G`a`rezsizlik ha`m milliy qatnasiqlardin` rawajlaniwi kk

O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
«Milliy ideya, ruwxiyliq tiykarlari ha`m huqiq ta`limi» kafedrasi
«G`a`rezsizlik ha`m milliy qatnasiqlardin` rawajlaniwi kursinan
lektsiya tekstleri» pa`ni boyinsha
L e k ts i ya t e k s t l e r i
Lektor Abatov A
2012-jil

G`a`rezsizlik ha`m milliy qatnasiqlardin` rawajlaniwi kursinan
lektsiya tekstleri
I. Kirisiw.
Reje
1. Milliy qatnasiqlar
2. Olardin` ja`miyetlik qatnasiqlar sistemasindag`i orni.
1. Milliy qatnasiqlar
G`a`rezsizlik O`zbekistan Respublikasi turmisinda jan`a betlerdi aship, O`zbek xalqi
o`zinin` ko`p min` jilliq tariyxinda birinshi ma`rtebe o`z g`a`rezsiz ma`mleketin ju`zege
keltiriwi.
«Endigi basli waziypamiz-dedi prezident I.A Karimov bul protsseslerdin` ilimiy teoriyaliq
tiykarlarin, olardin` jan`a qirlarin aship beriwden ibarat»
“a`rezsizlik ha`m milliy qatnasiqlar - G`a`rezsizliktin` a`hmiyeti sonnan ibarat, ol
milletaliwinda jan`a imkaniyatlar ashadi, onin` rawajlaniwin tezlestiredi. Ene sol sebepli xa`rbir
xaliq, xa`rbir millet g`a`rezsizlikti a`rman etedi. O`zbek xalqi, qaraqalpaq xalqi a`ne usi
armanina eristi.
Bul waziypani bejeriw o`z-o`zinen bolmaydi. G`a`rezsizlik bug`an imkaniyat beredi, jol
ashadi, lekin bul imkaniyattan paydalanip, ma`mlekettin` rawajlaniwin jan`a da`rejege ko`teriw
bizge, bizin` miynetimiz sho`lkemlestiriwshiligimiz, intamizg`a baylanisli.
Degen menen ga`p bul jerde bizin`, yag`niy O`zbekistan xalqinin` sho`lkemlese biliwinde
birge islegen xa`reketi ha`m miynetinin` na`tiyjeliginde. Bul jolda joqari ko`rsetkishlerge erisiw
ushin ma`mleketimizdin` barliq xalqi o`z miynetlerinin` na`tiyjesin zaya etpewleri kerek.
Lekin bul jetiskenliklerge erisiwde biz bir qatar qiynshiliqlarg`a du`s kelemiz. Solardin`
biri O`zbekistan xalqinin` ko`p millet ha`m olardan sho`lkemleskenligi. Olardin` ha`r birinin` o`z
tili, miliy u`rin a`detleri, milliy ma`deniyati, ma`na`wiyati, u`rin-a`det ha`m da`stu`rleri bar. Bul
na`rselerdi hem waqit inkar etiwge bolmaydi. Olar menen eskilesiw za`ru`r ha`m lazzim.
Ha`rbir millet ha`m elattin` tili, ma`deniyati, u`rip-a`det, da`stu`rlerin hu`rmet etip g`ana
biz olardin` xu`rmet izzetine, mehir muxabbatina sag`awar bolamiz.
Joqarida aytilg`an juwmaqlardan ma`lim bolip turipti, o`zbekistan xalqin birlestiriw,
tatiwlastiriw ma`mleketimiz aldinda turg`an en` a`hmiyetli waziypalardin` biri. Bul maqsetke
erisiw ushin millet degen ne, ne ushin ha`r bir millet o`zine say til, ma`deniyati, u`rip-a`det
da`stu`rlerge iye olardi qolay etip inabatqa aliw mu`mkin ha`m za`ru`r ma`mleketlerdin` o`zo`zin
qatnasiwlarinda birinshi na`wbette qanday jag`daylar menen esaplasiw za`ru`r-bulardin`
ha`mmesi ma`mleketimizdin` ha`rbir puxarag`a ma`lim boliw kerek.
Sonda g`ana O`zbekstandag`i ba`rshe milletler ha`m elatlar arasinda qarama-qarsiliq,
naraziliq, jatirqaw mensinbewshilik siyaqli nuqsanlarg`a jol qoyilmaydi. Ma`mleketimiz
xalqinin` tatiwlig`i, birligi, o`z-o`zi bir-birine bolg`an xu`rmeti asip, bekkemlenip baradi.
Jan`a, G`a`rezsiz O`zbekistandi ma`na`wiy jan`laniwsiz ko`rip bolmaydi.
G`Ja`miyetti ma`na`wiy jan`alawdan go`zlengen bas maqset-deydi prezident I. A.
Karimov-ju`rt tinishlig`i uatan ko`rki, xaliq erkinligi ha`m pa`rwanlig`ina erisiw, ka`mil insandi
ta`rbiyalaw, ja`miyetlik birlik ha`m milletler ara tatiwliq, diniy ken` peyillik kibi ko`plegen
ma`selelerden ibaratG`
Prezidentimiz I.A. Karimovtin` bul pikirlerinen sol na`rse ma`lim boladi, milletler ara
tatiwliq g`a`rezsizlik sharayatinda jan`a siyasiy, ekonomikaliq ma`na`wiy tiykarg`a tayang`an
halda ju`zege keledi.
Biz u`yreniwge kirisip atirg`an bul fa`n (pa`n) a`ne usi ma`selelerdi tu`siniwde ba`rshege
ja`rdem etetug`in so`zsiz.

II Adamlardin` etnik birliginin` ko`p tu`rliligi
Reje:
1. Uriw qa`wim, elat kishi etnik birlikleri, olardin` kelip shig`iwi ha`m sa`ne say
o`zgeshelikleri
2. Millet-adamlar tariyxiy birliginin` joqari formasi sipatinda.
3. Millettin` tiykarg`i belgileri.
Millet tu`sinigi en` a`yemgi atamalardan bolip, a`sirler dawaminda adamlardin` diqqatin
o`zine tartip kelgen. Bunday jag`dayda tu`siniw mu`mkin, sebebi turmistin` ha`rbir ma`writinde
biz milletlerge, olardin` bir-birinen parqina, tillerine, u`rip-a`detine, tu`rmiz ta`rizine ha`m basqa
da jag`daylarina du`s kelemiz. Sonliqtan nizamli ra`wishte bir-birimizden millet degennin` o`zi
ne, qashan ha`m ne sebepten payda bolg`an, a`lemde neshe millet bar, olardin` bir-birinen parqi
nelerden ibarat degen sorawlarg`a juwap beriwdi o`tinemiz. G`a`rezsiz O`zbekistannin` ha`rbir
puqaraliq bu`l sorawlarg`a toliq ha`m aniq juwap bere ala ma.
Millet so`zi bizin` tilimizge arab tilinen kirgen,sebebi islam dini bizin` aymag`imiz bolip
VII a`sirden baslap ken` tarqalg`an son` arab tili islam dini a`leminin` uliwmaliq ilimpa`n tiline
aylandi. Sol a`sirler dawaminda bizin` tilimizge arab tilinen, yag`niy Quran Karim ha`m Xadisler
tilinen min`lap so`zler kirip keldi. Solardin` biri G`MilletG` so`zi edi.
Arab tilinde millet so`zi o`tmish da`wirlerde G`islam dinindegi xaliqG` ma`nisin bildirgen.
A`sirler o`tiwi menen millet so`zinin` ma`nisi a`ste-aqirin o`zgere baslag`an.
Ha`zirgi da`wirde biz millet degende uliwma tildeso`ylep, bir pu`tin uliwmaliq aymaqta
xizmet etiwshi, ekonomikaliq turmis keshiriwshi, uliwmaliq ma`deniy, ma`na`wiy ha`m ruwxiy
ortaliqqa iye adamlardin` tariixiy jaqtan payda bolg`an bu`gilmes birligin tu`sinemiz.
Demek millettin` ta`ripin birqansha quramali, ol birneshe printspi ha`m jag`daylardi o`z
ishine aladi: en` da`slep millet haqqinda aniq ha`m ha`r ta`repleme toliq mag`liwmat aliw ushin
printspler ko`zde tutiliwi kerek. Olar: til, aymaq, ekonomikaliq turmis, ma`deniyati ma`na`wiyat,
ruwxiyat, tariix ha`m barqararliq (buzilmas barliq).
Millet tuwrali aytqanda, birinshi oring`a uliwmaliq til ma`selei qoyiladi. Sebebi millet
wa`killeri bir-birin tu`siniwi,o`zlerinin` maqsetlerin aniqlawi, bir pikir ha`m qararg`a keliwi
sha`rt: Sol jag`inan uliwmaliq til ma`selen, adamlardin` biri-birin tu`siniw, qurali ma`selesi,
ju`da` a`hmiyetli ma`sele esaplanadi.
Lekin bizge ma`lim, ha`rbir millet til, a`dette tu`rli aymaqliq dialekt (shevalardan) ju`zege
kelgen. Dialektler uliwma millet tildin` shaqap shalari esaplanadi. Olar uliwmaliq millet tildi
inkar ete almaydi. Geyde dialektler bir-birinen biraz pariqlanip turadi, geypara waziypalarda
adamlar bir-birin tu`sinbeytug`in jag`daylar da boliwi mu`mkin. Bunday jag`daylarda uliwma
milliy a`debiy ju`zege keledi ha`m shevalarda saylawshilar bu`l uliwmaliq tildi biliwleri sha`rt
esaplanadi.
Tildin` ja`miyette qanday a`hmiyetli orindi iyelep … sonnan da bilsek boladi, barliq
arziw,niyetler insan qa`lbine,da`slep anaxa`yiwi, ana tilinin` biykarlar irqaqlari menen sin`edi.
G`Ana tili bul millettin` ruwxidir. O`z tilin joyitqan ha`rqanday millet o`zliginin` ju`da`
boli turg`an ga`pG` deydi prezident I.A. Karimov
Millettin` ekinshi belgisi, yaki sipatin-onin` birpu`tin aymaqta turmis keshiriwi. Bul sol
aymaqta jasawshi adamlardin` sa`wbetlesiwin ju`klestiredi, islep shig`ariw ku`shlerinin`
rawajlaniwin jen`illestiredi.
Bizin` milletimiz jasap atirg`an aymaq du`n`yada en` qolay jerlerdin` biri dew mu`mkin.
Orta Aziyanin` jen`il o`zlestiriletug`in jerleri tiykarinan O`zbekistan aymag`inda jaylasqan.
Ha`zirgi waqitta Qazaqstan jerlerinin` derlik u`shten-eki bo`legi taqirlar ha`m
sholsaxralari, Qirg`izstan aymag`inin` u`shten-eki bo`legi ten`iz qa`ddinen orta esap penen
1500metrden 4500 metrge shekemgi ba`lentine jaylasqan, sharwashiliq ha`m jilqishiliqqa qolay,
lekin qan ma`deniyatin rawajlandiriwg`a qolayli boljag`an jaylawlar. Jan qon`sila bolg`an
Ta`jikistanda aymaqtin` u`shten-eki bo`legine jaqin jerler qiya ba`lentlikler ha`m aspang`a
tirelgen tawlardan ibarat. A`sirler dawaminda biz-benen jan`ba-jan jasap keyatirg`an
Tu`rkmenler ma`mleketi aymag`inan derlik lekin pala`p Qaraqu`m sholi ha`m saxralar

