Ma`muriy huquq

Davlat boshqaruvi shakllari ulardan kelib chiqadigan yuridik oqibatlarga kwra ikkiga bwlinishi
mumkin, ya`ni huquqiy shakllar va nohuquqiy shakllar.
Davlat boshqaruvining huquqiy shakllaridan hamma vaqt ma`lum bir yuridik oqibatlar kelib chiqadi.
Davlat organlari tomonidan boshqaruv faoliyatini amalga oshirshda eng kwp qwllaniladigan shakllar ham, aynan
huquqiy shakllar hisoblanadi.
Davlat boshqaruvining nohuquqiy shakllari esa yuridik oqibatlarni keltirib chiqarmaydi. Ularning
asosiy vazifasi davlat boshqaruvining huquqiy shakllari amalga oshirilishiga xizmat qilishdir. Boshqacha
aytganda nohuquqiy shakllar orqali huquqiy shakllar rwyobga chiqariladi.
Huquqshunos olimi X.R.Alimovning fikricha: davlat boshqaruvining huquqiy shakllari ikkiga
bwlinadi: huquq me`yorlarini wrnatish; huquq me`yorlarini qwllash.
Davlat boshqaruvining nohuquqiy shakllari ham ikkiga bwlingan: tashkiliy chora-tadbirlarni amalga
oshirish; moddiy-texnik operatsiyalarni amalga oshirish.
Boshqa olimlarning fikricha esa, davlat boshqaruvining shakllarini: huquqiy aktlarni qabul qilish;
tashkiliy ishlar wtkazish; moddiy-texnik tadbirlarni qwllashga bwlish mumkin.
Davlat boshqaruvida akt qabul qilishda farmoyish berish huquqi yaqqol kwrinib turadi. Huquqiy akt
qabul qilish ywli bilan davlat boshqaruv organi wz vakolatidan foydalanadi.
Davlat boshqaruv organlariga huquqiy akt qabul qilish uchun turli vakolatlar beriladi. Davlat
boshqaruv organlari huquqiy aktlar yordamida yangi umumiy tartibni wrnatishlari mumkin yoki bir shaxsgagina
tegishli holatni belgilashlari mumkin.
Tashkiliy tadbirlar davlat boshqaruvida eng kwp uchraydi. Bu tadbirlar davlat boshqaruvida qwyilgan
vazifalarni bajarish uchun odamlarni jipslashtirish, apparatda aloqalarni mustahkamlash, boshqaruv ishini tashkil
etish uchun qwllaniladi. Ularni qwllash uchun hech qanday huquqiy akt qabul qilinmaydi. Bu tashkiliy ishlar bir
xil masalalar bwyicha ma`ruza qilish, majlis wtkazish va boshqa tarzda amalga oshiriladi.
Moddiy-texnik tadbirlar huquqiy kuchga ega bwlmasdan, ularning yordamida: hujjatlarni tayyorlash,
axborotlar yig`ish, ularni tahlil qilish huquqiy akt qabul qilish uchun uning loyihasini e`lon qilish kabilan
ifodalanadi. Ularning yordamida davlat boshqaruvining yuqorida kwrsatib wtilgan tadbirlari amalga oshiriladi,
boshqaruv ishlari mexanizatsiyalashtiriladi va avtomatizatsiyalashtiriladi.
Yuqorida kwrsatib wtilgan davlat boshqaruvi shakllari bir-biri bilan chambarchas bog`liqdir. Shu
sababli davlat boshqaruvida ulardan kompleks ravishda foydalaniladi. Kwrsatilgan shakllardan foydalanish
vaqtida davlat boshqaruv organlari hamma vaqt davlat nomidan ma`muriy-huquqiy munosabatlarda qatnashadi.
Davlat boshqaruvining moddiy-texnik shakllari, Yu.M.Kozlovning fikricha, boshqaruv personali
tomonidan emas, balki, ularga xizmat kwrsatuvchi personal tomonidan amalga oshiriladi. Tashkiliy harakatlar
esa, moddiy-texnik shakllardan farq qilgan holda, ularni davlat xizmatchilari - ma`muriy-boshqaruv ishchilari
tomonidan amalga oshiriladi.
Ma`muriy-huquqiy shakllar turli-tuman kwrinishlarga ega bwlib, davlat boshqaruvi harakatlarining
wziga xos tizimini tashkil etadi:
A) huquqiy ifodalanish darajasiga kwra: asosiy (huquqiy aktlarni qabul qilish) va unga asoslanuvchi, ya`ni
ma`lum bir huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi harakatlar (rwyxatga olish, ruxsat berish, nazorat,
ogohlantiruv, cheklov, ta`minlov harakatlari, litsenziyalash, sanktsiyalash va boshqalar). Barcha holatlarda
boshqaruvning huquqiy aktlarini qabul qilish bilan bog`liqligini inobatga olish lozim;
B) natidalarga kwra: pozitiv tartibga solish (ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini tasdiqlash) yoki davlat
boshqaruvi sohasidagi negativ hodisalarga e`tibor berish;
V) ywnaltirilganligiga kwra: davlat boshqaruvi sohasidagi ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etuvchi (tashqi
ywnaltirilganlik) yoki quyi boshqaruv apparatiga ta`sir etuvchi (ichki ywnaltirilganlik);
G) hajmiga kwra: umummajburiy yoki konkret ob`ektga qaratilgan;
D) masshtabiga kwra: ijro hokimiyatining butun tizimi (davlat boshqaruvi) yoki mazkur ijro organi ichida ishchi
apparatni tugatish (wzini qayta tashkil etish);
E) vakolat doirasiga kiradigan masalalarni hal etish usullari va xususiyatiga kwra: protsedur (masalan, boshqaruv
qarorini tayyorlash va qabul qilish) yoki protsessual (masalan, ma`muriy ish yuritish doirasida);
J) sub`ekt bwyicha ifodalanishiga kwra: bir tomonlama ifodalash yoki ikki va kwp tomonlama ifodalash
(masalan, ma`muriy-huquqiy shartnomalar);
Z) tashabbuskorlikka kwra: ijro hokimiyati sub`ektlarining wzining tashabbusi bilan yoki boshqalarning
tashabbusi bwyicha (masalan, fuqarolarning shikoyatlari bwyicha);
I) qwllash sharoitlariga kwra: me`yorl ijtimoiy hayot yoki favqulodda yoki harbiy holatda;
K) davlat boshqaruvining boshqa sub`ektlariga bwlgan munosabatga kwra: qonunchilik (davlat vakillik
organlari) yoki sud organlari bilan bwladigan munosabatlarda qwllaniladigan;
L) boshqaruv ob`ektining xususiyatiga kwra: mulkchilik shakliga kwra (davlat, kooperativ, aktsionerlik, tijorat,
jamoa, xususiy, yakka ob`ektlar);
M) yuridik mohiyatiga kwra: ruxsat beruvchi, taqiqlovchi yoki majburiyat yuklovchi bwlishi mumkin.
Shunday qilib yuqoridagilarga asoslanadigan bwlsak, davlat boshqaruvi, shu jumladan ijro hokimiyati
faqatgina ma`muriy-huquqiy shakllar orqali amalga oshirilishi mumkin. Davlat-boshqaruv faoliyati ikkala shakl
orqali ham, ya`ni huquqiy va nohuquqiy shakl orqali ifodalangan bwlishi mumkin.
Davlat boshqaruvi oldida turgan vazifa va funktsiyalarni amalga oshirishning birinchi va asosiy shakli - bu
davlat boshqaruv aktlarini qabul qilishdir.
36