Ma`muriy huquq

Davlat xizmatchilari tushunchasi va tasnifi.
Davlat xizmatchilari - huquqning individual sub`ektlaridan iborat bwlgan ijtimoiy guruh bwlib, ma`lum bir
xaq evaziga tashkil etiladigan va amaldagi davlat organlari va boshqa tashkilotlarining vazifa va funktsiyalarini
amalga oshiradilar. Har bir tashkil etiladigan tashkilotning normal funktsiyalanishi uchun maxsus tayyorlangan
xizmatchilardan iborat bwlgan ma`lum bir personalga ega bwlishi lozim. Tashkilotlarning turiga qarab huquq
ob`ektlarining quyidagi xizmatchilarini: davlat (davlat organlari), mahalliy organlar, jamoat birlashmalari nodavlat,
tijorat, notijorat, diniy, xususiy, xalqaro tashkilotlarning xizmatchilarini kwrsatib wtish mumkin.
Xizmatchilar twg`risida batafsil tushuncha hosil qilish maqsadida, ularni jamiyatning turli tashkilotlarida
(korxona, muassasalarida) band bwlgan boshqa shaxslardan farqlash lozim:
xizmatchilar turli tashkilotlarda (davlat, mahalliy, nodavlat, tijorat, notijorat, jamoat, diniy) ma`lum bir
mansablarni egallaydilar;
ularning faoliyati aqliy xususiyatga ega, ya`ni ular bevosita moddiy boyliklarni yaratmaydilar. Lekin
xizmatchilar moddiy ishlab chiqarish sohasida ham faoliyat yuritishi mumkin, masalan, tashkiliy, ishlab
chiqarish jarayonini texnologik ta`minlash, loyihalarni tayyorlash, marketing, tadqiqot faoliyati va boshqalar;
xizmatchilar hokimiyat faoliyatini (tashkillashtirish, farmoyish berish, rahbarlik, nazorat) amalga oshiradilar
hamda tegishli tashkiliy-farmoyish berish va ma`muriy-xwjalik vakolatlariga ega bwladi; ular davlat va jamoat
majburlov choralarini qwllashlari mumkin. Har qanday tashkilotdagi xizmatchilar, asosan boshqaruv
funktsiyalarini (bunda, boshqaruv funktsiyasi deganda, turli huquq sub`ektlarining faoliyatini tartibga soluvchi
vosita sifatida tushunmoq lozim) amalga oshiradilar;
xizmatchilar wzlarining vakolatlarini, funktsiyalarini, qoida bwyicha, ma`lum bir xaq evaziga amalga
oshiradilar.
Xizmatchilar wrtasida davlat va mahalliy organlarda faoliyat kwrsatuvchi xizmatchilarni alohida kwrsatib
wtish lozim. davlat va mahalliy organlarining xizmatchilari davlat va mahalliy organlarning manfaatlarini kwzlab,
ularning nomidan harakat qiladilar hamda davlat va mahalliy ma`muriyatning vakillari bwlib hisoblanadilar.
Davlat va mahalliy organlarning xizmatchilari davlat va mahalliy organlar oldida turgan vazifa va
funktsiyalarni amalga oshiradilar. Quyida ularning har biri bilan tanishib chiqamiz.
Davlat xizmatchisi, keng ma`noda, davlat vazifa va funktsiyalarini nafaqat davlat organlarida, balki
davlatning boshqa tashkilot, muassasa va korxonalarida amalga oshiradigan huquqning individual sub`ektidir.
Davlat xizmatchisi, tor ma`noda davlat xizmatida davlat mansabini egallagan shaxsdir, ya`ni davlat
ma`muriyatining tuzilmalari tizimida ma`lum bir mansabni egallaydigan, pul mukofoti evaziga mazkur davlat
organining funktsiyalarini amalga oshiradigan shaxsdir.
Davlat xizmatchilarining aksariyati ijro-farmoyish berish (tashkillashtirish) vakolatlarini va ijtimoiymadaniy
faoliyatni amalga oshirish bilan shug`ullanadilar. Faqatgina ayrim davlat xizmatchilari maxsus davlat
mansablarini egallaydilar va odilsudlovni va prokuror nazoratini (ya`ni, huquqni muhofaza qilish faoliyatini) amalga
oshiradilar.
