammolarini birinchi navbatda hal etishga, qonuniylik va huquq-tartibotga rioya qilishga, eski iqtisodiy
munosabatlarni bozor munosabatlariga aylantirishga qaratish ijtimoiy barqarorlik uchun mustahkam negizni vujudga
keltiradi”. 11
Yuqoridagilarga asoslanadigan bwlsak, Wzbekistonda davlat boshqaruvini tartibga soluvchi asosiy qonun -
bu Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidir.
Wzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi joriy qonunchilik hujjatlari bilan ham tartibga solinadi.
Masalan, Wzbekiston Respublikasining “Vazirlar Mahkamasi twg`risida”gi, “Mahalliy davlat hokimiyati
twg`risida”gi va boshqa qonunlar bilan tartibga solinadi.
«Wzbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi twg`risida»gi qonunga binoan Vazirlar Mahkamasi -
Wzbekiston Respublikasi Hukumati - iqtisodiyot, ijtimoiy va ma`naviy sohalarning samarali faoliyat kwrsatishiga,
qonunlar ijro etilishiga, Oliy Majlisning boshqa qarorlari, Wzbekiston Respublikasi Prezidntining farmonlari,
qarorlari va farmoyishlari bajarilishiga rahbarlikni ta`minlovchi Wzbekiston Respublikasining ijro etuvchi
hokimiyat organi hisoblanadi.
Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruvi organlari tizimiga va wzi tashkil etadigan xwjalik boshqaruvi
organlariga boshchilik qiladi, ularning hamjihatlik bilan faoliyat kwrsatishini ta`minlaydi.
Wzbekiston Respublikasining 9 sentyabr 1993 yilda qabul qilingan “Mahalliy davlat hokimiyati
twg`risida”gi qonunga binoan viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bwysunadigan shaharlardan, shuningdek
shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) xalq deputatlari Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik
organlaridir.
Viloyat, tuman, shahar hokimi viloyat, tuman va shaharning oliy mansabdor shaxsi bwlib, ayni bir vaqtda
tegishli hududdagi vakillik va ijroiya hokimiyatini boshqaradi. Viloyat hokimi, Toshkent shahar hokimi Wzbekiston
Respublikasi Prezidenti va tegishli xalq deputatlari Kengashi oldida hisobdordirlar. Tuman, shahar hokimi yuqori
turuvchi hokim va tegishli xalq deputatlari Kengashi oldida hisobdordir.
Xalq deputatlari Kengashi va hokim viloyat, tuman va shahar uchun umumiy bwlgan ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish vazifalari amalga oshirilishini, joylarda qonunlar, Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining boshqa
qarorlari, Wzbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan hujjatlar, yuqori turuvchi xalq
deputatlari Kengashlari va hokimlar qarorlarining ijrosini, Wzbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va
boshqaruvi organlari bilan fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlari wrtasidagi aloqalarni, aholini viloyat,
11 И.А.Каримов. Ўзбекистон миллий истиєлол, иєтисод, сиёсат, мафкура. 1-том., Тошкент., 1996, 322-б.
58

tuman va shaharni boshqarishga jalb etishni ta`minlaydi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100-moddasiga binoan esa, mahalliy hokimiyat organlari
ixtiyoriga quyidagilar kiradi: qonuniylikni, huquqiy-tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta`minlash; hududlarni
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish; mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar,
yigimlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamgarmalarni hosil qilish; mahalliy kommunal xwjalikka rahbarlik qilish;
atrof-muhitni muhofaza qilish; fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta`minlash; me`yortiv hujjatlarni qabul qilish
hamda Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va Wzbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan
boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
Wzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvini tartibga solishda davlat organlarining huquqiy maqomini
belgilab beruvchi Nizom va Ustavlar ham ma`lum bir ahamiyatga ega.
Nizom - muayyan davlat tuzilmalarining (masalan vazirliklar, davlat qwmitalarining) tashkil etish tartibini,
tuzilishini, vazifasi, funktsiyasi va vakolatlarini belgilab berovchi majmuiy kodekslashtirilgan aktdir. Jumladan
Wzbekiston Respublikasida tashkil etilgan barcha vazirliklar, davlat qwmitalari wz faoliyatlarini qonunlar hamda
nizomlar asosida olib boradilar.
Nizom - boshqaruv aktlarining eng kwp tarqalgan turlaridan biridir. Nizom muayyan huquq ijodkorlik
organi yoki vakolatli mansabdor shaxs tomonidan tasdiqlanadi. Eng ahamiyatli sohalarga taalluqli va yuridik kuchi
yuqoriroq bwlgan nizomlar Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiqlanadi.
Ustav - boshqaruvning u yoki bu sohasidagi muayyan idora va tashkilotlarning faoliyatini tartibga soluvchi
me`yorlarni wzida aks ettiruvchi aktdir.
Boshqaruv sohasida bevosita ishtirok etuvchi kwpgina davlat idoralarining, korxona, muassasa va
tashkilotlarning faoliyati tegishli tartibda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan Ustavlar asosida tartibga solinadi.
Masalan, Wzbekiston Respublikasi fuqarolik aviatsiyasini boshqaruvchi - Wzbekiston Milliy Aviakompaniyasining
faoliyati Ustav asosida tartibga solinadi.
Demak, yuqoridagilarga asoslanadigan bwlsak, Wzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvinining
huquqiy asoslari deganimizda - davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirish jarayonini belgilab beruvchi
(tartibga soluvchi) qonun hujjatlari tashkil etishini tushunamiz.
Wzbekiston Respublikasida davlat boshqaruvini tartibga soluvchi qonunchilik bazasi shakllangan bwlib,
hozirgi kunda takomillashtirilmoqda.
Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizom twg`risida gapirganda, albatta davlat boshqaruvining asosiy
tamoyillariga (boshlang`ich qoidalariga) ham twxtalib wtish lozim.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va joriy qonunchiligini tahlil qiladigan bwlsak, davlat
boshqaruvining quyidagi asosiy tamoyillarini kwrsatib wtishimiz mumkin:
birinchidan, qonunning ustunligi va hamma uchun majburiyligi tamoyili. Bu tamoyilga asosan Wzbekiston
Respublikasining barcha qonunlari va boshqa huquqiy me`yorlari muqaddas bwlib, ularga barchaning amal qilishi
lozim. Bu tamoyil asosiy qonunimiz bwlgan - Konstitutsiyada wz ifodasini topgan. Wzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 15-moddasiga binoan Wzbekiston Respublikasida Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi
va qonunlarining ustunligi swzsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari,
fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish kwradilar.
Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquq va erkinliklari qat`iy intizom,
ichki uyushqoqlik va mas`uliyat jihatidan ustuvor bwlmasa, qonunlar va milliy an`analar, urf-odatlar, umuminsoniy
qadriyatlar hurmat qilinmasa, demokratik huquqiy davlatni tasavvur qilib bwlmaydi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda u asosda ishlab chiqilgan qonunlar oldida barcha birday
mas`uldir. Qaysi bir jamiyatda qonunlar bajarilmay qog`ozda qolib ketsa, unday jamiyat aslo ravnaq topmaydi,
adolatga erisha olmaydi. Qonun amalda bwlishi lozim. Qonun qabul qilindimi, uning ijrosi ham qat`iy bwlmog`i
lozim. Aynan shu erda davlat boshqaruvining asosiy vazifasini kwrishimiz mumkin, ya`ni davlat boshqaruvi -
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarini ijro etishga xizmat qiladi.
Demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgilaridan biri - barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi,
Konstitutsiya va qonunlarning ustunligini ta`minlashdir. Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi:
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonunning qat`iyan hukmronligini, hech kim, hech bir davlat organi,
mansabdor shaxs, fuqaro qonunga bwysunish majburiyatidan xoli bwlishi mumkin emasligini anglatadi;
Konstitutsiya va qonun ustuvorligi shuni ifodalaydiki, asosiy ijtimoiy, eng avvalo iqtisodiy va siyosiy
munosabatlarfaqat qonun ywli bilan tartibga solinadi, uning barcha ishtirokchilari esa hech bir istisnosiz
huquq me`yorlarini buzganligi uchun huquqiy javobgarlikka tortiladilar.
Konstitutsiya va qonunlarning pirovard maqsadi inson, uning huquq va erkinliklarini ta`minlashdan iborat
bwlmog`i lozim. Zotan ulug` bobomiz Amir Temur ta`kidlaganidek, «Qaerda qonun hukmronlik qilsa, shu erda
erkinlik bwladi».
Wzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Wzbekistonda yangi jamiyat qurish va bozor
iqtisodiyotiga wtish uchun barcha kishining qonunga amal qilishini muhim tamoyil deb hisoblab, wzining «Yangi
uy qurmay turib, eskisini buzmang» asarida: «Men uchun eng muhimi - qonuniylikni hurmat qilishdir», - deb
kwrsatadi;
ikkinchidan, qonuniylikning yagonaligi tamoyili. Bu tamoyil Wzbekiston Respublikasi hududida qonunlar
bir xilda qwllanilishini, barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi anglatadi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasiga binoan Wzbekiston Respublikasida barcha
fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bwlib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e`tiqodi, shaxsi
va ijtimoiy mavqeidan qat`i nazar, qonun oldida tengdirlar.
Wzbekiston mustaqillikka erishgach, ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha jabhalarini demokratlashtirish
ywliga wtdi. Jahon tajribasidan ma`lumki, insonning asosiy huquq hamda erkinliklarini qat`iy himoya qilmasdan va
amalda ta`minlamasdan turib, jamiyatni demokratlashtirish mumkin emas.
Inson huquqlarini tushunib etish uchun nihoyatda muhim bwlgan odamlarning tabiiy tengligi g`oyalari
qadim yunon mutafakkirlari Protagor, Antifont, Likofron va qadim Xitoy donishmandi Konfutsiy siyosiy hamda
huquqiy ta`limotlarida ilgari surilgan. Huquq sub`ekti va qonun oldidagi tenglik tushunchalarini ishlab chiqishdagi
xizmatlar qadimgi Rim huquqshunoslariga tegishli. Tsitseron «Hamma qonun ta`siri ostida bwlishi kerak», deb
ta`kidlagan edi.
Wzbekiston Respublikasida qonunning yagonaligi va barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi:
1) Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari uning barcha hududida amal qilishini hamda boshqa
me`yoriy huquqiy hujjatlar qonun asosida qabul qilinib, ularga zid bwlmasligini, talab qiladi;
2) Wzbekiston qonunlari uning ijtimoiy va davlat tuzumini, barcha millat va elatlarning manfaatlarini qwriqlaydi;
3) Wzbekiston Respublikasining butun hududida qonunlar bir xilda qwllaniladi;
59

uchinchidan, davlat boshqaruvining xalq manfaatlari ywlida amalga oshirilishi tamoyili. Konstitutsiyaning
7-moddasiga binoan xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir. Wzbekiston Respublikasida davlat hokimiyati
xalq manfaatlarini kwzlab va Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar
vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. Demak, Wzbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining
birdan-bir manbai xalq bwlib, davlat, uning organlari xalq irodasini ifodalaydi, uning manfaatlariga xizmat qiladi.
Huquqiy demokratik davlatlarning olib boradigan siyosatini xalqning hohish-irodasi belgilab berishi lozim.
mazkur siyosat inson va jamiyatning farovonligini, Wzbekistondagi barcha fuqarolarning farovon turmushini
ta`minlashga qaratilgan bwlishi kerak. Jumladan, Konstitutsiyaning 14-moddasida davlat wz faoliyatini inson va
jamiyat farovonligini kwzlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik tamoyillari asosida amalga oshiriladi, deb kwrsatilgan;
twrtinchidan, davlat boshqaruvida xalqning ishtiroki tamoyili. Wzbekiston Respublikasida qonuniylikni
ta`minlashda va huquqiy tartibotni mustahkamlashda keng omma ishtirok etadi. Bu holatni Wzbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining bir necha moddalarida kwrishimiz mumkin. Jumladan, Konstitutsiyaning 9moddasiga
binoan jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy
ovozga (referendumga) qwyiladi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 32-moddasiga binoan Wzbekiston Respublikasining
fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita va wz vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar.
Bunday ishtirok etish wzini wzi boshqarish, referendumlar wtkazish va davlat organlarini tashkil etish orqali amalga
oshiriladi.
Fuqarolarning wzini wzi boshqarish tizimini bosqichma-bosqich shakllantirish - mamlakatimizda huquqiy
demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim omilidir. «Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik
jamiyati sari» degan siyosiy kontseptsiyaning asl mohiyati jamiyatni boshqarishda asta-sekin nodavlat tashkilotlari
va fuqarolarning ishtirok etishini tobora kengaytirishda kwrinadi. Barcha demokratik davlatlarda bwlgani kabi
bizning davlatimizda ham jamiyat hayotida nodavlat va jamoat tizimlarining mavqei oshib bormoqda.
Konstitutsiyaning 35-moddasiga binoan esa, har bir shaxs bevosita wzi va boshqalar bilan birgalikda davlat
organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega.
Demak, fuqarolarning siyosiy faolligi davlat organlariga, ularning mansabdor shaxslariga murojaat qilishi orqali
ham amalga oshiriladi va h.k.lar;
beshinchidan, davlat boshqaruvi va maqsadga muvofiqlik tamoyili. Wzbekiston Respublikasi hududida
amaldagi qonunlarni va boshqa me`yoriy hujjatlarni aniq bajarish har bir davlat organi, jamoat birlashmalari,
mansabdor shaxs va fuqarolar uchun shartdir. Ammo hayotda shunday kishilar va rahbarlar borki, ular wzlarining
qonunga xilof hatti-harakatlarini, gwyo qonunning eskirib qolganligi bilan va bugungi kun talablariga javob bera
olmasligi bilan yoxud qonunda mahalliy sharoit hisobga olinmagan, degan bahonalar bilan oqlaydilar.
Basharti, amaldagi qonunlar eskirib qolgan bwlsa, u belgilangan tartibda davlat hokimiyatining oliy vakillik
organi - Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan wzgartiriladi yoki bekor qilinadi. Mamlakatimizda
qonunlarning ishlab chiqilishi va qabul qilinishi xalqning keng ishtirokida demokratik asosda wtadi. Qonun
loyihasiga bevosita taalluqli bwlgan shaxslar, davlat organlari va jamoat birlashmalari ishtirok etadilar;
oltinchidan, davlat boshqaruvining aholi madaniy darajasi bilan bog`liqligi tamoyili. Qonuniylik aholi
madaniy darajasi bilan, davlat organlari, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquqiy ongi va
huquqiy madaniyati bilan bog`liq bwladi;
ettinchidan, davlat boshqaruvining demokratik jarayonlar bilan bog`langanligi tamoyili. Davlat boshqaruvi
demokratiya bilan uzviy bog`liqdir. Xalq davlat hokimiyatini wzi ishonch bildirib saylagan Wzbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi va Wzbekiston Respublikasi Prezidenti hamda davlat hokimiyati organlari orqali amalga
oshiradi. Chunonchi, asosiy qonunimiz - Konstitutsiyasining 10-moddasida Wzbekiston xalqi nomidan faqat u
saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishi kwrsatib wtilgan.
Wzbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida
rivojlanadi.
Davlat boshqaruvi - demokratik tartiblarga bwysunishni talab qiladi, demokratik tartiblar, wz navbatida,
qonuniylikni mustahkamlash va rivojlantirishning asosiy shartlaridan biridir.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan Wzbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy
tamoyillarga asoslanadi, ularga kwra inson, uning hayoti, erkinligi, sha`ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz
huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya
qilinadi.
Taniqli huquqshunos olimlari Yu.M.Kozlov va L.L.Popov davlat boshqaruvining asosiy tamoyillariga
quyidagilarni kiritadilar:
jamiyat hayotida shaxs va uning manfaatlari ustunligi tamoyili. Davlat boshqaruvi davlat siyosatini amalga
oshiruvchi asosiy vosita sifatida, birinchi navbatda shaxs va uning manfaatlari ustunligini inobatga olishi lozim.
Aynan davlat boshqaruvini amalga oshirish orqali shaxslarning huquqlari va erkinliklari real amalga oshiriladi,
ularning muhofazasi ta`minlanadi;
davlat boshqaruvining hokimiyat bwlinishi asosida amalga oshirilishi tamoyili. Davlat hokimiyatining
uchga bwlinishi, ya`ni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bwlinishi keng qabul qilingandir. Davlat
boshqaruvining samarali amalga oshirilishi uchun, albatta, davlat organlarining hokimiyat-vakolatlari qonuniy
tartibda aniq kwrsatib wtilgan bwlishi lozim. Mazkur tamoyil - har davlat bir davlat organining qanday faoliyat bilan
shug`ullanishini, qanday vakolatlarga ega ekanligini, ya`ni davlat organlari faoliyatining doirasini belgilab beradi;
qonuniylik tamoyili. Har qanday faoliyat, shu jumladan davlat boshqaruvi ham, birinchi navbatda qonunlar
asosida tashkil etilishi va amalga oshirilishi lozim. Davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari qonunlarga
tayangan holda wz faoliyatlarini olib borishlari lozim;
oshkoralik tamoyili. Davlat boshqaruvi sohasida insonlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari bilan
bog`liq bwlgan har qanday qonun hujjati, ommaga e`lon qilinmasdan turib, tatbiq qilinishi mumkin emas. Davlat
boshqaruvining samarali amalga oshirilishida – davlat organlarining faoliyati, qabul qilinayotgan qonun hujjatlariga
nisbatan fuqarolar (jamoat birlashmalari) bildirigan fikrlarni inobatga olish ham katta ahamiyatga egadir;
javobgarlik tamoyili. Amaldagi qonunchilikda davlat organlarining, uning mansabdor shaxslarining va
fuqarolarning joriy etilgan qonunchilik talablariga rioya etilishini ta`minlash maqsadida majburlov choralari ham
wrnatilgan bwlishi lozim. Bu nafaqat davlatning, balki jamiyatning ham, alohida shaxslarning ham huquqlari va
qonuniy manfaatlarini muhofaza qiladi va boshqalar.
Ba`zi bir huquqshunos olimlari wzlarining ilmiy ishlarida davlat boshqaruvining asosiy tamoyillaridan
tashqari, tashkiliy tamoyillarni haim kiritadi. Masalan, huquqshunos olimi X.R.Alimov wzining «Ma`muriy huquq»
darsligida davlat boshqaruvining tashkiliy tamoyillariga quyidagilarni kiritadi:
funktsiya va vakolatlarni taqsimlash tamoyili. Mazkur tamoyil orqali davlat boshqaruv organlarining
wrtasida vakolatlarni hamda funktsiyalarni taqsimlashni nazarda tutadi. Har bir davlat organi, shu jumladan davlat
boshqaruvi organlari wzlarining oldida turgan maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun wzining quyi tuzilmasi
wrtasida vakolatlarni taqsimlaydi;
60

kompetentsiya doirasida javobgarlik tamoyili. Ushbu tamoyil orqali davlat organlariga, ularning mansabdor
shaxslariga berilgan vakolat doirasida javobgarlikni nazarda tutadi;
boshqaruvda sohaviylik va hududiylikni inobatga olish tamoyili. Mazkur tamoyil orqali davlat boshqaruvi
qaysi sohada va qanday shaxslar doirasi bwyicha amalga oshirilishini nazarda tutadi;
kollegiallik tamoyili. Amaldagi qonunchilik hujjatlarini tahlil qilish shuni kwrsatadiki, har bir davlat
boshqaruvi organida yakka tartibda amalga oshiriladigan boshqaruv bilan bir vaqtda kollegial tartibda amalga
oshiriladigan boshqaruv mavjuddir. Davlat boshqaruvining deyarli barchasida turli kwrinishdagi kengash va
hay`atlar tuziladi. Kengash va hay`atlar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv - kollegial boshqaruv
hisoblanadi.
Davlat boshqaruvining tamoyillari huquqshunoslik adabiyotlarida turlicha kwrsatib wtilgandir. Lekin,
ularning barchasi bir maqsad sari ywnalitirligandir. Davlat boshqaruvining tamoyillari - davlat organlarining
boshqaruv faoliyatining ma`lum bir tomonlarini tartibga solishga qaratilgandir. Barcha davlat boshqaruvi tamoyillari
umumiy maqsad sari, ya`ni davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirishni tartibga solishga qaratilgandir.
61

Ma`ruza – 14. Ta`lim va fan sohasini boshqarish.
Reja:
1. Wzbekiston Respublikasi ta`lim tizimi.
2. Ta`lim tizimini boshqarish.
a) Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi;
b) mahalliy davlat hokimiyati organlari;
v) Wzbekiston Respublikasi Oliy va wrta maxsus ta`lim vazirligi;
g) Wzbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi.
Wzbekiston Respublikasi ta`lim tizimi. Ta`lim Wzbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida
ustuvor deb e`lon qilingandir. Wzbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishini,
jamiyatning ma`naviy yangilanishini, ijtimoiy ywnaltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishni, jahon
hamjamiyatiga qwshilishni ta`minlaydigan demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurmoqda.
Inson, uning har tomonlama uyg`un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini rwyobga chiqarishning
sharoitlarini va ta`sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini
wzgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir.
Xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan,
texnika va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish
Wzbekiston taraqqiyotining muhim shartidir. Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasiga kwra
«Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta`lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari
davlat nazoratidadir». 1997 yil 29 avgustda Wzbekiston Respublikasining «Ta`lim twg`risida»gi qonuni va Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi qabul qilinib hayotga joriy etildi. «Ta`lim twg`risida»gi Wzbekiston Respublikasining
qonuni fuqarolarga ta`lim, tarbiya berish, kasb-hunar wrgatishning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda har
kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta`minlashga qaratilgan bwlib, ushbu qonunning 3moddasiga
kwra ta`lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat:
ta`lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
ta`limning uzluksizligi va izchilligi;
umumiy wrta, shuningdek wrta maxsus, kasb-hunar ta`limining majburiyligi;
wrta maxsus, kasb-hunar ta`limi ywnalishini: akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida wqishni
tanlashning ixtiyoriyligi;
ta`lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
davlat ta`lim standartlari doirasida ta`lim olishning hamma uchun ochiqligi;
ta`lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
bilimli bwlishni va iste`dodni rag`batlantirish;
ta`lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uygunlashtirish.
Wzbekiston Respublikasida bilim olish huquqi davlat va nodavlat ta`lim muassasalarini rivojlantirish, ishlab
chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda ta`lim olishni tashkil etish, ta`lim va kadrlar tayyorlash davlat dasturlari
asosida bepul wqitish, shuningdek ta`lim muassasalarida shartnoma asosida twlov evaziga kasb-hunar wrgatish,
barcha turdagi ta`lim muassasalarining bitiruvchilari keyingi bosqichdagi wquv yurtlariga kirishda teng huquqlarga
ega bwlishi, oilada yoki wzi mustaqil ravishda bilim olgan fuqarolarga akkreditatsiyadan wtgan ta`lim
muassasalarida eksternat tartibida attestatsiyadan wtish huquqini berish orqali ta`minlanadi.
Wzbekiston Respublikasida ta`lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi:
maktabgacha ta`lim; umumiy wrta ta`lim; wrta maxsus, kasb-hunar ta`limi; oliy ta`lim; oliy wquv yurtidan
keyingi ta`lim; kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; maktabdan tashqari ta`lim.
Maktabgacha ta`lim bola shaxsini sog`lom va etuk, maktabda wqishga tayyorlangan tarzda shakllantirish
maqsadini kwzlaydi. Bu ta`lim olti-etti yoshgacha oilada, bolalar bog`chasida va mulk shaklidan qat`i nazar boshqa
ta`lim muassasalarida olib boriladi.
Umumiy wrta ta`lim bosqichlari quyidagicha:
boshlang`ich ta`lim (I-IV sinflar);
umumiy wrta ta`lim (I-IX sinflar).
Boshlang`ich ta`lim umumiy wrta ta`lim olish uchun zarur bwlgan savodxonlik, bilim va kwnikma asoslarini
shakllantirishga qaratilgandir. Maktabning birinchi sinfiga bolalar olti-etti yoshidan qabul qilinadi.
Umumiy wrta ta`lim bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy
tajriba kwnikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga ywnaltirishga va ta`limning navbatdagi bosqichini
tanlashga yordam beradi.
Bolalarning qobiliyati, iste`dodini rivojlantirish uchun ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etilishi mumkin.
Wrta maxsus, kasb-hunar ta`lim olish maqsadida har kim umumiy wrta ta`lim asosida akademik litseyda yoki
kasb-hunar kollejida wqishning ywnalishini ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga ega. Akademik litseylar va kasbhunar
kollejlari egallangan kasb-hunar bwyicha ishlash huquqini beradigan hamda bunday ish yoki ta`limni
navbatdagi bosqichda davom ettirish uchun asos bwladigan wrta maxsus, kasb-hunar ta`limi beradi.
Akademik litsey wquvchilarning intellektual qobiliyatlarini jadal wstirishni, ularning chuqur,
tabaqalashtirilgan va kasb-hunarga ywnaltirilgan bilim olishlarini ta`minlaydigan uch yillik wrta maxsus wquv
yurtidir.
Kasb-hunar kolleji wquvchilarning kasb-hunarga moyilligi, mahorat va malakasini chuqur rivojlantirishni,
tanlangan kasblar bwyicha bir yoki bir necha ixtisos olishni ta`minlaydigan uch yillik wrta kasb-hunar wquv
yurtidir.
Oliy ta`lim yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni ta`minlaydi.
Oliy ma`lumotli mutaxassislar tayyorlash oliy wquv yurtlarida (universitetlar, akademiyalar, institutlar va
oliy maktabning boshqa ta`lim muassasalarida) wrta maxsus kasb-hunar ta`limi asosida amalga oshiriladi. Oliy
ta`lim ikki bosqichga: davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi oliy ma`lumot twg`risidagi hujjatlar bilan
dalillanuvchi bakalavriat va magistraturaga ega.
Bakalavriat oliy ta`lim ywnalishlaridan biri bwyicha puxta bilim beradigan, wqish muddati kamida twrt yil
bwlgan tayanch oliy ta`limdir.
Magistratura aniq mutaxassislik bwyicha bakalavriat negizida kamida ikki yil davom etadigan oliy ta`limdir.
Fuqarolar ikkinchi va undan keyingi oliy ma`lumotni shartnoma asosida olishga haqlidirlar.
Oliy wquv yurtidan keyingi ta`lim jamiyatning ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarga bwlgan ehtiyojlarini
62