esaplanadi. Qazaq ma`mleketlerden parqi ulli O`zbekistanda pu`tkilley basqasha jag`daydi
ko`riw mu`mkin: Milliy teritoriyanin` seksen payizi suwg`arilatug`in ha`m ag`zalli jerler,
bag`iw-baqshalar gu`llep jaynap turg`an arallar ha`m qalalar.
O`zbekistan aymag`i -ta`biyat bizge ina`n etken biybaxa bayliq. A`ne sonliqtan da milliy
aymag`imizg`a a`zelden insaniyat ma`deniyatinin` iri oraylari ornalasqan. Orta Aziya
ma`deniyatinin` ju`regi ha`m negizgi O`zbekistan esaplanadi.
Milliy territoriyamizdin` bunday mu`mkinshilikleri xalqimizdin` Orta Aziyanin` basqa
xaliqlarinan u`stin boliwg`a emes, ba`lki olardi birlestiriwge, tatiwlastiriwg`a ha`mel etken.
O`zbekistannin` onlag`an medrese ha`m oqiw orinlarinda min`lap tu`rkmen, qazaq, qirg`iz, ha`m
ta`jik jaslari ta`lim alg`an. O`z bilimleri menen Orta Aziya xaliqlarinin` wliwmaliq ma`plerine
umtiliwlarin, uliwma tu`sinik ha`m du`n`ya qaraslarin bekkemlegen.
O`zbekistan qalalarinan bazarlari, du`kanlari, o`nermetshilik ustaxanalarinda qon`si
haliqlar o`zleri islep shig`arg`an tu`rli buyimlarin, asirap jetistirgen qarama mal ha`m jilqilarin
satip, o`z mu`ta`jlerin pitkergen.
O`zbekistan keleshegi ulli ma`mleket degende prezident O`zbekistan aymag`inin`
qolaylig`i, o`nimdarlig`i, ta`biyat ta`repinen ina`m etilgen bayliqlarin da na`zerde tutadi.
Millettin` o`zine say u`shinshi belgisi onin` ekonomikaliq jaqtan bir-biri menen baylanisli
bo`limlerden ibarat ekenligi. Bul ma`sele eki tu`rli jag`jayda ko`riliwi mu`mkin.
Birinshiden milliy aymaq sonday bo`limlerden ibarat boliwi mu`mkin, bilimlerdin`
ha`rbiri ekonomikanin` ma`lim bir tarawi boyinsha qa`liplesip, basqa bilimlerge o`z o`nimin
beredi ha`m olardan da aldi.
Bunday jag`daydi derlik ba`rshe milletlerde ko`riw mu`mkin Ma`selen, O`zbekstanliq
geypara bo`limleri sharwashiliq bag`i bo`limleri baqshiliq yaki basqa taraw boyinsha
qa`liplesken. Sol tiykarda ha`rbir millet aymag`inda, aymaqtin` bo`limlerinde tovar aylanisi
ju`zege keledi. Bunday tovar aylanisqa tek te ma`mleket jolinin` ra`smay tovar aylanisi ta`rizde
ko`riw jeterli emes. Bul protsesstin` ko`p g`ana bo`legi tikkeley xaliq ta`repinen ku`ndelikli
turmis iqtiyajlari menen shug`illaniw payitinda a`melge asiriladi. Bunday protsess ha`m turmis
keshiriwge qa`liplesiwge qa`liplesiw ta`biy, sebebi bunday jag`dayda ekonomikaliq ilajlar
birqansha kemeyedi. Onin` en` G`jetilisken ko`rinisiG` o`zin-o`zi ta`miyinlewshi natural
xojaliqlar. Lekin a`meliyat isin ko`rsetedi, bunday jolg`a umtiliw jil sayin kemeyip barmaqta,
Millet bo`limlerinin` ha`m milletlerdin` o`z-ara baylanisi ken`eyip ha`m bekkemlenip barmaqta.
Millet ekonomikaliq turmisinin` birligi ha`m uliwmalig`inin` a`hmiyetli ta`replerinin`
biri, millettin` ekonomikaliq g`a`rezsizligin ta`miyin etiw. Ha`zirgi zamanda ekonomikaliq
turmis sonin`day ra`n`ba`ra`n` ha`m tezlik penen a`melge aspaqta, onda heshbir millettin`
ekonomikaliq turmisi o`z milliy territoriyasi shegaralaniw menen sheklenip qoyiwi mu`mkin
emes. Sirtqi ekonomikaliq baylanislarsiz, sanaatqa sawdasiz bir de millet yaki ma`mleket
ha`zirgi zaman talaplari da`rejesinde ku`n keshire almaydi. Lekin ekonomikaliq turmistin`
tiykarg`i printsip ha`m talaplarinin` biri-millet o`z ma`mleketinen mu`mkinshiligi bolg`ansha
ko`birek tovar shig`arip satisip, xaliq-araliq bazarda qunlasqan ha`m mu`mkinshiligi bolg`ansha
aziraq tovardi sirttan satip aliw.
Qun milleti milliy ma`mleketimiz bayitiwdin`, ma`mleket parawanlig`ina erisiwdin`
a`hmiyetli jollarinin` biri. Millet shetten qanshama kem tovar kirgende, sonsha qa`rejet, bayliq
shetke shig`ip ketedi degen so`z.
Al endi ha`kisinshe, millet o`z territoriyasinan ko`p tovardi xaliq araliq bazarda sata alsa,
ol sonshamaliq da`rejede bayiydi. Bunin` ushin millet milliy ma`mleket xaliq araliq bazarda
konkurentsiyag`a(raqobatbardosh) tu`se alatug`in o`nim islep shig`ara aliw kerek.
G`a`rezsiz O`zbekistan o`z milliy ekonomikaliq siyasatin a`melge asirar eken, bul
printsiplerge a`lbette a`mel etedi. G`a`rezsizlik jillarinda O`zbekstanda erisilgen u`lken
jen`islerdin` biri-bul ma`mleketimizdin` g`a`lle ha`m energiya g`a`rezsizligine erisiwi boldi. Bul
na`tiyjede O`zbekistannin` tu`rli bo`limleri arasindag`i ekonomikaliq mu`na`siybetlerine ja`ne de
bekkemlewdin` o`zbek milletinin` barlig`i ha`m tatiwlig`in jan`a da`rejege ko`terdi.

Millettin` tariyxiy ju`zege kelgen bekkem birligi sipatinda o`zine say to`rtinshi belgisi
onin` uliwmaliq ma`deniyati uliwmaliq minez-qulqi ha`m milliy mintaletinin` bar ekenligi.
Millettin` bul qa`siyetleri aspannan tu`speydi, tayar halinda qandayda bir g`ayri ta`biyat
ku`sh ta`repinen milletke inam etilmeydi. Milliy ma`deniyat, milletttin` minez-quliq milliy pikir
ju`ritiw usili yag`niy mintaliteti milettin` ju`zege keliw protsessinde geyde birneshe on jilliqlar,
geyde birneshe a`sirler dawaminda ju`zege keledi. Bul qubilislar ha`m o`zine say qa`siyetlerdin`
tez yaki a`stelik penen payda boliwi tariyxiy sharayatlarg`a baylanisli boladi.
Bizge ma`lim, ma`deniyat materialliq (moddiy) ha`m manwiyat bo`limlerden ibarat islep
shig`ariw prtsessi adamlar jasap turg`an belgili aymaqqa baylanisli bolg`anli sebepli, aymaqtin`
georgrafiyaliq sharayatlari, o`zine say ta`repleri materialliq islep shig`ariw ma`deniyatina
tikkeley ta`sir ko`rsetedi.
Lekin «ma`deniyat» dengende, a`dette, biringi na`wbette, manawiy ma`deniyat, yag`niy
a`debiyat, iskusstvo, pa`n, filosofiya, xaliq do`retiwshiligi ha`m basqalar tu`siniledi. Ma`nawiy
ma`deniyat a`tirap-a`lemdi biliw, oni aqilg`a muwapiq o`zlestiriw, olar tuwrali ma`lim
juwmaqlarg`a keliw prtsessi. A`tirap-a`lem ha`mmemiz ushin uliwma ma`kan. Sonliqtan a`yne
waqitta, bul ma`kan o`z du`zilisi, ta`biyati boyinsha ha`r bir aymaqta ha`r tu`rli. Jer qunarlisi
ra`n`ba`ren`ligi ma`selenin` tag`i bir tamani. Onin` basqa, ekinshi tamani, sonnan ibarat, a`tirap
a`lemdi, ta`biyatti, ja`miyetti an`law, tu`siniw, sol tiykarda olardin` en` uliwmaliq jag`in ha`m
printsiplerin belgilewha`rbir xaliqta ha`m ha`tteki ha`rbir adamda o`zine say biliwi mu`mkin.
Sebebi a`lem, ja`miyet ha`m insanda sonday ra`n`ba`ren`, olardi ha`rbir insan tu`rlishe qabil
etedi, o`zinshe tu`sindiredi, o`zinshe tu`sinedi, bul ta`biy jag`day.
Milliy ma`deniyatti ju`zege keltiriwde a`tiraptag`i jag`day, geografiyaliq prnintsip, millet
tariyxi onin` bastan keshirgen waqiyalari ha`m jag`daylari, og`an a`tiraptag`i qon`si xaliqlardin`
ta`sirin an`lawdi, sol millet oyshillari ha`m ja`miyet g`a`yretkerleri a`hmiyetli rol` oynaydi. Bul
qag`iyda o`zbek milleti millet ma`deniyatinin` ju`zege keliw protsessinde ayriqsha bilinedi.
O`zbek, qaraqalpaq milliy ma`deniyati qandayda bir nama`lim maskanda emes, al ha`zir jasap
turg`an ma`kanda ju`zege kelgen ha`m do`n` jerde bayimaqta ha`m rawajlanbaqta.
Milletimizdin` ha`r bir qosig`inda, ra`wiyatlarda, gu`rrin` ha`m da`stanlarda ol jasap turg`an jer
o`z sa`wleleniwin tapti.
2. Olardin` ja`miyetlik qatnasiqlar sistemasindag`i orni.
Miliy ma`deniyattin` ju`zege keliwi ja`miyetten tisqarida emes, ba`lki onin` menenbirge,
ol arqali a`melge asasdi.
Demek milliy ma`deniyatti tu`siniw ushin, onin` o`zine say tamirlarin belgilep aliw
ushin, tamirlarin biliw ushin, millettin` tarixin, onin` ba`rshe pa`s ha`m ba`lentliklerin toliq
biliw za`ru`r.
O`zbek, qaraqalpaq milletinin` ma`deniyati A`miwda`r`ya ha`m Sirda`r`ya aralig`i ha`m de
onin` a`tirapindag`i ellerdin` tarixi-bul qunarli jerler, bag`iw-baqshalar, go`zzal dalalar,
o`zlestirilgen millionlag`an gektar bag`lar, atizlar, ju`zlegen qalalar, ma`deniyat oraylari, bilim
ma`skanlarin jaratiw olardi dushpan ta`sirinen qorg`aw ha`m tazadan bayitiw protsesinde ju`zege
kelgen.
O`zbek, qaraqalpaq milliy ma`deniyatinin` tag`i da bir diqqatqa sazawar jeri sonnan
ibarat, ol basqa millet ma`deniyatlar sol ma`niste, qon`si xaliqlar ma`deniyatlarinan hesh bir
waqit u`zilip qalg`an emes, olardi qaytama en` jaqsi da`stu`rlerin qabil etip alg`an, o`zine
sin`dirgen. Bul protsess ha`zirgi da`wirde ja`ne de ko`beymekte: turkmenlerdin` gilem
toqiytug`in biyta`krar sheberligi, ka`rxanalardin` sharuashiliq tarwindag`i ko`nlikpeleri ha`m
basqa xaliqlardin` turmisindag`i tu`rli tarawlardag`i jetiskenlikleri xalqimiz ta`repinen
u`yrenilgen ha`m elede u`yrenilmekte. Rudaki, Ja`miy, Saadiyler, tajik doslarimiz ushin
qanshama hu`rmetli bolsa, o`zbek, qaraqalpaqlar ushinda sol da`rejede qimbat.
O`zbek milliy ma`deniyatin Abay Qunanbaev, Muxtar Avezov, Maktumkuli ha`m _
mudami ta`sir etip kelgen, al Manas bolsa, Orta Aziya xaliqlari awizeki a`debiyatinin` en` joqari
shoqqisi bolip qaladi.

