Ma`muriy huquq
Ma`muriy huquq
Ma`muriy huquq
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Ma`ruza – 4. <strong>Ma`muriy</strong> <strong>huquq</strong>iy munosabatlar.<br />
Reja:<br />
1. <strong>Ma`muriy</strong>-<strong>huquq</strong>iy munosabatlar tushunchasi va turlari.<br />
2. <strong>Ma`muriy</strong>-<strong>huquq</strong>iy munosabat sub`ektlari.<br />
3. <strong>Ma`muriy</strong>-<strong>huquq</strong>iy munosabatlarning wziga xos xususiyatlari.<br />
4. <strong>Ma`muriy</strong> <strong>huquq</strong> sub`ektlari.<br />
Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari. Huquqning ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etishi<br />
muammosi davlat va <strong>huquq</strong> nazariyasi uchun muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy munosabatlarning<br />
xuquq normalari yordamida tartibga solinadigan klsmi <strong>huquq</strong>iy munosabatlarni tashkil qiladi. Hukuq normalari wz<br />
vazifa va funktsiyalarini <strong>huquq</strong>iy munosabatlar orqali amalga oshiradi; ijtimoiy munosabatlar shakliga aylantirish, ya`ni<br />
ularni tartibga solish bilan <strong>huquq</strong> hayotga tatbiq etiladi.<br />
Huquqiy munosabat - wzaro sub`ektiv hukuq va majburiyatlar bilan bog`liq bwlgan shaxslar (ya`ni, <strong>huquq</strong><br />
sohiblari) wrtasidagi <strong>huquq</strong> normalari va muayyan yuridik faktlar asosidagi aloqadir.<br />
Hukuqiy munosabat ta`rifidagi asosiy narsa, avvalo, bu tomonlar wrtasidagi aloqadorlikni aks ettirishdir.<br />
Bunday munosabatlarda kamida ikki tomon <strong>huquq</strong> sohiblari ishtirok etib, wzaro muloqotga kirishadilar.<br />
Sohiblar bir-biri oldida tegishli sub`ektiv hukuq va majburiyatlarni wtaydilar. Xukuqiy munosabat ishtirokchilarining<br />
hukuq va majburiyatlari bir-biri bilan wzaro mutanosib tarzda bog`liq; bir tomonning hukuqiga ikkinchi tomonning<br />
majburiyati muvofiq, keladi. Masalan, ishga kirish bilan bog`liq hukuqiy munosabatni olaylik. Bunda, ishga qabul qilingan<br />
xodimda muayyan mehnat faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona ma`muriyatida esa tegashli ish haqi twlash<br />
majburiyati paydo bwladi. Ayni paytda, ikkala sohib ham qonunda belgilangan qator huquklardan foydalanadilar.<br />
Yuridik adabiyotda xukuqiy munosabatlarning tabiati masalasi ancha munozarali. Bir gurux olimlar<br />
<strong>huquq</strong>iy munosabatlarni ijtimoiy munosabatlarning alohida bir turi deb hisoblaydilar (L.S.Yavich, V.K.Babaev,<br />
Yu.I.Grevtsevlar) Boshqa mutaxassislarning ta`kidlashicha: (<strong>huquq</strong>iy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning<br />
alohida bir turi emas, ya`ni ular mulkiy, mehnat, oilaviy, boshqaruv munosabatlari silsilasida mustaqil wrin<br />
tutmaydi: <strong>huquq</strong>iy munosabatlar faqat ularning yuridik shakli, ifodasi sifatida namoyon bwladi... Ijtimoiy<br />
munosabatlar <strong>huquq</strong>iy shaklga ega bwlishi mumkin, bunda ular <strong>huquq</strong>iy munosabatlar deb ataladi». Twg`ri, ijtimoiy<br />
munosabatlarnring hammasi ham xuquqiy normalar vositasida tartibga solinmaydi. Odatda, davlat va jamiyat<br />
manfaatlari nuqtai-nazaridan eng muxim ijtimoiy munosabatlar hukuq bilan tartibga solinadi. Ijtimoiy munosabatlarning<br />
qolgan qismi axloq normalari, siyosiy normalar, jamoat birlashmalari normalari, odat qoidalari, diniy normalar va<br />
hoka-) bilan tartibga solinadi.<br />
Huquqiy munosabatlar quyidagi xususiyat va maxsus belgilar bilan tavsiflanadi: A) Huquqiy munosabat -<br />
ijtimoiy tusdagi munosabat, ya`ni insonlar wrtasidagi munosabat bwlib,, bu ularning faoliyati, xulq-atvori bilan<br />
bevosita bog`liqdir. Aytaylik, mulkdor buyumga nisbatan muayyan <strong>huquq</strong>larga ega. Biroq, bu huquklar real hayotiy<br />
mazmunga ega bwlishi uchun mulkdor mazkur buyum ustidan boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishi lozim.<br />
Xususan, mulkdor shaxs buyumni wzga kishiga sotishi, wzining mulkdan foydalanish <strong>huquq</strong>ini unga wtkazishi, hadya<br />
qilishi mumkin. Ayni paytda, ulardan wzining mulk <strong>huquq</strong>iga rioya etishlarini talab qila oladi. Hukuqiy munosabat har<br />
qanday ijtimoiy munosabat kabi insonlar ongli faoliyatining natijasidir. Kishilar wrtasidagi <strong>huquq</strong>iy aloqalar ongli va<br />
ularning oqilona faoliyat natijasi hisoblanadi. Huquqiy munosabat ijtimoiy munosabatning maxsus kwrinishi sifatida<br />