ta`minlashga qaratilgandir. Oliy wquv yurtidan keyingi ta`lim oliy wquv yurtlari va ilmiy-tadqiqot muassasalarida
(aspirantura, ad`yunktura, doktorantura, mustaqil tadqiqotchilik) olinishi mumkin.
Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash kasb bilimlari va kwnikmalarini chuqurlashtirish
hamda yangilashni ta`minlaydi.
Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tartibi Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
Bolalar va wsmirlarning yakka tartibdagi ehtiyojlarini qondirish, ularning bwsh vaqti va dam olishini tashkil
etish uchun davlat organlari, jamoat birlashmalari, shuningdek boshqa yuridik va jismoniy shaxslar madaniy-estetik,
ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa ywnalishlarda maktabdan tashqari ta`lim muassasalarini tashkil etishlari mumkin.
Maktabdan tashqari ta`lim muassasalariga bolalar, wsmirlar ijodiyoti saroylari, uylari, klublari va markazlari,
bolalar-wsmirlar sport maktablari, san`at maktablari, musiqa maktablari, studiyalar, kutubxonalar, sog`lomlashtirish
muassasalari va boshqa muassasalar kiradi.
Davlat oilada ta`lim olishga va mustaqil ravishda ta`lim olishga kwmaklashadi. Bolalarni oilada wqitish va
mustaqil ravishda ta`lim olish tegishli ta`lim muassasalarining dasturlari bwyicha amalga oshiriladi. Ta`lim
oluvchilarga vakolatli davlat muassasalari tomonidan uslubiy, maslahat va boshqa ywsinda yordam kwrsatiladi.
Ta`lim tizimini boshqarish. Wzbekiston Respublikasi «Ta`lim twg`risida» gi qonunning 25-moddasiga
binoan Wzbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi ta`lim tizimini boshqarish bwyicha quyidagi
vakolatlarni amalga oshiradi:
ta`lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish;
ta`lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlariga rahbarlik qilish;
ta`limni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
ta`lim muassasalarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish tartibini belgilash;
ta`lim muassasalarini akkreditatsiyadan, pedagog, ilmiy kadrlarni attestatsiyadan wtkazish tartibini belgilash;
boshqa davlatlarning ta`lim muassasalariga Wzbekiston Respublikasining hududida ta`lim faoliyati bilan
shug`ullanish huquqini beruvchi ruxsatnomalar berish;
qonun hujjatlariga muvofiq xorijiy davlatlarning ta`lim twg`risidagi hujjatlarini tan olish va hujjatlarning
ekvivalent ekanligini qayd etish tartibini belgilash;
davlat ta`lim standartlari tasdiqlash;
davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma`lumot twg`risidagi hujjatlarni tasdiqlash va ularni berish
tartibini belgilash;
davlat grantlari miqdori va ta`lim muassasalariga qabul qilish tartibini belgilash;
davlat oliy ta`lim muassasasining rektorlarini tayinlash;
ta`lim oluvchilarni akkreditatsiya qilingan bir ta`lim muassasasidan boshqasiga wtkazish tartibini belgilash;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.
Shuningdek, qonunning 27-moddasida mahalliy davlat hokimiyati organlarining ham vakolatlari berilgan
bwlib, unga kwra mahalliy davlat hokimiyati organlari ta`lim muassasalari faoliyatining mintaqalarni ijtimoiyiqtisodiy
rivojlantirish ehtiyojlariga muvofiqligini ta`minlaydilar; ta`lim muassasalarini tashkil etadilar, qayta tashkil
etadilar va tugatadilar, (respublika tasarrufida bwlgan muassasalar bundan mustasno), ularning ustavlarini rwyxatga
oladilar; wz hududlaridagi ta`lim muassasalarini vakolat doirasida moliyalash miqdorlarini va imtiyozlarni
belgilaydilar; ta`lim sifati va darajasiga, shuningdek pedagog xodimlarning kasb faoliyatiga bwlgan davlat
talablariga rioya etilishini ta`minlaydilar; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar.
Ta`lim muassasasini uning rahbari boshqaradi. Ta`lim muassasalarida qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat
kwrsatadigan jamoat boshqaruvi organlari tashkil etilishi mumkin.
Wzbekiston Respublikasida ta`limni boshqarish bwyicha maxsus vakolat berilgan davlat organlari sifatida
Wzbekiston Respublikasi Oliy va wrta maxsus ta`lim vazirligi hamda Wzbekiston Respublikasi Xalq ta`limi
vazirligi faoliyat yuritadi. Wzbekiston Respublikasi Oliy va wrta maxsus ta`lim vazirligi respublikada oliy va
wrta maxsus, kasb-hunar ta`limiga rahbarlik qiluvchi davlat boshqaruv organi hisoblanadi. 2004 yil 20 iyulda
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Wzbekiston Respublikasi Oliy va wrta maxsus ta`lim vazirligi
faoliyatini takomillatirish twg`risida” gi 341-sonli Qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga kwra Vazirlar Mahkamasi
Wzbekiston Respublikasi Oliy va wrta maxsus ta`lim vazirligi tomonidan oliy ta`lim muassasalarining kadrlar
tayyorlash, professor-wqituvchilar malakasining talab etiladigan darajasini ta`minlash, wqitishning innovatsiya
usullarini joriy etish, moliyaviy resurslardan samarali foydalanish hamda talaba yoshlar wrtasida tarbiyaviy va
ma`naviy-ma`rifiy ishlarni tashkil etish masalalaridagi faoliyati ustidan nazorat bwshashtirib yuborilganligini, bu
mutaxassislar tayyorlash sifatiga salbiy ta`sir kwrsatayotganligini qayd etadi.
Wzbekiston Respublikasi Oliy va wrta maxsus ta`lim vazirligi faoliyatini takomillashtirish, mamlakatni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvorliklariga muvofiq kadrlarni sifatli wqitish va tarbiyalashni tashkil etish
maqsadida quyidagilar Vazirlikning asosiy vazifalari etib belgilandi:
oliy va wrta maxsus, kasb-hunar ta`limi sohasida yuksak ma`naviy-axloqiy fazilatli, mustaqil fikrlashga qodir
bwlgan, hozirgi zamon bozor sharoitlarida ishni tashkil etishning ilg`or usullari va shakllarini egallab olgan yuqori
ma`lumotli, malakali kadrlar tayyorlashga ywnaltirilgan yagona davlat siyosatini amalga oshirish;
ilg`or jahon tajribasini hisobga olgan holda respublikada oliy va wrta masxus, kasb-hunar ta`limini
rivojlantirish va takomillashtirish;
oliy va wrta maxsus, kasb-hunar ta`limi sohasida Kadrlar tayyorlash milliy dasturida mwljallangan vazifalar
bajarilishini ta`minlash;
idoraviy bwysunishidan va mulkchilik shakllaridan qat`i nazar respublikaning oliy va wrta maxsus, kasbhunar
ta`limi muassasalariga wquv-pedagogik va ilmiy-metodik rahbarlikni amalga oshirish, ular faoliyatini
muvofiqlashtirish, ularda davlat ta`lim standartlari talablari hamda ta`lim darajasi va mazmuniga, mutaxassislarning
kasbiy tayyorgarligi sifatiga qwyiladigan boshqa talablar bajarilishini ta`minlash;
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvorliklariga muvofiq kadrlar tayyorlashning mavjud va
istiqbolli ywnalishlari bwyicha korxonalar va tashkilotlar, shuningdek fuqarolar tomonidan ta`lim xizmatlariga
bwlgan talabni wrganish va uning qondirilishini ta`minlash;
wquv-tarbiya jarayonida wqitishning ilg`or shakllarini, shu jumladan masofadan turib wqitish, yangi
pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va ulardan samarali foydalanishni tashkil etish;
uzluksiz ta`lim tizimi uchun yangi avlod wquv adabiyoti yaratish kontseptsiyasi talablariga muvofiq
darsliklar va wquv-metodik adabiyotlar yaratilishi, tarjima qilinishi va nashr etilishini tashkil etish;
pedagog kadrlar va mutaxassislar tayyorlash, ularni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini
tashkil etish va takomillashtirish;
oliy wquv yurtlarida ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, ularning samaradorligini oshirish va
63

tadqiqotlarning natijalarini amaliyotga keng joriy etish, oliy ta`lim, fan va ishlab chiqarishning mustahkam wzaro
hamkorligini ta`minlash;
barcha manbalar, ayniqsa twlov-kontrakt shakli bwyicha oliy ta`lim muassasalari daromadlari
shakllantirilishi va ulardan samarali foydalanilishi ustidan nazorat qilish.
Vazirlik wz faoliyatida Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi.
Vazirlik tizimiga Wrta maxsus, kasb-hunar ta`limi markazi, Oliy va wrta maxsus ta`lim, kab-hunar ta`limini
rivojlantirish markazi, idoraviy mansub oliy wquv yurtlari kiradi.
Vazirlik wziga yuklangan vazifalar va funktsiyalarni bevosita, shuningdek wziga idoraviy mansub
tashkilotlar va muassasalar orqali hal qiladi.
Vazirlik wz vakolatlari doirasida oliy va wrta maxsus, kasb-hunar ta`lim muassasalariga ega bwlgan
vazirliklar va idoralar bajarishi majburiy bwlgan, ta`lim sifatini oshirishga, raqobatbarbosh kadrlar tayyorlashga,
pedagog xodimlarning samarali ishini rag`batlantirishga ywnaltirilgan normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlashga
haqlidir.
Vazirlik oliy ta`lim sohasida davlat siyosati amalga oshirilishi, Vazirlik mablag`laridan samarali
foydalanilishi, shuningdek wziga yuklangan vazifalarning samarali bajarilishi uchun javob beradi.
Wzbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi xalq ta`limi davlat boshqaruv organi hisoblanadi va wz
faoliyatida Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi. Vazirlik tizimiga Qoraqalpog`iston
Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi, Toshkent shahar xalq ta`limi bosh boshqarmasi, viloyatlar xalq ta`limi
boshqarmalari, tumanlar (shaharlar) xalq ta`limi bwlimlari hamda idoraviy mansub boshqa muassalar, korxonalar va
tashkilotlar kiradi.
Quyidagilar vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyati ywnalishlari hisoblanadi:
maktabgacha, umumiy wrta va maktabdan tashqari ta`lim tizimini rivojlantirishga qaratilgan yagona davlat
siyosatini amalga oshirish, pedagog kadrlarning, ayniqsa boshlang`ich sinf wqituvchilarining malakasini va kasb
darajasini oshirish;
umumiy wrta ta`limning Davlat ta`lim standartlarini, har tomonlama rivojlangan va mustaqil fikrlashga qodir
bwlgan shaxsni shakllantirish uchun qulay shart-sharoitlarni ta`minlaydigan maktabgacha va maktabdan tashqari
ta`limga qwyiladigan talablarni takomillashtirish;
wquv-tarbiya jarayoniga wqitishning zamonaviy ilg`or shakllarini, yangi pedagogik va axborot
texnologiyalarini, ma`naviy-ma`rifiy tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish, tinchlik va
barqarorlikni ta`minlashga, mamlakatning taraqqiyoti va xalq farovonligini oshirishga qaratilgan milliy mustaqillik
g`oyalarini amalga oshirish;
idoraviy bwysunishidan va mulkchilik shakllaridan qat`iy nazar maktabgacha, umumiy wrta va maktabdan
tashqari ta`lim muassalari faoliyatini muvofiqlashtirish va ularga metodik rahbarlik qilish;
maktabgacha, umumiy wrta va maktabdan tashqari ta`lim uchun wquv va wquv metodik adabiyotlarning
yangi avlodlari yaratilishi va nashr etilishini tashkil etish;
idoraviy mansub ta`lim muassasalarida moddiy-texnik shart-sharoitlarning yanada mustahkamlanishini
ta`minlaydigan normativ baza yaratish, jamiyat va davlat manfaatlarini qoniqtiradigan ta`lim sifati va mazmunini
oshirish;
tizimli asosda pedagog kadrlar tayyorlash, ularning malakasini oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish;
bolalar va wsmirlarni ijtimoiy-huquqiy muhofaza qilish chora-tadbirlarini amalga oshirish;
ta`lim muassasalarida bolalar sporti rivojlantirishini ta`minlash va ularning sport bazasini mautahkamlash.
Vazirlikni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan
vazir boshqaradi. Vazirning uch nafar wrinbosari, shu jumladan bir nafar birinchi wrinbosari bwladi.
Vazirlikda tarkibida vazir (hay`at raisi), vazir wrinbosarlari (lavozimiga kwra) va vazirlikning boshqa rahbar
xodimlari bwladigan twqqiz kishidan iborat hay`at tashkil etiladi. Hay`at vazirlik faoliyatining asosiy masalalarini
kwrib chiqadi, vazirlikning takibiy va hududiy bwlinmalari, idoraviy mansub boshqa organlar va muassasalar
rahbarlarining hisobotlarini eshitadi, vazirlikning muhim buyruqlari va boshqa hujjatlari loyihalarini muhokama
qiladi.
64

Ma`ruza – 15. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
sohasini boshqarish.
Reja:
1. Wzbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining huquqiy maqomi.
2. Tashqi mehnat migratsiyasi.
Wzbekiston Respublikasining 1993 yil 3 sentyabrda qabul qilingan «Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti
twg`risida» gi qonuni Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining qariganda, mehnat qobiliyatini twliq yoki qisman
ywqotganda, boquvchisiz qolganda ijtimoiy ta`minlanishdan iborat konstitutsiyaviy huquqlarini rwyobga chiqarish,
davlat pensiyalarining yagona tizimini, ularni tayinlash, hisoblab chiqarish, qayta hisoblash va twlash tartibini
belgilaydi.
Wzbekiston Respublikasida mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi
Wzbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
Ushbu vazirlik 2001 yil 13 fevralda qabul qilingan Wzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilan mehnatni
rag`batlantirish va manfaatdorlikni oshirish sohasida boshqaruvni tashkil etish darajasini oshirish va
takomillashtirish, aholini ish bilan oqilona ta`minlash, ijtimoiy ta`minot tizimini yaxshilash, erkinlashtirish va
iqtisodiy islohotlarni tobora chuqurlashtirish sharoitida ijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish, shu asosda
aholining farovonligi barqaror yuksalib borishini ta`minlash maqsadida Wzbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi
va Ijtimoiy ta`minot vazirligi negizida tashkil qilingan.
Vazirlik mehnat, aholini ish bilan ta`minlash, ijtimoiy muhofaza qilish va aholining ijtimoiy ta`minoti
sohasida davlat boshqaruvining markaziy organi hisoblanadi hamda wz faoliyatida Wzbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasiga buysunadi. U wz ishini davlat boshqaruvining boshqa organlari, Qorqalpog`iston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat hokimiyati organlari hamda jamoat birlashmalari bilan wzaro
hamkorlikda amalga oshiradi.
Wzbekiston Respublikasi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Qoraqalpog`iston
Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining
mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalari, mehnat, aholini ish bilan ta`minlash va ijtimoiy
muhofaza qilish tuman (shahar) bwlimlari, ijtimoiy ta`minot tuman (shahar) bwlimlari, shuningdek vazirlikka va
uning hududiy bwlinmalariga qarashli boshqa tashkilotlar mehnat va respublika aholisini ijtimoiy muhofaza qilish
organlarining yagona tizimini tashkil etadi. Vazirlik wziga tegishli masalalarni hal etishda ushbu barcha organlar
faoliyatini ywnaltiradi, muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi.
Quyidagilar Vazirlikning asosiy vazifalari hisoblanadi:
xalqning moddiy farovonligi barqaror izchil wsishini ta`minlashga qaratilgan yagona ijtimoiy siyosatni
shakllantirish va amalga oshirish, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sharoitlarida aholining ijtimoiy muhofazasini
kuchaytirish;
demografik rivojlanish prognozlarini ishlab chiqish va ularning amalga oshirilishini nazorat qilish, mehnat
bozorini shakllanitirishga doir faol siyosat yuritish va mehnatga yaroqli aholini, ayniqsa yoshlarni ish bilan
ta`minlash, mehnat resurslari balanslari asosida ish wrinlari barpo etish va kadrlar tayyorlashning maqsadli
dasturlarini ishlab chiqish;
mehnat munosabatlarini tartibga solish, mehnatni muhofaza qilish va normalashtirishning shartlari, tashkil
etish tizimlarini takomillashtirish yuzasidan bozor sharoitlariga muvofiq chora-tadbirlarni ishlab chiqish;
pensionerlar, nogironlar, kwp bolali va kam ta`minlangan oilalarni amalda ijtimoiy muhofaza qilishni
ta`minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish, aholining ijtimoiy nochor qatlamlarini aniq muhofaza qilishning
samarali mexanizmini ishlab chiqish va amalga oshirish;
ijtimoiy ta`minotni tashkil etish va boshqarish, nogironlarni tibbiy-ijtimoiy ekspertizadan wtkazish va
sog`lomlashtirish xizmatlari faoliyatiga rahbarlik qilish, aholiga protez-ortopediya yordami kwrsatilishini tashkil
etish;
mehnat, ish bilan ta`minlash, pensiya ta`minotini va aholiga ijtimoiy xizmat kwrsatishni takomillashtirish
masalalari bwyicha vazirliklar, idoralar, xwjalik birlashmalari, Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar, tumanlar, shaharlar hokimliklari, korxonalar va tashkilotlarga tashkiliy-metodik rahbarlik qilish hamda
ular faoliyatini muvofiqlashtirish;
aholini ish bilan ta`minlash ishlarini tashkil etish va uning ijtimoiy muhofaza qilinishini kuchaytirishda
joylardagi hokimiyat organlariga va fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlariga har tomonlama kwmaklashish.
Vazirlikka Wzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod
qilinadigan, keyinchalik Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanadigan Vazir boshchilik qiladi.
Vazir vazirlikka yuklangan vazifalarning bajarilishi uchun shaxsan javob beradi. Vazirning Vazirlar Mahkamasi
tomonidan lavozimga tayinlanadigan va ozod qilinadigan uch nafar wrinbosari, shu jumladan bir nafar birinchi
wrinbosari bwladi.
Vazir:
Vazirlik, uning tasarrufidagi muassasalar, tashkilotlar va wquv yurtlari faoliyatiga rahbarlik qiladi;
wz vakolatlari doirasida tasarrufidagi barcha tashkilotlar va muassasalar tomonidan bajarilishi majburiy
bwlgan buyruqlar va farmoyishlar chiqaradi, kwrsatmalar va topshiriqlar beradi;
Vazirlik vakolatiga tegishli masalalar bwyicha normativ hujjatlar loyihalarini kwrib chiqish uchun
belgilangan tartibda Vazirlar Mahkamasiga kiritadi;
vazir wrinbosarlari wrtasida vazifalarni taqsimlaydi va ular faoliyatini muvofiqlashtiradi;
vazir wrinbosarlari, tarkibiy bwlinmalar rahbarlarining, shuningdek tasarrufidagi tashkilotlar va muassasalar
rahbarlarining ular zimmasiga yuklangan vazifalar bajarilishi uchun mas`uliyati darajasini belgilaydi;
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan xodimlar soni va mehnatga haq twlash fondi doirasida Vazirlik
markaziy apparatining shtat jadvalini, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish hududiy bosh boshqarmalari
twg`risidagi nizomlarni, tasarrufidagi muassasalar, tashkilotlar va korxonalarning nizomlari va ustavlarini
tasdiqlaydi;
Vazirlik markaziy apparati xodimlarini va Vazirlikka bevosita bwysunuvchi muassasalar, tashkilotlar va
korxonalarning rahbarlarini, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining taqdimnomasiga kwra mehnat va ijtimoiy
muhofaza bwyicha hududiy bosh boshqarmalar rahbarlarini lavozimga tayinlaydi va lavozimdan ozod etadi,
shuningdek tuman (shahar) bwlimlari va boshqa tasarrufidagi muassasalar rahbarlarini lavozimga tayinlash va
lavozimdan ozod etishga rozilik beradi;
Vazirlik markaziy apparati xodimlarini moddiy rag`batlantirish shart-sharoitlarini belgilaydi;
65