Biz millet tuwrali ga`p eter etkenbiz, onin` minez-qulqi degen termindi de isletiw
mu`mkin. Millettin` minez-qulqi onin` ruwxiy qa`siyetin, milletke a`det bolip qalg`an,
ta`kirarlanip turatug`in is-ha`reketlerin onin` irayin, qiliqlarin bildiredi.
Ja`ha`n milletlerinin` turmisin u`yrenip, olardi ko`zden o`tkerer ekenbiz olardin`
birewlerin qanqizba, sheber, yoshli ekenligin, bazilari bolsa kerisinshe kem so`zli, suwiq qanli,
awir minezli ekenligin ko`remiz.
Milletlerge ta`n bunday qa`siyetlerdi u`yreniw soni ko`rsetedi, bular millettin` jasaw
sharayatlari, belgili sanege say tarixi, basqa milletler menen mu`na`sibetleri kibi konkret shartsharayatlari
menen baylanisli. Bul ta`repinen alg`anda, adamlar o`zi qansha tu`rli bolsa, milletler
de sonsha da`rejede ha`r-qiyli bolip keledi.
A`lbette suwiqqanli millet arasinda qanqizba kimselerde ushirasip turadi, kerisinshe qan
qizba milletler arasinda suwiq qanli adamlarda ushirasadi. Lekin bunnan uliwma milletlerdi
ajiratiw qiyin eken-da` degen juwmaq kelip shiqpaydi. Bul ma`selege ken` tu`rde qarim-qatnas
jasalsa, bul milletlerdin` ma`lim bir kishi pikiri emes, ba`lki u`lken tarixi izertlense, biz milletler
qanshamaliq ha`r qiyli ekenliginin` gu`wasi bolamiz. Biz sonin` ushin da bir na`rsege itibar
awdarmag`imiz lazim, milletlerdin` kewli, peyli qanshamaliq na`zik ekenligi ja`ne u`rp, minezquliq
arqali belgilenedi.
O`tmishte hu`kimran bolg`an ideologiyanin` milliy manidegi kemshiligi milltelerdin`
minez-qulqi milliy an`i, milliy maqtanishin inabatqa almawinda edi.
«Ha`rbir insannin`, onin` milletinin` kim boliwinan qatiy nazer, tiykarg`i maqseti qarnin
toydiriw, jaqsi kiyiniwi, turaq jayg`a iye boliwi, o`z waqtinda tegis materialliq ja`rdem aliwi: usi
talaplar qadirlep, hesh bir adam milletin eslemeydi. Sonin` ushin milliy ma`sele a`hmiyetin
joytpadi»-dep u`yreter edi ideologiya.
Anig`inda usi birinshi gezekte za`ru`rli iqtiyajlar qandirilg`annan son` insan o`zinin` kim
ekenligin, bul millettin` insaniyat aldindag`i xizmetleri neden ibarat ekenligin sorastira baslaydi.
Joqarida aytilg`an pikirlerdi tu`siniw mu`mkin, eger ja`miyet o`z rawajlaniwina erisken
bolsa, onda ilim-pa`n, manawiyat ha`m ideologiyanin` rawajlaniwi ushin qolay jag`daylar,
jaratilg`an bolip, sol ja`miyette milliy maqtanishi, milliy an` sol da`rejede joqari rawajlang`an
ja`miyettin` rawajlanbag`an ja`miyetten parqi rawajlang`an ma`mlekette bul belgilerdin`
joyilg`anda emes, al ma`deniyatli kisiler aqilli pikir ju`ritip, bul jag`daylari aldin`g`i qatarg`a
shig`arilmag`andi.
Millet tuwrali aytqanda tag`i bir ko`zde tutiliwi lazim bolg`an na`rse milletti tariixiy
ju`zege keltirgen birlik esaplanadi. Milletti ko`rsetpe, qarar yaki buyriqtin` tiykarinda jaratip
bolmaydi. Og`an ta`n bolg`an til birligi, aymaq birligi , ekonomikaliq turmis birligi, ma`deniyati,
u`rip-a`det ha`m ma`nis-qulqi birligi shetten ina`m etilgen tag`i na`rse emes. Olar a`ste-aqirin
millettin` a`meliyati protsessinde ju`zege keledi. A`ne usi protsesste milliy birlik payda boladi.
Millettin` tiykarg`i belgilerinin` biri onin` bekkem birligi. Yag`niy ha`r qanday,
religiya, reformaliq o`zgerisler, milletke bolg`an zorabanlig`i siyasati heshbir milletti tarqatip
jibere almaydi. Kerisinshe bunday ila`jlar milletti qaytadan ja`mleydi. Bul biz 1943-1944 jillarda
SSSRde milliy aymaqlardan ma`jbu`riy biriktirilgen xaliqlar misalinda ko`remiz. Bular,
chechenler, qirim ozbarlari, qalmaqlar, ingushlar ha`m balkarlar edi. SSSRdin` fashist-germanlar
menen urisinda olar dushpan menen birlikte ayiplanip … ko`terildi. Olar XXI a`sirdin` basina
kelip joq boliwi kerek edi. Haslinda bul reximsiz urista ha`rbir milletten qorqaqlar, satqinlar
shiqti. Ha`tteki general Vlasov Rus azatliq armiyasin du`zdi.
2. Milletlerdin` ju`zege keliwi.
Milletlerdin` kelip shig`iw ma`selen pa`nde en` kem izertlengen ha`m sol sebepli aniq
emes mashqalalardan biri esaplanadi. XX a`sirge shekemgi da`wirde milletlerdin` kelip shig`iwi,
qashan ha`m qanday sebeplerge bola ju`zege kelgenligi tuwrali arnawli ta`liymat ha`m ilimiy
miynetler jaratilg`an emes. Lekin G`MilletG` so`zine ma`nisi boyinsha jaqin tu`sinikler Shig`ista

da Batista da milledten buring`i a`sirlerde isletilgen. Islam dini a`lemi, latin tiline su`yengen
Batis ma`mleketleri, buddizm ha`m onin` tarmaqlarina basiygen uzaq Shig`is ha`m tu`slik
shig`is, Aziya ma`mleketlerinde G`milletG` ha`m G`xaliqG` tu`sinikleri derlik bir ma`niste
isletilgen.
Bazar qatnasiqlari ja`miyetinde xu`kimran jag`dayda islegennen son` kapitalliq
formatsiyasi ja`ha`ndi o`zinin` u`yi dep qaray baslag`annan keyin, ha`rbir burjuaziya ma`mleketi
birinshiden o`z mu`lki territoriyasi, basqariw organlarin aniqlap aliwg`a ha`reket qildi.
Ekinshiden ol o`z baylig`i, kapitali, siyasiy ha`m ekonomikaliq ta`sir da`rejeli
ken`eyttiriw maqsetinde o`zine mu`na`sibet penen burjuaziya G`o`z xalqiG`, G`o`z milletinG`
aniqlap ala basladi ha`m G`milletG`, G`xaliqG` tu`sinikleri degende neni tu`siniw kerek degen
sawal a`meliy tu`s aldi.
Ha`zirgi zaman rawajlang`an ma`mleketlerinde basin shig`arilg`an entsiklopedilar,
so`zlikler millet degende: G`Millet bul adamlardin` o`z tariixiy ha`m ma`deniy ta`g`dirleri, ha`m
de diniy birligine tiykarlarg`a uliwmalig`iG` dep tu`sindire basladi. Yag`niy G`MilletG` tu`sinigi
ushin jalg`iz bir qag`iyda belgilenbeydi. Onnan ta`riypn waziypa, sha`rt, sharayat, belgili
jag`dayda qarap ol yaki bul tamang`a o`zgeriliwi mu`mkin ekenligi kezde tutildi. Inglis, nemis,
frantsuz, italyan, Ispan, rumin, balgar, partugal, yapon milletleri a`ne u`si sha`rt ha`m talaplarg`a
juwap beredi.
XX a`sirge shekem ha`m onnan keyin jasag`an oyshillar joqarida aytilg`an millet ta`ripi
a`tirapinda pikir ju`ritiw menen sheklendi ha`m bul tarawdi qandayda bir jan`a pikir yaki
ta`liymat jaratiw artiqsha dep bildi.
Tariixiy u`yreniw soni ko`rsetedi, milletler insan yaki tariixinin` alg`ashqi ja`miyet
formatsiyasinan basqa ba`rshe da`wirlerinde ju`zege keliwi mu`mkin bolg`an, ha`m olar az ba,
ko`p pe payda bolg`an.
Millettin` ju`zege keliwi ushin tiykarg`i sha`rt-sharayat ja`miyetke tinishliq ha`m siyasiy
birlikti ta`miyn etiw, turaqli ekonomikaliq siyasiy ha`m ma`deniy-ma`na`wiy baylanislardin`
ornatiliwi, jalg`iz uliwmaliq tildin` jaratiliwi. Bunday til sol aymaq ha`m sol ma`mlekettegi
jetekshi, ma`mleket xalqinin` ko`pshiligin quraytug`in xaliq tili tiykarinda da jaratiliwi mu`mkin.
Bul ma`selenin` sheshiliwi qaysi tildin` qay da`rejede qolaylig`ina baylanisli.
Tariixti u`yrener ekenbiz uzaq-o`tmishlerde, bunnan 3-5min` jil burin Xitayda,
Xindistanda, Vavilonda Misirda ha`m basqa da aymaqlarda birlik, tinishliq, do`retiwshilik
jag`dayi tamam etilgen da`wirlerde ko`rsetilgen aymaqlardin` ha`r birinde da`wir talaplari ha`m
imkaniyatlari shegarasinda milletler ju`zege kelgen.
Usig`an tiykarlana otirip biz aytiwimiz mu`mkin, insaniy tariixinda a`yemgi zamanlarda
qitay milleti, xind milleti, misir milleti h.t.b. bolg`an.
Uliwma milletlerdin` payda boliw da`wirlerin to`mendegishe boliw mu`mkin:
1. En` a`yiemgi milletler (Misir, Xindistan, Vavilon, Kitay)
2. A`yemgi milletler (Gretsiya, Rim)
3. Orta a`sir milletleri (Shig`is Ren`esinsi da`wirinde ju`zege kelgen musilman
ma`mleketleri ( IX-XIIa`sir)
4. Jan`a zaman milletleri (Batisti burjuaziya mu`na`siybetleri jayila baslag`an da`wir
(XV-XVII a`sir )
En` a`yemgi, a`yemgi ha`m orta a`sir milletleri ja`miyettegi sha`rt-sharayatqa qarap
rawajlang`an, a`sirler dawaminda insaniyat rawajlaniwinin` alding`i qatarinda bolg`an. Lekin
tariixiy o`zgeriler sebepli jaynap, jasnap turg`an ma`mleketler joq bolip, milletler bul
o`zgerislerdin` ta`sirinde qul bolg`an. A`sirler otan, jan`a da`wirler kelip bul aymaq qaytadan
ko`terilgen, milletler ja`ne jan`adan tiklengen.
O`zbek, Qaraqalpaq milletleri de bul uliwma tariixiy qag`iydadan shette qalmag`an.
O`zbek milleti tariixiy ma`selesinde O`zbekistan Respublikasinin` prezidenti I.A. Karimov
a`hmiyetli pikirler aytti. O`ytkeni jaqing`a shekem alimlar o`zbek milletinin` o`tmishin jaratiwda
totalitar du`zim … alislap kete almaydi. Olardin` pikirlerinshe X-XII a`sirde o`zbek elati ju`zege
kelgen. XIXa`sirdin` ekinshi yariminda O`zbekistanda milliy mu`na`siybetler payda bola