Davlat xizmatchisi tushunchasini uch ma`noda kwrib chiqish mumkin:
birinchidan, davlat-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmati - bu turli xususiyatdagi va ahamiyatdagi
vakolatlarga ega bwlgan davlatning (davlat organlarining) «quli» hisoblanadi. Xizmatchilar davlatni davlat
ma`muriyatining ichidagi turli ijtimoiy munosabatlarda ham, tashqi aloqalarda ham ifoda etadi. Davlat xizmatchisi
davlat va jamiyat taraqqiyotining mahsuli bwlib, davlat funktsiyalarini amalga oshiradi;
ikkinchidan, ma`muriy-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmatchisi maxsus hokimiyat, tashkillashtiruvchifarmoyish
beruvchi vakolatlarga ega. Davlat xizmatchisi yurisdiktsion (huquqni muhofaza qiluvchi) choralar va
vakolatlarni amalga oshirish va ma`muriy-huquqiy sanktsiyalarni qwllash huquqiga ega bwlgan hokimiyat vakilidir;
uchinchidan, jinoyat-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmatchisi - jinoiy va ma`muriy javobgarlikning
maxsus sub`ekti hisoblanadi (davlat xizmatchisi - mansabdor shaxs - mansab jinoyatlari uchun javobgarlikka
tortiladilar).
Har bir davlat xizmatchisi egallab turgan mansabidan kelib chiquvchi ma`lum bir vazifalarni bajarishi
kerak. Davlat mansabi - bu davlat xizmatchisining «ish» (xizmat) joyi hisoblanadi. Har bir davlat mansabi davlat
xizmatining asosiy elementlaridan biri bwlgan shtat birligiga kiritiladi. Shtat jadvali davlat organi (tashkiloti)da
tashkil etilgan mansablardan iboratdir. Davlat tashkilotlarida mansablar davlat hokimiyati sub`ektlari tomonidan
farmoyish berish tartibida tashkil etiladi.
Xizmatchi ma`lum bir mansabni uzoq vaqt davomida (masalan, butun faoliyati davomida) egallashi
mumkin. Davlat xizmatchisi davlat organida faoliyat yuritishi jarayonida mansab bwyicha harakatlanishi mumkin,
ya`ni davlat xizmatida malaka razryadlar joriy etilgan. Malaka razryadlar davlat xizmatchisiga bir mansabdan
ikkinchi mansabni egallashini (masalan, yuqoriga yoki pastga qarab harakatlanishini) belgilab beradi. Ular butun
professional hayot jarayonida davlat xizmatchisini davlat bilan bog`lab turadi hamda davlat va jamiyatdagi
munosabatlarning muvozanatini ta`minlaydi. G`arbiy Evropa davlatlarining kwpchiligida, agar davlat mansabi bekor
qilinadigan bwlsa, mansabni egallagan shaxs ishdan bwshatilishi mumkin emas, chunki u olgan malaka razryadi
boshqa davlat mansabini egallash huquqini beradi. Malaka razryadi davlat xizmatchisi uchun himoya hisoblanadi.
Yuqoridagi jihatlari bilan malaka razryad davlat mansabidan ajralib turadi.
Alimov X.R. davlat xizmatchisiga kuyidagicha tushuncha beradi: davlat xizmatchisi - bu davlat-hokimiyat
vakolati doirasida ma`lum bir haq evaziga davlat oldida turgan vazifa va funktsiyalarni amalga oshiruvchi shaxsdir.
Davlat xizmatiga faqatgina Wzbekiston Respublikasi fuqarolari kirishi mumkin.
Taniqli rus olimi D.M.Ovsyankoning fikricha: davlat xizmatchisi - bu qonun bilan wrnatilgan tartibda
ma`lum bir pul mukofoti evaziga davlat xizmatidagi davlat mansabi bwyicha majburiyatlarni amalga oshiruvchi
fuqaro hisoblanadi. Davlat xizmatchilari orqali butun jamiyat sohalariga taalluqli bwlgan davlat organlarining
vakolatlari amalga oshiriladi.
Demak, davlat xizmatchisi tushunchasini quyidagicha belgilash mumkin:
birinchidan, davlat xizmatchisi - bu 18 yoshga twlgan, davlat tilini bilgan, professional bilimga ega
bwlgan Wzbekiston Respublikasining fuqarosidir. Davlat xizmatchisi davlat-xizmat munosabatlarining bir tomonini
24