alohida wrnak kwrsatgan xodimlarni belgilangan tartibda davlat faxriy unvonlari, yorliqlar va mukofotlar
berishga taqim etadi;
qonun hujjatlarida belgilangan boshqa huquqlarga ega bwladi.
Vazirlikda vazir (hay`at raisi), lavozimiga kwra vazir wrinbosarlaridan, shuningdek Vazirlik va uning
tizimining boshqa rahbar xodimlaridan iborat tarkibda hay`at tashkil etiladi. Hay`at a`zolari, vazir va uning
wrinbosarlaridan tashqari, Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Hay`at mehnat, ish bilan ta`minlash,
ijtimoiy muhofaza qilish, pensiya ta`minoti va aholiga ijtimoiy xizmat kwrsatish, markaziy apparat, mahalliy
organlar, tasarrufidagi tashkilotlar, muassasalar va korxonalarning faoliyatini takomillashtirish, kadrlarni tanlash va
ularni joy-joyiga qwyish, muhim hujjatlar loyihalarini tayyorlash, qabul qilingan qarorlar ijrosini tekshirishning
muhim masalalarini kwrib chiqadi, tasarrufidagi tashkilotlar va muassasalar rahbarlarining hisobotlarini eshitadi.
Hay`at qarorlari Vazirning buyruqlari bilan amalga oshiriladi.
Vazir bilan hay`at a`zolari wrtasida kelishmovchiliklar paydo bwlgan taqdirda Vazir kelib chiqqan
kelishmovchiliklar twg`risida Vazirlar Mahkamasiga axborot bergan holda mustaqil ravishda qaror qabul qiladi.
Hay`at a`zolari ham wz fikrini Vazirlar Mahkamasiga ma`lum qilishlari mumkin.
Wzbekiston Respublikasi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga quyidagi tashkilotlar va
muassasalar bevosita bwysunadi:
Tashqi mehnat migratsiyasi masalalari agentligi;
Fuqarolarni chet ellarda ishga joylashtirish bwyicha xwjalik hisobidagi mintaqaviy byurolar;
Nogironlarni ekspertizadan wtkazish va sog`lomlashtirish masalalari bwyicha respublika inspektsiyasi;
Nogironlarni tibbiy-ijtimoiy va kasb bwyicha sog`lomlashtirish milliy markazi;
Tayanch-harakat qilish tizimi buzilgan nogironlarni sog`lomlashtirish respublika markazi;
Mehnatni normallashtirish va muhofaza qilish markazi;
Wzbekiston mehnat, ish bilan ta`minlash va aholini ijtimoiy muhofaza qilish muammolarini wrganish
respublika markazi;
Axborot-komp`yuter markazi;
Urush va mehnat faxriylari uchun pansionat va sanatoriylar;
kasb-hunar kolleji;
Nogironlar uchun respublika kasb-hunar kolleji.
Tashqi mehnat migratsiyasi. Wzbekiston Respublikasida mehnat migratsiyasi jarayonlarini tartibga solib
borishga doir faoliyatni Tashqi mehnat migratsiyasi masalalari agentligi amalga oshiradi. Tashqi mehnat
migratsiyasi masalalari agentligi yuridik shaxs huquqiga ega bwlgan hamda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza
qilish vazirligiga qarashli davlat unitar korxonasi hisoblanadi.
Agentlik: mehnat migratsiyasi sohasidagi xalqaro hamkorlik loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
Wzbekiston Respublikasi fuqarolarini chet ellarda va xorijiy fuqarolarni Wzbekiston Respublikasida ishga
joylashtirish uchun kvotalar ajratish va ruxsatnomalar berish masalalari bwyicha xorijiy davlatlarning vakolatli
organlari bilan hamkorlik qilish; Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining chet ellarda mehnat faoliyatini amalga
oshirish huquqini rwyobga chiqarishda ishga joylashtirish, chet ellarda ishga joylashtirishga nomzodlar bilan
dastlabki kwnikuv tadbirlarini wtkazish ywli bilan ularga kwmaklashish; Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining
chet ellardagi va xorijiy fuqarolarning Wzbekiston Respublikasidagi mehnat faoliyatini muvofiqlashtirib borish;
fuqarolarni chet ellarda ishga joylashtirish bwyicha xwjalik hisobidagi mintaqaviy byurolar, shuningdek chet ellarga
ketayotgan fuqarolarni oldindan kwniktirish va wqitish markazi faoliyatini muvofiqlashtirish; xorijiy ishchi
kuchlarini yollovchi chet el firmalari (korxonalar, muassasalar, kompaniyalar) bilan hamkorlikni rivojlantirish;
Wzbekiston Respublikasi fuqarolariga chet elda mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun Wzbekiston Respublikasi
fuqarolarini xorijiy mamlakatlarga jwnatish uchun nomzodlarni tanlab olishi bwyicha Idoralararo komissiyaning
qarorlariga muvofiq ruxsatnomalar berish (ruxsatnomalarning amal qilish muddatini uzaytirish); yuridik shaxslarga
xorijiy ishchi kuchlarini jalb etish uchun ruxsatnomalar berish (ruxsatnomalarning amal qilish muddatini uzaytirish),
shuningdek Qoraqalpog`iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va
Toshkent shahar hokimliklarining mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalari takliflariga
muvofiq hamda tashqi mehnat migratsiyasi jarayonlari tahlilini, aholi mehnat migratsiyasini rivojlantirishning uzoq
muddatli va wrtacha muddatli prognozlarini hisobga olgan holda xorijiy fuqarolarga Wzbekiston Respublikasi
hududida mehnat faoliyatiga tasdiqnomalar berish kabi asosiy vazifalarni amalga oshiradi.
Agentlik wziga yuklangan vazifalarga muvofiq: fuqarolarni chet ellarda ishga joylashtirish uchun kvotalar
ajratish masalasi bwyicha wz vakolati doirasida muzokaralar olib boradi, xorijiy hamkorlar bilan tuziladigan
shartnomalar, bitimlar va protokollar loyihalarini tayyorlaydi va ularni imzolaydi; tegishli qarorlarning hamda
Wzbekiston Respublikasining xorijiy mamlakatlar bilan Wzbekiston fuqarolarini chet elda ishga joylashtirish
masalalari bwyicha hamkorlik qilish twg`risidagi shartnomalari, bitimlari va protokollaridan kelib chiqadigan
majburiyatlarning bajarilishini muvofiqlashtirib boradi; Wzbekiston Respublikasi hududidagi korxonalar,
tashkilotlar va muassasalarda belgilangan tartibda berilgan ruxsatnomalar (tasdiqnomalar) asosida ishlayotgan
xorijiy fuqarolarni hisobga oladi; Wzbekiston Respublikasida xorijiy ishchi kuchlaridan foydalanishni tartibga
soluvchi qonun hujjatlariga va normativ hujjatlarga ish beruvchilar tomonidan rioya etilishini nazorat qiladi;
huquqni muhofaza qilish organlari bilan birgalikda Wzbekiston Respublikasida mehnat faoliyati huquqini beruvchi
tasdiqnomaga ega bwlgan xorijiy fuqarolar tomonidan respublika hududida mehnat faoliyatini amalga oshirishning
belgilangan tartibiga rioya etilishini nazorat qiladi; mehnat migratsiyasi sohasidagi xalqaro hamkorlik loyihalariga
va tuzilgan shartnomalarga muvofiq chet elga ishlash uchun jwnab ketayotgan fuqarolarni ishga joylashiladigan
mamlakatda bwlish xususiyatlari, xorijiy ish beruvchilar bilan mehnat shartnomalari tuzishning huquqiy jihatlari
twg`risida xabardor qiladi, ularning malaka oshirishiga va xwjalik hisobi asosida xorijiy tilni wrganishiga
kwmaklashadi; Wzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi kwmagida, Wzbekiston Respublikasining chet
eldagi diplomatik vakolatxonalari va konsullik muassasalari orqali, belgilangan tartibda chet elda ishlayotgan
Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining mehnat faoliyati monitoringini amalga oshiradi; chet ellarda mehnat
faoliyatini amalga oshirayotgan Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining ijtimoiy muhofazasini belgilangan tartibda
ta`minlaydi; mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish hududiy organlari bilan birgalikda chet ellarga ishga
yuborilgan Wzbekiston Respublikasi fuqarolari Vatanga qaytgandan keyin ishga joylashtirilishini tashkil etadi; chet
ellarda mehnat faoliyatini amalga oshirishni xohlovchi Wzbekiston Respublikasi fuqarolari twg`risidagi ma`lumotlar
bazasini shakllantiradi; xorijiy mamlakatlarning mehnat bozorini wrganadi, xorijiy ish beruvchilarni qidiradi va
Wzbekiston Respublikasi fuqarolarini chet elda ishga joylashtirish twg`risida bitimlar tuzadi; chet elda mehnat
faoliyatini amalga oshirishni xohlovchi fuqarolar twg`risidagi axborotlarni xorijiy ish beruvchilar wrtasida, shu
jumladan "Internet" tarmoqlari orqali tarqatadi.
Agentlikni Wzbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vaziri tomonidan lavozimga
66

tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan Agentlik boshlig`i boshqaradi. Agentlik boshlig`i:
Agentlikning joriy faoliyatini tashkil qiladi va yuklangan vazifalarning bajarilishi uchun javob beradi;
Agentlik xodimlarini lavozimga tayinlaydi va lavozimdan ozod qiladi; davlat organlari, yuridik va jismoniy
shaxslar, shu jumladan xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar oldida
Agentlik manfaatlarini ifodalaydi; Wzbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi
bilan kelishgan holda shtat jadvalini, Agentlik apparati ta`minoti xarajatlari smetasini tasdiqlaydi; Wzbekiston
Respublikasi fuqarolariga chet elda mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsatnomalar hamda yuridik
shaxslarga xorijiy ishchi kuchlarini jalb etish uchun ruxsatnomalar, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq
Wzbekiston Respublikasi hududida ishga joylashish uchun xorijiy fuqarolarning mehnat faoliyatiga tasdiqnomalar
beradi (ularning amal qilish muddatini uzaytiradi). Agentlikka yuklangan vazifalarga muvofiq boshqa funktsiyalarni
amalga oshiradi.
Agentlik boshlig`ining Wzbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vaziri
tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan bir nafar wrinbosari bwladi.
Agentlik tarkibiy bwlinmalari rahbarlari Agentlik boshlig`i tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan
ozod qilinadi.
67

1. Wzbekiston Respublikasida mudofaani tashkil etish.
2. Mudofaa sohasini tartibga soluvchi davlat organlari.
3. Fuqarolarning harbiy majburiyati va harbiy xizmati.
4. Wzbekiston Respublikasida harbiy rwyxatga olish tartibi.
Ma`ruza – 16. Mudofaa sohasini boshqarish.
Reja:
Wzbekiston Respublikasida mudofaani tashkil etish. Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 52moddasiga
binoan Wzbekiston Respublikasini himoya qilish - Wzbekiston Respublikasi har bir fuqarosining
burchidir. Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni wtashga majburdirlar. Mudofaa
sohasini ma`muriy-huquqiy jihatdan tartibga solish Wzbekiston Respublikasining «Mudofaa twg`risida» gi,
«Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat twg`risida» gi, «Wzbekiston Respublikasida quroli kuchlar
rezervidagi xizmat twg`risida» gi qonunlari, shu sohani tartibga solishga qaratilgan Wzbekiston Respublikasi
Prezidentining farmonlari, Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa hujjatlar bilan
amalga oshiriladi.
Wzbekiston Respublikasining mudofaasi- Wzbekiston Respublikasining suvereniteti, hududiy yaxlitligini,
aholining tinch hayoti va xavfsizligini himoya qilishni ta`minlashning siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ijtimoiy-huquqiy,
axborot, tashkiliy va boshqa tadbirlari majmuidan iborat bwlib, mudofaa sohasidagi davlat siyosati boshqa davlatga
qarshi harbiy kuch ishlatmaslik, tajovuzning oldini olish va uni daf etish, shuningdek Wzbekiston Respublikasi
tegishli shartnomalar bilan bog`langan davlatlarga yordam kwrsatish hollari bundan mustasno; xalqaro huquq
normalariga muvofiq ravishda kollektiv xavfsizlik tizimlarida ishtirok etish; harbiy-siyosiy bloklarda qatnashmaslik;
harbiy qurilishning zamonaviy urushlar va qurolli mojarolarning xususiyatiga monand bwlishi; yadroviy va boshqa
turdagi yalpi qirg`in qurollarini ishlab chiqarishni, qayta ishlashni, olishni, saqlashni, tarqatishni va joylashtirishni
rad etish; Qurolli Kuchlarning, iqtisodiyotning, aholining, hududning tajovuzni daf etishga doim shay turishi;
mudofaaning etarli darajada bwlishi; harbiy xizmat sharafli ekanligini ta`minlash kabi asosiy printsiplar asosida
amalga oshiriladi.
Mudofaani tashkil etish quyidagilarni qamrab oladi: tajovuzning oldini olish va qaytarishga, Wzbekiston
Respublikasiga tajovuzlardan uyushgan holda qurolli himoyalanishga qaratilgan zarur sharoitlar yaratish;
mudofaa sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish, davlat harbiy tuzilishini zamonaviy talablarga
muvofiq takomillashtirish; mudofaa vazifalarini hal etish uchun kerakli barcha kuchlar va vositalarning
muvofiqlashtirib borilishini va hamkorlikda harakat qilishini ta`minlash;
harbiy-siyosiy vaziyat, milliy xavfsizlikka bwlgan aniq va potentsial tahdidlar monitoringini yuritish;
Wzbekiston Respublikasi urushga va qurolli mojarolarga tortilishining oldini olish yuzasidan siyosiy,
iqtisodiy, harbiy, ijtimoiy-huquqiy, axborot, tashkiliy va boshqa chora-tadbirlar kwrish;
Qurolli Kuchlarning qurilishi, tayyorgarligi, doim shay holda saqlab turilishi, ularning soni, tuzilishi va
tarkibining maqbullashtirilishi;
Qurolli Kuchlarni tegishli ravishda zamonaviy qurol-yarog`lar, harbiy texnika, harbiy-texnikaviy va
ashyoviy mol-mulklar, oziq-ovqat, boshqa moddiy-texnik vositalar, energetika va boshqa resurslar bilan ta`minlash,
ularning zahiralarini vujudga keltirish;
Qurolli Kuchlar qwllanilishini rejalashtirish; mudofaa vazifalarini hal etish uchun tashqi siyosiy
ywnalishdagi chora-tadbirlarni kwrish;
aholini va hududni mudofaaga tayyorlash;
Wzbekiston Respublikasi Davlat chegarasining qwriqlanishi va himoyalanishini ta`minlash;
aholini, iqtisodiyot va hayot kechirish uchun zarur bwlgan ob`ektlarni yalpi qirg`in qurollaridan muhofaza
qilishga doir tadbirlarni wtkazish;
Qurolli Kuchlarning, mamlakat iqtisodiyotining, davlat organlari, fuqarolarning wzini wzi boshqarish
organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning, shuningdek aholining safarbarlik tayyorgarligi, davlat va
safarbarlik zahiralari uchun moddiy boyliklar zahiralarini vujudga keltirish;
mudofaaning ilmiy, ilmiy-texnikaviy, ma`rifiy, harbiy-sanoat, iqtisodiy, axborot va qonunchilik bazasini
takomillashtirish;
aholini ma`naviy-axloqiy va harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash hamda Qurolli Kuchlar shaxsiy
tarkibini davlatni himoya qilishga axloqiy-ruhiy jihatdan tayyorlash;
mamlakat mudofaasini tashkil etishga doir boshqa tadbirlar.
Wzbekiston Respublikasi Quroli kuchlari urushlar va qurolli mojarolarni qaytarish hamda oldini olish,
Wzbekiston Respublikasining milliy manfaatlarini, suvereniteti, hududiy yaxlitligini hamda aholining tinch hayotini
himoya qilish uchun davlat tomonidan tashkil etilgan va saqlab turilgan harbiy birlashmalar, qwshilmalar va
qismlarni, shuningdek boshqa harbiy tuzilmalarni wz ichiga oladi. qurolli kuchlar wz faoliyatini qonun ustunligi,
markazlashgan rahbarlik va yakkaboshchilik, jangovar va safarbarlik borasida doimiy shaylik hamda harbiy
intizomga rioya etish asosida quradi va amalga oshiradi.
Mudofaaga va qurolli Kuchlarga rahbarlikni Wzbekiston Respublikasi Prezidenti-qurolli Kuchlar Oliy bosh
qwmondoni amalga oshiradi. Urush davrida Wzbekiston Respublikasi mudofaa vaziri bir paytning wzida Qurolli
Kuchlar Oliy bosh qwmondoni wrinbosari hisoblanadi. qurolli Kuchlarning kundalik faoliyatiga rahbarlikni wz
bwysinuvida Qurolli Kuchlarning tarkibiga kiradigan harbiy tuzilmalari bwlgan vazirliklar, davlat qwmitalari va
idoralarning rahbarlari amalga oshiradilar. Qurolli Kuchlarning oldiga qwyilgan vazifalarni bajarish yuzasidan
ularga tezkor rahbarlikni Qurolli Kuchlar Birlashgan shtabining boshlig`i amalga oshiradi.
Wzbekiston Respublikasining «Mudofaa twg`risida» gi qonunining 2-bwlimida davlat organlarining
mudofaa sohasidagi vakolatlari, fuqarolarning wzini-wzi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar
va fuqarolarning mudofaani ta`minlashdagi ishtiroki kwrsatib wtilgan bwlib, unga kwra:
Wzbekiston Respublikasi Prezidenti - Qurolli Kuchlar Oliy bosh qwmondoni: Wzbekiston
Respublikasi mudofaa siyosati va harbiy qurilishining asosiy ywnalishlarini belgilaydi; Wzbekiston
Respublikasining mudofaa qobiliyati ta`minlanishi, uning suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligi muhofaza
etilishi yuzasidan zarur chora-tadbirlar kwradi; Qurolli Kuchlarni qurish, qwllash va rivojlantirish rejalarini,
shuningdek mudofaani tashkil etish yuzasidan davlatning boshqa reja va dasturlarini tasdiqlaydi; Wzbekiston
Respublikasi Qurolli Kuchlari va boshqa harbiy tuzilmalarining tinchlik va urush davriga mwljallangan tuzilishi,
tarkibi va joylashuvini tasdiqlaydi; harbiy harakatlar olib borish twg`risida, shu jumladan xalqaro tinchlikparvarlik
tadbirlarida qatnashish twg`risida, shuningdek Qurolli Kuchlarni wzlariga bevosita taalluqli bwlmagan vazifalarni
bajarishga jalb etish twg`risida qaror qabul qiladi va Qurolli Kuchlarga buyruq beradi; Wzbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasida belgilangan tartibda: Wzbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini
68

mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug`ilganda urush holati, umumiy
yoki qisman safarbarlik e`lon qiladi hamda Wzbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim
joylarida favqulodda holat joriy etadi; Qurolli Kuchlarning oliy qwmondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod
qiladi, oliy harbiy unvonlarni beradi; qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: davlat boshqaruv organlarining mudofaa sohasidagi
faoliyatiga rahbarlik qiladi; harbiy va muqobil xizmatga chaqirilishi lozim bwlgan Wzbekiston Respublikasi
fuqarolarining sonini, ularning harbiy va muqobil xizmatni wtash tartibini, harbiy xizmatga majburlarni va
chaqiriluvchilarni harbiy hisobga olish ishining yuritilish tartibini, mudofaa va Qurolli Kuchlar ehtiyojlari uchun
moddiy-texnika resurslari, oziq-ovqat, ashyoviy va boshqa mol-mulklarning normalari hamda hajmini belgilaydi;
muddatli xizmat harbiy xizmatchilarini hamda muqobil xizmat xizmatchilarini harbiy xizmatga chaqirish va
zahiraga bwshatish twg`risida, shuningdek harbiy xizmatga majburlarni yig`inlarga chaqirish twg`risida qarorlar
qabul qiladi, safarbarlikni va safarbarlikdan bwshatishni tashkil etadi; davlat harbiy buyurtmalarini shakllantirish va
mudofaa ahamiyatiga molik ishlab chiqarishlarni tashkil etish sohasida yagona davlat siyosati wtkazilishini
ta`minlaydi; mamlakat iqtisodiyotining safarbarlik tayyorgarligi, shuningdek davlat va safarbarlik zahiralarini
yaratish rejasini ishlab chiqadi, tasdiqlaydi hamda ijrosi ustidan nazorat olib boradi; Qurolli Kuchlar harbiy
xizmatchilarining moddiy va ijtimoiy-maishiy ta`minoti masalalarini hal etadi; Qurolli Kuchlarning tegishli ravishda
qurol-yarog`lar, harbiy texnika, harbiy-texnikaviy va ashyoviy mol-mulklar, oziq-ovqat hamda boshqa moddiytexnika
vositalari bilan jihozlanishini va ta`minlanishini tashkil etadi; qurol-yarog`lar va harbiy texnika, strategik
materiallar, ikki xil maqsadda ishlatilishi mumkin bwlgan mahsulot va texnologiyalar eksporti hamda importi
ustidan nazorat olib boradi; korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolar mudofaa ehtiyojlariga doir vazifalarni
bajarganligi munosabati bilan ular sarf qilgan moddiy xarajatlarning wrnini qoplash tartibini belgilaydi; harbiy oliy
va wrta maxsus, kasb-hunar ta`lim muassasalarini, oliy wquv yurtlari qoshida harbiy ta`lim fakul`tetlari, shuningdek
harbiy tayyorgarlik wquv markazlarini (harbiy kafedralar yoki tsikllarni) tashkil etadi, qayta tashkil etadi va
tugatadi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Wzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi wz tasarrufidagi qwshinlarga boshqaruvni amalga oshiradi,
mudofaa va harbiy qurilish sohasidagi davlat siyosati yuritilishini, Wzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi
qwshinlarining zamonaviy qurol-yarog`lar, harbiy texnika va moddiy-texnika vositalari bilan jihozlanishini, harbiy
hamkorlik kengaytirilishini, chaqiruvning va Qurolli Kuchlar kadrlari tayyorlashning tashkil etilishini ta`minlaydi.
Wzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradi.
Qurolli Kuchlarning Birlashgan shtabi Wzbekiston Respublikasining suvereniteti va hududiy yaxlitligini
qurolli himoya qilish sohasidagi qarorlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi yagona qwmondonlik organi
hisoblanadi.
Qurolli Kuchlarning Birlashgan shtabi: milliy harbiy strategiya, Qurolli Kuchlar qurilishi va
rivojlantirilishining kontseptual asoslarini ishlab chiqish uchun mas`ul bwladi; Qurolli Kuchlarni, harbiy okruglarni,
vazirliklar, davlat qwmitalari va idoralarning harbiy tuzilmalarini tezkor-strategik boshqarishning bosh organi
vazifasini bajaradi; qwshinlarning jangovar harakatlari strategik jihatdan va tezkor rejalashtirilishini hamda ularga
rahbarlikni amalga oshiradi; qwshinlarning tezkor va jangovar tayyorgarligiga, ular tashkiliy-shtat tuzilishining
qwshinlarni qwllash shakl va usullariga kwnikma hosil qilishiga doir tadbir-choralar ishlab chiqadi hamda amalga
oshiradi; wz vakolatlari doirasida barcha vazirliklar, davlat qwmitalari va idoralar tomonidan, Qurolli Kuchlarning
shakl va turdagi qwshinlarining, birlashmalari, qwshilmalari va bwlinmalarining qwmondonlari tomonidan ijro
etilishi majburiy bwlgan direktivalar va buyruqlar chiqaradi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga
oshiradi. Harbiy okrug operatsion ywnalishlarda Wzbekiston Respublikasining xavfsizligi va hududiy yaxlitligini
ta`minlovchi asosiy harbiy-ma`muriy birlik hamda umum qwshin tezkor-strategik hududiy birlashmasidir. Harbiy
okruglar zimmalariga yuklangan vazifalarni bajaradilar hamda qonun hujjatlariga muvofiq qarorlar qabul qiladilar.
Vazirliklar, davlat qwmitalari va idoralar qonun hujjatlariga muvofiq mamlakat mudofaa qobiliyatini,
Qurolli Kuchlarning jangovar va safarbarlik tayyorgarligini, shuningdek jangovar qobiliyatini ta`minlashda
qatnashadilar hamda zimmalariga yuklangan vazifalar bajarilishi uchun mas`uldirlar.
Harbiy buyurtmalarni bajaruvchi vazirliklar, davlat qwmitalari va idoralar mudofaa ehtiyojlariga zarur
bwlgan mahsulotlar etkazib berilishi, tarmoqning safarbarlik tayyorgarligi uchun mas`uldirlar, safarbarlik
tayyorgarligi rejasiga muvofiq tarmoqning urush davrida barqaror ishlashini ta`minlashga doir chora-tadbirlarni
amalga oshiradilar.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari: tegishli safarbarlik topshiriqlari bajarilishini ta`minlaydilar; wz
hududlarida joylashgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda safarbarlik rejalari hamda davlat va safarbarlik
zahiralari moddiy boyliklarini jamlash topshiriqlari bajarilishi ustidan nazorat olib boradilar; harbiy hisobga olish
ishini, harbiy va muqobil xizmatga chaqirishni, safarbarlik, harbiy yig`inlarni tashkil etishda, shuningdek safarbarlik
va urush davrida Wzbekiston Respublikasi fuqarolariga bron berishda qatnashadilar; fuqaro muhofazasi tadbirlari
bajarilishini ta`minlaydilar; hududiy mudofaa tadbirlarini rejalashtirishda va ularning bajarilishini ta`minlashda
qatnashadilar; Qurolli Kuchlarning zarur mahalliy ishlab chiqarish mahsulotlariga, issiqlik va elektr energiyasiga
bwlgan ehtiyojlarini ta`minlaydilar, ularga aloqa vositalarini beradilar, kommunal-maishiy va boshqa xizmatlar
kwrsatadilar; harbiy qismlar, Qurolli Kuchlarning korxona, muassasa va tashkilotlari ehtiyojlari uchun belgilangan
tartibda er, xizmat xonalari hamda turar joy beradilar; fuqarolarning harbiy xizmatni wtashi, jangovar harakatlarda
qatnashishi munosabati bilan ularga, shuningdek ularning oila a`zolari uchun belgilangan ijtimoiy kafolatlar amalga
oshirilishini ta`minlaydilar; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradilar.
Fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlari: harbiy xizmatga majburlarni va chaqiriluvchilarni
xabardor etish va mudofaa ishlari bwlimlariga chaqirishni tashkil etishda kwmaklashadilar; shaharchalar, qishloqlar
va ovullarda harbiy xizmatga majburlarni va chaqiriluvchilarni birlamchi shaxsiy hisobga olish ishini yuritadilar,
shuningdek fuqarolarni ma`naviy-axloqiy va harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda qatnashadilar; fuqaro
muhofazasi va hududiy mudofaa tadbirlarida qatnashadilar; wz mulkidagi binolar, inshootlar, transport va aloqa
vositalari hamda boshqa mol-mulklarni urush davrida mudofaa ehtiyojlari uchun qonunda belgilangan tartibda berib
turadilar, qilingan xarajatlarning wrni Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda
keyinchalik qoplanadi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tadbirlarda qatnashadilar.
Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar: safarbarlik rejalari hamda davlat va safarbarlik zahiralari
moddiy boyliklarini jamlash topshiriqlarida nazarda tutilgan tadbirlarni; fuqaro muhofazasi va hududiy mudofaa
tadbirlarini; harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarni hisobga olish va ularga bron berish tadbirlarini; qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa tadbirlarni bajaradilar.
Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar wz mulkidagi binolar, inshootlar, transport va aloqa vositalari hamda
boshqa mol-mulklarni mudofaa ehtiyojlari uchun qonun hujjatlariga muvofiq berib turgan taqdirda ular qilgan
xarajatlarning wrni Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda qoplanadi.
Fuqarolarning mudofaani ta`minlashdagi ishtiroki. Wzbekiston Respublikasini, uning hududiy
yaxlitligi va mustaqilligini himoya qilish - Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining konstitutsiyaviy burchidir.
69