aslag`an, o`zbekler birinshi ma`rtebe millet sipatinda tek te XX a`sirdin` 30 jillarinda ju`zege
kelgen.
O`zbek milletinin` ju`zege keliw tariixiy bunday etip jaratiw xaqiyqatliqqa duris
kelmeydi. Xalqimizdin` payda boliw tamirlari teren`de bolip, Milodtan buring`i birinshi onin`
jilliqti o`z ishine aladi ha`m ekinshi min` jilliqda ko`rip baradi:
Qaran` Maverounaxar aymag`i ja`xa`n ma`deniyatina Fargani, Xorezmi, Farobi, Ibn Sini,
Qeruni kabi shaxslardi bergen da`wirde aymag`imizda millet bolg`an emes, biz shashirandi,
birikpegen el o`zin dewge jeterli tiykar barmaW XIV-XVI a`sirlerde Amir Temur, Navoy,
Ulig`beklerdi… xalqi, elat jag`dayinan shiqpag`an edi dewge bola maW Insaniyat tariixi-bul
birinshi na`wbette milletler tariixi dep qarag`an duris boladi.
3. Milliy ma`selenin` ma`nisi.
G`Milliy ma`seleG` milletlerge tiyisli, sonin` ushin da olardin` o`z-ara mu`na`siybetleri
xaqqindag`i ma`sele ha` mashqalalar jiyindisi demekdur.
Batis ilimiy a`debiyatinda: milliy ma`sele birqansha basqasharaq tu`siniklerdi ha`m talqi
qilinadi. Ol ma`mleketlerde ha`rbir ma`mleket tiykarinan bir milletli bolip ju`zege kelgenligi
sebepli «millet» ha`m «ma`mleket» tu`sinikleri ortasina ko`binshe ten`lik belgisi qoyiladi ha`m
milliy ma`sele degende, pu`tkil ma`mleketke tiyisli ma`sele tu`siniledi.
Lekin biz milliy ma`seleni joqarida talqilap o`tkenimizdey, tu`rli milletlerge, sonin`
ishinde milletler arasindag`i mu`na`siybetlerge tiyisli ma`seleler jiyindisi dep tu`sinemiz ha`m
talqilaymiz.
Geyde milliy ma`sele termani ornina milletler ara qatnasiqlar atamasin isletiw jag`daylari
ushrasadi. Bul eki atama arasina ten`lik belgisin qoyip bolmaydi, sebebi milliy ma`sele o`z
mazmuni ha`m ma`nisi jag`inan teren`irek ha`m qurilmaliraq bolip, ha`rbir millettin` tariixi,
peyili, mentaliteti turmis ta`rizi, u`rip-a`detleri, da`stu`rleri menen baylanisli. Tek ol usilay
qarag`anda g`ana milliy ma`selenin` tiykarg`i ha`m teren` tu`siniledi. Sonda g`ana milliy
ma`seleler tuwrali tiykarli usinislar beriw, milletler ara qatnasiqlarg`a duris bag`dar beriw
mu`mkin.
Millet, bul tek g`ana til, aymaq ekonomikaliq turmis, ma`deniyat ha`m u`rip-a`detler
birligi bolip qalmay ol birinshi na`wbette oy-pikir, an` maqset birligi esaplanadi.
Milletke sonday tiykarda jantasiw onin` ma`nisin tu`siniw ushin jol ashadi. Milliy
insaniyat tarixi protsessinde onin` a`sirler dawamindag`i ta`jiriybelew tiykarinda ju`jege kelgen
sonin`day birlik, ol ja`miyettin` rawajlaniwi ushin en` qolay jag`daylardi du`zip beredi til ha`m
oy-pikir iyelerin jer menen, aymaq penen uliwmaliq ekonomikaliq ma`pler a`tirapinda
birlestiredi, bunday birlik ja`nede na`tiyjeli xizmet ko`rsetiwi ushin uliwmaliq ma`deniyat, u`ripa`det
ha`m mentalitet jaratadi.
Milliy mentalitet millettin` tariixiy tamirlari, iri materialliq ha`m ma`na`wiy tiykarlari,
a`sirlerge sozilg`an turmisliq ta`jiriybeli qag`iydalari, aqil-parasati, a`tiraptag`i barliqqi jantasiw
usili.
Ha`rbir millet-pu`tin bir dun`ya, sebebi ol a`tirapindag`i aymaqti, barliqti u`yreniwi,
o`zlestiredi, an`laydi o`z son`inda sa`wlelendiredi. Milletti tu`siniw an`law onin` menen
baylanisli tu`rli ha`diyseler ha`m uaqiyalar u`yreniwden baslanadi.
Tek te biz g`ana XX a`sir dawaminda jer sharindag`i xaliq 1,7mlyard 6,2 milliardqa
o`sken, yag`niy 3,5 esege ko`beygen. Demek milletler irilenip barmaqta. Jer ju`zindegi xaliq
ma`seleleri menen shug`illaniwshi qa`niygelerdin` esaplaniwina ko`re ha`zirgi da`wirde
2,5min`nan, 4,5min`g`a shekem tu`rli millet ha`m eller bar Jer ju`zinde ko`plegen bo`leklerinde
ele xaliq elat olardin` millet o`zgeshelikleri jeterli da`rejede u`yreniw isi ele tamamlang`an emes.
Onin` u`stine xaliqtin` qaysi millet dep ataw mu`mkin ,qaysisin bo`lek elat dep ataw maqul
degen ma`selede qabil etilgen hu`jjetler bar. Lekin ma`seleni jen`illestiriw maqsetinde ja`ha`n
ilimiy a`debiyatlarinda jer ju`zindegi millet ha`m elatlardin` sani 3min` dep ko`rsetiledi. Jer
ju`zindegi xaliq sani tuwrali aytqanda ja`ne ko`zde tutilatug`in ma`selelerdin` biri milletlerdin`

jer ju`zi xalqindag`i salmag`i ma`selesi. Qa`niygelerdin` esaplawlarina ko`re jer ju`zi xalqinin`
96 protsenti ol yaki bu da`rejede berilgen ma`mleketler bo`lek ,4 proltsenti elatlar ha`m
qa`wimler esaplanadi .Geypara xaliqlar o`zlerinin` kem sanlilig`i menen shashirandi halda u`lken
terrotoriyani iyelewine baylanisli millet xaliq atag`in almag`an .Olar elat halinda qalip ,o`z
a`tirapindag`i iri milletler menen birge islesiw halda barmaqta . Milletler sani jag`inan sha`rtli
ra`wishte bes toparg`a bo`linedi .
1Ulli milletler(ha`r biri 100mln artiq milletler xitaylar ,yaponlar ,amerikanets ,indetsler ,)
2U`lken milletler (ha`r biri 50mln -100 mln g`a shekem angliyali frantsiyalar ispanlar
germanlar tu`rkler meksikanetsler htb )
3Iri milletler (ha`r biri 10mln -50mlng`a shekem )o`zbekler qazaqlar grekler chexlar
argentinalilar
4 Orta milletler (ha`r biri 1mln -10mlng`a shekem )qirg`izlar ,tu`rkmenler ,ta`jikler
albanlar bashqarlar bolgarlar latinlar
5 Kishi milletler (ha`r biri barlig`i 10min`nan -1mlng`a shekem ) chechenler osetinler
qaraqalpaqlar qalmaqlar htb
Ma`mleketlerdi bunday boliwi ku`ndelikli sawda -satiq ha`m uliwmaliq mag`liwmat
qollaniladi .,sebebi ma`mleketlerdin` import yaki eksport imkoniyatlari xaliqtin` sanina
baylanisli boladi Lekin bunday esap aliw ma`mleketlerdin` milletler araliq
ta`sir ko`rsete almadi .Ma`selen tu`rli xalq araliq sho`lkemlerde 1miliard 260mln xalqi bar xitoy
ha`m Hind okeanida ha`m Seyshel atawlari ma`mletimiz ,bari -jog`i 80-min`
iborat xelt milletide ten` hawazg`a iye .
Milletlerdin` ten`ligi ha`m ten` huquqlig`i printsipi xaliq araliq qatnasiqlardin` tiykari
esaplanadi .
1Milletlerdin` jaqinlasiw ha`m uzaqlasiwinin` dialektikasi
Millet bul sana (an`)iyelerinin` birligi .Bul an` uliwmaiq an` bolg`an ,belgili millet
sharayatta ju`zege kelgen an` .Ha`r bir insan o`z an`ina iye bolip ,tek basqalar menen ten`lestiriw
mu`mkin bilmegenin sirtqi milletlerdin` an`i menen toltiriw ,ma`selege ju`zeki qaraw
a`piwayilastiriwg`a alip keledi .
Ha`r bir insn pu`tin bir a`lem .Ha`r bir millet pu`tin bir a`lem Insanlardin` kewili bir
so`z benen aliw ja`ne qaldiriw mu`mkin Millettin`de kewli bar onida jo`nsiz ha`reket yaki so`z
benen qaldiriw mu`mkin
Millet qanshelli erkin ,azat ha`m pa`rawan turmis keshirse kewli sol da`rejede na`zik
boladi Sebebi bunday turmis ma`mlekettin` ha`zirgi ,tariyxtag`i ornin ,ja`miyettegi abirayin
insaniyliq rawajlaniwindag`i qosqan u`lesi ,o`z jolin ta`n aliw mu`mkinshiligine iye boladi
XXI a`sirde insannin` a`ne usi a`piwayi lekin ju`da` a`hmiyetin haqiyqattan aniqlaw
kerek Insaniyat tsivilizatsiyasinin` tarixi a`yne waqitta milletler tarixi ekenligi a`ste- aqirin sana -
sezimimizden orin almaqta XXIa`sir dawaminda milletler araliq ha`reketler jen`isleri
na`tiyjesinde g`a`rezsiz ma`mleketlerdin` sani eki eseden asip ketti SSSRdin` tarqap ketiwi
ketiwi menen onin` qurmindag`i 15ma`mleket o`z g`a`rezsizligine eristi Endi olardin` keleshegi
parlaq boliwi ushin tinishliq ,ma`mleketler ara ha`m ha`m milletler ara birge islesiw toliq ha`m
olarda hu`rmet printsipleri za`ru`r
Tarixtan bizge ma`lim XY -XII a`sirden baslap bazar mu`na`sebetleri ha`m bazar
ekanomikasin pu`tkil du`n`yag`a o`z ta`sirin tiygiziwden baslap xalq araliq mu`na`sebetlerdin`
rawajlaniwina ha`m mazmunli ta`sir etti Ja`ha`n ekonomikaliq siyasat ,ma`mleketlik ha`m
ma`deniyat turmisinda hu`km etiwshi printsipke aylang`annan son` milletler, ma`mleketler
terrotoriyalardin` jaqinlasiwi jedellesip jan`a ko`rsetkishke ko`terildi.
XIXa`sirdin` aqiri ha`m XXa`sirdin` basinda bul protsessti hesh qanday ku`sh toqtata
almaytug`inlig`i ha`m XXIa`sir basinda milletlerdin` qosilip ketiwine iri milletler mayda
milletlerdi jutip jiberetug`inina hesh kim gumanlanbaytug`in boldi Ha`tte ataqli teoretik ha`m
ja`miyetlik rawajlaniw mashqalalari tarawindag`i belgili alim Kara kautsiy: Jaqin da`wirler

