Ma`muriy huquq

Ma`ruza – 3. Ma`muriy-huquqiy me`yorlar.
Reja:
1. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tushunchasi va wziga xos xususiyatlari.
2. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tasnifi.
3. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tarkibi.
4. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning harakati.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlar tushunchasi va wziga xos xususiyatlari. Har kanday huquq sohasi
huquqiy me`yorlardan iborat bwladi. Bizga oldingi darslardan ma`lumki, ma`muriy huquq fani davlat boshqaruvini
tashkil etish va amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Ma`muriyhuquq
me`yorlari deganda - bu davlat tomonidan wrnatilgan yoki tasdiqlangan (yoki sanktsiyalangan) yurish-turish
qoidasi bwlib, davlat boshqaruvi sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Boshqa huquq sohalari
me`yorlari kabi ma`muriy-huquqiy me`yorlar ham davlat tomonidan muhofaza kilinadi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlar - davlat boshqaruvi sohasida davlat boshqaruvi organlari, davlat
xizmatchilari, shuningdek korxona, muassasa, tashkilotlar, mehnat jamoalari va fuqarolarning qonunchilik bilan
ruxsat etilgan yurish-turish qoidalari chegarasini belgilab beradi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlar davlat boshqaruvi ob`ekt va sub`ektlarining wzaro munosabatlari, boshqaruv
va boshqariluvchi faoliyatning kwpgina tomonlarining huquqiy rejimini belgilab beradi. Ushbu me`yorlar
fuqarolarning huquq va majburiyatlarini, ularni amalga oshirish tartibi va kafolatlarini belgilab beradi.
Xuquq ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etuvchi vosita sifatida doimo, muayyan xulq-atvor, xatti-harakat
qoidasi sifatida wzini namoyon etib, u tegishli hayotiy holatlarda huquq sub`ektlari tomonidan qayta-qayta
qwllanishga mwljallangandir.
Huquq wz ichki tuzilishiga ega. Yaxlit bir tizim sifati-hukuq tizimi wz ichiga huquq tarmoqlarini, huquq institutlarini
oladi. Hukuq tizimining eng kichik, birlamchi tarkibiiy unsuri bwlib, huquk. me`yori hisoblanadi. Agar
huquqni , huquq tizimini bir bino deb qaraydigan bwlsak, huquq me`yori uning bir g`ishti sifatida yoki bir jonli
organizmning eng kichik bir hujayrasi sifatida namoyon bwladi. Shu bois, unda hukuqka xos bwlgan muhim
belgilar jamlangan bwladi. Huquq me`yori hokimiyat tepasida turgan siyosiy kuchlarning amr-irodasini ifodalaydi; davlat
tomonidan wrnatilgan yoki sanktsiyalangan bwladi; barcha huquk, sub`ektlari tomonidan bajarilishi majburiy; aks holda
davlatning majburlov kuchi bilan ijrosi ta`minlanadi; me`yortiv aktlarda va boshqa hukuq manbalarida ifodalanadi. Ayni
paytda, huquq me`yoriga yaxlit bir tizimning eng kichik bwlakchasi sifatida wziga xos jihatlar ham tegashlidir.
Aslida «me`yor» swzi lotincha bwlib, u wzbekchada «qoida»,”namuna” ma`nolarini anglatadi. Darhaqiqat, har bir
me`yor wzida biron-bir xatti-xarakat, xulq-atvor qoidasini, muayyan yurish-turish modelini ifodalaydi. Masalan,
Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 48-moddasiga binoan, fuqarolar Konstitutsiya va konunlarga rioya
etishga, boshqa kishilarning hukuklari, erkinliklari, sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar, - bu
huqukiy me`yor fuqarolarning amaldagi qonunchilikka nisbatan qanday-harakat qilishi twg`risidaga qoidalarni wzida
mustahkamlagan. Shunday qilib, huquq me`yori - barcha huquq sub`ektlargari uchun majburiy bwlgan, davlat tomonidan
wrnatilgan va sanktsiyalangan xatti-harakat qoidasi, xulq-atvor namunasi bwlib, unda ijtimoiy munosabat
qatnashchilarining huquq va majburiyatlari mustahkamlanadi.
Huquq me`yorida mustahkamlangan harakat, xulq-atvor qoidasida jamiyatning, xalq hayotining moddiy
sharoitlari bilan belgilanadigan erki, manfaatlari ifodalanadi. Xuquq me`yori shaxslarning bir-biri bilan bwladigan wzaro
munosabatida qanday xatti-harakat modeliga, namunasiga rioya etishlari lozimligini, ya`ni qaysi harakatlarni sodir
etishlari lozimligini yoki etmaslik mumkin ekanligani kwrsatadi. Shu ma`noda, xuquq me`yori huquqiy xulq mezoni
sifatida wzini kwrsa tadi. Uning tartibga soluvchi vosita sifatidagi ahamiyati shunda kwrinadiki, biron-bir hukuq sub`ekti
(xususan shaxs, organ, muassasa) wz harakatida xuquk, me`yorida mustahkamlangan qoidaga rioya etadi yoki boshqa
huquq sub`ektidan huquq me`yorida belgilangan tegishli xatti-harakatni sodir etishni talab qiladi, shuningdek,
belgilangan qoidaning bajarilmaganligi huquqbuzuvchiga nisbatan ta`asir chorasining qwllanishiga olib keladi.
