ruwxiyliqtin` rawajlaniw tariyxi kk

5-tema. IX-XII a`sirler ruwxiyati tariyxi.
JOBA:
1. IX-XII a`sirlerdi jaqin ha`m orta shig`is ma`mleketlerinde «Renessans» (oyaniw) da`wiri
2.Entsiklopediyaliq ilim iyeleri, a`jayip alimlar, ma`mleket iyeleri ruuxilik xakkinda
3.Xalifa Mamun da`wirinde Bagdatta Danalar u`yi.
1. IX-XII a`sirlerdi jaqin ha`m orta shig`is ma`mleketlerinde «Renessans» (oyaniw) da`wiri
Orta Aziya tariyxiy waqiyalarg`a bay u`lke boliwi menen bir qatarda a`zelden aq ilim-pa`n,
ma`deniyat ha`m ruwxiyliqtin` orayi. Bul u`lke du`n`yag`a ruwxiyliq ha`m ag`artiwshiliqtin` barliq
tarawlarinda ju`zlep, min`lap ulli insanlardi ta`rbiyalap bergen. Du`n`yaju`zlik ag`artiwshiliqti
do`retiwde ulli ata-babalarimiz girewli orindi iyelegen. a`X-XU a`sirlerdi jaqin ha`m orta Shig`is
ma`mleketlerinde sha`rtli ta`rizde G`RenessansG` (oyaniw) da`wiri dep ataydi. Ruwxiyliq ha`m
ag`artiwshiliqtin` gu`llep jasnawi bul da`wir ushin xarakterli bolg`an. Bul da`wirde entsiklopediyaliq
ilim iyeleri, a`jayip shayirlar, ulli ma`mleket basshilari jetilisip shiqqan. Du`n`yaliq pa`nlerdin` tez
rawajlaniwi ken` dilmashliq iskerligine ta`sir ko`rsetti. Bul protsess a`sirese Xalifa Ma`mun da`wirinde
Bag`datta G`Bayt ul-xikmaG` (Danalar u`yi) payda bolg`an gezlerde tezlesti.
Grek filosofiyasi ha`m meditsinasi, hind esabi, alximiyag`a tiyisli shig`armalar arab tiline
awdarildi. Bunda Orayliq Aziyadan jetilisip shiqqan danishpanlar, al-Xorezmi, al-Farg`oni, al-Farabi,
Ibn Sino, al-Beruni kibi oyshillar u`lken rol` oynaydi.
Axmad al-Farg`oni birneshe ilimiy miynetler do`retken. Onin` G`Astronomiya tiykarlariG` kitabi
sol da`wirdegi astronomiya tarawindag`i bilimlerdin` entsiklopediyasi bolg`an. Onda a`yemgi aspan
bilimleri, onin` qag`iydalari, usillari bayan etilgen. Bul shig`arma XP a`sirde latin tiline awdarilip, ko`p
a`sirler dawaminda Evropada astronomiya boyinsha qollanba, sabaqliq sipatinda xizmet etip kelgen.
Muxammed Musa al-Xorezmi shig`istin` ulli danishpani, entsiklopedist alim. Onin` geodeziya,
geografiya tarawlarindag`i xizmetleri og`ada ulli. Onin` G`Sind HindG`, G`Quyash saati haqqinda
risolaG`, G`jer formasi haqqinda kitapG`, G`Tariyx haqqindaG`, G`Muzika boyinsha risolaG` h.t.b
shig`armalari bar.
Shig`istin` filosoiyaliq, sotsialliq, a`dep-ikramliq pikirinin` rawajlaniwin Abu Nasr al-Farabiysiz
ko`z aldimizg`a keltiriw qiyin. Ol G`Shig`istin` AristoteliG`-ekinshi mug`a`llim degen ataqqa iye
bolg`an. Shig`ista a`yemgi gretsiyanin` en` belgili filosofi Aristotel G`birinshi mug`a`llimG` dep
atalg`an edi. Farabidin` sotsialliq-filosofiyaliq ko`z qarasinin` orayinda insannin` baxit-ig`balg`a erisiwi
haqqindag`i ideya turadi. Ol o`z xalqin baxitqa jeteklewshi, pu`tkil xizmet ha`m uaziypalarin usi
maqsetke qaratiwshi sha`ha`rdi en` jaqsi, paziletli dep biledi.
Ja`ha`n ma`deniyati ha`m mariypatina u`lken u`les qosqan, shig`i ha`m Evropada G`Shayx-ur
rays-alimlar baslig`iG` atag`ina erisken allama Abu Ali Ibn Sinonin` ilimiy miyrasi biz ushin bmybaha
g`a`ziyne. Ol o`z o`miri dawaminda n`o`0 den artiq shig`arma do`retken. Onin` G`Tib konunlariG` atli
kitabi a`sirler dawaminda shig`is ha`m batis meditsinasinda tiykarg`i qollanba bolip xizmet etip
kelmekte. Onin` do`retpelerinin` tek a`00 g`ana bizge shekem jetip kelgen. Olardin` qatarina orta a`sir
iliminin` barliq a`hmiyetli tarawlarin o`z ishine alg`an logika, fizika, matematikalardi toliq qamrap
alg`an G`Kitab ash-shifoG`, G`Kitob ul-insofG`, G`DonishnomaG`, G`Lisnut-tayrG` (Quslar tili)
siyaqli shig`armalari kiredi. Ol o`zinin` filosofiyaliq-a`dep-ikramliq shig`armalarinda hu`kimdarlardi
nizamsizliqqa qarsi gu`resiwge shaqiradi, xaliqtin` talaplarina g`ulaq saliwg`a, a`dillik penen is tutiwg`a
shaqiradi. A`dillik-insan ko`rki dep tu`sindiredi. Onin` pikirinshe, jaqsiliq-danaliqta, danaliq bolsa
ha`dislerdi biliw arqali payda boladi.
a`X-XP a`sirler ruwxiylig`i ha`m ag`artiwshilig`i rawajlaniwinda Xa` a`sirdin` ko`zge ko`ringen
shayiri Yusuf Xas Xajib te girewli orin tutadi. Ol o`zinin` jalg`iz da`stani G`Qutadg`u biligG` (Baxitqa
baslawshi bilim) menen belgili. Bul da`stan a`0u`9 jili jazilg`an bolip, oni shayir Qashqar ha`kimi
Sulayman Arislang`a bag`ishlag`an. Oni xanlardan baslap qara puxara xaliqqa shekem bg`ri tamsanip
tin`lag`an, oqig`an. Kitapti Chin danishpanlari G`Patshalardin` a`dep qag`iydalarig`, Mochin
patshalariniq aqilgo`yleri G`Ma`mlekettin` qa`wipsizligiG` dep atag`an. Shig`is oqimislilari G`Amirler