ishinde ma`mlekettin` qosiliwi guman keltirildi ,ma`selen chexlar ,nemeyler menen qosilip
ketedi chexlar qosilip boldi dep jazg`an edi
Ku`ndelikli turmistan biz bolg`an milletlerdin` qosiliwi emes ,al olardin` jeke
rawajlaniwin ko`rip turippiz Ha`r bir millettin` o`sip atir bekkemlenip gu`llep jasnawg`a
umtilmaqta XXI a`sirge milletler insaniyat i sipatinda ko`rip barmaqta
Demek a`sir basinda bul haqqinda pikir ju`rgizip ja`miyetti izertlewshileri natuwri
juwmaq shig`arip kuchli qa`tege jol qoyg`an Bul qa`te sonnan ibarat olar milletlerdin`
jaqinlasiwin a`piwayi mexanikaliq ra`wishte jantasqan ,olar a`piwayi logika nizamliq tiykarinda
juwmaq jasap G`o`z ara jaqinllasiwinin` eki na`rse aqir aqibetinde qosiliwi solay eken o`z-ara
jaqinlasiwshi milletler de qosilip ketiwisha`rt « degen sheshimge kelen Olar ahmiyetli bir
sezbedi o`z-ara jaqinlasip otirg`an milletler jansiz na`rse yaki maqluqlar emes al an`li insanlar
edi Olar o`z du`n`ya qarasi ,o`mir printspleri tarix, ha`m ma`na`wayat du`n`yasina iye edi aqiri.
Solay eken, bir millet ekinshi millet penen jaqinlasar eken, onin` menen qosilisiw haqqinda
hasla oylamaydi Ol ekinshi milletten neni u`yreniw, neni qabil etiw qay tarawda sawda satiqti
a`melge asiriwdi oylaydi Bunday o`zlestiriw milletti bayitadi onin` turmisina jan`aliq kiritedi,
millet an`inda jan`a tu`sinikler boliwina sebepshi boladi.
Totalitlar du`zim da`wirindegi millet teoriyasi boyinsha milletler ha`m elatlar tek te
jaqinlasadidep ,olardi uzaqlasiwi haqqinda ga`p boliwi mu`mkin emes edi Sebebi ol teoriya
ha`m ta`liymattin` mazmuni milletlerdi jaqinlastirip qosip jiberiwge erisiw edi .
Son`g`i a`sir ishinde o`zbek ha`m oris xaliqlari ko`p ta`replerinen jaqinlasti. Lekin olar
qosila basladi desek, xaqiyqattan shegilgen bolamiz. Qaytama olardin` arasindag`i pikir
aniqlandi. Yaki bu`kili ju`z jil burin qazaqlar menen qirg`izlar arasindag`i pariqti ajiratiw an`sat
ne islewi, olardin` o`zleri de bug`an ayriqsha itibar bermes edi. Ha`rbir da`wirde bunday
ko`zqaraslarg`a orin qalmadi.
O`z-ara ha`r ta`repleme jaqinlasiw-milletlerdin` rawajlaniwi ha`m gu`llep-jasnawinin`
tiykarg`i belgilerinen biri. Milletlerdin` erkinligine olardin` jaqinlasiwi so`z ko`riw mu`mkin
emes. A`yne bir waqitta o`z-ara ha`m ha`r ta`repleme jaqinlasiw-milletler an`inin` o`z-o`zin
an`lawinin`, milliy o`zliginin` o`siwinin`, ma`na`wiyatinin` bayiwinin`, ideeologiyasinin` payda
boliwinin` ha`m rawajlaniwinin` tiykarlarinin` biri esaplanadi.
O`mir diolektinin` a`ne usinday.
Bul xaqqinda pikir ju`riter ekenbiz, prezident I.A. Karimovtin` mina so`zleri diqqatqa
ilayiq: G`Hasilinda o`mirdin` a`n tu`rli-tu`rli ideyalar gu`resinen, baxs-pikirler qaramaqarsilarinin`
ibarat rawajlaniwdin` ma`nis mazmuni, kerek bolsa … soralsa da sondaG`
(Karimov I. A. Danishpan xalqimnin` bekkem isenimine isenemen). Prezident Islom
Karimovtin` G`Fidakor gazetasi xabarshisinin` sorawlarina juwaplarG` Fidakor gazetasi
8.06.2000 j.
Biz mine usi filosofiyag`a su`yenemiz. Milletimizdin` jaqinlasiwi ha`m uzaqlasiwi
bug`an jarqin misal bola aladi.
5. Elatlar ha`m qa`wimler
Insaniyat tariixi-bul birinshi na`wbette milletler tariixi. Ha`zirgi da`wirde ,
qa`niygelerdin` pikirinshe insaniyattin` 9u`O` milletlerge ja`mlengen qalg`an n`O` elatlar ha`m
qa`wimler quraydi.
Elatlardin` milletlerdin` tiykarg`i parqi sonnan ibarat, elatlar-kem sanli xaliq. Elat millet
siyaqli a`ste-aqirin payda bolg`an, a`sirler dawaminda ju`zege kelgen bekkem birlik.
Elat ta millet kabi bir til bir aymaqqa iye, uliwmaliq da`stu`r ha`m turmis ta`rizi u`ripa`det
ha`m … su`yenedi.
Lekin elat az sanli bolg`anlig`i ushin ha`zirgi zaman talaplari da`rejesinde ekonomikaliq
ma`deniy ma`na`wiy turmisko`shire almaydi. Olar ha`zirgi zaman talaplari da`rejesinde o`z
milliy territoriyaliq bayliqlarin o`zlestiriw, millet teatr iskustvo milliy baspa so`z, tu`rli jaqin
oqiw orinlari ushin za`ru`rli xaliq sani ha`m qu`diretke iye emes.

Ma`selen 14min` Chukcha elati Rossiya federatsiyasinin` Chukotka ha`m KA`UK milliy
tiykarlarinin` 1mln kv,km ten` territoriyasinda tarqalip jasaydi. Sonliqtan olardi o`z-ara
sa`wbetlesiwine de mu`mkinshilik joq.
Baqlawlar tiykarinda islengen juwmaq sonnan ibarat: til, aymaq, ekonomikaliq ha`m
ma`deniy turmis, u`rip-a`det ha`m ruwxiy birlik tiykarinda tariixtin` ju`zege kelgen bekkem
birlik millet da`rejesine ko`teriliwi ushin en` keminde 60 70 min` adamnan ibarat boliwi kerek.
Ja`xan boyinsha elatlardin` sani aniqlang`an emes. Lekin olardin` sani milletlerden az
emes. (Ma`selen: chukchalar, nanaylar, saamlar, nenetsler, ulchalar,kavkazda baonbiyler,
xanaluglar, tsaxdrlar, Kamardr-yazgulyamlar oroshorlar, sariqullar, rushanler).
Ha`zirgi zaman elatlari o`z ishki rezervlerinen aqilg`a muwapiq paydalaniw, ma`lim
jag`daylarda millet da`rejesine ko`teriliwi mu`mkin. Olardin` o`zine say iqtiyajlarin mashqala
ha`m talaplardi qandiriw, olardin` kemeytiliwine syaq asti boliwina jol qoymaw-u`lken
ma`mleketler, milletler xaliq araliq sho`lkemlerdin` a`hmiyetli waziypasina kiredi. Bul
ma`selenin` qanshamaliq diqqatqa sazawar ekenligin biz SSSR aymag`indag`i Arqa, Orta Shig`is
ha`m Sibir elatlari misalinda ko`rdik. 1939 jili aling`an xaliq esabi boyinsha 360min`adamliq 28
mayda az sanli elatlar bolg`an .Aradan yarim a`sir o`tkennen son` 1989 jili ha`m bul elatlardin`
sani 28O`kemeygen
Totilatar du`zim bul sanlardi xaliqtan qosiliwdi bul xaliqlardin` kemeyip bariwin «o`z erki
menen qosiliw «na`tiyjesi dep dag`aza qilmaqshi boldi aslinda bul xaliqlar qosilip kemeyiwi
«Milliy siyasattin` na`tiyjesinde edi «Sovetler Awqami basshilig`i bul elatlardi qosilg`anlardi
qabil etiwge ma`jbu`r etti , ,balalarin o`z tilinde oqitti na`tiyjede olar o`z ata analarinin` bawrina
qaytip bara almadi ,olar menen birge turmis keshire almadi ,sebebi olar ata –anasinin` barlig`in
umitip qalg`an edi Sovet awqami jillarinda rossiyanin` ha`m arqa sibir jerlerindegi kem sanli
xaliqlar genetikaliq jaqtan aynidi yag`niy olardin` na`sili buzildi ,rossiyada xaliqtin` ortasha jasi
57jas bolsa , olardin` ortasha jasi 43- 47jasta boldi .Ha`zirgi waqitta Rosssiya federatsiyasi
hu`kimeti ja`miyetshiligi sho`lkemleri bul xaliqlardi qutqariw qosiw sha`rtlerdi qoydi Lekin olar
joq bolip baratirg`an haywan tu`rlerin saqlap qaliw ushin sho`lkemlestirilgen qoriqxanalardi
(rezervatsiyalardi )esletedi Bul tarawda Kanada ma`mleketi jolg`a qoyg`an dese boladi .Ol jerde
mayda ,kem sanli xaliqlarg`a ha`zirgi zaman tsivilizatsiyasin basqariwi toliq erkinlik berilgen
.Bunday jag`dayda az sanli elatlar pu`tkil turmis tendetsiyalarina a`ste aqirin u`yrenip taslag`an
ha`zirgi zamanda an`sat bolmaydi Avstraliya Tu`slik Amerika Afrikanin` ishki aymaqlarinda
Kanadasha miliy siyasat a`melge asirilmaqta Usinday sharayatlarda olardin` arasinan ja`miet
xizmetkerleri ,jaziwshilar ,iskusstvo tarawinin` xizmetkerleri o`sip shig`adi
Lekin sonday tariyxy etnik birlikler de bar olar ele yivilizatsiyadan shette ,yag`niy olar
jaziwdi da bilmeydi ,diyxanshiliq ma`deniyati olarg`a tiyisli emes Olar haqiyqatinda da ta`biyat
perishteleri ,olardin` ati qa`wim
Qa`wimnin` elattan parqi sonda ,elat az sanli bolg`anlari sebepli ha`zirgi zaman
tsivilizatsiyanan bolip esapqa almaydi Qa`wim bolsa geyde min` sanli bolip ,bir neshshe
100min` kishi awqamg`a birlesip ,onlag`an ruwlar bir awqamg`a ja`mlengen Ja`ma`a`t sonliqtan
qosiliwi mu`mkin Bunday qa`wimler awqamlari Afrika ,Tu`slik Amerika ha`m Aziyanin` en`
shetki aymaqlarinanda jasaydi Olardin` ha`zirgi zaman materialliq ha`m ma`na`wiy ma`deniyatin
o`zlestiriwi ju`da` qiyin protsess bolip ,en` u`lken qa`te olardi ha`zirgi zaman tsivilizatsiyasin
zorliq penen sin`diriwge xizmet etiw boladi Soninday siyasat ju`rgizilse olardanda ma`mleket
g`ayratkerleri kelip shig`iwi mu`mkin Ma`selen ,BMSh bas xatkeri Kofe Anan Afrika
qa`wimlerinen shiqqan
Tariyxtan pyda bolg`an ha`r bir ma`mleketlerdin` o`tmish qaldiqlari sipatinda uriw
,qa`wim ,tu`sinikleri saqlang`an. O`zbeklerde qa`wim uriw ju`da` kem bolip ,tu`rkmenler
,kazaxlar qirg`izlar qaraqalpaqlar turmisinda elege shekem saqlanip qalg`an .
Uriw-qa`wimshilik geybir jag`daylarda unamsiz geyde unamli rol` oynawi mu`mkin
.Maxalleshilik (awillas) uriw aymaqliq (zemlyachestvo) mu`na`sebetlerge prezident I.A Karimov
u`lken itibar berip bilay deydi.