Wzbekiston Respublikasi fuqarolari qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni wtashga,
shuningdek wz mulkidagi binolar, inshootlar, transport va aloqa vositalari hamda boshqa mol-mulklarini urush
davrida mudofaa ehtiyojlari uchun qonunda belgilangan tartibda berib turishga majburdirlar, qilingan xarajatlarning
wrni Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda keyinchalik qoplanadi.
Fuqarolar mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga kwmaklashuvchi jamoat birlashmalari tuzish
huquqiga ega.
Fuqarolarning harbiy majburiyati va harbiy xizmati. Wzbekiston Respublikasida umumiy harbiy
majburiyat fuqarolarning Wzbekiston Respublikasini himoya qilishga majburiy, harbiy tayyorgarligidan iborat
bwladi hamda Wzbekiston Respublikasi qurolli Kuchlari safini twldirishni va ularning rezervini tayyorlashni
ta`minlash maqsadida joriy etiladi. Umumiy harbiy majburiyat fuqarolarni harbiy xizmatga tayyorlashni, harbiy
xizmatga chaqirishni (kirishni), chaqiruv yoki kontrakt bwyicha harbiy xizmat wtashni, rezervdagi xizmatni,
muqobil xizmatni, harbiy rwyxatdan wtish qoidalariga rioya etishni, favqulodda vaziyatlarda yoki Wzbekiston
Respublikasiga qarshi harbiy tajovuz bwlgan taqdirda aholini muhofaza etish tadbir-choralarini qamrab oladi.
Wzbekiston Respublikasining «Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat» twg`risidagi qonuniga
muvofiq Wzbekiston Respublikasining quyidagi fuqarolari, xususan:
harbiy xizmatga chaqiriladigan va tuman (shahar) chaqiruv uchastkalarida qayd etilgan shaxslar -
chaqiriluvchilar;
haqiqiy harbiy xizmatdagi shaxslar - harbiy xizmatchilar;
Qurolli Kuchlarning rezervi yoki zahirasidagi shaxslar - harbiy xizmatga majburlar;
turli sabablarga kwra harbiy rwyxatga olinmagan yoki harbiy rwyxatdan chiqarilgan, shu jumladan
iste`fodagi shaxslar - harbiy xizmatga majbur bwlmagan shaxslar deb ataladi.
Haqiqiy harbiy xizmat chaqiruv yoki kontrakt bwyicha oddiy askarlar, serjantlar va ofitserlar tarkibi
lavozimlarida Qurolli Kuchlar safidagi harbiy xizmatdir. Umumiy harbiy majburiyat Wzbekiston Respublikasi
hududida doimiy yoki vaqtincha yashayotgan chet el fuqarolari va fuqaroligi bwlmagan shaxslarga tatbiq etilmaydi.
Harbiy xizmatga birinchi marta chaqirilgan yoki ixtiyoriy ravishda (kontrakt bwyicha) kirgan fuqarolar Wzbekiston
Respublikasining xalqi va Prezidentiga sodiqlik twg`risida Harbiy qasamyod qabul qiladilar. Muqaddam Harbiy
qasamyod qabul qilmagan harbiy xizmatga majburlar harbiy yig`inlarga jalb etilganlarida yoki safarbarlik bwyicha
chaqirilganlarida Harbiy qasamyod qabul qiladilar.
Wzbekiston Respublikasi fuqarolariga chet davlatlarning harbiy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy
adliya organlari yoki shu kabi boshqa organlariga xizmatga kirish taqiqlanadi.
Harbiy xizmat Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining Qurolli Kuchlar safida umumiy harbiy majburiyatni
bajarish borasidagi davlat xizmatining alohida turidir. Harbiy xizmatiing quyidagi turlari joriy etiladi:
Muddatli harbiy xizmat- chaqirilish yoshidagi fuqarolarning oddiy askarlar va serjantlar tarkibi
lavozimlarida, shuningdek muqaddam harbiy xizmatni wtamagan ofitserlarning qonun hujjatlarida belgilangan
muddat mobaynida Qurolli Kuchlar safidagi majburiy xizmatidir. Muddatli harbiy xizmat muddatlari kalendar`
hisobida: muddatli harbiy xizmatni oddiy askarlar va serjantlar tarkibi lavozimlarida wtayotgan harbiy xizmatchilar
uchun - wn ikki oy (oliy ma`lumotli shaxslar uchun - twqqiz oy);
muddatli harbiy xizmatni chaqiruv bwyicha ofitserlar tarkibi lavozimlarida wtayotgan ofitserlar uchun -
twqqiz oy qilib belgilanadi.
Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi harbiy xizmat- Muddatli harbiy xizmatni wtashga yaroqli hamda
chaqirilish muddatini kechiqtirish va chaqirilishdan ozod etilish huquqiga ega bwlmagan, biroq Qurolli Kuchlar
safiga navbatdagi muddatga chaqirilmagan shaxslar safarbarlik chaqiruvi rezervi safiga olinadilar. Safarbarlik
chaqiruvi rezervidagi xizmat hududiy printsip asosida oylik yig`inlar tarzida tashkil etiladi hamda chaqiriluvchilar
tomonidan Wzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining maxsus hisobvarag`iga pul badallari kiritilishini nazarda
tutadi. Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmat safiga shaxslar yigirma etti yoshga twlgunga qadar olinadilar va har
yilgi harbiy yig`inlarga jalb etilishlari mumkin, favqulodda vaziyatlar yoki Wzbekiston Respublikasiga qarshi harbiy
tajovuz rwy bergan taqdirda esa haqiqiy harbiy xizmatga chaqiriladilar.
Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmatni wtagan fuqarolar yigirma etti yoshga twlganlaridan keyin
Qurolli Kuchlar rezervi tarkibiga wtkaziladilar. Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmat safiga olingan shaxslar
twlaydigan pul badallari miqdori va ularni twlash tartibi Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiqlanadigan alohida nizom bilan belgilanadi. Bu mablag`lar muddatli harbiy xizmatdagi harbiy xizmatchilarning
pul va moddiy ta`minotini oshirish, shuningdek safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmat safiga olingan shaxslarning
harbiy yig`inlarini wtkazishga aniq maqsadli ywnaltirilgan bwladi.
Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmatni tashkil etish va wtash tartibi Wzbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan Wzbekiston Respublikasi fuqarolarining harbiy xizmatni wtash tartibi
twg`risidagi nizom bilan belgilanadi.
Kontrakt bwyicha harbiy xizmat- Qurolli Kuchlar safidagi haqiqiy harbiy xizmatga ixtiyoriylik asosida,
harbiy xizmat nazarda tutilgan vazirliklar, davlat qwmitalari va idoralar orqali davlat bilan tuziladigan kontraktga
binoan kirgan fuqarolar bajaradigan harbiy xizmat turidir. Harbiy xizmatni kasb tariqasida tanlagan fuqarolar
kontrakt bwyicha harbiy xizmatni oddiy askarlar, serjantlar va ofitserlar tarkibi lavozimlarida wtaydilar. Harbiy
xizmatni wtash muddatlari va asosiy shartlari kontraktda belgilanadi. Ayni paytda dastlabki kontrakt xizmatni oddiy
askarlar va serjantlar tarkibi lavozimlarida wtash bwyicha uch yil, ofitserlar tarkibi lavozimlarida wtash bwyicha
besh yil muddatga tuziladi.
Oliy harbiy ta`lim muassasalarining kursantlari bilan wqish davri uchun kelgusida ularning ofitserlar tarkibi
lavozimlarida harbiy xizmatni kamida besh yil majburiy wtash sharti bilan kontrakt tuziladi. Harbiy xizmatning
kontraktda nazarda tutilgan muddati tugaganidan keyin taraflarning kelishuvi bilan bu muddat yangi kontrakt tuzish
orqali uzaytirilishi mumkin.
Wzbekiston Respublikasi Qurolli kuchlari safida harbiy xizmatni wtagan rezervchilar xizmati-
Rezervchilar xizmati haqiqiy harbiy xizmatni, shuningdek safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmatni wtagan oddiy
askarlar, serjantlar va ofitserlar jumlasidan bwlgan harbiy xizmatga majburlar uchun Qurolli Kuchlarning
qwshilmalari, qismlari va bwlinmalari safini urush davrida taqozo etiladigan shtatlar darajasiga qadar twldirish,
shuningdek urush davri taqozo ztadigan tuzilmalarni kuchaytirish maqsadida umumiy harbiy majburiyat asosida
joriy etiladigan harbiy xizmat turidir.
Rezervchilar sifatida xizmatni wtayotgan harbiy xizmatga majburlar tinchlik davrida, qoida tariqasida,
qwshinlarning jangovar tayyorgarligini saqlab turish, rezervchilarning harbiy hisobdagi ixtisoslik bwyicha
majburiyatlarni tinchlik va urush davrida bajarishi uchun zarur bwlgan kwnikmalarini saqlab qolish va
takomillashtirish maqsadida harbiy qismlar bazasida hududiy printsip asosida tashkil etiladigan harbiy tayyorgarlik
bwyicha harbiy yig`inlarni wtashga jalb etilishlari mumkin.
Rezervchilardan urush davrida ham, tinchlik davrida ham Wzbekiston Respublikasiga qarshi harbiy tajovuz
tahdidi va mamlakat xavfsizligiga tahdid tug`ilganida, tabiiy ofatlar hamda favqulodda vaziyatlar oqibatlarini
70

artaraf etishda Wzbekiston Respublikasi Prezidenti farmoniga binoan qwshilmalar va qismlar tarkibida jangovar
maqsadlar bwyicha foydalanilishi mumkin.
Tinchlik davrida oddiy askarlar va serjantlar tarkibi lavozimlarida muddatli harbiy xizmatga, shuningdek
safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmatga wn sakkiz yoshdan yigirma etti yoshgacha bwlgan, salomatligiga kwra
Qurolli Kuchlar safida harbiy xizmatni wtashga yaroqli erkak fuqarolar chaqiriladilar.
Muqobil xizmat fuqarolarning umumiy harbiy majburiyatni bajarishining chaqiruv bwyicha harbiy xizmat
wrniga iqtisodiyot, ijtimoiy sohaning turli tarmoqlarida kam malaka talab etiladigan (yordamchi) ishlarni,
shuningdek falokatlar, halokatlar, tabiiy ofatlar va boshqa favquloddi vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish ishlarini
bajarish bilan bog`liq bwlgan alohida turidir. Wn sakkiz yoshdan yigirma etti yoshgacha bwlgan, harbiy rwyxatda
turuvchi va xizmatga chaqirilishi lozim bwlgan fuqarolar, agar ular diniy ta`limoti qurol-yarog`dan foydalanish va
Qurolli Kuchlarda xizmat qilishga ywl qwymaydigan, rwyxatga olingan diniy tashkilotlar hisobida tursalar, muqobil
xizmat huquqiga ega. Muqobil xizmatning muddati yigirma twrt oyni, oliy ma`lumotli fuqarolar uchun esa wn
sakkiz oyni tashkil etadi.
Fuqarolarning muqobil xizmatga chaqirilishi muddatli harbiy xizmatga chaqiriladiganlar uchun belgilangan
tartibda amalga oshiriladi, chaqiruvni tashkil etish va wtkazish esa tuman (shahar) chaqiruv komissiyalari vi
hokimliklari zimmasiga yuklatiladi. Fuqarolar muqobil xizmatni turar joylaridagi yoki mamlakatning boshqa
mintaqalaridagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda wtaydilar. Bunday korxonalar, muassasalar va
tashkilotlarning rwyxati, shuningdek muqobil xizmatdagi xizmatchilar shug`ullanishi mumkin bwlgan ishlar va
kasblarning turlari Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Muqobil xizmatni wtayotgan fuqarolarga ish haqining sakson foizi twlanadi. Muqobil xizmatni wtayotgan
fuqarolarning ish haqidan ushlab qolinayotgan summalar Wzbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining
hisobvaraqlariga wtkaziladi.
Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi muqobil xizmat tuzilmalariga rahbarlikni
mudofaa ishlari organlari amalga oshiradi. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar ham muqobil xizmat shaxsiy
tarkibining harbiy tayyorgarligi hamda ishchi kasblariga wrgatish uchun Mudofaa vazirligining hisobvarag`iga
ajratmalar wtkazadi.
Muqobil xizmatdagi xizmatchilar harbiy tayyorgarlik yig`inlariga (mashg`ulotlariga) jalb etiladilar, ular
shu asosda qurol-yarog`dan foydalanish, ularni qwllanish bilan bog`liq bwlmagan harbiy hisobdagi ixtisoslikli
egallaydilar va Harbiy qasamyod qabul qiladilar. Harbiy tayyorgarlik dasturi Wzbekiston Respublikasi Mudofaa
vazirligi tomonidan belgilanadi. Muqobil xizmatdan bwshatilgan fuqarolar Qurolli Kuchlar zahirasiga wtkaziladi.
Muqobil xizmatni wtayotgan fuqarolarga mehnat twg`risidagi qonun hujjatlari tatbiq etiladi. Muqobil
xizmat muddati mehnat stajiga qwshiladi. Muqobil xizmatni wtayotganda mehnat qobiliyatini ywqotgan fuqarolar
va halok bwlgan fuqarolarning oilalari, shuningdek ularniig qaramog`ida bwlgan shaxslar qonun hujjatlariga
muvofiq muddatli harbiy xizmatdagi harbiy xizmatchilar uchun belgilangan nafaqalar va pensiya ta`minoti olish
xuquqiga ega.
Muqobil xizmatni wtayotgan fuqaro uni belgalangan joyda wtashi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
talablarga, ish joyida amal qiladigan ichki mehnat tartibi qoidalariga, shuningdek mehnat shartnomasi (kontrakti)
shartlariga rioya etishi shart. Muqobil xizmatni wtayotgan fuqaro rahbarlik va saylab qwyiladigan lavozimlarni
egallashi, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishi, ta`lim muassasalariga wqishga kirishi mumkin emas. Muqobil
xizmatni wtayotgan fuqarolar falokatlar, halokatlar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf qilish ishlariga jalb etilgan
taqdirda yuzaga kelgan vaziyatdan kelib chiqadigan hamda ana shu oqibatlarni bartaraf etish komissiyalari yoki
shtablarining joylardagi rahbarlari tomonidan belgilanadigan maxsus vazifalarni bajaradilar.
Muqobil xizmatni wtayotgan fuqaro ushbu xizmatdan bwshatilganidan keyin ilgarigi ishiga yoki unga teng
ishga (lavozimga), shuningdek chaqirilishga qadar wzi wqigan ta`lim muassasasiga qaytish xuquqiga ega.
Muqobil xizmatning belgilangan muddatlarini wtab bwlgan fuqarolarni xizmatdan bwshatish Wzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida amalga oshiriladi. Fuqaro oilaviy ahvoli wzgarganligi
munosabati bilan, agar bu hol unga qonun hujjatlariga muvofiq chaqirilish muddatini kechiktirish yoki
chaqirilishdan ozod etilish huquqini beradigan bwlsa, muqobil xizmatdan muddatidan oldin bwshatilishi mumkin.
Muqobil xizmatdan muddatidan oldin bwshatish twg`risidagi qarorni Wzbekiston Respublikasi Mudofaa
vazirligi qabul qiladi.
Wzbekiston Respublikasida harbiy rwyxatga olish tartibi. Harbiy xizmatga majburlar va
chaqiriluvchilar harbiy rwyxatdan wtishlari zarur bwlib, harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarni harbiy
rwyxatdan wtkazish davlatdagi mavjud va harbiy xizmatga yaroqli chaqiriluvchilar resurslarini hisobga olish hamda
tahlil qilishning umumdavlat tizimi hisoblanadi. Rwyxatga olish tizimining faoliyat kwrsatishi Wzbekiston
Respublikasi Mudofaa va Ichki ishlar vazirliklari organlari, Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar. tumanlar, shaharlar hokimliklari tomonidan ta`minlanadi. Tibbiy tayyorgarlikka yoki Wzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan rwyxatdagi tegishli harbiy ixtisoslikka turdosh kasb
bwyicha tayyorgarlikka ega bwlgan ayollar harbiy rwyxatga kiritiladi. Ular tuman, shahar mudofaa ishlari
organlarining chaqiruviga binoan tibbiy kwrikdan wtish va harbiy rwyxat qoidalarini bajarish uchun hozir bwlishlari
shart. Harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarning harbiy rwyxati ularning turar joylari bwyicha olib
boriladi hamda umumiy va maxsus rwyxatga bwlinadi.
Umumiy harbiy rwyxatda chaqiriluvchilar, shuningdek safarbarlik davri va urush davri uchun davlat
boshqaruvi organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga bronlashtirib qwyilmagan harbiy xizmatga majburlar
turadilar. Maxsus harbiy rwyxatda safarbarlik davri va urush davri uchun davlat boshqaruvi organlari, korxonalar,
muassasalar va tashkilotlarga bronlashtirib qwyilgan harbiy xizmatga majburlar turadilar.
Harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarni shaxsiy rwyxatga olish tuman (shahar) mudofaa ishlari
organlari, fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlari tomonidan, shuningdek harbiy xizmatga majburlar va
chaqiriluvchilar ishlaydigan yoki wqiydigan korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, ta`lim muassasalari tomonidan
amalga oshiriladi.
Harbiy xizmatga majburlar va harbiy xizmatdan bwshatilganidan keyin turar joyiga etib borgan shaxslar
uch kunlik muddat ichida tegishli mudofaa ishlari organlariga kelishlari shart. Harbiy xizmatga majburlar va
chaqiriluvchilar turar joyi bir yarim oydan kwproq muddatga wzgargan, uch oydan kwproq muddatga xizmat
safariga, wqish, ta`til yoki davolanishga borgan taqdirda turar joylaridagi harbiy rwyxatdan chiqishlari, yangi turar
joyga (doimiy yoki vaqtinchalik) kelganlaridan keyin uch kunlik muddat ichida harbiy rwyxatdan wtishlari shart.
Urush davrida harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarning tuman (shahar) mudofaa ishlari organi
boshlig`ining ruxsatisiz doimiy turar joyidan boshqa joyga ketishi man etiladi.
Harbiy rwyxatdan quyidagilar chiqarilishi shart:
1) tibbiy komissiya tomonidan harbiy xizmatga yaroqsiz deb topilib, harbiy rwyxatdan chiqarilgan
71

fuqarolar;
2) rezervda yoki zahirada bwlish yoshining chegarasiga etgan fuqarolar;
3) chet elga doimiy yashash uchun jwnab ketayotgan fuqarolar;
4) vafot etgan yoki qonunda belgilangan tartibda bedarak ywqolgan deb topilgan fuqarolar.
Zimmasiga harbiy rwyxatni yuritish yuklatilgan joylardagi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari,
fuqarolarning wzini wzi boshqarish organlari, korxona, muassasa, tashkilotlar va ta`lim muassasalarining rahbarlari
mudofaa ishlari organlari talabi bilan harbiy rwyxatda turgan shaxslar twg`risidagi zarur ma`lumotlarni taqdim
etishlari, harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarni chaqirilayotganliklaridan xabardor etishlari hamda
ularning chaqiruv bwyicha wz vaqtida hozir bwlishlarini ta`minlashlari shart.
Ichki ishlar organlari:
chaqiriluvchilarga pasportlar berishni, harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarning harbiy-hisob
hujjatlarida ular harbiy rwyxatga olinganligi yoki undan chiqarilganligi twg`risida mudofaa ishlari organlarining
belgisi bwlgan taqdirdagina ularni turar joylari bwyicha qayd etish va rwyxatdan chiqarishni amalga oshirishlari;
wsmirlarni harbiy rwyxatga olishda, fuqarolarning harbiy xizmatga (yig`inlarga) chaqiruvini wtkazishda, harbiy
xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarning harbiy rwyxat qoidalariga rioya etishlari ustidan nazorat qilishda hamda
harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilar orasidan harbiy rwyxatning belgilangan qoidalarini buzayotgan
shaxslarni aniqlashda mudofaa ishlari organlariga yordam kwrsatishlari va kwmaklashishlari; umumiy harbiy
majburiyatni bajarishdan bwyin tovlayotgan shaxslarni qidirib topish, ushlash va mudofaa ishlari organlariga olib
borishni tashkil etishlari shart.
Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlari harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilar
familiyasi, ismi va otasining ismini wzgartirganligi twg`risida, fuqarolik holatini qayd etish hujjatlariga ularning
tug`ilgan sanasi va joyiga oid wzgartirishlar kiritilganligi haqida, shuningdek harbiy xizmatga majbur yoki
chaqiriluvchining vafoti qayd etilgan hollar twg`risida tuman (shahar) mudofaa ishlari organlariga etti kunlik
muddat ichida ma`lum qilishlari shart.
Surishtiruv va dastlabki tergov organlari surishtiruv va dastlabki tergov olib borilayotgan ishga daxldor
chaqiriluvchilar va harbiy xizmatga majburlar twg`risida, sudlar esa chaqiriluvchilar va harbiy xizmatga majburlarga
daxldor wzlari kwrayotgan jinoyat ishlari va qonuniy kuchga kirgan hukmlar twg`risida tuman (shahar) mudofaa
ishlari organlariga etti kunlik muddat ichida ma`lum qilishlari shart.
Ozodlikdan mahrum etishga xukm qilingan (shu jumladan shartli hukm qilingan) harbiy xizmatga
majburlarning harbiy guvohnomalari va chaqiriluvchilarning qayd etilganligi twg`risidagi guvohnomalari sudlar
tomonidan tegishli mudofaa ishlari organlariga yuboriladi.
Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari nogiron deb topilgan harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilar
twg`risida, ular qaysi guruh nogironi ekanligidan qat`i nazar, tegishli tuman (shahar) mudofaa ishlari organlariga etti
kunlik muddat ichida ma`lum qilishlari shart.
Chaqiruv wtkazilayotgan vaqtda davolash muassasalari statsionar davolanish uchun qabul qilingan
chaqirilish yoshidagi fuqarolar twg`risida tegishli tuman (shahar) mudofaa ishlari organlariga uch kunlik muddat
ichida ma`lum qilishlari shart.
Uy-joydan foydalanish organlari rahbarlari hamda uy egalari harbiy rwyxatni yuritish vazifasi
yuklatilgan tegishli mudofaa ishlari organi va fuqarolarning wzini wzi boshqarish organi talabiga binoan uy
daftarlari, qayd etish varaqalari, harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarga doir harbiy-hisob va boshqa
hujjatlarii taqdim etishlari, shuningdek harbiy xizmatga majburlar va chaqiriluvchilarni mudofaa ishlari organlariga
chaqirtirilganliklaridan xabardor etishlari shart.
Harbiy xizmatga majburlar, chaqiriluvchilar oilaviy ahvoli, salomatligi, turar joyi, ma`lumoti, ish joyi va
lavozimi wzgargan taqdirda wzlari harbiy rwyxatda turgan joydagi organlarga bu haqda etti kunlik muddat ichida
shaxsan ma`lum qilishlari shart.
72