Huquq sub`ekti huquq me`yorida belgalangan xatti-harakat namunasiga rioya qilgan holatida, xukuq me`yori
wzini xatti-harakat wlchovi, xatti-harakat doirasi va chegarasi sifatida namoyon etsa, unda belgilangan qoida buzilganda
esa, u huquq sub`ektining harakatiga baho berish vositasi sifatida wzini kwrsatadi.
Ma`lumki, huquqning tartibga soluvchilik roli katta tarbiyaviy axamiyatga ega, shu bois xuquq me`yori ham
bwlishi mumkin bwlgan huquq buzilishi hollarining oldini olishga xizmat qiladi, chunki hukuq sub`ekti tomonidan belgilangan
xatgi-harakat qoidasini buzish, muqarrar ravishda unga nisbatan ta`sir choralarining qwllanishiga olib kelad
Huquq me`yori - ijtimoiy me`yorlarning alohida 6ir turidir, u boshqa ijtimoiy me`yorlardan bir qator jihatlari bilan
ajralib turadi. Avvalambor; huquq me`yori umumiy xarakterga egadir. U ijtimoiy munosab qatnashchilarining
barchasiga, ularning xohish-istagiga bog`liq bwlmagan holda tegishli bwladi, ya`ni u biron bir konkret hol va hayotiy
holatga mwljallangan bwlmay, balki ularning muayyan bir kwrinishiga, turiga, ya`ni ijtimoiy munosabatlarning ma`lum
bir kategoriyasiga, turkumiga tegishlidir (masalan: bitimlar tuzish, pensiyaga chiqish tartibinikohdan wtish va hokazo).
Huquqiy me`yorning umumiy xarakterga ega ekanligi avvalambor shunda kwrinadiki, toki huqukiy me`yorda
kwzda tutilgan holatlar yuzaga kelaverar ekan, bu me`yor ham qwllanaveradi, qwllanilgach esa kuchini ywqotmaydi.
Masalan, Wzbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik twg`risidagi kodeksining 125-moddasi - «Transport vositalaridan
foydalanish qoidalarini buzish» - shu paytgacha sodir etilgan va etilishi mumkin bwlgan ma`muriy huquqbuzarlik holla-rida
qwllaniladi.
Huquqiy me`yorning yana bir muhim jihati uning davlat erki-irodasini, amrini ifoda etishida kwrinadi. Shu bois,
huquq me`yori - muayyan munosabatlar ifodasi yoki muayyan harakatni sodir etishni maslahat beruvchi tavsiyanoma
tarzidagi qoida bwlmay, balki, shu me`yorda kwrsatilgan holatlar yuzaga kelganda qanday harakat qilish lozimligani
belgilovchi-sh hokimona amr - buyruqdir. Zero, har qanday huquq si vakolatli davlat organi tomonqdan wrnatiladi yoki
iyalangan bwladi, shu bois davlat amri-irodasini ifo-(i, umummajburiy koida tariqasida amal qiladi. Huquq sida belgilangan
lozim xatti-harakat qoidasi mabodo ilmasa, uning bajarilishini ta`minlovchi davlatning majburlov choralari harakatga kiradi.
Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning tasnifi. Ma`muriy-huquqiy me`yorlar ma`lum bir harakatlarni sodir
etishga majbur qiladi, boshqalarini sodir etishni taqiqlaydi, u yoki bu harakatlarni sodir etishga ruxsat beradi yoki
ma`lum bir harakatlarni sodir etishdan wzini tiyib turishni kwrsatadi. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarning kwpgina
qismi imperativ (buyurish) harakteriga ega. Ularning buzilishi esa, yuridik javobgarlikni keltirib chikaradi. Davlat
boshqaruvi organlari va mansabdor shaxslarga qaratilgan me`yorlar - ularga aniq kwrsatib qwyilgan yoki ruxsat
berilgan harakatlarni sodir etish imkoniyatini bersa, boshqariluvchi ob`ektlar va fuqarolarga taqiqlanmagan
harakatlarni , ayrim sohalarda ruxsat berilgan yoki kwrsatib wtilgan harakatlarni sodir etish imkoniyatini beradi.
Yukoridagilarga asoslangan xolda, ma`muriy-huquqiy me`yorlarni tartib wrnatish qoidasiga kwra
kuyidagilarga bwlishimiz mumkin:
A) bajarilishi shart bwlgan me`yorlar - hamma vaqt qandaydir harakatning bajarilishi zarurligini kwrsatadi.
Masalan, qonunchilikka binoan har bir fuqaro 16 yoshga twlgandan swng pasport olishi zarur.
B) taqiqlovchi me`yorlar - kandaydir harakatning bajarilishini taqiqlaydi. Masalan, Wzbekiston Respublikasi
10