«Ja`miyet ishindegi ayirim shaxslardin` tezlik penen birigiwine ,olardin` qaysi uriwg`a
aymaqqa yaki etnik toparg`a tiyisliligi emes, uliwma ma`mleketlik da`rejede korporotiv
(tabdirkorlar, ziyalilar, agrarshilar h.t.b) ma`plerinin` jaqsi an`lang`an birlesigi tiykar boliwi
ma`lm sebebi maxallashilik ha`m uriw aymaqshiliq, eger olardi waqtinda tiymese ha`m
uliwmaliq ma`plerge burmasa, ja`matimiz ushin real` qa`wipke aylaniwi mu`mkin.
(Karimov I.A. O`zbekistan XXI a`sir bosag`asinda, qa`wipsizlikke qa`wip,
tinishliq sha`rtleri ha`m rawajlaniw kepillikleri T Uzbekistan, 1997,55,57 betler).
IIBap. G`a`rezsiz O`zbekistanda milliy qatnasiqlar
1. O`zbekistan-ko`p milletli ma`mleket.
O`zbekistan tariixin u`yrener ekenbiz, onin` diqqatimizdi o`zine tartatug`in ta`replerinin`
biri-jurtimizdin`, elimizdin` ko`p milletli ekenligi. A`yemgi zamanlardan beri o`zbekler menen
bir qatarda milliy territoriyamizda qaraqalpaqlar, ta`jikler, qazaqlar, turkmenler, qirg`izlar,
uyg`irlar h.t.b millet ua`killeri jasap kelmekte. Bulardan tisqari elimizde qon`si ma`mleketlerden
kelgen ha`m bul jerde jaylasip qalg`an iranylar, aug`anlar, xandlar, qitaylar bar edi. Arab
basqinshilig`inan son` Mauaranaxarg`a ko`ship kelip, usi jerde jasay baslag`an arablar Buxoro
ha`m Qashqadar`ya ta`replerinde o`z awillarin payda etken. Orta Aziyani Rossiya basip
alg`annan son` ma`mleketimiz territoriyasina orislar, ukrainler, beloruslar, azerbayjanlal, kavkaz
xaliqlari wa`killeri , Volga boyinan tatarlar, maldvanlar meriler, udmurtlari bashqurtlar menen
birge, nemisler, balgarlar vengrler territoriyalarg`a keldi. Patsha rossiyasi da`wirinde armyanazerbayjan
xalqina ko`rsetilgen qirg`in sayasati na`tiyjesinde aniqlap bul xaliq wa`killeri
O`zbekistang`a ma`kan basti.
O`zbekistan xalqinin` ko`p milletliginin` o`siwi uzaq tariixqa iye bolip, bul protsessti
tiykarinan to`rt da`wirge boliw mu`mkin. Birinshi da`wir patsha rossiyasi basip aliwina
shekemgi a`sirlerdi o`z ishine aladi. Ko`p milletshilik ol a`sirlerde aste-aqirin ju`zege kelgen.
Bizge ma`lim Orta Aziyani jawlap alg`an Iskender Zulxarnaiyannin` saptan shiqqan min`lag`an
a`skerleri Orta Aziyanin` qolay iqlim-sharayatlarin ko`riw usi jerde otiriqshi bolip qalg`an.
Jurtimiz ko`p milletligine ayriqsha ulli Jipek jolinin` ta`siri bolg`an. Ka`rwan iyeleri,
qalalarda ha`m qishlaqlarda o`nermentshilik oraylarin du`zip, sawda-satiq penen shug`illanip bul
jerlerde qoyip ketken. Bulardin` ta`siri millettin` sho`lkemlesiwinde elege shekem ko`rinip
turadi. A`ne usi sebepten o`zbek milletinin` ortasha etnik qiyafasin (kelbetin) ko`z aldig`a
keltiriw qiyin, ol ele shakillenip (formalanip) u`lgergen joq. O`zbekler arasinda tu`rklerge
qazaqlarg`a, qirg`izlarg`a tu`rkmenlerge, uyg`irlarg`a, aug`anlarg`a, iraniylarg`a, xindlarg`a
o`zinin` sirtqi kelbeti menen ju`da` uqsap ketetug`inlar ko`p ushrasadi. Bul tamanlarinan o`zbek
milleti basqa milletlerden azg`ana ayirilip turadi. Bul qa`siyetlerimiz (xususiyatimiz) tariiximiz
bizge qaldirg`an o`zine say miyraslarimizdin` biri.
O`zbekistan xalqinin` ko`p milletliginin` ekinshi tariixiy da`wiri-Orta Aziyanin` rossiya
ta`repinen tasip aliniwi ha`m kolonialliq jillar menen baylanisli. 1897 jili rossiya imperiyasi
boyinsha birinshi ma`rtebe xaliq sani dizimnen o`tkerildi. Bul mag`liwmatlar sani ko`rsetti, sol
jili O`zbekistan territoriyasinda 70 tu`rli millet ha`m elat wa`killeri jasap turg`an eken.
Jurtimiz xalqi diziminde tu`rli millet wa`killerinin` saninin` o`sip bariw protsessinin`
u`shinshi da`wiri. 1917 jil Oktyabr` awdarispag`i ha`m ha`kimmiyati bol`shiviklerden basip
aliwi menen baslanadi.
Orta Aziyag`a rossiyadan a`skeriy bo`limler, injener-texnik qa`nigeler jiberile basladi.
O`zbekistan “sotsialig`inin` shig`istag`i mayagi” bolmag`n kerek edi. Na`tiyjede orislastiriw
sayasati a`melge asirildi. 1926jilda o`tkizilgen xaliq esabi boyinsha u`lkemizde 91millet ha`m
elat wa`killeri jasap atirg`ani aniqlang`an. Demek 29jil (1897-1926jillarda) O`zbekistanda jasap
turg`an milletler sani 70ten91ge shekem, yag`niy 30payizg`a asqan.
Gezektegi xaliq sanin belgilew 1959 jil o`tkizildi. Otan 33 jil (1926-1959) qiyan-kestn
waqiyalarg`a bayan boldi. Protsessinde en` mashaqatlisi 1941-1945 jillardag`i uris edi. Insaniyat
tariixinda heshbir urista, heshbir ma`mleket 1418 ku`n dawam etken sawashti 27mln 343 min`
a`sker ha`m xalqinan ju`da bolg`an emes. Bul uris O`zbekistannan 1mln 433.230 adam atlang`an

espublika xalqinin` uliwma sani 6,5mln bolg`an, sonnan balalar ha`m kekselerdi shig`arip
taslasaq, bul san eki barabar qisqarildi . Demek 3,25 million jaramlilardan yarimi xayallar
ekenligi itibarg`a alsaq 1,6-1,7 mln a`skeriy xizmet jasindag`i erkekler g`ana qaladi. Juwmaq
sonnan ibarat, O`zbekistan xalqinin` derlik 22 payizi, a`skeriy xizmetke jaramlilardin` 90 payizi
urisqa yaki isshi batil`onlarg`a ketken. Solardan 263005 adam qurban bolg`an, 132670 adam
biyda`rek jog`alg`an. 60452 adam nagran (mayip) bolip qaytqan.(qaran` Karimov I.A
O`zbekistan umumiy yurtimiz. T Uzbekiston, 1995.11bet)
1941-1945 uris jillari ishinde O`zbekistang`a sirttan qansha xaliq wa`killeri ko`shirilgeni
xaqqinda mag`liwmat joq. Lekin 1928-1959jillarda O`zbekistonda oris xalqinin` salmag`i 2,7
payizdan 13,4payizg`a o`sti. Tek O`zbekistannin` o`zinde 1959 jili jerli bolmag`an 104 millet
ha`m elat wa`killeri sonnan qaxurlar, abazinler, tuvalilar, buryatlar, chukchalar h.t.b. xaliq
diziminde payda boldi. Usi da`wir ishinde O`zbekistanda jasawshi xaliqlar sani 91den 113ge
jetti, o`zbekler O`zbekistanda 1959 jilda xaliqtin` 62,1 payizi, o`zbek elatlar 37,9 payizin quradi.
O`zbekistanda orislardin` sani 1959 jildag`i 1.090 min`nan 1989 jilda 1 mln 652 min`g`a o`sti.
Yag`niy 66 payizg`a ko`beydi, al sol da`wir ishinde O`zbeklerdin` sani 6.015 min`nan 16.650
min`g`a ko`beydi, yag`niy g`wo`O`ke ko`beydi. Demek o`zbeklerdin` sani orislardikine
qarag`anda bes barabar ko`birek o`sken eken. 1989jilg`a kelip O`zbekistanda orislardin` salmag`i
8,3 payizi, jetken bolsa 200 jilda ol 6,5 payizg`a tu`sip qaldi. 1991 jili O`zbekistan mustaqil
ma`mleket dep dag`azalang`annan keyin ko`plegen milletler o`zlerinin` tariixiy watanina kete
basladi.
Tsifrlarg`a bir na`zer taslan`, 1897 jilda O`zbekistan territoriyasinda 70millet ha`m elat
wa`killeri,1926jili-91, 1959 jili-113,1989jili-123 ha`zirgi waqitta-136 elat ha`m millet wa`killeri
jasap atir.
2. G`a`rezsizlik ha`m milliy qatnasiqlar.
G`a`rezsizlik buring`i SSSR xaliqlari turmisi birqansha jan`aliqlardi kirgizdi. G`a`rezsizlik
ma`mlekettin` tiykarg`i milletinin` aldindag`i, insaniyat ha`m xaliq ara ja`miyet aldindag`i
juwapkershiligin ko`terdi. waziypasin tu`pten o`zgertti. Sonin` menen birge el jurtimizda
jasawshi basqa milletler ushin bir qatar qolaysizliqlar tuwdirdi. Ma`selen olar o`zlerinin` tariixiy
uatanlari ha`m ana milletlerinen ra`smiy ma`mleket shegaralasip payda boliwi na`tiyjesinde
uzaqlasti ha`m u`zilip qaldi. SSSR da`wirindegi temir jol ha`m xawa jollari arqali qatnas
siyreklesti, qatnasiqlar ra`smiy tu`s aldi.
Sonin` menen bir qatarda ha`rbir ma`mlekette milletler ara qatnasiqlardi jan`a shekke
ko`teriw, olardi tu`pten o`zgertip xaliqtin` o`z intasi menen payda bolg`an jan`a usillar ha`m
imkaniyatlar ju`zege keldi. Endi milletler ara qatnasiqlardi joqaridan ko`rsetpe beriw menen
emes, ha`rbir millettin` ishka ruwxiy talaplari ha`m iqtiyajlari tiykarinda payda etiw ila`ji ju`zege
keldi. Olar:
1) Ha`rbir millettin` tili, ma`deniyati, u`rip-a`detleri, da`stu`rlerinin` tikleniwi, tariixiy
uatan menen baylanis ha`m qatnasiqlardi janlandiriw, milliy maqset, niyet ha`m tuyg`ilardin`
payda boliwina ken` jol ashiw.
2) Mustaqil O`zbekistandi o`zinin` xaqiyqiy uatani dep biliw ha`m o`zin biymannet ha`m
sadoqatli miynet etiw.
3) Uatan menen birlikte turmis keshiriw, onin` ma`deniyati tariixi ha`m tili u`yreniw,
mustaqil ma`mleketke o`z ati berilgen tiykarg`i millet penen dosliqta, birlikte ha`m tatiwliqta
jasaw.
A`ne usi u`sh bag`darda alip barilip atirg`an isler jil sayin jan`adan-jan`a formalarda,
tu`plerde ha`m tu`slerde ra`n`ba`ra`n bolip barmaqta. Solardin` ishinde: 2-03 Milliy tariixiy,
ma`deniyatin, tilin, u`rip-a`detlerin u`yreniw do`gerekleri islemekte, 2 O`zbekistan tariixiy
ma`deniyati ha`m ma`mleket tilin u`yreniw do`gerekleri jumis islemekte:- Milliy muzika, raks,
ha`m o`ner do`gerekleri o`z jumisin ken`eytpekte: Milliy bayram ku`nlerine bag`ishlap ilajlar
o`tkerilmekte, festeval`lar sho`lkemlestirilmekte-tariixiy uatannin` rassomlari (xudojnikleri)
jaziwshilari, shayirlari, basqilari, ma`deniyat ha`m siyasat arbablarina bag`ishlang`an

ko`rgizbeler sho`lkemlestirilmekte-tariixiy uatannin` kelgen sayasat arbablar ha`m ma`deniyat
xizmetkerleri menen ushirasiwlar o`tkerilmekte.
1989jilda O`zbekistan Ma`deniyat isleri wazirligi qasinan Milletler ara Ma`deniyat orayi
sho`lkemlestirilgen edi. Milliy ma`deniy oraylar saninin` o`sip baratirg`anin na`zerde tutuip
1993jil 13 yanvarda Respublika milletler ara ma`deniyat orayina aylandirildi. Na`tiyjede bul
sho`lkemler g`a`rezsiz ma`mleketlik emes mekemelerge aylaniwi, ha`m O`zbekistanda
demokratiyaliq ma`mleket ha`m puxaraliq ja`miyet talaplarina juwap berip, milliy sayasat
ju`rgiziwge xizmet etpekte.
Mustaqillik sharayatinda bir erkin pikir ju`ritiw imkaniyatina iye boldiq. O`tmish penen
ha`zirgi waziypa ortasindag`i pariq nelerden ibarat ekenligi aniqlay alamiz. Tiykarg`i qa`teshilik
sonnan ibarat edi, o`tmish isannin` materialliq ma`pleri ha`m talaplari birinshi oring`a qoyip,
onin` tiykarg`i ma`nisine itibar bermey, kemeytip keldi. Insan o`zinin` materialliq jaqtan
ta`miyinleniwine sonin` ushin umtiladi-onin` tiykarg`i maqseti ruwxiy ko`teriliw insan zatina
ilayiq ruwxiy ma`na`wiy turmis keshiriw. Tek te o`zin materialliq qanaatlandiriw, tek te
materialliq ma`pler a`leminde o`z turmisin tu`sinetug`in adam, joqari insan da`rejisine
ko`terilmegi za`ru`r, onin` talap ha`m iqtiyajlari millet ha`m milliy manawiyatqa qaratilmag`i
za`ru`r.
Manawiyat insan an`inin` mazmuni ha`m ma`nisin belgileydi. Manawiyat adamlardin`
filosofiyaliq, huquqiy, ilmiy, ka`sip, etikaliq, diniy du`n`yatanimi ha`m tu`siniklerinin` jiyintig`i.
Insan a`lemdi, ja`miyetti, o`zin jaratiwshi, bunedkor sipatinda an`laydi, o`zinin` ja`miyettegi
ornin aniqlaydi.
Insannin` manawiyatqa umtiliwi-onin` insanliq ma`nisinin` ju`zege keliwi. Solay etip,
ja`miyette milletler ara mu`nasibetti ta`miyinlewdin` en` a`hmiyetli sha`rti -sol ja`miyette, sol
ma`mlekette jasap turg`an ba`rshe milletler ha`m elatlar wa`killerine olardin` ma`na`wiy
turmisinin` rawajlaniwina shart-sharyatlar jaratip beriw. Ma`na`wayat-ma`deniyat, bilimlendiriw
ha`m olardin` tu`rli shaqatlari, azerbayjanlardin` G`GandashlikG` polyaklardin` G`LoloniyaG`
toparlari bug`an misal bola aladi.
3. Milliy siyasattin` poydevari (fundamenti)
Bizge ma`lim, proletor internatsionalig`in, sotsialistlik milliy qatnasiqlar qa`te teoriyaliq
negizge tiykarlang`ani sebepli aqir sirinda ol insaniyat rawajlaniwi irkiwshi qurallardin` birine
aylandi. Biz endi bunday qa`tege jol qoymasliq ushin milletler ara mu`na`siybetler
ma`deniyatinin` teoriyaliq fundamenti ma`selesin ha`r ta`repleme aniqlap aliwmiz kerek edi.
Jan`a baynalminal (internatsionalistik) ta`rbiyanin` fundamenti milletler ha`m milliy
tilerdin` keleshegine toliq isenim menen qaraw dep aytiw mu`mkin. Insaniyat jiyg`an a`meliy
ta`jriybe soni ko`rsetedi, milletler ha`m milliy tiller ja`miyet rawajlaniwinda ayriqsha a`hmiyetli
rol` oynaydi. Dante, Nauayi, Molnr, Ja`miy, Shekspir, Gete, Shiller, Dikkeni, London, Mashrat,
Mop`seli, Stendil, Tagor, Pushkin, Tolstoy, Shevchenko, Qunanbaev Berdaq h.t.b. insannin`
ishki dun`yasi qanshamaliq bay ha`m ra`n`ba`ra`n ken`ligin ko`rsetti.
O`zbekistan Orayliq Aziyada en` ko`p xaliqqa iye ma`mleket Orayliq Aziyanin` basqa
ma`mleketlerinde xaliqtin` tig`izlig`i bar kvadrat kilometrge 6 adamnan 23adamg`v shekem
bolsa, o`zgeristerdi bul ko`rsetkish 53adamg`a ten`. O`zbekistannin` Andijan ualayati dun`yada
xaliq en` tig`iz jaylasqan aymaqlardin` biri.
O`zbekistan altin, mis, uran zapaslari, polimetallar boyinsha ja`xa`nda joqari orinlardin`
birin iyeleydi.
O`zbekistan o`zin-o`z da`ni. Janar mayi menen ta`miyn etealadi. Awil xojalig`inda
ma`mleketimizdin` baylig`i paxta, qara ko`l terileri ha`m ta`biyg`iy bar. Orayliq Aziyada
suwg`arilatug`in ha`m awil xojaliq ushin paydalanatug`in jerlerin tiykarg`i bo`legi O`zbekistanda
jaylasqan.
Milletlerdin` jaqinlasiwi olardin` ja`nede rawajlanip, gu`llep tasiwinin` tiykari
esaplanadi. Milletlerdin` ha`r ta`repleme rawajlaniwi bolsa, olardin` birliginin` ja`nede o`siwi,
ken`eywi ushin mu`mkinshilik jaratadi.
4. Millet mu`na`siybetlerdin` u`sh tayanishi.