Ma`ruza – 17. Ichki ishlar sohasini boshqarish.
Reja:
1. Wzbekiston Respublikasida ichki ishlar sohasini boshqaruvchi davlat organlari va ularning huquqiy maqomi.
2. Ywl harakati xavfsizligi.
3. Wzbekiston Respublikasida pasprot tizimi.
Wzbekiston Respublikasida ichki ishlar sohasini boshqaruvchi davlat organlari va ularning huquqiy maqomi. Wzbekiston
Respublikasida ichki ishlar sohasini boshqarish Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tomonidan amalga
oshiriladi. Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi Respublika Konstitutsiyasi va Respublika suvereniteti
haqidagi Deklaratsiyaga muvofiq Wzbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organi hisoblanadi. Vazirlik wz
huquqi doirasida fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, jamoat tartibini, jamoat xavfsizligini muhofaza
qilishni va jinoyatchilikka qarshi kurashni ta`minlaydi. U wz faoliyatida Wzbekiston Respublikasi Prezidentiga va
Hukumatiga bwysunadi.
Vazirlik Wzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tuziladi va tugatiladi, swngra Wzbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanadi hamda Wzbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlisi va
Vazirlar Mahkamasi oldida wz zimmasidagi vazifalarning hal etilishi uchun javob beradi. Vazirlik wz faoliyatida
siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari va harakatlaridan mustaqildir.
Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining asosiy vazifalari quyidagilardan iboratdir:
respublika ichki ishlar organlari ishining strategik ywnalishlarini belgilash;
ichki ishlar organlari faoliyatiga umumiy rahbarlik qilish, uni muvofiqlashtirish, ularga tashkiliy-metodik
yordam berish va ular faoliyatining samaradorligini ta`minlash;
ichki ishlar organlari, ichki ishlar vazirligi korxonalari, muassasalari va tashkilotlari tizimining faoliyatida
qonuniylikni, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta`minlash;
ichki qwshinlarning jangovar va safarbarlik tayyorgarligini ta`minlash;
jamoat xavfsizligini ta`minlash va jamoat tartibini saqlash, jinoyatchilikka qarshi kurash ishlarini tashkil
etish; fan va texnika yutuqlarini, ijobiy tajribani, boshqaruvning progressiv shakllari va ish usullarini joriy etish;
ichki ishlar organlari faoliyatining huquqiy asoslarini ishlab chiqish;
ichki ishlar organlarida kadrlar bilan ishlashning yuqori saviyada bwlishini ta`minlash;
ichki ishlar organlari xodimlarini ijtimoiy kafolatlashni ta`minlash;
uyushgan jinoyatchilik va poraxwrlikka qarshi kurash ishlarini ta`minlash.
Vazirlik wz vazifalari va funktsiyalarini amalga oshirishda quyidagi printsiplarga amal qiladi:
- kollegiallikni yakkaboshchilik bilan uyg`unlashtirish;
- qonunchilik, shaxsni hurmat qilish, baynalmilalchilik;
- oshkoralik;
- davlat organlari, jamoatchilik birlashmalari, mehnat jamoalari va aholi bilan birgalikda ish olib borish,
jamoatchilik fikrini hisobga olish;
- ichki ishlar organlari xodimlarining milliy mansublik, til, wtroqlik belgilari bwyicha huquqlarini cheklashga
ywl qwymaslik.
Vazirlik faoliyatining huquqiy asoslarini quyidagilar tashkil etadi:
- Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi;
- Wzbekiston Respublikasining Qonunlari;
- Wzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari;
- Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining normativ aktlari;
- Davlat hokimiyati va boshqaruvining markaziy va respublika organlari bilan ichki ishlar organlarining
faoliyati sohasidagi wzaro hamkorlik haqidagi bitimlar;
- Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining idoraviy normativ aktlari.
Vazirlik wz huquqi doirasida kwrsatilgan huquqiy aktlar asosida va ularni bajarish uchun buyruqlar,
kwrsatmalar, ywriqnomalar chiqaradi va qoidalar wrnatadi. Vazirlikning wz qaramog`iga kiritilgan masalalar
bwyicha normativ aktlari Wzbekiston Respublikasi hududida joylashgan ichki ishlar organlari va ichki qwshinlar
tomonidan bajarilishi majburiydir. Zarur hollarda Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi boshqa vazirliklar
va idoralar bilan birgalikda normativ aktlar chiqaradi.
Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi davlat organlarini, jamoat birlashmalarini, mehnat jamoalarini,
aholini va ommaviy axborot vositalarini respublikadagi huquq-tartibotning ahvolidan hamda ichki ishlar
organlarining uni mustahkamlashga, shuningdek, vazirlik zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishga oid
faoliyatidan xabardor qilib turadi. Vazirlik davlat organlaridan, jamoat tashkilotlaridan, mansabdor shaxslar va
fuqarolardan vazirlik vazifalarini bajarish uchun zarur bwlgan axborotlarni talab qilib olishga haqlidir.
Vazirlik wz faoliyatini boshqa respublika huquqni muhofaza qilish organlari bilan wzaro hamkorlik qilish va
muvofiqlashtirish asosida amalga oshiradi.
Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi wz zimmasiga yuklatilgan vazifalarga muvofiq:
ichki ishlar organlarining jinoyatchilikka qarshi kurash, jamoat tartibini saqlash, huquqbuzarlikning oldini
olish, kadrlar bilan ishlash va qonuniylikni mustahkamlash borasidagi ishlariga umumiy rahbarlik qiladi va bu
ishlarni muvofiqlashtiradi, metodik jihatdan ta`minlaydi;
jinoyatchilikka qarshi kurash, jamoat tartibini saqlash va jamoat xavfsizligini ta`minlash respublika dasturini
tayyorlaydi va amalga oshiradi, mazkur ywnalishlar bwyicha umumittifoq dasturini ishlab chiqish va amalga
oshirishda ishtirok etadi;
huquq-tartibot masalalari yuzasidan respublika qonunchiligini ishlab chiqishda takliflar kiritadi va
qatnashadi;
wz huquqi doirasida ichki ishlar organlari faoliyatini huquqiy jihatdan ta`minlaydi;
jinoyatchilikka qarshi kurash va jamoat tartibini saqlash bwyicha respublika tadbirlarini wtkazishni kuchlar
va vositalar bilan boshqaradi;
ichki ishlar organlarida rejalashtirish, nazorat qilish va axborot-analitik faoliyatning yagona tizimini
belgilaydi, tashkil etadi va ta`minlaydi;
respublika ma`lumotnoma-axborot fondlarini, operativ-qidiruv va kadrlarni hisobga olishni shakllantiradi,
respublika kriminalistik hisobot-axborot tizimini tuzadi, ichki ishlar organlari faoliyati masalalari yuzasidan davlat
statistika hisobotini olib boradi;
Wzbekiston Respublikasi hududida joylashgan transport ichki ishlar organlariga, ichki ishlar organlari wquv
yurtlariga rahbarlikni amalga oshiradi;
jinoyatlar hamda jamiyatga qarshi boshqa xatti-harakatlarning wz vaqtida oldini olish tadbirlarini ishlab
73

chiqadi va amalga oshiradi, vazirlik, idoralar, muassasalar va tashkilotlarga jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi va
boshqa huquq-tartibotni buzish hollarining sabablarini hamda ana shu xatti-harakatlarni sodir qilishga sabab
bwluvchi shart-sharoitlarni bartaraf etish yuzasidan takliflar kiritadi;
fuqarolar, davlat, jamoat, kollektiv, qwshma, kooperativ hamda boshqa korxonalar, tashkilotlar va
muassasalarning iqtisodiy manfaatlarini g`arazli jinoiy hurujlardan himoya qilishni hamda ular tufayli etkazilgan
zararning wrni qoplanishini, jinoiy jazo beriladigan poraxwrlikka, soxta pul yasashga va valyuta operatsiyalari
qoidalarining buzilishiga qarshi kurashni ta`minlaydi;
operativ-qidiruv ishlarini tashkil etadi va amalga oshiradi;
qonunchilik tomonidan ichki ishlar organlari zimmasiga yuklatilgan jinoyatlar haqidagi dastlabki swroq va
tergovni ta`minlaydi;
tergov va suddan yashirinib yurgan ayblanuvchi, hukmni ijro etish va jazoni wtashdan bwyin tovlab yurgan
jazoga tortilgan shaxslarni, bedarak ywqolgan va qonunda nazarda tutilgan hollarda boshqa shaxslarni qidirish
ishlarini tashkil etadi;
boshqa davlat va jamoat tashkilotlari bilan birgalikda bolalarning nazoratsiz qolishining oldini olish hamda
balog`atga etmaganlar tomonidan huquq buzishlarga qarshi kurash ishlarini olib boradi;
sudlarning ajrimlari, prokurorlarning qarorlari va tergovchilar va dastlabki tergovni olib borgan shaxslarning
prokuror tomonidan qamoqqa olish xulosasi twg`risida sanktsiya berilgan qarorlarining, shuningdek, qonunchilik
tomonidan ichki ishlar organlari zimmasiga ijro etish yuklatilgan majbur etishning boshqa choralarini qwllanishi
haqidagi boshqa qarorlarning ijrosini ta`minlaydi;
hibsga olinganlar va ushlanganlarni qwriqlab va kuzatib borishni tashkil etishni ta`minlaydi;
ozodlikdan mahrum etishga, surgun, badarg`a qilishga hamda qonunchilik tomonidan ichki ishlar
organlarining zimmasiga ijro etish yuklatilgan jazoning boshqa turlari bwyicha hukm qilingan shaxslarga nisbatan
sud hukmlarining ijro etilishini tashkil etishni ta`minlaydi;
jazoga hukm etilganlar axloqini tuzatish va ularni qayta tarbiyalash ishlarini belgilangan tartibda tashkil
etadi, qonun tomonidan belgilangan jazoni wtash rejimiga qat`iy rioya qilinishini, jazoga hukm etilganlarni ijtimoiy
foydali mehnatga jalb etish, ular bilan siyosiy-tarbiyaviy ishlar olib borishni tashkil etadi, manfaatdor vazirliklar va
muassasalar bilan birgalikda jazoga hukm etilganlarga umumiy ta`lim va hunar-texnika ta`limi berishni tashkil etadi
va amalga oshiradi, sodir etilgan jinoyatning xarakteri va ijtimoiy xavfliligini, jazoga hukm etilganning shaxsiyati,
shuningdek, uning hulq-atvori va mehnatga munosabatini hisobga olgan holda jazoga hukm etilganlar axloqini
tuzatish va ularni qayta tarbiyalash vositalarini tanlashda yakka tartibda ish olib borishni ta`minlaydi, bunda
pedagogika, psixologiya va boshqa fanlar sohasida erishilgan yutuqlardan keng foydalanadi;
ozodlikdan mahrum etilgan joylardan bwshatilgan shaxslarning ishga joylashishiga va turmushda wz wrnini
topishiga kwmaklashadi;
ozodlikdan mahrum etilgan joylardan bwshatilgan shaxslarni qonunchilikka muvofiq ma`muriy nazorat qilib
turadi, shuningdek, qonun tomonidan belgilangan hollarda shartli ravishda jazoga hukm etilgan va shartli ravishda
jazoni wtashdan ozod etilgan shaxslarni nazorat qilib boradi;
respublika hududida pasport tizimi talablarining bajarilishini ta`minlaydi, chegara qwshinlari bilan birgalikda
fuqarolarning chegara rejimi qoidalariga rioya qilishlarini nazorat qiladi, , chet ellik va fuqaroligi bwlmagan
shaxslarning Wzbekiston Respublikasi hududida ular uchun belgilangan yashash va kwchish qoidalariga rioya
qilishlarini nazorat qilib boradi;
qonunchilikka muvofiq wt ochish va sovuq qurollar, wq-dorilar, portlovchi moddalar, kuchli ta`sir etuvchi
zaharli, narkotik va radioaktiv moddalarni sotib olish, saqlash va tashishni, wq otish tirlari va otishma joylarini,
qurol-yarog`larni tuzatish va pirotexnika korxonalari, ov va sport qurollari bilan savdo qiluvchi magazinlarni
ochishni va ularning ishlashini nazorat qilib boradi;
belgilangan tartibda poligrafiya hamda shtempel`-gravyura korxonalarini ochish va ularning ishini,
shuningdek, poligrafiya asbob-uskunalarini sotib olish, saqlash hamda muhr va shtamplarni tayyorlashni nazorat
qilib boradi;
respublikada davlat yong`in nazoratini amalga oshiradi, aholi yashaydigan joylar va xalq xwjaligi
ob`ektlarini yong`indan saqlashni ta`minlaydi, boshqa vazirliklar va idoralarning yong`indan saqlash bwlinmalari
ishini nazorat qiladi va boshqaradi, respublika yong`indan saqlash tashkilotlarining birgalikda ish olib borish
tartibini belgilaydi;
tabiiy ofatlar va boshqa favqulodda holatlar rwy berganda odamlarni va mol-mulkni qutqarishda qatnashadi,
bunda jamoat tartibi saqlanishini ta`minlaydi, mol-mulkni muhofaza qilishni tashkil etadi, bunday ishlarga aholini,
shuningdek, transport hamda korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va fuqarolarga tegishli vositalarni qutqaruv
ishlarini va kechiktirib bwlmaydigan avariya - qayta tiklash ishlarini wtkazishga jalb qilishga kwmaklashadi;
huquqbuzarlikdan va baxtsiz hodisalardan zarar kwrgan hamda jamoat joylarida og`ir ahvolda qolgan
shaxslarga shoshilinch yordam kwrsatishni tashkil etadi;
shaharlarda va aholi yashaydigan boshqa joylarda ywl harakatini va avtomobil` ywllarida qatnovni
boshqarishni tashkil etadi, vazirliklar, idoralar va transport tashkilotlarining avtomototransport hamda shahar elektr
transporti avariyalarining oldini olish chora-tadbirlarini wtkazishlarini nazorat qiladi;
korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va fuqarolarga tegishli avtomototransport vositalarini rwyxatga oladi va
hisobga olib boradi, shuningdek, ana shu transport vositalarining texnika ahvolini nazorat qilib turadi;
kwchalar, avtomobil` ywllari va ulardagi ywl inshootlarining bexatar harakat qilishni ta`minlaydigan ahvolda
bwlishini nazorat qilib boradi, ulardan foydalanish sharoitlarini yaxshilash tadbirlarini kwradi, avtotransportdan
foydalanish harakat xavfsizligiga tahdid solgan hollarda kwchalar va avtomobil` ywllarining ayrim uchastkalarida
avtotransport hamda piyodalar qatnovini belgilangan tartibda cheklaydi va taqiqlaydi;
korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va boshqa ob`ektlarni, shuningdek, fuqarolarning uylarini belgilangan
tartibda muhofaza qilishni tashkil etadi va amalga oshiradi, idoraviy qwriqlashni inspektsiya qiladi, qwriqlashning
ishonchliligini va bu ishlarga xarajatlarni kamaytirish choralarini kwradi;
wta xavfli davlat jinoyatchiligiga qarshi kurashda hamda davlat xavfsizligini saqlashga doir boshqa
tadbirlarni wtkazishda yordam beradi;
respublika va mahalliy byudjetdan ajratiladigan mablag`lar hisobiga Vazirlik tizimi organlari, bwlinmalari,
muassasalari va tashkilotlarini belgilangan tartibda mablag` bilan ta`minlaydi;
ichki ishlar organlari shaxsiy tarkibining kasb malakasini oshirish va intizomini mustahkamlash tadbirlarini
amalga oshiradi, shaxsiy tarkib tomonidan ichki ishlar organlari faoliyatini reglamentlovchi xizmatni wtash
haqidagi nizomlar, ustavlar va ywriqnomalar talablarining bajarilishini ta`minlaydi;
belgilangan tartibda va wz huquqlari doirasida ichki ishlar organlari shaxsiy tarkibiga maxsus unvonlar
beradi; ichki ishlar organlariga ular zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishda faol kwmaklashgan Vazirlik
tizimining alohida wrnak kwrsatgan xodimlarini va fuqarolarni belgilangai tartibda kwkrakka taqiladigan nishonlar
va faxriy yorliqlar bilan taqdirlaydi, shuningdek, rag`batlantirishning boshqa turlarini qwllaydi;
74

Wzbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi bilan birgalikda kwchalar, hovlilar va aholi yashaydigan
boshqa joylar hududini, shuningdek, mehnatkashlar dam oladigan shahardan tashqari joylar va chwmiladigan
joylarda sanitariya qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilib boradi;
epidemiyalar va epizootiyalarga qarshi kurashda, shuningdek, tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlarini
amalga oshirishda, brakon`erlikka hamda ov va baliqchilik qoidalarining buzilishiga qarshi kurashda karantin
tadbirlari va choralarini amalga oshirishda tegishli idoralarga yordam beradi;
Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tizimida sanitariya nazoratini tashkil etadi, ittifoqqa
bwysunuvchi davolash-profilaktika va sanatoriya-kurort muassasalarida ichki ishlar organlari shaxsiy tarkibiga
tibbiy va sanatoriya-kurort xizmati kwrsatishni ta`minlaydi;
ichki ishlar organlari tizimida bug` qozonlari nazorati inspektsiyasi ishini tashkil etadi;
Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi wz huquqi doirasiga taalluqli masalalar bwyicha xalqaro
tashkilotlar va boshqa davlatlarning huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlik qiladi;
jamoat birlashmalari, tashkilotlari va ommaviy axborot vositalari bilan birgalikda ish olib boradi;
“Postda” “Na postu” gazetalarini nashr etadi;
wz huquqi doirasida harbiy-safarbarlik ishlarini va fuqarolar mudofaasi tadbirlarini amalga oshiradi;
fuqarolardan tushgan takliflar va arizalarning wz vaqtida va sifatli kwrib chiqilishini ta`minlaydi;
ikki tomonlama va kwp tomonlama bitimlarning shartlarida nazarda tutilgan boshqa tadbirlarni amalga
oshiradi;
xavfli yuklar, qurol-yarog`lar, harbiy texnika, harbiy mol-mulklar, portlovchi moddalar va buyumlar,
shuningdek harbiy tarkiblar tranziti chog`ida qonunchilikka muvofiq xulosalar beradi va nazoratni amalga
oshiradi.
Vazirlik faoliyatini tashkil etish- Vazirlikka Wzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga
tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan, keyinchalik Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan
tasdiqlanadigan Vazir boshchilik qiladi. Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vaziri:
respublika ichki ishlar organlari va muassasalari tizimiga umumiy rahbarlikni ta`minlaydi;
Wzbekiston Respublikasi Hukumati tasdig`iga Vazirlikning markaziy apparati va uning joylardagi organlari
strukturasi, xodimlari soni normativlari, ularni mablag`, moddiy-texnika bilan ta`minlash, zarur komplekslar, binolar
qurish va yangidan tuziladigan saf bwlinmalarni joylashtirish yuzasidan takliflar kiritadi;
ajratilgan pul mablag`i doirasida Vazirlik apparati va ichki ishlar organlarining tashkiliy-shtat tuzilishini
tasdiqlaydi;
ichki tuzilish bwlinmalari haqidagi nizomlarni tasdiqlaydi;
davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarida, tashkilotlarda, muassasalar, korxonalar, jamoat birlashmalarida,
mehnat jamoalari, aholi bilan wzaro munosabatlarda, shuningdek, xalqaro tashkilotlarda Vazirlik nomidan vakillik
qiladi; Ichki ishlar vazirligi tizimining Wzbekiston Respublikasi hududida joylashgan wquv yurtlariga rahbarlik
qiladi; ichki qwshinlar va wquv yurtlarini moddiy-texnika jihatidan ta`minlashni tashkil etadi;
militsiya, ichki qwshinlarning soqchilik va maxsus motorlashtirilgan qismlariga nisbatan katta operativ
boshliq hisoblanadi;
axloq tuzatish mehnat muassasalarida ommaviy tartibsizliklar va boshqa favqulodda vaziyatlarning oldini
olish uchun soqchi qismlarining kuchlari va vositalaridan foydalanadi, jamoat tartibini saqlash va tasarrufidagi
hududda favqulodda vaziyatlarda wz vazifalarini bajarish uchun militsiyaning maxsus motorlashtirilgan qismlarini
jalb etadi;
Vazirlikka berilgan huquqlar doirasida buyruqlar, ywriqnomalar, kwrsatmalar va boshqa aktlar chiqaradi,
ularning bajarilishini tekshirishni tashkil etadi;
vazir wrinbosarlari wrtasida vazifalarni taqsimlaydi, ularning bajarilishini nazorat qiladi;
Wzbekiston Respublikasi Prezidentiga ichki ishlar organlari yuqori boshliqlar tarkibiga unvonlar berish
haqida taqdimnoma kiritadi;
militsiya polkovnigi, ichki ishlar polkovnigigacha bwlgan ichki ishlar organlari boshliqlari tarkibiga kiruvchi
shaxslarga dastlabki va navbatdagi maxsus unvonlarni beradi;
ichki ishlar organlarining polkovnikkacha bwlgan boshliqlar tarkibiga kiruvchi shaxslar tomonidan
egallanadigan lavozimlar rwyxatini belgilaydi;
Wzbekistsn Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga Vazirlikning markaziy apparati va uning organlaridagi
generallar tomonidan egallanadigan lavozimlar rwyxatini kiritadi;
Wzbekiston Respublikasi Prezidentiga ichki ishlar organlari xodimlarini va ichki qwshinlar harbiy
xizmatchilarini Wzbekiston Respublikasining faxriy unvonlarini berish, Wzbekiston Respublikasining Faxriy
yorlig`i bilan mukofotlash haqida takliflar kiritadi, belgilangan tartibda ichki ishlar organlarining wzini kwrsatgan
xodimlarini va ular zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishda ichki ishlar organlariga faol kwmaklashgan
fuqarolarni faxriy yorliqlar va rag`batlantirishning boshqa turlari bilan mukofotlaydi;
qonunchilik tomonidan uning huquq doirasiga kiritilgan boshqa masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi;
Vazirlik zimmasiga yuklatilgan vazifalarning bajarilishi va wz funktsiyalarining amalga oshirilishi uchun
shaxsan javob beradi.
Vazir bwlmagan hollarda uning vazifalarini Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirining birinchi
wrinbosari bajaradi. Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirining wrinbosarlari Wzbekiston Respublikasi Ichki
ishlar vazirining taqdimiga kwra Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan lavozimga tayinlanadi va
lavozimdan ozod etiladi.
Vazifalarning taqsimlanishiga muvofiq Vazir wrinbosarlari Vazirlik faoliyatining konkret ywnalishlariga
rahbarlikni amalga oshiradilar. Vazirning topshirig`iga kwra uning wrinbosarlari wz huquq doirasida buyruqlar va
kwrsatmalar chiqaradilar. Vazifalarni kelishilgan holda hal etish va funktsiyalarni amalga oshirish uchun Vazirlikda
hay`at tuziladi. Hay`at qarorlari Vazir tomonidan imzolanadi va ularning ichki ishlar organlari tomonidan bajarilishi
majburiy hisoblanadi.
Vazirlik hay`ati boshqa vazirliklar va idoralar bilan birgalikda qarorlar qabul qilishi mumkin. Bunday
hollarda qabul qilingan qarorlar, odatda, Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vaziri va tegishli vazirliklar va
idoralar rahbarlarining buyruqlariga kwra hayotga tatbiq etiladi.
Ywl harakati xavfsizligi. Ywl harakati xavfsizligini ta`minlash sohasidagi davlat boshqaruvi Wzbekiston
Respublikasining 1999 yil 19 avgustda qabul qilingan "Ywl harakati xavfsizligi twg`risida" gi Qonuni bilan
tartibga solinadi. Ushbu Qonun ywl harakati xavfsizligi sohasida yuzaga keluvchi munosabatlarni tartibga soladi
hamda fuqarolarning hayoti, sog`lig`i va mol-mulkini muhofaza etishni ta`minlashga, ularning huquqlari va
qonuniy manfaatlarini, shuningdek atrof tabiiy muhitni himoya etishga qaratilgandir.
75