rang-barang ijtitimoiy hayotning butun borliga va boyligi bilan uzviy bog`liq hamda mazmunan u bilan belgilanadi. Zero,<br />
har qanday ustqurma voqeligi kabi xuquqiy munosabatlar ham moddiy iqtisodiy munosabatlarga, bazisga asoslanadi. Bu<br />
ustuvor metodologik fikrga yana shuni qwshimcha qilish mumkin:<br />
Huquqiy munosabatlar, nafaqat, iqtisodiy munosabatlarga, balki xayotda <strong>huquq</strong>ning mavjud bwlishini taqozo<br />
etadigan barcha holatlarga ham tayanadi.<br />
Xukuqiy munosabatlarni tavsiflaganda hamisha e`ti-bor beriladigan muhim sifatlardan biri ularning mafkuraviy<br />
tabiatidir. Mafkuraviylikni sobiq totalitar tuzumdaga sinfiylik bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Twg`ri, mafkura<br />
sinfiy intilish va manfaatlarni aks ettirishi mumkin. Biroq, bu hol ular aynan bitta hodisa, degan xulosani bermaydi.<br />
Wz mohiyatiga kwra, mafkura ijtimoiy-siesiy hayotga oid turli qarashlar, nazariyalar tizimidir. Masalan, erkin bozor va<br />
tadbirkorlik munosabatlariga wtish - mafkuradir; davlat va jamiyatning dinga munosabati ham mafkura; aholining kam<br />
ta`minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish ham mafkura va hokazo. Shuningdek, <strong>huquq</strong> va unga mutanosib<br />
<strong>huquq</strong>iy munosabatlar hamisha mafkuraviy hodisalar bwlib qoladi. Bu erda, eng muhimi, <strong>huquq</strong>ning tor sinfiy<br />
manfaatlarga emas, aksin-cha, umuminsoniy qadriyatlar va manfaatlarni ifodalashga ywnaltirilganligidir.<br />
Mafkuraviylikning yana bir xususiyati shundaki, <strong>huquq</strong>iy munosabatlar avvalambor kishilar ongi orqali (<strong>huquq</strong>iy ong<br />
sifatida mavjud) bwlib, swng real voqelikka aylanadi.<br />
b) Xukuqiy munosabat - hukuk normalarining insonlar xulq-atvoriga ta`siri natijasida vujudga keladigan munosabat.<br />
Hukuq normasi bilan <strong>huquq</strong>iy munosabat wrtasida uzviy bog`liqlik mavjud. Hayotda faqat yuridik normalarda nazarda<br />
tutilgan hukuqiy munosabatlargina mavjud bwladi. Kishilar wrtasidaga muayyan munosabatlarga hukuqiy norma<br />
kwllanilgach, ular hukuqiy munosabatlarga aylanadi. «Ijtimoiy munosabatlarning <strong>huquq</strong>iy tartibga solinishini ixtiyoriy hodisa<br />
emas, balki qonuniy jarayon deb tushunish lozim. Buning sharti shuki, <strong>huquq</strong>iy normalar tartibga solinuvchi ijtimoiy<br />
munosabatlardan, hukuqiy voqelikdan bevosita kelib chiqishi kerak, chunki hukuqiy normalar munosabatlarni tug`diruvchi<br />
sabab bwlishdan avval ushbu munosabatlar ichki rivojlanishning oqibati, ularning zaruriy, moxiyatiga oid maxsus belgisi<br />
bwlganligidir.<br />
v) Hukuqiy munosabat - kishilarning wzaro sub`ektiv xukuklari va yuridik majburiyatlar vositasidagi<br />
aloqalaridir. Bu aloqaning alohida shakli. Ya`ni, <strong>huquq</strong> normalari bilan mustahkamlangan hukuk, va<br />
majburiyatlar orqali amalga oshadigan aloqadir. Sub`ektiv hukuk sohibi <strong>huquq</strong>dor, vakolatli shaxs; yuridik<br />
majburiyatlar egasi - majburiyat wtovchi shaxsdir. Har kanday <strong>huquq</strong>iy munosabatda huqukdor shaxs qarshisida<br />
majburiyat wtovchi shaxs (inson, tashkilot, davlat idorasi)hozir bwladi. Xuddi shu ma`noda hukuqiy munosabat<br />
individuallashgan (ya`ni, shaxsi aniqdangan) aloqa xisoblanadi. Shaxsini belgilash nomma-nom va ijtimoiy vazifani<br />
bajarishdagi roliga qarab ikki kwrinishda bwladi.<br />
Shaxsini nomma-nom belgalashda <strong>huquq</strong> soxiblari wz ismi-shariflari, tashkilotlar esa wzlarining twliq<br />
unsur-lari bilan nomlanadilar. Masalan, nikoh munosabatlariga kirishuvchi shaxslarning aiiq ism-shariflari ifoda<br />
etiladi. Yoki mahsulot egkazib berish, yuk tashib berish munosabatlariga kirishgan tashkilotlarning barcha<br />
unsurlari, twliq nomlanishi va boshqa muhim belgilari anik. kwrsatiladi.<br />
Ikkinchi xolatda sub`ektlarni nomma-nom yoki unsurlar (rekvizitlar)ga qarab belgilash talab etilmaydi.<br />
Faqat ularning ijtimoiy roli, vazifasi ta`kidlanadi. Masalan, oldi-sotdi munosabatlarida bir tomon-sotuvchi, ikkinchi<br />
tomon-xaridor. Yoki ma`muriy <strong>huquq</strong> buzilishi munosabatlarida bir tomonda militsiya xodimi, ikkinchi tomonda<br />
fuqaro va hokazo.<br />
g) Xukuqiy munosabat - irodaviy munosabatdir. Ma`lumki, xuquqiy normalarda muayyan davlat irodasi<br />
ifoda etiladi. Shu bilan birga hukuqiy munosabat vujudga kelishi uchun uni ishtirokchilarining ham irodasi talab<br />
12
Change language