Mustaqilliq sharyatinda milletler ara qatnasiqlar u`sh negizge tiykalaniw kerek.
1. Tsivilizattsiya,
2. Bazar ekonomikasi
3. Millet
Tsivilizatsiyanin` barliq jetiskenlikleri bolip materialliq ha`m ta`biy bayliqlarinan ha`r
ta`repleme xabardar bolg`an sonin` mnen bir qatarda bazar mu`na`siybetlerinin` ba`rine toliq
ha`m sha`rtlerin, onin` pa`s ha`m ba`lenti, nizam qag`iydalarda iyelep alg`an ha`m sonin` menen
qatar o`z milletine sadaqatli insan g`ana og`an ma`deniyatliq dep atay aladi. Tsivilizatsiyadan
uzaq adamdi, o`z do`gereginde pikir ju`rgizetug`in insan ma`deniyatsiz dey almaymiz.
Insan o`zinin` ko`p min` jilliq tariixinda a`sirden-a`sirge jan`adan-jan`a materialliq
ma`na`wiy bayliqlar jaratqan. Bular Konfunsiy ha`m Zardushti, Veda Avesto Aristotel`, Farabi,
Ulig`bek ha`m Galiley, Nauayi ha`m Dante, Mashrab ha`m Pasternan, Bedil ha`m Donish,
Eynshteyn h.t.b. Biz insaniyat, barlig`inin` ma`nis mazmunin biliwde ulli xizmet ko`rsetken
Tomos MorTomazo Kampanelli, Monteskoe, Russo, Dadro h.t.b. alg`is aytsaq arziydi. Insaniyat
tariixi dawaminda jaratilg`an pikir baylig`in o`zinde ja`mlestirilgen ha`m usi bilimler g`a`ziynesi
menen qurallang`an ha`rbir kisi o`zine, xalqina basqa xaliqlarg`a xu`rmet penen qaraydi, ba`rshe
milletler ha`m elatlar menen ten` huqiqliq ha`m dosliq tiykarinda qatnasiqlar ornatip, tiykarg`i
diqqati pa`rawan turmistin` sheksiz tiykari bolg`an ilim, texnika ha`m texnologiyalarg`a qaratadi.
Jan`asha milletler ara mu`na`siybetlerdin` ma`deniyatin payda-etiwdin` ekinshi-tiykaribazar
qatnasiqlari u`shinshisi millet dedik. Xaqiyqiy ma`deniyatli menen o`zinde usi u`sh
tu`sinikti birlestiredi. Ja`miyettin` ha`rbir ag`zasina usi u`sh xaqiyqatti o`zlestirip aliwg`a
ko`meklesiw oni ma`deniyatli insan qilip ta`rbiyalawdin`za`ru`rli sha`rti esaplanadi. Jan`asha
milletler ara mu`na`siybetler ma`deniyatin ta`rbiyalaw insandi ha`zirgi zaman tsivilizatsiyasi
da`rejesine ko`teriwden baslaniwi kerek. Tsivilizatsiya so`zi insaniyat turmisina jil sayin
ken`irek kirip kelmekte. So`zliklerde bug`an belgili ja`miyetlik-ekonomikaliq rawajlaniw
basqishlarda erisilgen materialliq ha`m ma`na`wiy ma`deniyat G`da`rejesiG` dep aniqlama
berilgen. Bul tsivilizatsiya tu`siniginin` bazi bir tiykarlarin sipatlaw mu`mkin. Lekin
tsivilizatsiya bul da`reje g`ana emes. G`TsivilizatsiyaG` bul insaniyattin` ko`p min` jilliq tariixi
protsessinde jaratilg`an ha`mme materialliq ha`m ma`na`wiy qa`diriyatlar, ha`mde olardi bayitip,
jetilistirip beriw usillari ha`m tillerinen jayilg`an.
Ha`zirgi zaman-bul bazar ekonomikaliq, bazar mu`na`siybetleri zamani. Onin` siri
sonnan ibarat, ol pu`tkil insaniyatti, ha`r birimizdi milletimizden qatti nazar, pu`tkil dun`ya oylap
ju`z berip atirg`an jaristin` qatnasiwshisina aylandiradi. Mudami, tu`n be, ku`ndiz be, jazba,
qispa dawam etetug`ie bul jarista zor o`nim islep shig`aratug`in ka`rxana ha`m insan g`ana
jen`ip shig`adi.
XX a`sirdin` ekinshi yarimi ja`xa`n boylap ha`zirgi zaman huqiqiy ma`mleketlerinin`
payda boliw da`wiri boldi. Mustaqil O`zbekistan ha`zirgi zaman demokratik, dun`ya u`sh ha`m
xaqiyqiy ma`mleketin quramaqta. Bul ulli maqsetti a`melge asiriwda mustaqil O`zbekistang`a
g`ayratli, xa`reketshi, isbilermenler kerek. Xuqiqiy demokratiya ma`mleketha`m bazar
qatnasiqlari insannin` insaniy paziyletlerin alg`a su`redi, puxaralardan ekonomikaliq qatnasiqlar
ha`m shaxsiy sa`wbetlerde, ar-namis, insan iyesi boliwdi talap qiladi.
Bazar qatnasiqlari boyinsha misal (internatsionalistlik) birge islesiwdin`,
internatsionalistlik ta`rbiyanin` na`tiyjeli ha`m ta`sirshen usili esaplanadi. Kimde kim bizin`
turmisimizg`a jan`asha milletler ara mu`na`siybetler ma`deniyatin sindirmekshi bolsa, ol birinshi
na`wbette turmisimizg`a bazar mu`na`siybetleri ha`m bazar ekonomikasinin` qag`iydalarin
ken`irek ha`m zamanagoy demokratik xuqiqiy ma`mlekt talaplarina say tiykarda kiritiwge
xizmet etkeni za`rur.
Jan`a milletler ara mu`na`siybetler ma`deniyatin payda etiwdin` u`shinshi mektebi-Millet
esaplanadi. Bizge ma`lim milletsiz shaxs bolmaydi. Bizin` ha`r birimiz qandayda bir ma`lim
ortaliqta tuwilg`anbiz, o`skenbiz, qa`lipleskenbiz. Xaqiyqiy ma`deniyatli insan milletlerdin`
bekkemleniwi, jasnap gu`lleniwinin` ta`repdari, sebebi ol milleti menen bar qatarda basqa
milletlerqanshamaliq rawajlang`an bolsa,sonshaliq da`rejede ol millet ken` ha`m u`lken bazarg`a

iye boladi. Investitsiya ushin, eksport ha`m import ushin imkaniyatlarg`a ha`r ta`repleme erisedi.
Ol-etpeydi. Al kosmopolitlik degen-bul milletti, milliylikti, Vatandi inkar etiw demekdur.
Ha`rbir kisi insaniyattin` bir bo`legi sipatinda dun`ya puxarasidur. Lekin ol a`yne bir waqitta
ma`lim bir milletke tiyisli boladi ha`rbir kisi o`z milleti arqali ma`lim boladi, ma`mlekettin`
wa`kili sipatinda taniladi.
Isbilermenler qanshamaliq na`tiyjeli is alip barsa, sol da`rejede o`z milletin, ma`mleketin
bayitadi. Pu`tkil jer ju`zi isbilermennin` jeke rawajlaniw maydani mustaqil O`zbekstan
ekonomikasina o`z qa`rejetlerin investitsiya etip kiyatirg`an Rossiya, Frantsiya h.t.b.
ma`mleketler isbilermenleri o`zbekke aylanip ketken joq. Kerisinshe investitsiyalar ja`rdeminde
o`z ta`sirlerin basqa ma`mleketke ja`ne ku`sheytilmekte. Mustaqil O`zbekstan isbilermenleri de
shet ellerge shig`a alatug`in bolsa, jurtimizdin` abiroyin ko`teredi, oni bayitiwg`a xizmet etedi.
SSSR tarqalip ketkennen son` milletlerara qatnasiqlar ma`selesinde eki tu`rli pikir bar
ekenligi siyasattin` bag`dari «Bir ma`mleketti bir millet» dep aniqlaniwi maqsetke muwapiq
biliw. Olardin` oyinsha a`ne sonda jan`a mustaqil ma`mlekettin` rawajlaniwi tezlenedi. Bul
maqsetke erisiw ushin milliy siyasatta ma`jbu`riylik qag`iydag`a a`melde boliwi kerek. Bunday
adamlardi «maksimalshilar» yag`niy jan`a siyasatqa tayarlap qoyiwdi ha`dden o`siw dep, aytsaq
boladi.
Maksimalistler menen bir qatarda sondayda adamlar bar olar «Ba`rshe milletler, milliy
toparlar, o`z qa`lewlerine qarap mustaqil ra`wishte rawajlana beredi» deydi. Bunday adamlardi
sha`rtli ra`wishte «Minimalistler» yag`niy milliy mu`na`sibetlerdi ta`n boldiliqqa taslap,
qoyiwshilardin` ta`repdarlari dep atwimiz mu`mkin.
« Maksimalistler»de «Minimalistler» de bul ma`selede jaqinlasadi. Milliy siyasatti
a`melge asiriwdi en` u`lken eki qa`te ma`jbu`riylik ha`m ta`nbolarliq tiykarinda is alip bariwda,
ko`rinedi.
Ha`zirgi zamannin` rawajlang`an ma`mleketi xalqaraliq ta`jriybe tiykarinda a`ste aqirin
o`zlerine juwmaq shig`arip aldiq, ha`m o`zlerinin` ishki milliy siyasatlarin demokratiyaliq
qag`iydalar ha`m praktsiyalar tiykarinda alip bariw jolina o`tpekte. Bunin` ushin AQSh da tu`slik
Afrika respublikalarinda qara ta`nlilerge bolg`an Kanadada frantsuz tilinde so`ylewshilerge
bolg`an, Ispaniyada kolloniyaliqlarg`a bolg`an siyasat birqansha o`zgergenin misal etiw
mu`mkin.
A`lbette rawajlang`an ma`mleketlerde bul tarawda ma`seleler sheshimin tapqan desek,
artiqsha pikir ju`rgizgen bolamiz.
Mustaqillik sharayatinda milletlerara siyasat birinshiden ba`rshe milletler ha`m elatlar
wa`killerin kemesitpewshilik olarg`a qarata zorabanliq ko`rsetiwge jol qoymawdan ibarat.
Ekinshiden, bul aniq maqsetler ha`m og`an erisiw ushin belgilengen jollar ilimiy tiykarlang`an.
Da`stur yaki printsipler jiyintig`i bolmag`i lazim. A`ne sonda g`ana biz basli maqsetimizge
erisemiz.
O`zbek xalqi-O`zbekstan xalqinin` negizi, o`zegi, orayi ha`m tiykarg`i ku`shi. Bul pikirdi
o`zbeklerdi basqa joqari qoyiw dep tu`sinbew kerek. Kerisinshe bul o`zbek milletinin` basqa
milletler ha`m elatlar aldinda juwapkershiligin boldiriw demekdur.
Tariixiy ta`jiriybe soni ko`rsetedi, ha`rbir ma`mlekette, ol qay da`rejede ko`p milletten
bolmasin, tiykarg`i juwapkershilikti basshi millet o`z qolina aladi. O`zbekler endi mustaqil
O`zbekistan ushin pu`tkil insaniyat aldinda juwapker. Biz milletler ara tatiwliq printsipinde de
ma`mleketimizdegi ba`rshe milletler ha`m elat wa`killerine u`lgi boliwmiz kerek.
Mustaqil O`zbekistandi rawajlang`an ma`mleketke aylandiriw ushin sol ma`mlekettegi
jetekshi millettin` o`zi zaman talaplarina say rawajlang`an boliwi kerek ha`zirshe o`zbek milleti
rawajlanip atirg`an millet. Waziypa o`zbek milletin rawajlang`an milletke aylandiriwdan ibarat.
Rawajlang`an millet penen rawajlanip atirg`an milletten parqi nede
Ja`miyettin` rawajlaniw da`rejesin ko`rsetiwshi tiykarg`i belgi-sol ma`mlekette adil
basina islep shig`arilg`an o`nimnin` qansha ekenligi ha`m o`nim ja`xa`n bazarinda
konkurentsiyag`a to`tepki bere alatug`inlig`inda.