Ywl harakati xavfsizligi ywl harakati qatnashchilarining ywl-transport hodisalari va ularning oqibatlaridan
himoyalanganlik darajasini aks ettiruvchi ywl harakati holati bwlib, ywl-transport hodisalarining yuzaga kelish
sabablarini oldini olishga, bunday hodisalar oqibatlarining og`irligini engillatishga qaratilgan faoliyat ywl harakati
xavfsizligini ta`minlash deyiladi. Ywl harakati xavfsizligini tashkil etish - qwllanishi standartlar bilan tartibga
solinadigan hamda ywl harakatini tashkil etish loyihalari va sxemalarida nazarda tutilgan boshqarishning texnik
vositalaridan hamda ularning konstruktsiyalaridan kompleks foydalanish asosida amalga oshiriladi. Wzbekiston
Respublikasining butun hududida ywl harakatining yagona tartibi Ywl harakati qoidalari bilan belgilanadi.
Wzbekiston Respublikasi ywllarida transport vositalarining wng taraflama qatnovi belgilanadi.
Ywl harakati qatnashchisi - ywl harakati jarayonida transport vositasining haydovchisi, ywlovchisi yoki
piyoda tariqasida bevosita ishtirok etayotgan shaxs hisoblanadi. Ywl harakati qatnashchilarining ywllardagi
qatnovning xavfsiz sharoitlariga bwlgan huquqlari davlat tomonidan kafolatlanadi. Ywl harakati qatnashchilarining
wz huquqlarini amalga oshirishi ywl harakati boshqa qatnashchilarining huquqlarini cheklamasligi yoki buzmasligi
kerak. Ywl harakati qatnashchilari:
- Ywl harakati qoidalariga muvofiq ywllar bwylab erkin va moneliksiz harakatlanish;
- qonun hujjatlarida belgilangan wz huquqlarining buzilishi yoki cheklanishi sabablari twg`risida ywl
harakati xavfsizligini ta`minlash sohasidagi maxsus vakolatli davlat organlarining mansabdor shaxslaridan
tushuntirishlar olish:
- qatnovning xavfsiz sharoitlari twg`risida, ywl harakati xavfsizligini ta`minlash bilan bog`liq mahsulot va
xizmatlar sifati haqida twliq va ishonchli axborot olish;
- ywl-transport hodisalari sodir bwlganda bepul tibbiy yordam kwrsatish, qutqaruv ishlari wtkazish va boshqa
shoshilinch yordam kwrsatish vazifasi qonun hujjatlariga muvofiq zimmasiga yuklatilgan tashkilotlar va mansabdor
shaxslardan ana shunday yordamlar olish, qutqaruv ishlari kwrsatilishiga erishish;
- ywl-transport hodisasi natijasida ularning wlimi, tan jarohati olishi, transport vositasi va yuklar
shikastlanishi rwy bergan hollarda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda zararlarning wrni qoplanishiga erishish,
shuningdek ma`naviy ziyon uchun kompensatsiya olish;
- ywl harakati xavfsizligini ta`minlash sohasida faoliyat olib borayotgan mansabdor shaxslarning
g`ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilish huquqiga ega.
Ywl harakati qatnashchilari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bwlishlari mumkin.
Ywl harakati qatnashchilari:
- "Ywl harakati xavfsizligi twg`risida" gi Qonuni, Ywl harakati qoidalari hamda ywl harakati xavfsizligi
twg`risidagi boshqa qonun hujjatlari talablarini bilishlari va ularga og`ishmay rioya etishlari;
- ywl harakati xavfsizligini ta`minlash sohasida maxsus vakolatli davlat organlari mansabdor shaxslarining
qonuniy talablarini bajarishlari;
- qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa majburiyatlarni bajarishlari shart.
Ywl harakati xavfsizligini ta`minlash sohasidagi davlat boshqaruvi Wzbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari va maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Ywl harakati xavfsizligini ta`minlash sohasidagi maxsus vakolatli davlat organlariga quyidagilar kiradi:
- Wzbekiston avtomobil` va daryo transporti agentligi;
- Wzbekiston avtomobil` ywllari qurish va ulardan foydalanish davlat-aktsiyadorlik kontserni;
- Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining Davlat avtomobil` nazorati inspektsiyasi.
Ywl harakati xavfsizligini ta`minlash sohasida Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
Ywl harakati xavfsizligini ta`minlash davlat dasturlarini tasdiqlaydi va ularni amalga oshirish ustidan nazorat
olib boradi; ywl harakati qoidalarini hamda ywl harakati xavfsizligini ta`minlash va ywl harakatini tashkil etish
masalalariga doir boshqa normativ hujjatlarni tasdiqlaydi; vazirliklar va idoralarning ywl harakati xavfsizligini
ta`minlash, ekologik xavfsizlik talablariga rioya etish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib boradi; transport
vositalari va ywllarning texnikaviy holatiga, ywllar va temir ywldan wtish joylari bwylab ywl harakati xavfsizligiga
doir yagona talablarni belgilaydi; transport vositalarining haydovchilarini tayyorlashga, shuningdek aholiga
ywllarda yurish-turish xavfsizligi qoidalarini wrgatishga doir umumiy talablarni belgilaydi; transport vositalarining
haydovchilarini, shunday vositalarning wzini, ywl harakati qoidalarining buzilishi hollarini, ywl-transport hodisalari
va boshqa kwrsatkichlarni hisobga olishning yagona tizimini tasdiqlaydi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa
vakolatlarni amalga oshiradi.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari:
ywl harakati xavfsizligini ta`minlash davlat dasturlarini amalga oshiradi; ywl harakati xavfsizligini
ta`minlash hududiy dasturlarini tasdiqlaydi hamda ularni amalga oshirish ustidan nazorat olib boradi; ywl harakati
xavfsizligi tibbiy jihatdan ta`minlanishini, shuningdek ywl-transport hodisalari sodir bwlganda jabrlanganlarga
tibbiy yordam kwrsatilishini tashkil etadi; ywl-transport hodisalari oqibatidagi jarohatlanishlarning oldini olish,
aholiga ywllarda yurish-turish xavfsizligi qoidalarini wrgatish, ywl harakati xavfsizligini targ`ib etish hamda
ekologik xavfsizlik talablariga rioya etish chora-tadbirlarini kwradi; shaharlardagi, shaharchalar va qishloq aholi
punktlaridagi kwchalarning, ywlkalarning hamda ywl harakatini boshqarish vositalarining, shuningdek shahar elektr
transporti ywllarining qurilishi va soz holatda saqlanishini ta`minlaydi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa
vakolatlarni amalga oshiradi.
Wzbekiston avtomobil` va daryo transporti agentligi:
ywl harakati xavfsizligini ta`minlash davlat dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirok etadi;
avtomobilda yuk tashish xavfsizligini ta`minlash masalalari yuzasidan normativ hujjatlarni ishlab chiqadi; transport
vositalari va transportda kwrsatiladigan xizmatlar sertifikatlashtirilishini amalga oshiradi; ywl harakati xavfsizligi
twg`risidagi qonun hujjatlariga avtomobil` transportida rioya etilishi ustidan nazorat olib boradi; qonun hujjatlariga
muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Wzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining Davlat avtomobil` nazorati inspektsiyasi:
ywl harakati xavfsizligi standartlari, qoidalari va normalarini ishlab chiqadi; ywl harakati qatnashchilarining
ushbu Qonunga, Ywl harakati qoidalariga hamda boshqa qonun hujjatlarining ywl harakati xavfsizligini
ta`minlashga oid qismiga rioya etishi ustidan nazorat olib boradi; jamoat transportining, shuningdek og`ir vaznli,
yirik gabaritli, xavfli va maxsus yuklarni tashuvchi transport vositalarining qatnov ywnalishlarini belgilashda
ishtirok etadi; ywllarni, temir ywl kesishuvi joylarini, avtomobil` yonilg`isi quyish tarmoqlarini, transport
vositalarining konstruktsiyalarini qurish, rekonstruktsiya qilish loyihalariga rozilik beradi; foydalanishdagi transport
vositalarining texnik holati ustidan nazorat olib boradi, transport vositalarining texnik kwrigini wtkazadi; ywllar va
temir ywldan wtish joylarining saqlanishi, ularning ywl harakatini boshqarish vositalari bilan jihozlanishi ustidan
76

nazorat olib boradi; ywl harakati xavfsizligi standartlari, qoidalari va normalariga muvofiq bwlmagan ywllar va
temir ywl kesishuvi joylaridan foydalanishni taqiqlaydi; transport vositalari, ywl harakati qoidalarining buzilishi
hollari va ywl-transport hodisalari hisobini va rwyxatini yuritadi; transport vositalarini boshqarish huquqiga doir
guvohnomalar beradi; qonun hujjatlariga muvofiq uning vakolat doirasiga berilgan ma`muriy huquqbuzarliklar
twg`risidagi ishlarni kwradi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Wzbekiston Respublikasida pasport tizimi. Wzbekiston Respublikasi pasport tizimini pasport berish va
undan foydalanish, qayd etish, rwyxatdan chiqarish tartibini, shuningdek pasport tizimi qoidalarini buzganlik uchun
javobgarlikni belgilovchi normalar yig`indisi tashkil etadi. Pasport tizimi aholini hisobga olishda, jamoat tartibi va
xavfsizligini ta`minlashda, shuningdek jinoyatchilikka qarshi kurash, uning oldini olishda katta rol` wynaydi.
Bugungi kunda Wzbekiston Respublikasi pasport tizimi 1999 yil 26 fevralda tasdiqlangan Wzbekiston
Respublikasida pasport tizimi twg`risidagi Nizom bilan bevosita tartibga solinadi.
Wzbekiston Respublikasi fuqarosining pasporti Wzbekiston Respublikasi fuqaroligini va uning egasi shaxsini
tasdiqlovchi asosiy hujjatdir. Wzbekiston Respublikasining 16 yoshga twlgan barcha fuqarolari Wzbekiston
Respublikasi fuqarosi pasportiga ega bwlishlari shart. Harbiy xizmatchilar bunday pasportsiz yashaydilar. Harbiy
qismlar va harbiy muassasalar qwmondonligi tomonidan beriladigan shaxsiy guvohnomalar yoki harbiy biletlar
harbiy xizmatchi shaxsini tasdiqlovchi hujjatlar hisoblanadi.
Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bwlmagan shaxslar Wzbekiston Respublikasi hududida Wzbekiston
Respublikasi qonunchiligida belgilangan hujjatlar asosida yashaydilar.
"Wzbekiston Respublikasi fuqaroligi twg`risida"gi Wzbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq Wzbekiston
Respublikasi fuqarosi pasporti:
Wzbekiston Respublikasining 16 yoshga twlgan fuqarolariga;
"Wzbekiston Respublikasi fuqaroligi twg`risida"gi Wzbekiston Respublikasi Qonuni kuchga kirguniga qadar
Wzbekiston Respublikasi hududida doimiy yashab turgan shaxslarga;
"Wzbekiston Respublikasi fuqaroligi twg`risida"gi Wzbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq Wzbekiston
Respublikasi fuqaroligini olgan shaxslarga beriladi.
Wzbekiston Respublikasi fuqarosi pasportini Wzbekiston Respublikasi ichki ishlar organlari beradi.
Wzbekiston Respublikasining xorijda doimiy yashaydigan fuqarolariga, shuningdek "Wzbekiston Respublikasi
fuqaroligi twg`risida"gi Qonunga muvofiq Wzbekiston Respublikasi fuqaroligini olgan shaxslarga Wzbekiston
Respublikasi fuqarosi pasporti Wzbekiston Respublikasining xorijdagi diplomatiya vakolatxonasi yoki konsullik
muassasasi tomonidan beriladi.
Pasportga wzbek, rus va ingliz tillarida (Qoraqalpog`iston Respublikasida esa - Qoraqalpoq tilida ham)
fuqaroning shaxsi twg`risida quyidagi ma`lumotlar yoziladi:
- familiyasi, ismi, otasining ismi;
- tug`ilgan yili, kuni, oyi;
- tug`ilgan joyi;
- millati;
- jinsi;
- shaxs wxshashligini aniqlash raqami.
Pasportga fuqaroning millati twg`risidagi yozuv uning ota-onasi millatiga qarab kiritiladi. Agar fuqaroning
ota-onasi turli millatga mansub bwlsa, birinchi marta pasport berilayotganda pasport oluvchining istagiga kwra otasi
yoki onasining millati yoziladi. Keyinchalik millat twg`risidagi yozuv fuqaroning yozma arizasiga muvofiq otasi
yoki onasining millatiga almashtirilishi mumkin, ammo faqat bir marta wzgartiriladi.
Pasportda uning egasining imzosi, pasport bergan mas`ul shaxs imzosi bwlishi, shuningdek pasport berilgan
vaqt va amal qilish muddati kwrsatilishi lozim. Shuningdek pasportga:
- balog`atga etmagan bolalarning familiyasi, ismi, otasining ismi, tug`ilgan yili, kuni, oyi;
- harbiy xizmatga munosabati twg`risidagi;
- nikohdan wtish va nikohni bekor qilish twg`risidagi;
- pasport egasining yashaydigan va doimiy qayd etilgan joyi haqidagi;
- vaqtincha qayd etilgani twg`risidagi;
- chet elga chiqish uchun ruxsatnoma haqidagi;
- xorijiy davlatlarga kirish uchun vizalar haqidagi ma`lumotlar yoziladi.
Fuqarolarning roziligi bilan ularning pasportiga pasport egalarining qoni guruhi va rezusi twg`risidagi
belgilar qwyiladi.
16 yoshga twlgan shaxsga ichki ishlar organlari tomonidan pasport beriladi va u 25 yoshga twlguniga qadar
haqiqiy hisoblanadi. Fuqarolar 25 yoshga va 45 yoshga twlganda ichki ishlar organlari ularga yangi pasport beradi,
unga oldingi pasportdagi ma`lumotlarning yangi pasport berish vaqtida haqiqiy bwlganlarining hammasi kiritiladi.
45 yoshga twlgan fuqarolar pasportining amal qilish muddati cheklanmaydi. Pasport unda kwrsatilgan muddatda
haqiqiy hisoblanadi.
Wzbekiston Respublikasi fuqarosi Wzbekiston Respublikasi fuqarosining pasportini olish chog`ida ilgari
olgan pasportini doimiy istiqomat joyidagi ichki ishlar organiga, xorijda doimiy yashaydigan Wzbekiston
Respublikasi fuqarosi esa Wzbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatiya vakolatxonasiga yoki konsullik
muassasasiga topshirishga majburdir. Pasportni fuqarolar istiqomat joyidagi ichki ishlar organlari, yohud
Wzbekiston Respublikasining shaxs borgan xorijdagi diplomatiya vakolatxonalari yoki konsullik muassasalari
beradi va almashtiradi.
Wzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlaridan bwshatilgan harbiy xizmatchilarga pasport harbiy bilet va
shaxsiy guvohnoma asosida berilishi mumkin. Wzbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilingan shaxslarga
pasportlar ichki ishlar organlari tomonidan yohud Wzbekiston Respublikasining diplomatiya vakolatxonalari yoki
konsullik muassasalari tomonidan beriladi.
Quyidagi hollarda pasport almashtiriladi:
- pasportning amal qilish muddati tugaganda;
- familiyasi, ismi, otasining ismi wzgarganida;
- millatini, tug`ilgan yilini wzgartirganda;
- yozuvlardagi chalkashlik aniqlanganda;
- viza va alohida belgilar uchun mwljallangan varaqlar twlganda;
- foydalanishga yaroqsiz holga kelganda.
Fuqaro tegishli yoshga twlgandan swng yoki familiyasi, ismi, otasining ismini, tug`ilgan yili va millatini
wzgartirgan, yozuvdagi chalkashlik aniqlangan va pasport foydalanish uchun yaroqsiz bwlgandan swng bir oy
muddatdan kechiktirmay, pasport aniq muddatga berilgan hollarda esa - pasportning amal qilish muddati tugagan
paytdan boshlab uch kun muddatda pasport olish yoki uni almashtirish uchun hujjatlarni va fotosuratlarni taqdim
etishi kerak. Wzbekiston Respublikasi fuqarosi xorijga jwnab ketadigan taqdirda, agar pasportning amal qilish
77

muddati olti oydan kamroqni yoki kirish vizasidagi muddatni tashkil etsa, pasport almashtirilishi mumkin.
Pasport tizimi qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik:
Fuqarolar:
- pasportsiz yoki haqiqiy bwlmagan pasport bilan qayd ettirmay yashaganlik uchun, pasportni ataylab
yaroqsiz holga keltirganlik hamda pasportlardan g`arazli maqsadlarda foydalanganlik, pasportni avaylab saqlamay
uni ywqotganlik uchun;
- pasport tizimi qoidalariga rioya qilinishiga mas`ul bwlgan shaxslar fuqarolarning pasportsiz yoki haqiqiy
bwlmagan pasport bilan, yohud qayd etmay yashashiga ywl qwygani uchun, shuningdek fuqarolar wzlari egallab
turgan uy-joy binolarida pasportsiz shaxslarning qaydsiz yashashiga ywl qwygani uchun;
- mansabdor shaxslar pasportsiz yoki pasporti haqiqiy bwlmagan fuqarolarni, shuningdek qaydsiz
yashayotgan fuqarolarni ishga qabul qilgani uchun;
- mansabdor shaxslar fuqarolarning pasportini qonunsiz olib qwygani yoki pasportni garovga olib qolgani
uchun; - chegara zonasiga, shuningdek fuqarolarning kirishi va bwlishi vaqtincha, cheklangan joylarga kirish yoki
unda yashash qoidalarini buzganlik uchun Wzbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan tartibda javobgar
bwladilar.
Pasport tizimi twg`risidagi Nizomga kwra quyidagilar pasport tizimi qoidalariga rioya etilishini ta`minlash
uchun mas`uldirlar:
- tashkilotlar, korxonalar, muassasalar va wquv yurtlarining, mehmonxonalar, sanatoriylar, pansionatlarning,
qariyalar va nogironlar uylari va boshqa shunday muassasalarning, fuqarolar wzini wzi boshqarish organlarining
rahbarlari;
- xususiylashtirilgan uy egalari va shaxsiy mulk huquqi bilan uylarga egalik qiluvchi shaxslar.
Pasport tizimi qoidalari bajarilishini ichki ishlar organlari va mahalliy hokimiyat organlari nazorat qiladilar.
78

Ma`ruza – 18. Tashqi ishlar sohasini boshqarish.
Reja:
1. Wzbekiston Respublikasining tashqi siyosati.
2. Tashqi ishlar sohasini boshqaruvchi davlat organlari va ularning huquqiy maqomi.
Wzbekiston Respublikasining tashqi siyosati va xalqaro faoliyati Wzbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining normalari va printsiplariga, "Wzbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari twg`risida"gi
Qonunga, "Mudofaa twg`risida"gi Wzbekiston Respublikasi Qonuniga, Wzbekiston Respublikasining Harbiy
doktrinasiga, boshqa qonunlarga, Birlashgan Millatlar Tashkilotining hamda Evropada Xavfsizlik va Hamkorlik
Tashkilotining printsiplari va maqsadlariga, shuningdek Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan
ratifikatsiya qilingan Wzbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari va bitimlaridan kelib chiqadigan
majburiyatlarga asoslanadi.
Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasiga kwra Wzbekiston Respublikasi xalqaro
munosabatlarning twla huquqli sub`ektidir. Uning tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik
yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch ywl bilan hal etish, boshqa davlatlarning
ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umum e`tirof etilgan boshqa qoidalari va
normalariga asoslanadi.
Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta`minlash maqsadida ittifoqlar
tuzishi, hamdwstliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi mumkin.
Tashqi ishlar sohasini boshqarishning mazmunini vakolatli organlarning bevosita wzlariga tegishli bwlgan
tashqi ishlar sohasidagi funktsiyalarni amalga oshirishlari tashkil etadi. Davlatning oliy hokimiyat va vakillik
organlari tashqi siyosatning eng muhim masalalarini hal etadilar, tashqi siyosiy faoliyatga kundalik va bevosita
rahbarlikni esa tashqi ishlar organlari amalga oshiradilar.
Xususan, Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Wzbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy ywnalishlarini belgilaydi hamda xalqaro shartnoma va
bitimlarni ratifikatsiya va denonsatsiya qiladi. Wzbekiston Respublikasi Prezidenti mamlakat ichkarisida va xalqaro
munosabatlarda Wzbekiston Respublikasi nomidan ish kwradi; muzokaralar olib boradi hamda Wzbekiston
Respublikasining shartnoma va bitimlarini imzolaydi, respublika tomonidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va
uning qabul qilingan majburiyatlariga rioya etilishini ta`minlaydi; wz huzurida akkreditatsiyadan wtgan diplomatik
hamda boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi; Wzbekiston Respublikasining chet
davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni Wzbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Senatiga taqdim etadi; Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga har yili mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
hayotining, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalar yuzasidan ma`ruzalar taqdim etadi.
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Wzbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar va xalqaro
tashkilotlardagi vakilligini ta`minlaydi, hukumatlararo shartnoma va bitimlar tuzadi, ularni bajarish choratadbirlarini
kwradi hamda qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Tashqi ishlar sohasini boshqarishda maxsus vakolatli organlar tizimiga Wzbekiston respublikasi Tashqi ishlar
vazirligi, chet el davlatlari hududidagi elchixona va konsulliklar kiradi.
Wzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi: shartnoma va bitimlarning loyihasini tayyorlaydi, chet
davlatlarning elchilarini qabul qiladi; chet davlatlar bilan tuzilgan shartnomalar va bitimlarning bajarilishiga
rahbarlik qiladi; davlat organlari, muassasalari va tashkilotlariga shartnoma va bitimlarda kwrsatilgan huquqlarini
muhofaza qilishda yordam beradi; ular wz zimmasiga logan majburiyatlarning bajarilishini nazorat qiladi;
respublikadan fuqarolarning ketishi va unga kelishi masalalarini hal etadi va boshqa vazifalarni amalga oshiradi.
Diplomatik vakolatxonalar esa: chet davlarda respublika nomidan shu davlat organlari bilan muzokara olib
boradi; shu davlatda bwlgan respublika fuqarolarining huquqlarini himoya qiladi; shu davlat twg`risida axborot
twplaydi; iqtisodiy, ilmiy-texnik va madaniy aloqalarni rivojlantirishga kwmaklashadi, shu davlatda faoliyat
kwrsatayotgan respublika muassasalari va tashkilotlarining ishini nazorat qilib turadi; respublikaga kelish uchun
xorijiy fuqarolarga viza beradi va h.k.
Wzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik vakolatxonalari uchun boshliqlarni tayinlash va
ularni chaqirib olish tartibi Wzbekiston Respublikasining 1992 yil 3 iyulda qabul qilingan qonunga asosan hamda
diplomatik munosabatlar twg`risidagi 1961 yilgi Vena konventsiyasiga, shuningdek boshqa umume`tirof etgan
xalqaro normalarga muvofiq belgilanadi. Chet davlatdagi diplomatik vakolatxonaning boshlig`i Wzbekiston
Respublikasi Prezidentining farmoni bilan tayinlanadi va chaqirib olinadi. Bu lavozimga nomzod twg`risidagi
taklifni Wzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi kiritadi. Respublika Prezidenti ma`qullagan diplomatik
vakolatxona boshlig`ining nomzodini Tashqi ishlar vazirligining vakolatxonasi joylashgan mamlakat tashqi ishlar
vazirligiga (yozma) taqdim etib, uning roziligi (agreman) swraydi va bu mamlakatning rasmiy roziligini olinganidan
keyin tayinlanadi.
Vakolatxona joylashgan mamlakatdan javob olinguncha diplomatik vakolatxona boshlig`i lavozimi
nomzodligiga oid ma`lumotlar maxfiy hisoblanadi.
Wzbekiston Respublikasining diplomatiya vakolatxonasi boshlig`i quydagi hollarda Wzbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmoni bilan chaqirib olinadi:
a) diplomatiya vakolatxonasi boshlig`i almashtirilganda;
b) diplomatiya vakolatxonasi boshlig`i nomatlub shaxs (persona non grata) deb e`lon qilinganda;
v) davlatlar wrtasidagi diplomatiya munosabatlari uzilganda;
g) davlatlar wrtasida urush holati e`lon qilinganda;
d) davlat xalqaro huquq sub`ekti sifatida ywqolganida.
Wzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatiya vakolotxonalarining boshqa a`zolari
Wzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirining buyruqlari bilan tayinlanadilar va chaqirib olinadilar.
Wzbekiston Respublikasida Wzbekiston Respublikasi diplomatiya vakolatxonalari boshliqlarining 3 darajasi
belgilangan:
chet davlat boshlig`i huzurida akkreditatsiya qilinadigan Favqulodda va Muxtor elchi;
chet davlat boshlig`i huzurida akkreditatsiya qilinadigan Favqulodda va Muxtor vakil;
chet davlat Tashqi ishlar vaziri huzurida akkreditatsiya qilinadigan ishonchli vakil.
Wzbekiston Respublikasida quyidagi diplomatik martaba- Wzbekiston Respublikasining chet davlatlardagi
vakolatxonalari diplomatiya xodimlariga beriladigan alohida xizmat unvonlari belgilangan:
79

Favqulodda va Muxtor elchi;
Birinchi darajali Favqulodda va Muxtor vakil;
Ikkinchi darajali Favqulodda va Muxtor vakil.
80

Ma`ruza – 19. Adliya sohasini boshqarish.
Reja:
1. Wzbekiston Respublikasida adliya sohasini boshqaruvchi davlat organlari va ularning huquqiy maqomi.
2. Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish.
3. Wzbekiston Respublikasida notariat.
4. Advokatura.
5. Davlat boshqaruv organlari va korxonalarida yuridik xizmat.
Wzbekiston Respublikasida adliya sohasini boshqaruvchi davlat organlari va ularning huquqiy maqomi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosatning pirovard maqsadi fuqarolarning huquq va erkinliklari
ta`minlangan kuchli demokratik jamiyat qurish ekan, ushbu siyosatni amalga oshirishda adliya organlari, shu
jumladan Adliya vazirligi katta rol` wynaydi. Keyingi yillarda Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan
ijtimoiy-siyosiy hayotni, davlat tuzilishini, shu jumladan sud-huquq sohasini erkinlashtirish, insonning huquq va
erkinliklarini himoya qilishni ta`minlashga ywnaltirilgan Wzbekiston Respublikasi qonunlari, Wzbekiston
Respublikasi Prezidentining farmonlari va Hukumatining qarorlari ijrosini ta`minlash bwyicha aniq maqsadga
ywnaltirilgan ishlar amalga oshirilmoqda. Tadbirkorlar va xususiy mulk egalarining qonuniy manfaatlarini himoya
qilishning samarali mexanizmlari yaratildi, xwjalik yurituvchi sub`ektlarning shartnomaviy-huquqiy ishlari
takomillashtirilmoqda, huquqni qwllash amaliyotini doimiy tahlil qilish va uning monitoringi hamda amaldagi
qonunchilikni takomillashtirish bwyicha asoslangan takliflar berish tizimi ishlab chiqildi va amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan
islohotlar adliya organlarining faoliyatini yanada takomillashtirishni taqozo etmoqda. 2003 yil 27 avgustda qabul
qilingan Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari twg`risida» gi qarorida qonunchilik ijodkorligi va huquqni qwllash
amaliyoti sohasida yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta`minlash Adliya vazirligining asosiy va eng
muhim vazifasi bwlishi lozimligi alohida ta`kidlanib, vazirlikning eng muhim vazifalari va faoliyati ywnalishlari
etib quyidagilar belgilandi:
qonunchilik ijodkorligi faoliyati va huquqni qwllash amaliyotini takomillashtirishning ustuvor ywnalishlarini
ishlab chiqish, ular amalga oshirilishini ta`minlash;
Konstitutsiya va qonunlar bilan mustahkamlangan insonning huquq va erkinliklarini himoya qilishni
ta`minlash, fuqarolik jamiyati institutlarini har tomonlama rivojlantirish, ularning huquqiy asoslarini
mustahkamlash;
jamiyatda huquqiy ong, huquqiy madaniyatni oshirishga va qonuniylikni mustahkamlashga ywnaltirilgan
huquqiy targ`ibot bwyicha davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish;
sudlarni moddiy-texnikaviy va moliyaviy jihatidan ta`minlash bwyicha ishlarning samaradorligini oshirish,
ularning haqiqiy mustaqilligini ta`minlash, sud hujjatlari va boshqa davlat organlari hujjatlari ijrosini ta`minlashning
samarali mexanizmini yaratish;
notariat, advokatura, FHDYo organlari hamda fuqarolar va yuridik shaxslarga huquqiy xizmat kwrsatuvchi
boshqa tuzilmalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va ularning samaradorligini oshirish;
tadbirkorlikni rivojlantirish va huquqiy ta`minlash samaradorligini oshirishga, tadbirkorlik sub`ektlari va
xususiy mulk egalari, xorijiy investorlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga, xwjalik yurituvchi
sub`ektlarni tashkil etish va rwyxatga olish jarayonini soddalashtirishga, shartnomaviy intizomni mustahkamlashga
ywnaltirilgan kompleks tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
yuridik shaxslar, shu jumladan nodavlat notijorat tashkilotlarni rwyxatdan wtkazishda qonunchilikka rioya
qilinishini ta`minlash;
tegishli davlat organlari bilan birgalikda xalqaro-huquqiy munosabatlar sohasida Wzbekiston Respublikasi
manfaatlari samarali huquqiy himoya qilinishini ta`minlash;
zamonaviy talablar va standartlarni hisobga olgan holda huquqshunos kadrlarni tayyorlash va ularning
malakasini oshirish.
Adliya vazirligi wz maqomiga kwra Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibiga kiradi. Vazirlik
tizimiga Qoraqalpog`iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari,
Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika
jihatidan va moliyaviy ta`minlash departamenti, boshqa adliya organlari va muassasalari kiradi. Adliya organlari va
muassasalari mahalliy davlat hokimiyati organlaridan mustaqildir va bevosita Vazirlikka bwysunadi.
Vazirlik faoliyatini tashkil etish- vazirlikka Wzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga
tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan Wzbekiston Respublikasi Adliya vaziri boshchilik qiladi. Vazir wz
wrinbosarlariga, shu jumladan bir nafar birinchi wrinbosarga ega bwladi.
Vazirlikda Vazir (rais), vazir wrinbosarlari (lavozimi bwyicha) va Vazirlikning boshqa rahbar xodimlaridan
iborat 11 kishidan iborat hay`at tashkil etiladi. Hay`atning shaxsiy tarkibi Adliya vazirining taqdimnomasiga kwra
Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlik hay`ati Vazirlik faoliyatining asosiy
masalalarini kwrib chiqadi, Vazirlik tarkibiy va hududiy bwlinmalari, wziga qarashli organlar va muassasalar
rahbarlarining hisobotlarini eshitadi, kadrlarni tanlash, joy-joyiga qwyish, wqitish va tarbiyalash, ijro nazorati
masalalarini, Vazirlikning muhim buyruqlari va boshqa hujjatlarining loyihalarini, shuningdek tekshirish natijalarini
muhokama qiladi. Vazirlikning vakolatiga taalluqli masalalar bwyicha hay`atning majlislariga vazirliklar, davlat
qwmitalari, idoralar, mahalliy davlat hokimiyati organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar rahbarlari taklif
qilinishlari mumkin. Hay`atning qarorlari Vazirning buyruqlari bilan hayotga joriy etiladi. Vazir bilan hay`at
wrtasida kelishmovchilik yuzaga kelgan taqdirda, Vazir wz qarorini amalga oshiradi. Vazir yuzaga kelgan
kelishmovchilik twg`risida Wzbekiston Respublikasi Prezidentiga axborot beradi.
Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish. Qonun fuqarolarning shaxsiy va mulkiy huquqlarini
himoyalashni hamda davlat va jamiyat manfaatlarini hisobga olgan holda, fuqarolar hayotidagi muhim voqealar -
tug`ilish, nikoh tuzish, wlim va insonning muhim sub`ektiv huquqlari va majburiyatlarning yuzaga kelishi, wzgarishi
va twxtatishiga sabab bwladigan boshqa holatlarning vakolatli organlarda qayd etilishini belgilaydi.
Fuqarolik holatini qayd etish fuqarolarning huquq va burchlarini paydo bwlishiga sabab bwlib xizmat qiluvchi
hujjat (gerbli guvohnoma) berish uchun asos bwladi. Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etishning ahamiyati
shundaki, unga asosan FHDYo organi tomonidan berilgan guvohnoma, unda kwrsatilgan faktning twg`riligini
tasdiqlovchi shaksiz dalil hisoblanadi.
Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish tuman va shaharlarda fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish
bwlimlari tomonidan amalga oshiriladi, tug`ilish, wlim, nikoh tuzish, nikohdan ajralish, otalikni belgilash esa
81

shaharcha, qishloq va ovullarda fuqarolar yig`inlari raislari (oqsoqollari) tomonidan ham qayd etilishi mumkin.
Fuqarolar wzini wzi boshqarish organlarining fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish borasidagi harakatlari
wzlari turadigan hududlardagi tegishli fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish bwlimlarining nazorati ostida
bwladi.
Wzbekiston Respublikasining chet elda doimiy yoki vaqtincha yashovchi fuqarolarining fuqarolik holati
dalolatnomalarini qayd etish konsul tomonidan, Wzbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq Konsul
vaqtincha bwlmaganda fuqarolik holati dalolatnomalari konsul tomonidan tayinlangan konsullikning mansabdor
shaxsi tomonidan qayd etiladi. Wzbekiston Respublikasining diplomatik vakolatxonalari bwlmagan xorijiy
davlatlarda fuqarolik holati dalolatnomalari Wzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan belgilangan
boshqa xorijiy davlatdagi Wzbekiston Respublikasining konsullik muassasasi tomonidan qayd etiladi.
FHDYo organlari quyidagi fuqarolik holatlari dalolatnomalarini qayd etadi;
a) tug`ilganlik; b) nikoh tuzish; v) nikohdan ajralish; g) wlim.
Fuqarolik holatlari dalolatnomalarini yozish davlat ahamiyatiga molik hujjatlar bwlib, ikki nusxada tuziladi
va FHDYo organlarida qayd etilgan vaqtdan boshlab 75 yil mobaynida saqlanadi. Farzandlikka olish, otalikni
belgilash, familiya, ism va ota ismini wzgartirish, jinsni wzgartirish kabi voqea va faktlar yuqorida sanab wtilgan
fuqarolik holatlari dalolatnomalarida ularga tegishli wzgartirishlar kiritish orqali aks ettiriladi.
FHDYo organlari va konsullik muassasalari fuqarolik holati dalolatnomalarining yozuv blanklari bilan
tegishli ravishda Qoraqalpog`iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya
boshqarmalari, shuningdek Wzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan ta`minlanadi.
Konsul Wzbekiston Respublikasining chet elda doimiy yashovchi fuqarolaridan, fuqarolik holatlarini
Wzbekiston Respublikasida qayd ettirgan xorijiy davlatlarning fuqarolaridan hamda fuqaroligi bwlmagan
shaxslardan dalolatnomalarga wzgartirish, tuzatish va qwshimchalar kiritish, dalolatnoma yozuvlarini tiklash
twg`risida arizalarni tegishli hujjatlar bilan birga qabul qilib oladi va ushbu hujjatlarni vakolatli organlarga kwrib
chiqish uchun yuboradi. Fuqarolik holati dalolatnomasini qayd ettirish masalasida konsulga murojaat etgan
shaxslardan biri Wzbekiston fuqarosi, ikkinchisi esa chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bwlmagan shaxs bwlgan
hollarda fuqarolik holati dalolatnoma yozuvini qayd etish, agar bu yozuvni qayd etish konsullik muassasasi faoliyat
kwrsatayotgan davlatning qonunlariga, Wzbekiston Respublikasi tomonidan imzolangan xalqaro shartnomalar yoki
bitimlarga zid bwlmasagina amalga oshiriladi.
FHDYo organlarining faoliyatiga umumiy rahbarlik, FHDYo organlarini tashkil etish, qwshib yuborish,
tugatish, qayta tashkil etish va ular faoliyatini nazorat qilish Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan
amalga oshiriladi. Adliya vazirligi FHDYo organlarini hamda Wzbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi
konsullik muassasalarini Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan, qat`iy hisobda
turuvchi gerbli guvohnomalarning davlat blanklari bilan ta`minlaydi.
Wzbekiston Respublikasida notariat. Notarial xizmatni tashkil etishning huquqiy asoslari 1996 yil 26 dekabrda
qabul qilingan Wzbekiston Respublikasining «Notariat twg`risida» gi qonuni bilan belgilanadi.
Notariatning vazifasi jismoniy hamda yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini
notariuslar tomonidan qonunlarda nazarda tutilgan notarial harakatlarni amalga oshirish ywli bilan himoya
qilishni ta`minlashdan iboratdir. Wzbekiston Respublikasida notarial harakatlarni davlat notarial idorasida
ishlovchi yoki xususiy amaliyot bilan shug`ullanuvchi notariuslar amalga oshiradi. Notariuslar bwlmagan
aholi punktlarida faqatgina qonunda nazarda tutilgan notarial harakatlarni fuqarolar yig`inlarining raislari
(oqsoqollar) amalga oshiradilar. Boshqa davlatlarning hududida notarial harakatlarni Wzbekiston
Respublikasi konsullik muassasalarining ushbu harakatlarni amalga oshirish vakolati berilgan mansabdor
shaxslari amalga oshiradi.
Notarius lavozimiga oliy yuridik ma`lumotga ega bwlgan, davlat notarial idorasida yoki xususiy amaliyot
bilan shug`ullanuvchi notarius huzurida kamida bir yillik muddatli stajirovkani wtab, malaka imtihonini topshirgan,
notarial faoliyat bilan shug`ullanish huquqini beruvchi litsenziyaga ega bwlgan Wzbekiston Respublikasining
fuqarosi tayinlanadi.
Notarius wz faoliyatini amalga oshirishda mustaqildir. qonunga kwra notarius ilmiy, ijodiy va pedagogik
faoliyatdan tashqari, tadbirkorlik va boshqa faoliyat bilan shug`ullanishga, shartnomalar tuzishda vositachilik
xizmati kwrsatishga haqli emas. Notariusning, notarial harakatlarni amalga oshiruvchi boshqa mansabdor
shaxslarning, shuningdek, amalga oshirilayotgan notarial harakatlardan xizmat vazifasini bajarishi munosabati bilan
xabardor bwlib qolgan shaxslarning wzlariga ma`lum bwlgan axborotlarni oshkor qilish, shu jumladan mehnat
shartnomasi bekor qilinganidan keyin ham oshkor qilishi taqiqlanadi.
Notarial harakatlarni amalga oshiruvchi yuqorida kwrsatib wtilgan shaxslarning vakolatlari aynan bir xil
emas. Xususiy amaliyot bilan shug`ullanuvchi notariuslar bitimlarni tasdiqlaydi; vasiyatnomalarni tasdiqlaydi; erxotinning
umumiy mol-mulkidagi ulushga mulk huquqi twg`risida guvohnomalar beradi; hujjatlar nusxalarining va
hujjatlardan olingan kwchirmalarning twg`riligini shahodatlaydi; hujjatlarning bir tildan boshqa tilga twg`ri tarjima
qilinganligini shahodatlaydi; hujjatlardagi imzoning haqiqiyligini shahodatlaydi; kwchmas mulk ochiq savdoda sotib
olinganligi haqida guvohnoma beradi; fuqaroning tirik ekanligi faktini tasdiqlaydi; fuqaroning muayyan joyda
ekanligi faktini tasdiqlaydi; fuqaroning fotosuratda aks ettirilgan shaxs ekanligini tasdiqlaydi; hujjatlar taqdim
etilgan vaqtni tasdiqlaydi; jismoniy va yuridik shaxslarning arizalarini boshqa jismoniy va yuridik shaxslarga
topshiradi; pul summalari va qimmatli qog`ozlarni depozitga qabul qilib oladi; hujjatlarni saqlash uchun qabul qilib
oladi; pul twlash uchun cheklarni taqdim etadi va cheklar bwyicha pul twlanmaganligini tasdiqlaydi; ijro xatlarini
yozadi; veksellarning protestlarini amalga oshiradi; dengiz protestlarini amalga oshiradi; notarial tasdiqlangan
hujjatlarning dublikatlarini hamda reestrlardan kwchirmalarni beradi. Davlat notarial idorasida ishlovchi
notariuslarga esa ushbu harakatlarni amalga oshirish bilan birga qonunda mol-mulkni wzga shaxsga wtkazishni
ta`qiqlab qwyish va ta`qiqni bekor qilish, merosga bwlgan huquq twg`risida guvohnoma berish va meros molmulkni
qwriqlash chora-tadbirlarini kwrish vakolatlari berilgan.
Aholi punktida notarius mavjud bwlmagan taqdirda shaharchalar, qishloqlar va ovullar fuqarolar
yig`inlarining raislari (oqsoqollari) quyidagi notarial harakatlarni amalga oshiradi: vasiyatnomalarni tasdiqlaydi;
ishonchnomalarni tasdiqlaydi, avtotransport vositalarini boshqarish va tasarruf etish haqidagi ishonchnomalar
bundan mustasno; meros mol-mulkning qwriqlanishiga doir chora-tadbirlar kwradi; hujjatlar nusxalarining va
hujjatlardan olingan kwchirmalarning twg`riligini shahodatlaydi, ma`lumot haqidagi hujjat nusxalari bundan
mustasno; hujjatlardagi imzoning haqiqiyligini shahodatlaydi.
Wzbekiston Respublikasi konsullik muassasalarining konsullari quyidagi notarial harakatlarni amalga
oshiradi: bitimlarni (shartnomalar, vasiyatnomalar, ishonchnomalar va hokazolarni) tasdiqlaydi, Wzbekiston
82

Respublikasidagi uy-joylarni boshqa shaxsga wtkazish va garovga qwyish twg`risidagi shartnomalar bundan
mustasno; fuqaroning tirik ekanligi faktini tasdiqlaydi; fuqaroning muayyan joyda ekanligi faktini tasdiqlaydi;
fuqaroning fotosuratda aks ettirilgan shaxs ekanligini tasdiqlaydi; hujjatlar taqdim etilgan vaqtni tasdiqlaydi; meros
mol-mulkning qwriqlanishiga doir chora-tadbirlar kwradi; merosga bwlgan huquq twg`risida guvohnomalar beradi;
er-xotinning umumiy mol-mulkidagi ulushga mulk huquqi haqida guvohnomalar beradi; hujjatlarning nusxalari va
hujjatlardan olingan kwchirmalar twg`riligini shahodatlaydi; hujjatlardagi imzolarning haqiqiyligini shahodatlaydi;
hujjatlarning bir tildan boshqa tilga twg`ri tarjima qilinganligini shahodatlaydi; pul summalari va qimmatli
qog`ozlarni depozitga qabul qilib oladi; saqlash uchun hujjatlarni qabul qilib oladi; ijro xatlarini yozadi; dengiz
protestlarini amalga oshiradi.
Davlat notarial idoralari tashkiliy jihatdan Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tizimiga kiradi.
Notariuslar notarial ishlarni Adliya vazirligi tasdiqlaydigan qoidalarga muvofiq yuritadilar. Shuningdek, Adliya
vazirligi: davlat notarial idoralarini ochadi va tugatadi, notarius lavozimini ta`sis etadi va tugatadi; notariuslar
faoliyatini litsenziyalashni amalga oshiradi; davlat notarial idoralari va xususiy amaliyot bilan shug`ullanuvchi
notariuslar idoralarining davlat reestrini yuritadi; stajer notariusning stajirovkani wtash tartibini, notarial faoliyat
bilan shug`ullanish huquqiga litsenziya berish tartibini belgilaydi, malaka va apellyatsiya komissiyalari twg`risidagi
nizomlarni tasdiqlaydi; chet elda foydalanish uchun mwljallangan hujjatlardagi notariuslar imzosining va ular muhri
kwchirmasining haqiqiyligini tasdiqlaydi, notariat faoliyati bilan bog`liq bwlgan boshqa funktsiyalarni bajaradi;
notariuslar tomonidan xizmat majburiyatlarining, shu jumladan notarial ish yurituv qoidalarining bajarilishi
yuzasidan belgilangan tartibda nazorat olib boradi, ularning ishini tahlil qiladi va umumlashtiradi; notarial ish
yuritish qoidalarini, davlat notarial idoralari notariuslari va xususiy amaliyot bilan shug`ullanuvchi notariuslar,
shaharchalar, qishloqlar va ovullar fuqarolar yig`ini raislari (oqsoqollari) tomonidan notarial harakatlarni amalga
oshirish tartibi twg`risidagi ywriqnomalarni, notarial harakatlar, tasdiqlovchi yozuvlar va guvohnomalarni rwyxatga
olish reestrlari shaklini tasdiqlaydi.
Advokatura. Mamlakatimizda fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda, ularga tegishli
huquqiy maslahatlar va huquqiy yordam berishda advokatura tizimi katta rol` wynaydi. Prezident I.A. Karimov
Wzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi XIY sessiyasida qilgan «Wzbekiston XX1 asrga intilmoqda» ma`ruzasida :
«Biz advokatura tizimini kuchaytirish va uning chinakam mustaqilligini ta`minlash, ularning vakolatlari va
maqomini prokuratura maqomiga tenglashtirish uchun qonunchilik sohasida ham, amaliy ishlar sohasida ham
kwpgina chora-tadbirlar kwrmoqdamiz» deb ta`kidlagan edi. Respublikamizda advokatlik faoliyati 1996 yil 27
dekabrda qabul qilingan «Advokatura twg`risida» gi, 1998 yil 25 dekabrda qabul qilingan «Advokatlik faoliyatining
kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi twg`risida» gi qonuni va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq amalga
oshiriladi.
Advokatura - huquqiy institut bwlib, u advokatlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi shaxslar hamda xususiy
advokatlik amaliyoti bilan shug`ullanuvchi ayrim shaxslarning mustaqil, kwngilli, kasbiy birlashmalarini wz ichiga
oladi. Advokatura Wzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq Wzbekiston Respublikasi fuqarolari, ajnabiy
fuqarolar, fuqaroligi bwlmagan shaxslarga, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga yuridik yordam kwrsatadi. Oliy
yuridik ma`lumotga ega bwlgan va belgilangan tartibda advokatlik faoliyati bilan shug`ullanish huquqini beruvchi
litsenziyani olgan Wzbekiston Respublikasining fuqarosi Wzbekiston Respublikasida advokat bwlishi mumkin.
Advokatlik faoliyati bilan shug`ullanish huquqini beruvchi litsenziyani olish uchun shaxs malaka imtihonini
topshirishi shart.
Advokatlik faoliyati bilan shug`ullanish huquqini beruvchi litsenziya Qoraqalpog`iston Respublikasi Adliya
vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari tomonidan tegishli malaka komissiyalarining
qarorlariga asosan beriladi. Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb
topilgan shaxslar, shuningdek sudlanganligi bekor qilinmagan yoki olib tashlanmagan shaxslarning advokatlik
faoliyati bilan shug`ullanishiga ywl qwyilmaydi.
Advokatura wz faoliyatini advokatning mustaqilligi; kasb etikasiga, advokatlik siri va qasamyodiga qat`iy
rioya etish; qonun hujjatlarida man qilinmagan usullar va vositalarni qwllash kabi printsiplar asosida amalga
oshiradi. Advokatning mustaqilligi: unga qonunda belgilangan tartibda advokatlik faoliyatini amalga oshirish uchun
ijozat berish, bu faoliyatni twxtatib turish va tugatish; advokatning daxlsizligi; advokatlik sirini oshkor etishni talab
qilishni man etish; advokat olib borayotgan ishlarga aralashganlik yohud advokatning daxlsizligini buzganlik uchun
javobgarlik; davlat tomonidan unga advokatlik faoliyati kafolatlari berilishi hamda ijtimoiy himoyalanishi orqali
ta`minlanadi.
Advokatlik faoliyati quyidagi turlarda amalga oshiriladi: huquqiy masalalar bwyicha maslahatlar va
tushuntirishlar, qonun hujjatlari yuzasidan og`zaki va yozma ma`lumotnomalar beradi;
huquqiy xususiyatdagi arizalar, shikoyatlar va boshqa hujjatlarni tuzadi;
fuqarolik ishlari hamda ma`muriy huquqbuzarlik twg`risidagi ishlar bwyicha sudda, boshqa davlat
organlarida, jismoniy va yuridik shaxslar oldida vakillikni amalga oshiradi;
jinoiy ishlar bwyicha dastlabki tergovda va sudda himoyachi, jabrlanuvchining vakili, fuqaroviy da`vogar,
fuqaroviy javobgar sifatida ishtirok etadi;
tadbirkorlik faoliyatiga yuridik xizmat kwrsatadi. Advokat qonun hujjatlarida man etilmagan boshqa turdagi
yuridik yordam ham kwrsatishi mumkin.
Advokat Wzbekiston Respublikasining butun hududida, shuningdek, agar olingan topshiriqni bajarish
zaruriyati taqozo etsa va tegishli davlatlarning qonun hujjatlariga zid bwlmasa, respublika tashqarisida ham
advokatlik faoliyati bilan shug`ullanish huquqiga. ega. Muayyan ishni olib borishga advokatning vakolatli ekanligi
order bilan tasdiqlanadi. Advokat, taraf sifatida, sud ishlarini yuritishning hamma bosqichida protsessning barcha
ishtirokchilari bilan teng huquqlarga ega. Advokat kasbiy faoliyatini amalga oshirar ekan:
qonunda belgilangan tartibda ishning barcha materiallari bilan tanishish va undan zarur ma`lumotlarni
kwchirib olish;
wz himoyasidagi shaxs bilan u ushlangan paytdan boshlab qonun hujjatlarida belgilangan tartibda miqdori va
muddati cheklanmagan xoli uchrashuvlar wtkazish;
ishda ishtirok etish uchun wziga ijozat berilgani twg`risida surishtiruv, dastlabki tergov organlari va suddan
yozma ravishda tasdiq talab qilish;
ish materiallari bilan tanishish hamda ishni sudda va boshqa organlarda kwrish chog`ida ovoz yozish
qurilmalari hamda boshqa texnika vositalaridan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda foydalanish;
agar jinoyat ishini yuritishda, shuningdek fuqarolik, hwjalik ishini yoki ma`muriy javobgarlik twg`risidagi
ishni kwrish va hal etishda himoyani yoki vakillikni amalga oshirish zaruriyati takozo etsa, davlat sirlari, tijorat siri
yoki boshqa sir hisoblangan ma`lumot bilan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda tanishish kabi huquqlarga
ega. Shuningdek, advokat yordamchiga ega bwlishi mumkin.
83