Mustakillik sharayatinda ju`z berip atirg`an jan`a milletler ara mu`na`siybetler joqarida
sanap o`tilgen u`sh tiykarg`i tsivilizatsiyag`a, bazar qatnasiqlarina milletke su`yenetug`inlig`in
birinshi gezekte 1999jil 16fevral` waqiyalarin ko`rsetti. Bul waqiyalar bizin` ko`zimizdi ashti.
Usi mu`na`siybet penen aytip o`tiw lazim G`tsivilizatsiyaG` atamasi latinsha G`tspvtslisG`
so`zinen alinip diniy ekstremizm ha`m a`skerler xu`kimdarlig`ina qarsi puxaraliq ja`miyeti degen
ma`nisin bildiredi.
5. Birlikli O`zbekistan xalqi.
Tariixtan ma`lim, ma`mlekettin` ko`p milletligi ja`miyet o`mirine eki ta`repleme ya-jaqsi,
ya jaman ta`sir etiwi mu`mkin. Bunin` o`z sebepleri bar. Ma`mleket a`dette milliy ma`mleket
sipatinda ju`zege kelip, qaror tabadi, ha`m rawajlanadi yag`niy sol ma`mleketti ma`lim bar millet
o`zinin` aymag`i, nizamli tu`rde iyelep turg`an ma`skani dep biledi, oni qorg`aydi, ardaqlaydi.
Bunday millet ma`mlekettin` tiykarg`i milleti delinedi. Lekin ja`xa`nde sap bar milletli
ma`mleket joq. Dun`yada 3000nan artiq millet ha`m elat bar bolsa, al ma`mleketlerdin` sani
onnan 12ese kem. Milletlerdin` shegaralari hesh waqit ma`mleketlerdin` shegarasina say
kelmeydi.
Ko`p milletlik millet ha`m ma`mleket turmisina na`tiyjeli ta`sir ko`rsetiwi ushin sol
ma`mlekettin` tiykarg`i milleti sol ma`mleketke at bergen millet onin` xalqinin` son` keminde
u`shten eki bo`legi qurawi kerek.
Bizge ma`lim O`zbekistanda tiykarg`i millet o`zbekler-1959 jilda xaliqtin` 62 payizin
1989 jilda 71,3payizin isteledi. Ha`zirgi waqitta o`zbekler o`zbekistan xalqinin` 75,5 payizin
quraydi.
O`zbekistan xalqinin` 3/4 bo`legin tiykarg`i millet ha`m 1/4 bo`legin basqa milletler
quraydi. Buni milletler mu`na`siybeti ushin en` qolay jag`day dep biliw mu`mkin.
Lekin sonday ma`mleketler de bar, onda tiykarg`i millet xaliqtin` yariminan azin quraydi.
Ma`selen Qazaqstan ha`m Qirg`izstanda sayasat da`wirinde tiykarg`i millet xalqinin` yariminan
azin quraytug`in edi. Mustaqillik jillarinda qazaqstanda ha`m qirg`istanda tiykarg`i milletlerdin`
salmag`in asiriw ushin birqansha ilajlar a`melge asiriladi. Na`tiyjede ha`zirgi payitta
Qirg`izstanda tiykarg`i millet, yag`niy qirg`izlar o`z ma`mleketinin` xalqinin` yariminan ko`bin
quraytug`in boldi.
O`zbekistan xalqinin` derlik 25 payizi o`zbek emes milletler wa`killerinen ibarat. Olar
130dan islam millet ha`m elat wa`killerinen quralg`an 2000jili 1jilda O`zbekistan xalqi
23mln8000 min` adamg`a ten` bolg`an ha`r jili ma`mleketimizde xaliq 220-230 min`g`a
ko`beyip baratirg`anin esapqa alsaq, ha`zirgi waqitta O`zbekistan xalqi 26 min`g`a jaqinladi.
Solay eken ma`mleketimizdegi o`zbek emes xaliqtin` sani 6mlnnan asadi. Bul bolsa jan
qon`silarimiz Qirg`izstan yaki Turkmenstan xalqinan ko`p. (1997jil 1iyulda bul qon`si
ma`mleketlerdin` ha`rbirinde4,6mln adamnan ibarat xalqi bolg`an).
Demek O`zbekistanda o`zbek emes xalqi belgili bir ku`shke iye. O`zbekistan Mustaqil
ma`mleket sipatinda dag`aza qilip atirg`an waziypalardin` bejeriliwi ko`p ta`replerinen olardin`
belsendiliginebaylanisli.
Endi basqa milletler ha`m elatlar wa`killeri usi ma`mlekettin` jetekshi milletine qarsi is
tutadi. A`ne usinday jag`daylardabiz milletler ara qatnasiqlarda tiykarg`i millet sipatinda
o`zimizdi aqilg`a say tu`tip aliwimiz kerek.
O`zbekistan xalqi ko`p milletli. Onin` dizimindegi 136millet ha`m elat wa`killerinen en`
iri ha`m abroylilarinin` atin atamaq za`ru`r. Sebebi a`melde o`mirde olar menen ko`p
ushrasiwg`a ha`m sa`wbette boliwg`a orislar, ta`jikler, qazaqlar, tatarlar, qaraqalpaqlar,
ko`rsen`ler, qirg`izlar ha`m turkmenler. Bul tog`iz xaliq wa`killeri O`zbekistan xalqinin` 95O`
ko`bisin quraydi. Qalg`an o`O` 120 dan aslam millet ha`m elat wa`killerin o`z ishine aladi.
Bular(1989 jil xaliq esabi boyinsha) ukrainlar-153 min`, armiyanlar-50 min`, azerbayjanlar-44
min`, bashqurtlar-35 min`, uyg`irlar-36 min`. Bulardan tisqari O`zbekistan xalqi diziminde
gruzinler, moldovanlar, miriler, belaruslar, grekler, arablar, ispanlar, polyaklar, h.t.b.bar.
Sonin` menen birge O`zbekistanda jasawdi maqul ko`rgen az sanli elat wa`killeri de bar.
Ma`selen O`zbekistanda 91 nogay, 73 tuvali, 53 rutul, 37 dolgan, 36 xanti, 24 uaxdr h.t.b. bar.

O`zbekistan xalqinin` ko`p milletligi, dep jazadi I.A. Karimov o`zbek xalqinin` milliy
o`zligin aqlaw ha`m ma`na`wiy qayta tikleniwinin` o`siwi men shen`bershek bag`liq xalda
ja`miyetti jaqlaw oni demokratiyalastiriwg`a qaratiwshi zor kush xizmet qiladi. Bul
respublikaliq ja`xa`n ha`m ja`miyetine qosiliwi ushin qolayli shart-sharayat jaratpaqta.
A`debiyatlar
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O`zbekiston, 2003
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi, Nukus, Qoraqalpog`iston, 1993
Karimov I.A. Asarlar. 1-1o` jild. T., O`zbekiston, 1996-200h
Islom Karimov. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. G`Ma`naviyatG`, g`00h
Karimov I.A. Wzbekiston XX1 asr busagasida: xavfsizlikka tahdid, barkorarlish shartlari
va tarakkiet kafolatlari. T.u` Uzbekiston, a`99w
Karimov I.A. Jamiyat mafkurasi xalkni-xalk, millatni-millat kilishga xizmat etsin. T.w
Uzbekiston, a`999
I.A. Karimov Milliy istiklol mafkurasi-xalk e`tikodi va buyuk kelajakka ishonchdir T.h
Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Wzbekiston XX1 asrga intilmokda Uzbekiston, g`000
I.A. Karimov Egali yurt erkin bermas Uzbekiston, g`00a`
I.A. Karimov Ozod va obod vatan, erkin va farovan haet-pirovard maksadimiz Uzbekiston,
g`000
I.A. Karimov Biz tanglagan ywl-demokratik tarakkiet va ma`rifiy Dune Bilan hamkorlik
ywli. Uzbekiston, g`00q
I.A. Karimov Vatanimiz tinchligi va xavfsizligi wz kuch kudratimizge, xalkimizning
hamjihatligi va bukilmas irodasiga boglik Uzbekiston, g`00n`
Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T., O`zbekiston, g`00o`
Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo`lmaydi. -T.6 O`zbekiston,
g`00o`
Imom Buxariy. Xadis. 4 jildlik. T.6 Qomuslar bosh tahririyati, a`99q
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shashri. -T.6 A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti.
a`99q
Temur tuzuklari. -T.6 Adabiyot va sa`n`at, a`99u`
Abdulla Avloniy. Turkiy guliston ehud axloq. -T.6 Sharq a`99n`
Fitrat. Najot yili. –T.6 Sharq, g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushunccha va tamoyillar, T. g`00a`
Milliy istiqlol g`oyasi. T. g`00o`
Amir Temur jahon tarixida. YuNESKO. Parij, a`99u`
Avesto. Yasht kitobi. –T.: Sharq, g`00a`
Bazarbaev J. Milliy ideya-bizin` ideyamiz. No`kis, Bilim, g`00q
Bazarbaev J. Manawiyatimiz ma`seleleri. No`kis, NDPI, g`000
Tolipov F. Mafkuraviy kura shva milliy,mintakaviy xavfsizlik. Ijt.fikr. Inson xukuklari.
g`000, a`-g`
Tulenov J. Gofurov Z. Mustakillik va milliy tiklanish. Uzbekiston, a`99u`
Axmadjanov G. Rossiya imperiyasi Markiziy Osieda. T.g`00q
Otamuradov S. Wzbekistonda ma`naviy ruxiy tiklanish. T.g`00g`
Yunusova X Wzbekistonda Sovet davlatining milliy siesati va uning okibatlari. T.g`00o`
Tulenov J. Gofurov Z. Millatlararo hamjihatlik davlatimiz boyligi. Uzbekiston, a`999