Advokat muayyan ish bwyicha yuridik yordam kwrsatayotgan yoki avval yuridik yordam kwrsatgan
shaxslarning manfaatlari ishni olib borishni swrab murojaat etgan shaxsning manfaatlariga zid kelgan yoki u sud`ya,
prokuror, tergovchi, surishtiruv wtkazuvchi shaxs, jamoat ayblovchisi, sud majlisi kotibi, ekspert, mutaxassis,
jabrlanuvchining, fuqaroviy da`vogarning, fuqaroviy javobgarning vakili, guvoh, xolis, tarjimon sifatida ishtirok
etgan, shuningdek ishni dastlabki tergov qilishda yohud sudda advokatning qarindoshi bwlmish mansabdor shaxs
ishtirok etgan yoki ishtirok etayotgan bwlsa, xuddi shuningdek advokat bevosita yoki bilvosita shu ishdan shaxsan
manfaatdor bwlgan va bu hol unga wz ishini topshirgan shaxsning manfaatlariga zid keladigan hollarda yuridik
yordam kwrsatish twg`risidagi topshiriqni qabul qilishga ;
advokat kimning manfaatlarini himoya qilish topshirig`ini olgan bwlsa, wz vakolatlaridan shu shaxsning
zarariga foydalanishga hamda gumon qilinuvchini, ayblanuvchini, sudlanuvchini himoya qilishdan bosh tortishga,
agar mijozning wzi uni bundan ozod etmasa, haqli emas;
jinoiy ishni kwrib chiqishda qatnashishga tayinlangan advokat fuqaroning twlovga qobiliyatsizligini vaj qilib,
unga yuridik yordam kwrsatishdan bosh tortishga haqli emas.
Advokat davlat xizmatida turishi mumkin emas.
Advokatning shaxsi daxlsiz. Advokatning daxlsizligi uning uy-joyiga, xizmat xonasiga, foydalanishidagi
transporti va aloqa vositalariga, uning xat-xabarlariga, unga tegishli ashyolar va hujjatlarga ham taalluqlidir.
Advokatga nisbatan jinoyat ishi Wzbekiston Respublikasi Bosh prokurori, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori,
viloyat, Toshkent shahar prokurori va ularga tenglashtirilgan prokurorlar tomonidan qwzg`atilishi mumkin.
Advokatning uy-joyi yoki xizmat xonasiga, shaxsiy yoki foydalanishidagi transportiga kirish, ularni kwzdan"
kechirish, tintuv wtkazish yoki olib qwyish, uning telefon va boshqa swzlashuv qurilmalari orqali olib boriladigai
swzlashuvlarini eshitib turish, advokatni kwzdan kechirish va shaxsiy tintuvdan wtkazish, xuddi shuningdek uning
pochta-telegraf jwnatmalarini, unga tegishli ashyolar va hujjatlarni kwzdan kechirish yoki olib qwyish, advokatni
majburiy keltirish, ushlab turish yoki qamoqqa olish Wzbekiston Respublikasi Bosh prokurori, Qoraqalpog`iston
Respublikasi prokurori, viloyat, Toshkent shahar prokurori va ularga tenglashtirilgan prokurorlarning sanktsiyasi
bilan amalga oshirilishi mumkin. Advokatning ish bwyicha huquqiy nuqtai nazariga nisbatan surishtiruv organi,
tergovchi, prokuror taqdimnoma kiritishi, shuningdek sud xususiy ajrim chiqarishi mumkin emas. Advokatni yuridik
va jismoniy shaxslarga qonunga muvofiq yuridik yordam kwrsatganligi munosabati bilan jinoiy, moddiy va boshqa
javobgarlikka tortish yoki unga shunday javobgarlikka tortish bilan tahdid qilish mumkin emas.
Advokat va uning kasbiy faoliyati davlat himoyasida bwladi. Advokat yuridik va jismoniy shaxslarning
huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish. bwyicha wz kasbiy vazifalarini amalga oshirayotganida uning
faoliyatiga aralashishga ywl qwyilmaydi.
Advokatlik faoliyati bilan shug`ullanish huquqini beruvchi litsenziyani belgilangan tartibda olgan shaxs wz
advokatlik byurosini ochib, yakka tartibda faoliyat kwrsatishga yohud ixtiyoriylik asosida boshqa advokatlar
(sheriklar) bilan hay`atlar va firmalar tuzishga haqlidir. Advokatlar byurolari, hay`atlari va firmalari, shuningdek
advokatlar birlashmalari Qoraqalpog`iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya
boshqarmalari tomonidan Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan tartibda rwyxatga olinadi.
Advokatlar byurolari, hay`atlari va firmalarini tuzish, ularning tuzilishi, shtatlari, vazifalari, mablag`larni sarflash
tartibi, rahbar organlarining vakolatlari, ularni saylash tartibi hamda advokatlar byurolari, hay`atlari va firmalarining
faoliyatiga doir boshqa masalalar ularning ustavlari (nizomlari) bilan tartibga solib turiladi. Advokatlar byurolari,
hay`atlari va firmalari rwyxatdan wtgan kundan e`tiboran yuridik shaxs maqomini oladilar hamda kwrsatilgan
yuridik yordam uchun fuqarolardan va yuridik shaxslardan tushadigan pul mablag`lari (daromadlar) hisobiga
faoliyat kwrsatadilar. Advokatlar qonunda belgilangan tartibda advokatlarning jamoat birlashmalarini tuzishlari
mumkin.
Davlat boshqaruv organlari va korxonalarida yuridik xizmat. Wzbekiston Respublikasida davlat
boshqaruv organlari va korxonalaridagi yuridik xizmat Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil
2 martdagi 118-son qarori bilan tasdiqlangan Nizom asosida olib boriladi. Ushbu Nizomga binoan boshqaruv
organlari va korxonalari yuridik xizmatining vazifalari quyidagilardan iborat:
boshqaruv organining yuridik xizmati-
a) boshqaruv bwlinmalar bilan birgalikda markaziy apparatda hamda vazirlik, idora, boshqa boshqaruv
organi tizimida qonunchilikning twg`ri qwllanilishini ta`minlashga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqadi va amalga
oshiradi; quyi boshqaruv organlari va korxonalarning amaldagi qonunchilikni buzgan holda chiqarilgan hujjatlarini
bekor qilish uchun chora-tadbirlar kwradi;
qonunlarni kwllash tajribasini va uning samaraliligini wrganadi va umumlashtiradi, ularni
mukammallashtirish yuzasidan takliflar tayyorlaydi, ularni vazirlik, idora, boshqa boshqaruv organlari rahbariyatiga
kwrib chiqish uchun havola etadi;
b) rahbarlarga imzolash uchun taqdim qilinayotgan buyruklar va boshqa huquqiy mazmundagi hujjatlar
loyihalarining qonunchilikka muvofiqligi uchun javob beradi va ularga viza qwyadi. Idoraviy normativ hujjatlarning
amaldagi qonunlarga muvofiqligini yuridik xizmat tomonidan oldindan tekshirilmasdan chiqarilishiga ywl
qwyilmaydi;
v) vazirlikka, idoraga, boshqa boshqaruv organiga keladigan va ular tomonidan chiqariladigan normativ
hujjatlarni tartibli hisobga olishni va saqlashni tashkil etadi, boshqa bwlinmalar bilan birgalikda idoraviy normativ
hujjatlarni tartibga solish, bunday hujjatlarning twplamlarini nashr etish ishlarini bajaradi; vazirliklar, idoralar,
boshqa boshqaruv organlarining amaldagi normativ hujjatlariga wzgartirishlar kiritish yoki wz kuchini
ywqotganlarini bekor qilish twg`risidagi takliflarni tayyorlaydi;
g) tizimda xwjalik hisobini mustahkamlash, ijara munosabatlarini va mehnatni rag`batlantirishni tashkil
etishning boshqa samarali shakllarini joriy qilish uchun. huquqiy vositalardan foydalanishni yaxshilash, xwjalik
shartnomalarining rolini oshirish va uning bajarilishi uchun mas`uliyatni kuchaytirish yuzasidan chora-tadbirlar
kwradi; d) wziga karashli korxonalar chet-el kompaniyalari va firmalari bilan iqtisodiy va ilmiy-texnik aloqalar
wrnatayotganda ularga huquqiy yordam kwrsatadi;
e) mahsulot sifatini oshirish, mehnat haqidagi qonunga rioya etilishini ta`minlash, mehnat intizomini
mustahkamlash, moddiy resurslarni tejash va ulardan oqilona foydalanish, kamomadlar , wg`irlashlar, qwshib
yozishlar hamda samarasiz xarajatlar va nobudgarchiliklarning oldini olish, aybdor shaxslarni javobgarlikka
tortishga qaratadigan huquqiy tadbirlarni ishlab chiqishda va amalga oshirishda qatnashadi;
j) tarmoqdagi da`vo qwzg`atish ishlarining ahvolini va uning amaliyotini tahlil kiladi, xwjalik sudi tomonidan
nizolarni kwrib chiqish natijalari bwyicha korxonalar faoliyatida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan
chora-tadbirlar kwradi;
z). sudda, xwjalik sudida, boshqa tashkilotlarda huquqiy masalalar kwrilayotganda belgilangan tartibda
vazirlikning, idoraning, boshqa boshqaruv organining manfaatlarini ifodalaydi;
i) vazirlik, idora va boshqa davlat boshqaruv organi tizimidagi huquqiy ishlarga rahbarlikni amalga oshiradi;
84

wziga qarashli korxonalarda bu ishlarning ahvolini tekshirib boradi, bu ishlarni takomillashtirish yuzasidan
takliflarni kwrib chiqish. uchun vazirlik, idora, boshqa boshqaruv organining rahbariyatiga, hay`atiga kiritadi;
vazirlik, idora, boshqa boshqaruv organlari tizimidagi huquqiy ishlarning va yuridik xizmatlar faoliyatining
ijobiy tajribasini wrganadi va umumlashtiradi, uning amalda tadbiq etilishiga kwmaklashadi;
huquqiy ishlar va yuridik xizmat faoliyatining turli ywnalishlari bwyicha tavsiyanomalar va kwrsatmalar
ishlab chiqadi;
k) vazirlik, idora, boshqa boshqaruv organlari markaziy apparati xodimlarining yuridik umumiy wquvini
tashkil etishda va wtkazishda qatnashadi, tarmoq yuridik xizmatga uni korxonalarda tashkil etishda yordam beradi;
qonunchilikni tushuntirishga oid ishlarni olib boradi;
l) zamonaviy texnika vositalaridan foydalanish asosida qonunchilik bwyicha axborot-ma`lumotnoma ishlarini
olib boradi;
amaldagi normativ hujjatlarga kiritilgan yangi wzgartirishlar haqidagi axborotni, Adliya vazirligi
kwrsatmalari va respublika xwjalik sudlarining tajribasini wziga qarashli korxonalarga tezkorlik bilan etkazadi;
vazirlik, idora rahbariyatiga qonunchilik bwyicha ma`lumotnoma materiallarini tayyorlaydi, huquqiy masalalar
bwyicha maslahatlar beradi;
m) vazirlik, idora, boshqa boshqaruv organi tizimida qonun buzilishlari aniqlangan taqdirda yuridik xizmat
zarur choralar kwrish, bunday kamchiliklarni bartaraf etish hamda ularning oldini olish uchun tegishli rahbarga bu
haqda axborot beradi.
Korxonalarning yuridik xizmati:
a) korxona ishining huquqiy jihatdan ta`minlanishini tashkil etadi;
bwlinmalarning wzaro munosabatlarini va bwlinmalarning iqtisodiy javobgarligini tartibga soluvchi huquqiy
hujjatlar tizimini, korxonaning ishlab chiqarish-xwjalik va ijtimoiy faoliyatining boshqa masalalarini tayyorlash va
joriy qilishda ishtirok etadi; rahbariyat bilan kelishib bu ishda qatnashish uchun mansabdor shaxslarni va
mutaxassislarni jalb etadi;
korxonada belgilangan ichki xwjalik da`volarini qwzg`ash va kwrib chiqish tartibiga rioya etilishini nazorat
qiladi; iqtisod, moliya, hisob-kitob xizmatlari va boshqa bwlinmalar bilan birgalikda korxonaning xwjalik faoliyati
natijalarini iqtisodiy-huquqiy tahlil qiladi, samarasiz xarajatlarning tarkibini va ularning kelib chiqish sabablarini,
balans hisobidagi debitorlik va kreditorlik qarzlari ahvolini wrganadi, sud va tergov organlariga jwnatish uchun pul
mablag`lari va tovar-moddiy boyliklarning kamomadi va ularni wg`irlashlar bwyicha materiallarni rasmiylashtiradi;
b) qonunchilik aktlarini, yuqori boshqaruv organlarining normativ hujjatlarini, korxona mahalliy normativ
aktlarining tartibga solingan hisobini va saqlanishini tashkil etadi; boshqa bwlinmalar bilan birgalikda korxonaning
idoraviy normativ hujjatlarini tartibga solish ishlarini olib boradi;
v) korxona rahbariga imzolash uchun taqdim qilinayotgan buyruqlar va huquqiy mazmundagi boshqa
hujjatlar loyihalarining qonunga muvofiqligini tekshiradi va ularga viza qwyadi.
Korxona huquqiy aktlarining, ularning amaldagi qonunga muvofiqligi twg`risida yuridik xizmatning vizasi
bwlmasa, chiqarilishiga ywl qwyilmaydi;
g) korxonaning tuzilma birliklari va bwlinmalari rahbarlari tomonidan chiqarilgan yuridik hujjatlarning
qonunlarga muvofiqligini nazorat qilishni amalga oshiradi;
d). boshqa korxonalar bilan xwjalik shartnomalari, shuningdek, chet el kompaniyalari va firmalari bilan
kontraktlar tayyorlash, tuzish va ularning ijrosini nazorat qilishga oid ishlarda qatnashadi, shartnomalar va
kontraktlar loyihalariga viza qwyadi;
e) da`vo ishlarini olib boradi, sudda, xwjalik sudida, shuningdek, boshqa organlarda huquqiy masalalar
kwrilayotganda belgilangan tartibda korxona manfaatlarini himoya qiladi; da`vo ishlari agar boshqa bwlinmalar
tomonidan olib borilsa, bu ishga rahbarlikni amalga oshiradi;
j) moddiy boyliklarni hisobdan chiqarish hujjatlari, buzilishlar va suiiste`molliklar topilgan taftish va qayta
rwyxatga olish aktlari bwyicha huquqiy xulosalar beradi;
z) mehnat jamoasi tomonidan ishlab chikdrish va ijtimoiy rivojlanish masalalarini hal etishda wzini-wzi
boshqarishni amalga oshirishda qonunchilikka rioya etilishiga yordam beradi; jamoa shartnomasini tayyorlashda va
tuzishda qatnashadi, mehnat jamoasi kengashiga, kasaba uyushmasi qwmitasiga va boshqa jamoat tashkilotlariga wz
vakolatlarini amalga oshirishda huquqiy yordam kwrsatadi;
i) yuridik umumiy wquvini tashkil etishda va uni amalga oshirishda qatnashadi, xodimlarni amaldagi
qonunlar bilan tanishtiradi, ularni qwllanish tajribasini tushuntiradi;
k) korxona faoliyatida qonunchilikni buzish hollari aniqlansa, bu haqda ularni bartaraf etish va oldini olish
yuzasidan zarur choralar kwrish uchun rahbarni xabardor qiladi.
Yuridik xizmat quyidagi huquqlarga ega:
a) davlat boshqaruv organi, korxona, tuzilma birliklari faoliyatida qonunchilikka rioya etilishining ahvoli
bilan tanishish; taftish wtkazishlarda va qayta rwyxatga olishlarda qatnashish;
b) mansabdor shaxslardan davlat boshqaruv organlarida, korxonalarda belgilangan tartibda hujjatlar,
ma`lumotnomalar, hisob-kitoblar va wz burchlarini bajarish uchun zarur bwlgan boshqa ma`lumotlarni olish;
v) rahbariyatga qonun buzishlarni bartaraf etish, keltirilgan zararni qoplash, amaldagi qonunlarning
bajarilishini ta`minlamagan yoxud buzayotgan bwlinmalar va xizmatlarning rahbarlarini, boshqa xodimlarni
javobgarlikka tortish haqida takliflar taqdim etish;
g) davlat boshqaruv organi va korxona rahbariyati bilan kelishilgan holda normativ hujjatlar yoki boshqa
hujjatlar loyihalarini tayyorlash, shuningdek, wziga yuklatilgan vazifalarga muvofiq yuridik xizmat tomonidan
wtkaziladigan tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun boshqa bwlinmalar va xizmatlarning xodimlarini
jalb etish;
d) davlat boshqaruv organi, korxona rahbariyati tomonidan chaqiriladigan hay`at majlislarida, tegishli
kengashlarda, yig`ilishlarda ishtirok etish.
Oliy yuridik ma`lumotga ega bwlgan shaxs boshqaruv organlarida va mulkchilik shaklidan qat`i nazar,
korxonalarda yuridik maslahatchi bwlib ishlashi mumkin. Vazirlik, davlat qwmitasi, idora va respublikaning boshqa
boshqaruv organi yuridik bwlinmasining boshlig`i yoki yuridik maslahatchisi lavozimini egallash uchun kamida 5
yillik yuridik maslahatchi ish tajribasiga ega bwlish zarur. Oliy yuridik wquv yurtlari keyinchalik yuridik
maslahatchi bwlib ishlaydigan talabalar uchun tahsilning oxirgi kursida amaliy kwnikmalar hosil qilish uchun
bevosita davlat boshqaruv organlari yoki korxonalarda stajirovka tashkil etadilar.
Davlat boshqaruv organlari va korxonalar, yosh mutaxassislar va homilador ayollardan tashqari, barcha yuridik
xizmatchilar xodimlarini 5 yilda bir marta Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga, Qoraqalpog`iston
Respublikasi Adliya vazirligiga, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining adliya boshqarmalariga qayta
tayyorlash va attestatsiyadan wtkazish uchun yuborishga majburdirlar.
Qayta tayyorgarlik va attestatsiyadan wtkazishni tashkil etish va tegishli xulosa berish Adliya vazirligi
tomonidan tegishli organlar va korxonalar bilan tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Qayta tayyorlash
85

va attestatsiyadan wtkazish uchun twlanadigan hak miqdori Wzbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan
kelishilgan holda Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan belgilanadi.
Adliya vazirligi va uning joylardagi organlari tomonidan qayta tayyorlash va attestatsiyadan wtgan yuridik
maslahatchilarning rwyxatlari olib boriladi.
Yuridik maslahatchi attestatsiyadan wta olmasa u 6 oy muddatdan swng yana qayta tayyorlash va
attestatsiyadan wtish uchun yuborilishi mumkin. Agar fuqaro attestatsiya komissiyasining qaroridan norozi bwlsa, u
Qoraqalpog`iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining adliya
boshqarmalari komissiyalarining qarorlari yuzasidan Adliya vazirligiga arz qilishi mumkin.
Respublika xwjalik organlarida va boshqaruv organlarida ishlovchi yuridik maslahatchilarni attestatsiyadan
wtkazishni Wzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, Qoraqalpog`iston Respublikasining xwjalik organlarida,
boshqaruv organlarida va korxonalarida ishlovchi yuridik maslahatchilarni attestatsiyadan wtkazishni
Qoraqalpog`iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar boshqaruv organlarida va
korxonalarida ishlovchi yuridik maslahatchilarni attestatsiyadan wtkazishni tegishli adliya boshqarmalari amalga
oshiradilar.
Boshqaruv organlari va korxonalarning huquqlarini va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bwyicha yuridik
maslahatchilarning samarali ishlashlarini ta`minlash, ularning faoliyatida qonunchilikni ta`minlash maqsadida bu
organlar va korxonalar yuridik xizmatlarning bir maromda ishlashi uchun zarur sharoitlar yaratishga majburdirlar.
Adliya vazirligi yuridik xizmatlarni qonunchilik materiallari, twplamlar, huquqshunoslik masalalari bwyicha
boshqa qwllanmalar, shuningdek, yuridik adabiyotlar bilan shartnoma asosida ta`minlaydi.
86